Płazy (Amphibia) - gromada kręgowców ziemnowodnych, czworonożnych (wyjątek: płazy beznogie), o ciele okrytym cienką skórą bez łusek (wyjątek płazy beznogie). Wilgotna skóra umożliwia płazom wymianę gazową. Wszystkie płazy są zmiennocieplne. W skórze znajdują się liczne gruczoły śluzowe, czasem jadowe (np. parotydy u ropuchy), a także komórki pigmentowe. Najbardziej niebezpieczny jest jad niewielkich, barwnychdrzewołazów z Ameryki Południowej. Jest to jedyna gromada kręgowców, której wszyscy przedstawiciele są drapieżnikami. Występują na wszystkich kontynentach poza Antarktydą. Wielkość: od 7,7 mm do 1,8 m[1]. Nauce znanych jest obecnie około 6200 gatunków płazów[2].
Cechy charakterystyczne
wilgotna skóra - umożliwia płazom wymianę gazową, ułatwia poruszanie się w wodzie i chroni przed wysuszeniem,
gruczoły śluzowe,
gruczoły jadowe,
czworonożne,
parzyste kończyny,
serce posiada jedną komorę i dwa przedsionki,
cykl życiowy ściśle związany z wodą,
czteropalczaste kończyny przednie, bez pazurów,
płaska, ażurowa czaszka.
Opis szczegółowy grupy
Skóra
Skóra płazów składa się z naskórka i skóry właściwej. Naskórek jest wielowarstwowy. Niekiedy może ulegać silnemu zrogowaceniu. W skórze znajduje się dużo naczyń krwionośnych. U płazów ogoniastych skóra jest przyrośnięta do mięśni na całej powierzchni. U płazów bezogonowych skóra przyrośnięta jest tylko w niektórych miejscach. W wolnych przestrzeniach tworzą się worki limfatyczne.
Gruczoły
W skórze znajdują się gruczoły śluzowe i jadowe. U form dorosłych są wielokomórkowe i leżą w skórze właściwej. U larw występują gruczoły jednokomórkowe zwane komórkami Leydiga.
gruczoły śluzowe - należą do gruczołów merokrynowych. Wydzielina ma odczyn zasadowy, jest drobnoziarnista lub jednorodna, oprócz śluzu może zawierać także substancje trujące.
gruczoły jadowe - są to gruczoły ziarniste typu holokrynowego. Wydzielina ma odczyn kwaśny i mleczną barwę, u niektórych płazów (np. u żaby wodnej, kumaka) posiada charakterystyczny zapach. U niektórych gatunków (np. u salamandry) gruczoły te tworzą na głowie skupiska w postaci parotydów.
U płazów bezogonowych największe skupienia gruczołów znajdują się przy fałdach grzbietowych. U płazów ogoniastych występują skupienia gruczołów ciągnące się wzdłuż ciała po jego stronie grzbietowej i bocznej. U np. ropuchy występują również gruczoły przyuszne, które wydzielają parzącą, nieprzyjemną substancję.
Zabarwienie
Ubarwienie płazów spełnia rolę ochronną lub ostrzegawczą. Barwa skóry zależna jest od komórek barwnikowych, które znajdują się w skórze właściwej. Są to:
melanofory - zawierają melaninę o kolorze czarnym
lipofory - zawierają barwniki zbliżone do karotenoidów o kolorze żółtym lub czerwonym
allofory - zawierają barwnik czerwony
guanofory - zawierają guaninę
Kombinacje komórek barwnikowych oraz ich rozmieszczenie daje szereg różnorodnych plam i kolorów na skórze płaza.
Szkielet
Szkielet płaza składa się z czaszki, kręgosłupa i dwóch obręczy: barkowej i miednicowej, oraz kończyn zbudowanych w sposób typowy dla kręgowca, choć - w porównaniu z gadami lub ssakami - umieszczonych bardziej po bokach ciała.
Czaszka
Charakterystycznymi cechami czaszki płazów są:
zanik kości pokrywy skrzelowej
częściowy zanik łuków skrzelowych
aparat podjęzykowy, zbudowany z chrząstki zwanej płytką gnykową, która pochodzi z przekształconych elementów łuku gnykowego i łuków skrzelowych.
dwa kostne wyrostki, tzw. kłykcie potyliczne, umożliwiające ruch głowy jedynie w płaszczyźnie pionowej (brak obrotnika)
autostyliczność - mózgoczaszka łączy się z częścią trzewiową czaszki za pośrednictwem chrząstki podniebienno-kwadratowej
występowanie szeregu elementów chrzęstnych
mała liczba kości pokrywowych
przekształcenie kości gnykowo-żuchwowej w strzemiączko
Kręgosłup
Części kręgosłupa: Kręgosłup większości płazów składa się z 4 części; jest ruchomo połączony z czaszką, a także z obręczą miednicową. Pierwszy kręg (część szyjna) nosi nazwę dźwigacza (atlas) i łączy się z czaszką. Część tułowiowa ma różną liczbę kręgów - najmniejsza liczba (7 kręgów) występuje u płazów bezogonowych, a największa (około 100) u beznogich. Część krzyżowa składa się z 1 kręgu krzyżowego; nie występuje u płazów beznogich. Część ogonowa również ma zmienną liczbę kręgów. U płazów bezogonowych kręgi zrastają się w urostyl, a u ogoniastych odcinek ten składa się z 25-35 kręgów.
