Pierwsza pomoc przedlekarska w oparzeniach chemicznych

Mówiąc o ratownictwie w oparzeniach, poza oparzeniami termicznymi koniecznie należy uwzględnić oparzenia chemiczne. Ich

cechą charakterystyczną jest, że po przekroczeniu dawki dopuszczalnej związku trującego w środowisku przedostają się drogą
doskórną przez błony śluzowe dróg oddechowych i przewodu pokarmowego do krwiobiegu, powodując zatrucie ogólne. Dlatego
też podział na oparzenia zewnętrzne i wewnętrzne jest problematyczny.

Oparzenia chemiczne wywołują środki żrąco-trujące, drażniące, zapalające, kwasy i zasady.

Środki żrąco-parzące

Do tej grupy należą: iperyt, luizyt i ich pochodne. Choć należą do przestarzałych, istnieją ich duże zapasy, ponieważ są trwałe i

łatwo je przechowywać. Poza tym mają zastosowanie w przemyśle.

Porażenia zewnętrzne następują w zależności od wchłoniętej dawki. W ich przebiegu wyróżnia się następujące stadia: utajenia,

zaczerwienienia, pęcherzowe, wrzodziejąco-martwicze i bliznowacenia.

Okres utajenia trwa 10-12 godzin. Ulega skróceniu przy dużych dawkach.
Oparzenie I stopnia, w postaci zaczerwienienia powierzchownego, rozwija się w przypadku wchłonięcia minimalnej dawki

środka trującego. Towarzyszy mu swędzenie, które ustępuje po 3-5 dobach. Po złuszczeniu się naskórka przekrwienie skóry
utrzymuje się 1-2 miesiące.

W porażeniach II stopnia mamy do czynienia z drobnymi pęcherzykami. Pękają one po kilku dobach i w miejscu ich powstaje

strup suchy, który odpada po 3-4 tygodniach. W miejscach tych przekrwienie utrzymuje się 2-3 miesiące.

Porażenia III stopnia odznaczają się tym, że pęcherzyki zlewają się w wielkie pęcherze drążące w głąb i tworzące owrzodzenie.

Bliznowacenie trwa 2-4 miesiące. Niebezpieczne są porażenia twarzy, które prowadzą do uszkodzenia oczu. Bardzo bolesne i źle
gojące się są owrzodzenia genitaliów.

Wszystkie rodzaje oparzeń, a zwłaszcza rozległe i głębokie, powodują wchłanianie się środków trujących i martwiczych

cząsteczek tkanek, wywołując zakażenie ogólne.

Rozpoznanie tego rodzaju porażeń w okresie utajenia nastręcza trudności w kwalifikowaniu do ewakuacji. Szczególne

znaczenie ma wykrywanie skażeń przy pomocy podręcznych zestawów przeciwchemicznych. Pożądana jest w tym przypadku
współpraca z pododdziałami chemicznymi i stacjami sanitarno-epidemiologicznymi służby zdrowia, które dysponują
odpowiednim wyposażeniem do wykrywania skażeń. W przypadku skażeń doustnych pobiera się do badania laboratoryjnego
wymiociny i popłuczyny z żołądka.

Zapobieganie skażeniu wymaga zastosowania indywidualnych środków ochrony dróg oddechowych i ciała.
Medyczna pomoc przedlekarska, udzielana przez średni personel medyczny, powinna być okazana nie później niż w ciągu 5

minut od podejrzenia skażenia. Powinna ona polegać na:

•

nałożeniu w pierwszej kolejności maski przeciwgazowej w razie przedostania się kropli środka trującego na twarz. Przedtem
należy zmyć twarz odkażalnikiem z indywidualnego pakietu przeciwchemicznego oraz zastosować antidotum (odtrutkę),

•

w razie przedostania się środka trującego do spojówek należy przemyć oczy wodą, a twarz odkażalnikiem i nałożyć maskę
przeciwgazową,

•

na odsłoniętych częściach ciała i tych częściach odzieży, na których widoczne są krople środka trującego należy wykonać
częściowe zabiegi sanitarne oraz nałożyć odzież ochronną,

•

w razie skażenia rany należy przemyć wodą i poddać odkażeniu oraz nałożyć opatrunek jałowy,

•

w przypadku spożycia skażonej wody i żywności należy zastosować przepłukanie żołądka -bez użycia sondy (drenu
gumowego), podając litr czystej wody do wypicia i prowokując wymioty,

•

zapewnić ewakuację.

