KAMPINOSKI PARK

NA RO DO WY

Płazy i gady żyją niemal we wszystkich środowiskach, niektóre z

nich są najpospolitszymi zwierzętami spotykanymi w lesie. Speł-

niają też bardzo ważną rolę w przyrodzie, a w wielu przypadkach

są naszymi sprzymierzeńcami w ochronie lasu i upraw rolnych.

Pomimo tego nie cieszą się najlepszą opinią wśród społeczeń-

stwa, a wiedza na ich temat często jest bardzo znikoma. Kampi-

noski Park Narodowy jest miejscem występowania wszystkich

13 nizinnych gatunków płazów i 6 gatunków gadów.

Płazy

W powszechnym mniemaniu płazy są uznawane za zwierzęta wod-

ne. W rzeczywistości większość gatunków jest typowo lądowa, a w

wodzie przebywają tylko w okresie godów i składania jaj. Po tym

okresie przebywają na lądzie, spotykane są niemal we wszystkich

środowiskach, łącznie z tymi najsuchszymi. Płazy ogoniaste repre-

zentowane są przez 2 gatunki traszek – traszkę zwyczajną i trasz-

kę grzebieniastą.

Traszka zwyczajna jest szeroko rozprzestrzeniona, osobniki do-

rosłe lub też jej larwy spotykane są w wielu zbiornikach wodnych,

kanałach oraz zalanych wodą olsach. Larwy podobnie jak u innych

płazów ogoniastych wyglądają tak jak osobniki dorosłe, różnią się

jedynie zewnętrznymi skrzelami, zanikającymi przed wyjściem na

ląd. Po okresie rozrodu spotykana jest przede wszystkim w wilgot-

nych, cienistych lasach. W okresie życia lądowego odżywia się drob-

nymi, mało ruchliwymi zwierzętami.

Traszka grzebieniasta jest o wiele rzadsza. W czasie godów spotykana

była w KPN jedynie w kilkunastu zbiornikach wodnych. Jest większa od

poprzedniej, samice osiągają do 17 cm długości, samce są nieco mniejsze.

W okresie godowym u samców wykształca się wysoka na 1,5 cm płetwa

grzbietowa, ciągnąca się od środka głowy do końca ogona.

Folder sfinansowano ze środków

Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska

i Gospodarki Wodnej

Kampinoski Park Narodowy, ul. Tetmajera 38, 05-080 Izabelin

tel.: [phone], fax: [phone]

e-mail: [e-mail], www: kampinoski-pn.gov.pl

Tekst: Grzegorz Okołów

Zdjęcia: Grzegorz Okołów, Tomasz Hryniewicki

Projekt graficzny: Piotr Fidler

Redakcja: Andrzej Lubański

Copyright: Kampinoski Park Narodowy 2004

PŁAZY I GADY

PŁAZY I GADY

Jaszczurka żyworodna. Osiąga długość do 15,6 cm, budowa cia-

ła delikatniejsza niż u jaszczurki zwinki. Ubarwienie grzbietu obu

płci jest brunatne, pokryte plamkami i kropkami układającymi się

we wstęgi. Jest gatunkiem wilgociolubnym, zamieszkuje wilgotne

lasy, cieniste polany, skraje cienistych łąk. Podstawę jej pożywienia

stanowią owady, wije, pająki i dżdżownice. Jest gatunkiem jajoży-

worodnym, ponieważ rozwój zapłodnionych jaj następuje w jajowo-

dach samicy, która następnie rodzi żywe młode.
Zaskroniec zwyczajny. Jest najpospolitszym kampinoskim wężem.

Długość dorosłych samic dochodzi do 140 cm, samców nie przekra-

cza 1 m. Ubarwienie grzbietu szarawe, oliwkowe lub lekko brunat-

ne, czasami pokryte drobnymi plamami tworzącymi wstęgi. W tyl-

nej części głowy znajdują się dwie dobrze widoczne półksiężyco-

wate plamy barwy żółtej lub pomarańczowej. Zamieszkuje środo-

wiska wilgotne – podmokłe lasy, wilgotne łąki i brzegi zbiorników

wodnych. Jest to związane z jego upodobaniami pokarmowymi, gdyż

podstawę diety zaskrońca stanowią płazy, a zwłaszcza żaby zielo-

ne. W wodzie czuje się równie dobrze jak na lądzie, doskonale pły-

wa i nurkuje. Zaskroniec bardzo często jest mylony ze żmiją zygza-

kowatą i bezmyślnie tępiony.
Gniewosz plamisty, zwany również miedzianką, jest wężem nie-