Typy kręgów: U płazów występują kręgi kilku typów:
dwuwklęsłe (amficeliczne) - występują u płazów beznogich i niektórych ogoniastych
tyłowklęsłe (opistoceliczne) - występują u płazów ogoniastych i niektórych bezogonowych
przodowklęsłe (proceliczne) - charakterystyczne dla płazów bezogonowych
Sposoby powstawania trzonów kręgowych: Wyróżnia się 2 sposoby powstawania trzonów kręgowych i w związku z tym 2 typy kręgów:
typ apsydospondylny - ostateczny trzon kostny tworzy się na podłożu trzonu chrzęstnego; występuje u płazów bezogonowych
typ lepospondylny - kostny trzon kręgu powstaje bezpośrednio na podłożu tkanki łącznej tworzącej osłonę struny grzbietowej; występuje u płazów ogoniastych i beznogich.
Pas barkowy i miednicowy oraz kończyny
Pas barkowy utworzony jest z elementów kostnych i chrzęstnych. Ma kształt obręczy otaczającej jamę piersiową po stronie brzusznej i bocznej oraz częściowo z góry. Elementy pasa barkowego łączą się z mostkiem. Połączenie to może być ruchome (typ bardziej prymitywny) lub nieruchome (typ połączenia o wyższej organizacji). W miejscu połączenia kości łopatkowej z kruczą i obojczykiem utworzony jest staw ramieniowy. U płazów bezogonowych kość łokciowa uległa zrośnięciu z kością promieniową. U płazów ogoniastych kości przedramienia nie są zrośniete. Kończyny przednie są czteropalczaste.
Pas miednicowy zbudowany jest z kości biodrowej, kulszowej, chrząstki łonowej i panewki stawu biodrowego. Za pośrednictwem kości biodrowych pas miednicowy łączy się z kręgiem krzyżowym kręgosłupa. U płazów bezogonowych kość piszczelowa jest zrośnięta ze strzałkową. U płazów ogoniastych kości podudzia nie są zrośniete. Kończyny tylne mają 5 palców.
Układ pokarmowy
Układ pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym prowadzącym do jamy gębowej. Jama gębowa u większości płazów jest uzębiona. Zęby są typu homodontycznego; mogą znajdować się na kościach szczękowych, międzyszczękowych, lemieszach, kościach podniebiennych i wyjątkowo na kości zębowej i przyklinowej. Ich zadaniem jest przytrzymywanie pokarmu, nie biorą udziału w jego mechanicznej obróbce. W akcie połykania biorą udział gałki oczne, wpuklające się do jamy gębowej. Płazy nie posiadają podniebienia wtórnego, więc sklepienie jamy gębowej utworzone jest przez podstawę czaszki i gałki oczne. Z przodu przed gałkami ocznymi w sklepieniu jamy gębowej mieszczą się 2 otwory nozdrzy wewnętrznych (choanae), a z tyłu i po bokach sklepienia widoczne są ujścia przewodów Eustachiusza. Większość płazów posiada język. W błonie śluzowej jamy gębowej znajdują się gruczoły, których wydzielina zwilża jamę gębową i razem z wydzieliną gruczołów ślinowych nawilża pokarm. W ślinie nie ma fermentów trawiennych. W tylnej części jamy gębowej znajduje się otwór prowadzący do tchawicy oraz otwór wiodący doprzełyku.
Przełyk jest krótki i prosty. Żołądek jest ustawiony skośnie do długiej osi ciała; morfologicznie mało różni się od przełyku. Wpust jest słabo zaznaczony, ale część odźwiernikowa jest wyraźna. Za żołądkiem znajduje się jelito, którego przedni odcinek jest zagięty i razem z żołądkiem tworzy pętlę żołądkowo-dwunastniczą, w której leży trzustka. Do dwunastnicy otwiera się przewód trzustkowy i wątrobowy. Wątroba jest duża, kilkupłatowa, z wyraźnym woreczkiem żółciowym. Dwunastnica przechodzi w jelito cienkie, które bez wyraźnej granicy przechodzi w jelito grube. Końcowy odcinek jelita grubego jest dobrze wyodrębniony i otwiera się do kloaki.
W ciągu roku przewód pokarmowy ulega zmianom masy i długości wynikającymi ze zmian w aktywności pokarmowej i intensywności odżywiania się płazów.
Układ krwionośny
U kijanek występuje serce typu rybiego (stożek tętniczy, jedna komora i jeden przedsionek). U form dorosłych serce dwuprzedsionkowe, z jedną komorą oraz stożkiem tętniczym i zatoką żylną; u niektórych salamander brak przegrody między przedsionkami. Posiadają dwa obiegi krwi: duży i mały. Krew ulega natlenowaniu w workowatych płucach oraz w większej mierze w skórze. Mieszaniu się krwi w sercu zapobiega gąbczasta struktura komory oraz obecność zastawki spiralnej w stożku tętniczym. Mimo to w sercu płazów dochodzi do częściowego mieszania się krwi natlenowanej i odtlenowanej.