Do ewakuacji mimo braku objawów zatrucia w okresie utajenia należy przeznaczyć:

•

wszystkie osoby, u których stwierdzono przedostanie się kropli środka trującego na odsłonięte części ciała i odzież, a

zwłaszcza do oczu,

•

wszystkich znajdujących się w ognisku skażenia bez masek przeciwgazowych w ciągu kilku minut,

•

rannych, u których możliwe jest skażenie ran,

•

osoby, które spożyły skażoną wodę i żywność.

Osoby ratujące nie powinny przedwcześnie zdejmować środków ochrony osobistej, dotykać przedmiotów skażonych, a po

opuszczeniu rejonu skażonego muszą poddać się zabiegom sanitarnym. W razie stwierdzenia objawów skażenia należy je
ewakuować.

Fosfor

Fosfor, a zwłaszcza fosfor biały, jest środkiem dymotwórczym i zapalającym. W czasie jego spalania temperatura może

dochodzić do 1000°C, co może stać się przyczyną poważnych oparzeń. Jest niebezpieczny głównie jako środek zapalający,
którego cząstki mogą pozostawać długo na skórze i w ranie.

Charakterystyczną cechą oparzeń fosforowych jest swoisty zapach czosnku, świecenie w ciemności oraz dymienie z rany po

zdjęciu z niej strupa. Dlatego rana taka nosi nazwę dymiącej i świecącej.

Razem z działaniem miejscowym fosfor może przedostawać się do krwi i działać trująco. W takich przypadkach występuje

osłabienie, ból i zawroty głowy, zwolnienie tętna, nudności i objawy zatrucia ogólnego. W ciężkich przypadkach następują
zaburzenia funkcji mózgu, serca i uszkodzenia wątroby.

W czasie udzielania pierwszej pomocy należy zahamować palenie się fosforu. Ranę oparzeniową trzeba zmyć wodą oraz

zaopatrzyć za pomocą opatrunku obficie nasyconego wodą.

W ramach medycznej pomocy przedlekarskiej ranę opatruje się specjalnymi środkami chemicznymi do gaszenia fosforu, a w

razie ich braku -2-proc. roztworem siarczanu miedzi, 5-proc. roztworem nadmanganianu potasu lub sody oczyszczonej. Środki te
tworzą szczelny strup, nic dopuszczający powietrza.

W ramach kwalifikowanej pomocy lekarskiej wykonuje się chirurgiczne zaopatrzenie rany wraz z usunięciem cząstek

martwiczych tkanek i cząstek fosforu. Zabiegi lecznicze najlepiej przeprowadzać w zaciemnionych pomieszczeniach.

Gdy oparzeniu fosforem uległy kończyny, zanurza się je w ciepłej wodzie (45-50°C) i usuwa cząstki fosforu instrumentem lub

gazą. Oparzony tułów okrywa się serwetkami gazowymi umoczonymi w 2-proc. roztworze sody oczyszczonej oraz usuwa
C7.ąstki martwicze tkanek i fosforu.

Dalsze leczenie przeprowadza się zgodnie z ogólnymi zasadami postępowania chirurgicznego. Niewskazane są opatrunki z

maści, gdyż fosfor rozpuszcza się łatwo w tłuszczach. W celu zlikwidowania objawów wynikających z wchłonięcia fosforu
stosuje się 40-proc. roztwór glukozy

(20-40 ml) z dodatkiem 5-10 jednostek insuliny, witaminy i dietę wątrobową.