wielkim. Długość dorosłych samców nie przekracza 70 cm, samic

80 cm. Ciało jego jest delikatnej budowy, wysmukłe i zwinne. Ubar-

wienie wierzchu brunatne lub rdzawe, na grzbiecie charakterystycz-

ne pasmo plamek, które niekiedy przypominają zygzak żmii. Jest

gatunkiem wybitnie ciepło- i sucholubnym. Żyje na terenach nasło-

necznionych – odsłoniętych stokach wydm, wrzosowiskach, a więc

w tych samych środowiskach co jaszczurka zwinka, która stanowi

podstawę jego diety. Swoją ofiarę unieruchamia splotami ciała, a na-

stępnie połyka. Jest najrzadszym kampinoskim gadem.

Żmija zygzakowata. Jest jedynym jadowitym wężem żyjącym w

Polsce. Długość ciała samicy 75–80 cm, samca 65–70. Ciało ma

grube i krępe, z szeroką, wyraźnie odgraniczoną od tułowia trójkąt-

ną, płaską głową. Ubarwienie bardzo zmienne, zazwyczaj szaro- lub

miedzianobrązowe z biegnącą wzdłuż grzbietu czarną, zygzakowatą

linią. Żyje głównie na terenach leśnych – nasłonecznionych skrajach

lasu, wrzosowiskach. Żywi się gryzoniami, rzadziej zjada jaszczurki

i żaby. Poluje w sposób aktywny – zbliża się do ofiary i zadaje cios

otwartą paszczą, wbijając w ciało ofiary zęby jadowe. Wstrzyknięty

jad małe zwierzęta uśmierca natychmiast, jest także bardzo groźny

dla człowieka. W przypadku spotkania z człowiekiem żmija zawsze

stara się uciec. Atakuje tylko wówczas, gdy jest bezpośrednio zagro-

żona lub zostanie przypadkowo nadepnięta. W przyrodzie spełnia nie-

zwykle pożyteczną rolę, gdyż m.in. tępi mnóstwo gryzoni.

Głównym zagrożeniem dla gadów jest niszczenie ich środowisk życia

i rozrodu. Tylko w przypadku żmii zygzakowatej mamy do czynie-

nia z celowym prześladowaniem, wynikającym z przesadnego stra-

chu przed jej jadem. Ofiarą ludzkiej bezmyślności padają też my-

lone ze żmiją zaskrońce, gniewosze, a nawet padalce. Ochrona ga-

dów polega w dużej mierze na ochronie środowisk ich występowa-

nia. Są to przede wszystkim nagrzane zbocza porośnięte kseroter-

miczną roślinnością.

Gniewosz plamisty

Jaszczurka zwinka – samiec

Larwa traszki zwyczajnej

Rzekotka drzewna

Kumak nizinny. Wyglądem przypomina małą ropuszkę. Osiąga dłu-

gość do 55 mm. Grzbiet ma ciemnobrunatny, silnie brodawkowaty,

spód ciała prawie czarny z nieregularnymi, jaskrawopomarańczowy-

mi plamami. To odstraszające ubarwienie kumak pokazuje w przy-

padku zagrożenia, co ma znaczyć „uważaj, jestem niejadalny”. I nie

jest to blef, ponieważ jego skóra zawiera gruczoły jadowe, wydzie-

lające piekącą substancję. Jest jednym z najrzadszych kampinoskich

płazów, bytuje jedynie w kilku drobnych zbiornikach wodnych. Jest

gatunkiem bardzo wrażliwym na zanieczyszczenia środowiska, wy-

woływane przez współczesny postęp cywilizacyjny.