Substancje zapalające

Środki zapalające były stosowane szeroko przez armię niemiecką w czasie II wojny światowej i przez Amerykanów w

południowym Wietnamie. W ciągu 5lat doznało oparzeń 140 tys. dzieci i setki tysięcy ludności.

Jako środki zapalające stosowano zagęszczone produkty naftowe, substancje metaliczne i fosfor biały.

Napalm

Napalm stanowi zagęszczoną benzynę, w postaci gęstej, lekkiej masy koloru żółtego lub brązowego. Zagęszczenie benzyny

osiąga się przez dodanie soli aluminiowych kwasów tłuszczowych (naftalinowego, palmitynowego, oleinowego) w ilości 4-8
proc. Dla samozapalenia dodaje się biały fosfor.

Napalm jest lżejszy od wody. W czasie gaszenia wodą rozpuszcza się i wzmaga palenie. Dobrze przylega do powierzchni

przedmiotów i w czasie palenia się wytwarza temperaturę od 100 do 1200°C.

Znana jest metalizowana mieszanka zapalająca, w skład której wchodzi benzyna, kauczuk, asfalt itp., wytwarzająca temperaturę

do 2000°C.

Termit

Termit jest to mieszanka sproszkowana, zawierająca 75 proc. tlenku żelaza i 25 proc. aluminium, paląca się płomieniem

dającym temperaturę 2800°C.

Palące się cząstki zagęszczonego napalmu lub mieszanki metalizowanej przyklejają się do ciała lub odzieży i powodują ciężkie

oparzenia. Bardzo często spotykano u mieszkańców Wietnamu oparzenia twarzy i szyi lub rozległe oparzenia, obejmujące 25
proc. powierzchni ciała. W 30 proc. były to oparzenia głębokie, dochodzące do kości.

W oparzeniach napalmem można wyróżnić następujące stopnie: przekrwienie skóry, pęcherze powierzchowne i głębokie,

uszkodzenia skóry, tkanki podskórnej, mięśni, ścięgien i stawów. Przeważają oparzenia ciężkie.

W czasie spalania się napalmu tworzą się gazy toksyczne i tlenek węgla, wywołujące zatrucie ludzi. Gorące powietrze

powoduje uszkodzenie górnych dróg oddechowych i duszenie się. W Wietnamie 35 proc. oparzonych ginęło od tego w ciągu 15-
30 minut.

W ramach pierwszej pomocy szczególną uwagę należy zwracać na gaszenie mieszanek zapalających oraz organizację ochrony

przeciwpożarowej. Ze środków podręcznych na uwagę zasługują: tarcze, brezent, maty itp., które chronią przed przedostaniem się
płonących cząstek. Palącą się odzież należy szybko zrzucić.

Cząstki palących się mieszanek, które przedostały się na skórę należy szybko usuwać, a ciało nakrywać szczelnie podręcznymi

tkaninami (płaszcz, peleryna) lub przyciskać do ziemi. N a rany nakłada się opatrunki jałowe.

Jeżeli do mieszanki zapalającej doda się fosfor, mogą nastąpić dodatkowe wybuchy. Gdy pojawi się pieczenie, należy położyć

na skórę kompres z 5-proc. roztworu siarczanu miedzi lub zwykłej wody.

W ciężkich oparzeniach ważne jest zastosowanie iniekcji silnych środków przeciwbólowych już w miejscu wypadku. W

ramach pomocy przedlekarskiej sprawdza się i uzupełnia dotychczasowe zabiegi ratownicze. Duże znaczenie ma reanimacja.

Na rany nie należy nakładać opatrunków z maści, ponieważ ułatwiają one wchłanianie się środków trujących. Dalsze leczenie

odbywa się jak w oparzeniach termicznych.

Płyny techniczne

Płyny techniczne mają szerokie zastosowanie w przemyśle. Największe zainteresowanie wzbudzają środki wchodzące w skład

rakiet. Płynne paliwo rakietowe składa się z dwóch elementów: płynu palnego w 25 proc. i utleniacza. Jako utleniacz służy kwas
solny, tlen, woda utleniona, związki fluoru, a jako płynne paliwo -węglowodory, spirytus, aminy, etery i inne, wyzwalające
wielką energię spalania. Przedostają się one łatwo do wewnątrz ustroju wszystkimi drogami i są niezwykle toksyczne.

Kwas azotowy i tlenki azotu

Kwas azotowy zawiera w swoim składzie mieszaninę dwutlenku azotu, na powietrzu przybierze postać dymiącego płynu koloru

żółtego, o charakterystycznym, drażniącym zapachu, Dobrze rozpuszcza się w wodzie. Jest silnym środkiem utleniającym,
rozkłada metale, uszkadza substancje organiczne i często wybucha.

Czterotlenek azotu jest to bezbarwny płyn o słodkim i ostrym zapachu, w czasie nagrzewania rozkłada się na dwutlenek azotu,

tlenek azotu i tlen.

W razie przedostania się na skórę kwas azotowy wywołuje oparzenia chemiczne w postaci martwicy koagulacyjnej i od-

wodnienia tkanek. Na skórze tworzy się suchy, szczelny strup koloru zielonożółtego. W otoczeniu strupa występuje obrzęk i
zaczerwienienie.

Martwica opanowuje skórę właściwą i warstwy głębsze. Oparzenia, w zależności od zajmowanej przestrzeni, powodują

zatrucia w postaci wstrząsu oparzeniowego. Dochodzi wtedy do wzrostu temperatury i liczby białych ciałek we krwi oraz
zmniejszenia oddawania moczu.

Oparzenia chemiczne goją się na ogół wolniej niż termiczne. Przedostanie się kropli kwasu azotowego do oczu daje martwicę

głęboką, powodującą ślepotę.

Pary kwasu azotowego i nitrogazy powodują porażenie błon śluzowych. Dopuszczalne stężenie par kwasu azotowego i tlenków

azotu wynosi 0,005 mg/litr powietrza. Przy stężeniach 0,2-04 mg/litr powietrza powstaje obrzęk płuc.
Zapobieganie porażeniu płynnymi związkami azotowymi polega na przestrzeganiu bezpieczeństwa technicznego. Zasadnicze
znaczenie ma właściwe przechowywanie i transport w szczelnych pojemnikach, zgodnie z obowiązującymi przepisami, dobra
wentylacja pomieszczeń, maski przeciwgazowe i odzież ochronna pokryta warstwą polichlorku winylu.

W razie przedostania się płynnego paliwa na odzież i skórę najlepszy efekt zapobiegawczy daje ich natychmiastowe zmycie

strumieniem wody pod kranem przez 10-15 minut. Odzież i bieliznę należy zdjąć, ciało dokładnie umyć ciepłą wodą z mydłem
oraz zmienić ubranie na czyste.

Pierwsza pomoc polega na usunięciu ludzi z miejsc skażonych, obfitym przemyciu skóry i odzieży wodą z kranu, przepłukaniu

błon śluzowych nosa i jamy ustno-gardzielowej 2-proc. roztworem sody oczyszczonej, nałożeniu jałowych opatrunków na
oparzenia, zmianie bielizny i odzieży oraz ewakuacji do punktu medycznego.

Dalsze leczenie powinno być zgodne z zasadami postępowania chirurgicznego, a więc walki ze wstrząsem, zatruciem i chi-

rurgicznego zaopatrzenia ran. W razie porażenia dróg oddechowych i obrzęku płuc stosuje się leczenie przeciwobrzękowe, dożyl-
nie wstrzykuje się glukonian wapnia, środki nasenne, antybiotyki i witaminy.

Fluor i jego związki

Fluor jest gazem koloru jasnożółtego, o drażniącym zapachu. Jest silnym środkiem utleniającym, działającym ujemnie na

metaloidy i związki organiczne. Obecnie mamy już szereg pochodnych fluoru. Wszystkie te związki są bardzo toksyczne. Za
dawkę dopuszczalną przyjmuje się 0,00003 mg/litr powietrza. Stężenie 0,3 mg/litr nawet po krótkiej ekspozycji może dawać
poważne porażenie.