Grzebiuszka ziemna, zwana również huczkiem, jest niewielkim pła-

zem. Samce osiągają długość 40–50 mm, samice 45–60 mm. Ciało

jej jest krępej budowy, ubarwienie jasnooliwkowo-zielone z ciem-

niejszymi plamami. Kijanki, największe spośród rodzimych płazów,

dochodzą do 12 cm długości, przekraczając znacznie rozmiary do-

rosłych osobników. Tylne nogi zaopatrzone ma w łopatkowate wy-

rostki (modzele), dzięki którym bardzo szybko zakopuje się w zie-

mię. Jest jednym z pospolitszych kampinoskich płazów, występu-

je na terenach o lekkich, piaszczystych glebach, na polach często w

ogrodach. Unika łąk i terenów podmokłych.

Ropucha szara jest jednym z najpospolitszych leśnych płazów. Dłu-

gość dorosłego samca wynosi 50–97 mm, samicy 62–125 mm. Cia-

ło o krępej i masywnej budowie, z wierzchu barwy brązowoszarej,

od spodu jaśniejsze. Skóra pokryta jest wypukłymi gruczołami ja-

dowymi, z których największe, zwane parotydami, znajdują się za

oczami. Ich wydzielina, uwalniana podczas nacisku (np. podczas

wzięcia do pyska), wywołuje silne pieczenie, co zazwyczaj skła-

nia napastnika do porzucenia ofiary. Ropuchy szare gody odbywa-

ją w kwietniu, zazwyczaj w tych zbiornikach wodnych, w których

przyszły na świat. Trafiają do nich nawet z odległości kilku kilome-

trów, wykorzystując przy tym m.in. wrażliwość na pole magnetycz-

ne Ziemi. Po odbyciu godów prowadzą wybitnie lądowy tryb życia.

Są bardzo żarłoczne, podstawą ich pożywienia są owady, ślimaki i

inne bezkręgowce, zajadają przy tym wiele szkodników upraw rol-

nych, jak np. stonka ziemniaczana.
Ropucha zielona i ropucha paskówka. Gatunki o wiele rzadsze od

ropuchy pospolitej. Występują przede wszystkim na terenach otwar-

tych o glebach lekkich i piaszczystych, porośnięte niską i skąpą ro-

ślinnością. Jako miejsca rozrodu wybierają niewielkie, sezonowe

zbiorniki wodne, glinianki, żwirownie itp.

Rzekotka drzewna. Jest naszym najmniejszym płazem, samce osią-

gają długość 31–51 mm, samice 37–60 mm. Ciało o kształtnej, deli-

katnej budowie, końce palców zaopatrzone w przylgi, które umoż-

liwiają jej wspinanie się po gładkich, pionowych powierzchniach.

Zielonkawe ubarwienie zmienia się w zależności od podłoża oraz

innych bodźców. Rzekotki rozpoczynają gody w końcu kwietnia

lub w maju. Samce wydają wtedy donośny terkoczący głos, który

wzmacniany jest przez znajdujący się w podbródku nadymany rezo-

nator, tak że słyszalny jest z odległości kilku kilometrów. Poza okre-

sem godowym rzekotki są zwierzętami typowo lądowymi i jako je-

dyny europejski płaz prowadzą nadrzewny tryb życia. Przebywają

na krzewach i niskich drzewach o szerokich liściach. Są aktywne w

dzień, polują głównie na owady. Gatunek regularnie spotykany na

obszarze całego Parku.

Żaba trawna. Jest najpospolitszymi płazem leśnym. Długość do-

rosłego ciała samca 47–100 mm, samicy 56–105 mm. Ciało krępe,

wydłużone, o szerokim, tępo zakończonym pysku. Ubarwienie, któ-

re ogólnie można określić jako brunatne jest bardzo zmienne. Cha-

rakterystyczną cechą jest obecność ciemnej plamy skroniowej. Jest

bardzo odporna na niską temperaturę i złe warunki atmosferyczne.

Już w marcu budzi się z letargu zimowego i rozpoczyna wędrówkę

do zbiorników wodnych. Miejscem godów są niewielkie zbiorniki

wodne, rowy i okresowe rozlewiska. Tokują zbiorowo, wydając przy

tym odgłosy przypominające chrapliwe pomrukiwanie. Żaba trawna

występuje w różnorodnych środowiskach – lasach liściastych i igla-

stych, parkach, sadach, ogrodach, unika łąk i mokradeł. Podstawę jej

pożywienia stanowią owady, głównie chrząszcze.
Żaba moczarowa. Dorosłe osobniki obu płci osiągają długość 40–80