Związki fluoru w stanie płynnym, a także duże stężenie par, wywołują znaczne oparzenia martwicze, z zapalaniem się odzieży.

Może nawet dochodzić do uszkodzenia kości. Przy najmniejszych stężeniach dają zaczerwienienie skóry i zmiany pęcherzowe,
szczególnie dokuczliwe przy pojawieniu się na genitaliach.

Przy dużych stężeniach związków fluoru występują objawy porażenia ogólnego, z obrzękiem płuc włącznie. We krwi obse-

rwuje się uszkodzenie czerwonych ciałek, co prowadzi do żółtaczki.

Zapobieganie polega na stosowaniu środków ogólnie przyjętych w innych zatruciach.

Hydrazyna i jej pochodne

Hydrazyna jest płynem o temperaturze topnienia 2° C i wrzenia 113,5°C. Roztwory wodne mają charakter zasadowy, często

wybuchają i palą się płomieniem o dużej kaloryczności. Dopuszczalne stężenie w powietrzu wynosi 0,0001 mg/litr, a stężenie
0,4mg/litr może wywołać porażenia śmiertelne. Przy dłuższej ekspozycji niebezpieczne jest stężenie 0,1 mg/litr.

Działanie miejscowe przy małych stężeniach powoduje podrażnienie błon śluzowych oczu i dróg oddechowych, z wytwo-

rzeniem procesów ropnych i obrzęku płuc.

Zapobieganie i pierwszą pomóc w porażeniach hydrazyną stosuje się zgodnie z ogólnymi zasadami przyjętymi w zatruciach, w

ostrych porażeniach z pobudzeniem układu nerwowego podaje się witaminę B-6 i inne witaminy.

Borowodory

Borowodory są pochodnymi boru. Stanowią paliwo wysokokaloryczne. Ich cechą szczególną jest wielka toksyczność, większa

niż cyjanowodoru. Dopuszczalne stężenie w powietrzu wynosi 0,000-10,0003mg/litr. Wchłaniają się drogami oddechowymi i
dają powikłania aż do obrzęku płuc włącznie.

Wskutek wysokiej toksyczności związków boru szczególnego znaczenia nabiera surowe przestrzeganie techniki bezpie-

czeństwa. Pracować należy w środkach ochronnych. Zwykły pochłaniacz maski przeciwgazowej nie zawsze może zapewnić
ochronę. W razie przedostania się kropli borowodoru na skórę należy natychmiast przemyć ją 3-proc. roztworem amoniaku, a
następnie czystą wodą. Dalsze leczenie ma charakter objawowy.
Związki aminowe

Roztwory związków aminowych mają charakter zasadowy. Działają przede wszystkim na błony śluzowe dróg oddechowych,

prowadząc do powikłań aż do obrzęku płuc. Powodują uszkodzenie czerwonych ciałek krwi oraz narządów miąższowych i
powstanie żółtaczki. Dopuszczalne stężenie w powietrzu wynosi 0,005 mg/litr. Działają również szkodliwie na skórę.

Pierwsza pomoc powinna polegać na przemywaniu skóry ciepłą wodą z mydłem, płukaniu ust i gardła, zastosowaniu środków

ochrony, zabiegach sanitarnych oraz zmianie bielizny i odzieży. Swoistym antidotum jest błękit metylenowy, podawany dożylnie.

Związki nitrowe

Nitrowanie polega na wprowadzeniu grupy nitrowej (NO2) do związku organicznego. Do najczęściej stosowanych należą:

propylonitryt i tetranitrometan. Dopuszczalna dawka w powietrzu propylonitrytu (C2H7-O-NO2 wynosi 0,01 mg/litr, tetra-
nitrometranu C(NO2)4 -0,01 mg/litr.

Pierwsza pomoc jest udzielana zgodnie z zasadami ogólnymi, tzn. polega na usunięciu ofiar z rejonu skażenia, płukaniu ust i

gardła wodą, obfitym zmywaniu ciepłą wodą z mydłem środka trującego ze skóry. Dalsze leczenie powinno mieć charakter
symptomatyczny (objawowy), zgodny z zasadami chirurgicznymi. Antidotum stanowi dożylnie podawany błękit metylenowy.

Jadowite płyny toksyczne

W przemyśle szeroko stosuje się bardzo toksyczne odkażalniki, antyfryzy, płyny hamulcowe, spirytus metylowy,

dwuchloroetan itp.

Zapobieganie oparzeniom polega na ścisłym przestrzeganiu zasad bezpieczeństwa technicznego, pełnej mechanizacji prac i

wentylacji pomieszczeń. Zasady pierwszej pomocy są podobne, jak w innych zatruciach, zgodnie ze wskazaniami kliniki ostrych
zatruć.

Kwasy

Kwasy stanowią ważną grupę związków chemicznych o charakterystycznych właściwościach. W roztworach wodnych od-

szczepiają jedynie jony wodorowe. O mocy kwasów decydują stężenia tych jonów, które powodują kwaśny smak roztworu. Do
najniebezpieczniejszych kwasów należą: azotowy, solny, siarkowy i fosforowy.

Działanie kwasu na żywe tkanki polega na zniszczeniu ich struktury chemicznej drogą pochłonięcia wody oraz koagulacji ciał

białkowych tkanki łącznej. Dodatkowe działanie niszczące powoduje ciepło wydzielające się przy zachodzących działaniach
egzotermicznych.

Pierwsza pomoc polega na natychmiastowym zmyciu kwasu bieżącą wodą. Długotrwałe mycie wodą jest na ogół wystarczające

i ma działanie podobne do roztworu dwuwęglanu sodu. Na ranę należy położyć jałowy opatrunek. W zależności od rozległości i
głębokości oparzenia dalsze leczenie powinno odbywać się w szpitalu.

Zasady

Zasady są również ważną grupą związków chemicznych o bardzo charakterystycznych właściwościach. W roztworach

wodnych odszczepiają w postaci anionów jedynie jony wodorotlenkowe. O mocy zasad decydują stężenia tych jonów, wyraźną
wartością liczbową pH jest liczba większa niż 7. Powodują one ługowaty smak roztworu oraz charakterystyczną zmianę jego
barwy.

Ługi dzieli się na: potasowy, sodowy i krystaliczny. Wynikiem działania ługu na tkanki jest martwica rozpływna. Powstaje

wtedy strup miękki, wilgotny i przenikający w głąb, na ogół biały.

Pierwsza pomoc polega na długotrwałym zmywaniu powierzchni oparzenia wodą. Jest to zabieg wystarczający, jeżeli trwa

dostatecznie długo i jest wykonywany wcześnie.

Wyjątek stanowią oparzenia wapnem, ponieważ w połączeniu z wodą dają one silną reakcję. Do neutralizacji ługów służy 3-

proc. kwas borny lub ]-proc. kwas octowy. Poza tym dalsze leczenie odbywa się jak w oparzeniach termicznych.

Podsumowanie

Z przedstawionego przeglądu oparzeń chemicznych wynika, że w porównaniu z oparzeniami termicznymi stanowią one bardzo

złożony problem dla pierwszej pomocy przed medycznej i medycznej przedlekarskiej.

W pierwszej kolejności wchodzi w grę pokonanie bariery toksykologicznej, w zależności od wielkości dawki środka trującego

w powietrzu. Nieraz trudność ta jest nie do przezwyciężenia, gdyż zatruty ginie przed pojawieniem się oparzenia. Drugą
przeszkodą jest fakt, że w dalszym przebiegu zatrucia mamy do czynienia z mieszanym (skojarzonym) działaniem czynnika
toksycznego i cieplnego. Wskutek tego przebieg oparzeń chemicznych w porównaniu z cieplnymi jest cięższy. Na małą
skuteczność udzielania pomocy składa się również stosunkowo niewielka liczba antidotów i potrzeba zdania się na siły
odpornościowe chorego.

prof. dr bab. Tadeusz BOSZKIEWICZ