mm. Ciało ma wysmukłe, z ostro zakończonym pyskiem (co odróż-

nia ją od poprzedniego gatunku), wierzch ciała czekoladobrązowy,

niekiedy z ciemniejszymi plamami, spód jaśniejszy. Samce w okre-

sie godowym, przypadającym na pierwszą połowę kwietnia, przy-

bierają intensywną, niebieską barwę. Tokują zbiorowo, po kilka-

dziesiąt, a czasami nawet kilkaset osobników. Samce w czasie go-

dów są niezwykle ruchliwe i ustawicznie wydają odgłosy, które z

bliska przypominają krótkie szczeknięcie, a z daleka – bulgotanie

wody. Zamieszkuje głównie tereny otwarte – łąki, bagna i torfowi-

ska, unika zwartych terenów leśnych. Poluje na stawonogi – owa-

dy, pająki, pluskwiaki.

Żaby zielone. W Polsce występują trzy gatunki żab zielonych:

żaba śmieszka, żaba jeziorkowa i żaba wodna, która jest hybrydą

(mieszańcem z krzyżówki żaby śmieszki i żaby jeziorkowej). Żaby

te jako jedyne krajowe płazy są na stałe związane ze środowiskiem

wodnym. Gody odbywają w maju i w czerwcu, odgłosy godowe,

popularnie zwane rechotaniem, wzmacniane są dzięki znajdujący-

mi się za uszami dwoma nadymanym rezonatorom. To one podczas

letnich wieczorów dają słynne „żabie koncerty” opisywanie przez

Adama Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”.

Płazy spełniają w przyrodzie niezwykle istotną i nie do końca do-

cenioną rolę, która przede wszystkim polega na regulacji liczebno-

ści bezkręgowców i ich larw. Ponieważ liczebność płazów na tere-

nach leśnych może wynosić 200–400 osobników na hektar, to ilość

zjadanych przez nie owadów czasem przewyższa tę zjadaną przez

ptaki. W uprawach rolnych dorosły osobnik ropuchy szarej rocznie

zjada do 2 kg owadzich szkodników. Same płazy też są pokarmem

dla innych zwierząt, m.in. wielu drapieżników, takich jak rysie, wil-

ki czy sowy. Ze względu na masowość występowania są pożywie-

niem „zastępczym” w okresie głodu. Pomimo pozornej obfitości, li-

czebność płazów ulega zmniejszeniu, szczególnie szybko następuje

to na obszarach poddanych intensywnej gospodarce rolnej. Główną

przyczyną jest zanik miejsc rozrodu – rozlewisk, drobnych zbiorni-

ków wodnych, które często są zasypywane śmieciami lub zatruwa-

ne przez nawozy sztuczne i pestycydy. Lokalnie duża ilość płazów

ginie pod kołami samochodów, szczególnie ma to miejsce w okresie

masowych wiosennych migracji do zbiorników wodnych.

Gady

Padalec zwyczajny. Jest beznogą jaszczurką, kształtem przypomi-

nającą węża. Samice osiągają długość do 50 cm, samce do 40 cm.

Wierzch ciała przeważnie barwy brunatnej, chociaż zdarzają się od-

miany barwne, z których najpiękniejsza jest turkusowa. Żyje na te-

renach leśnych o gęstym poszyciu, skrajach lasu i polanach poro-

śniętych bujną roślinnością.

Jaszczurka zwinka. Jest naszym najpospolitszym gadem. Osiąga

długość do 20 cm (wyjątkowo 23 cm). Ciało ma wysmukłe, lecz silne

i masywne, pysk tępo zaokrąglony, ogon długi, łamliwy, który może

odrzucać. Wierzch ciała jest barwy brunatnej, upstrzony plamkami i

kropkami. Samce w okresie godowym mają intensywnie zielone pod-

gardle, rozszerzające się na grzbiet, głowę i brzuch. Jest gatunkiem

wybitnie ciepłolubnym o aktywności dziennej, której szczyt przy-

pada na godziny południowe. Występuje w miejscach nasłonecznio-

nych – stokach wydm, skarpach, polanach. Żywi się głównie owada-

mi i innymi bezkręgowcami, zwłaszcza szarańczakami.

Padalec zwyczajny

Tokujące samce żaby moczarowej

Ropucha zielona

Traszka grzebieniasta – samiec