Zatoka żylna łączy się z prawym przedsionkiem i doprowadza do serca krew żylną. Stożek tętniczy łączy się z komorą i u płazów bezogonowych przedłuża się, tworząc pień tętniczy, który rozdziela się na 3 pary naczyń zwanych łukami tętniczymi. Pierwszy unaczynia głowę, drugi kończyny przednie i tylne oraz narządy wewnętrzne, a trzeci płuca i skórę. Krew natleniona w płucach jest zbierana przez żyły płucne, które doprowadzają ją do lewego przedsionka. Krew z głowy, skóry i kończyn przednich jest zbierana w żyłach jarzmowych, skórnych oraz podobojczykowych, które łączą się następnie w żyły czcze przednie prowadzące krew do zatoki żylnej. Krew z kończyn tylnych oraz tylnego odcinka ciała zbierają żyły udowe i kulszowe, które łącząc się dają żyły nerkowe, tworzące w nerkach układ wrotny. Żyły wychodzące z nerek łączą się tworząc żyłę czczą tylną, która prowadzi krew do zatoki żylnej. Żyły udowe i kulszowe dają nieparzyste odgałęzienie - żyłę brzuszną, która razem z żyłami wrotnymi wątroby zbierajacymi krew z przewodu pokarmowego tworzy układ wrotny wątroby. Z wątroby krew wpływa do żyły czczej tylnej.
Erytrocyty są okrągłe i jądrzaste, posiadają liczne organelle [jednak u niektórych płazów ogoniastych jak u wszystkich ssakówdojrzałe erytrocyty są komórkami bezjądrzastymi. Przeciętnie erytrocytów jest ok. 400/ml3. Obecne są także leukocyty i trombocyty.
U płazów bezogonowych układ limfatyczny składa się z:
serc limfatycznych znajdujących się w okolicach 3 kręgu tułowiowego (1 para) oraz w okolicach kloaki (1-4 par),
głównych pni limfatycznych,
szczelin i przestrzeni między narządami,
podskórnych worków limfatycznych.
U płazów ogoniastych serca limfatyczne mieszczą się pod łopatkami, u nasady ogona oraz pod skórą wzdłuż boków ciała.
Oddychanie
Płazy oddychają za pomocą skrzeli, płuc, skóry oraz nabłonka jamy gębowo-gardzielowej. Dorosłe formy o lądowym trybie życia oddychają głównie płucami. Gatunki wodne i larwy gatunków lądowych oddychają za pomocą skrzeli zewnętrznych lub wewnętrznych. (wewnętrzne ogonowe ,zewnętrzne bezogonowe)
W wyniku ewolucji płazy wykształciły płuca, powstałe z parzystego pęcherza pławnego. Są one proste i workowate. Wentylacja jest prymitywna. Płazy używają jamy gębowej jako pompy, nozdrzy i krtani jako zaworów, a dna jamy gębowej jako tłoku, do wtłaczania powietrza do płuc.
Układ wydalniczy
Układ wydalniczy płazów składa się z parzystych podłużnych pranerczy (wczesne ewolucyjnie formy nerek). Mocz, słaby roztwór mocznika i amoniaku, spływa z nich moczowodami do pęcherza moczowego, będącego uchyłkiem kloaki.
Układ nerwowy i narządy zmysłów
Układ nerwowy złożony jest z mózgowia, rdzenia kręgowego, nerwów obwodowych i układu wegetatywnego. Kresomózgowie jest silniej rozwinięte niż u ryb; jego półkule są całkowicie lub częściowo rozdzielone. Słabo rozwinięty jest móżdżek. Od mózgowia w obrębie czaszki odchodzi 10 par nerwów. U płazów bezogonowych rdzeń kręgowy jest krótszy od kręgosłupa i kończy się nitka końcową. U płazów ogoniastych i beznogich ciągnie się wzdłuż całego kręgosłupa. Od rdzenia kręgowego odchodzą nerwy rdzeniowe. Układ wegetatywny jest dobrze rozwinięty. Składa się ze zwojów leżących wzdłuż kręgosłupa, połączonych ze sobą pniami nerwowymi.
Narząd wzroku: Oczy płazów przystosowane są do odbierania wrażeń wzrokowych na lądzie. Występują powieki; soczewka jest dwuwypukła, a rogówka wypukła. Akomodacja oka zachodzi dzięki zmianie odległości soczewki od siatkówki.
Narząd słuchu: U większości płazów występuje dobrze wykształcone ucho środkowe, które jest przekształconą tryskawką. Znajduje się w nim jedna kostka słuchowa - strzemiączko, które powstało z przekształcenia kości gnykowo-żuchwowej. Strzemiączko zrasta się z pręcikowatym tworem - columella i wytwarza kolumienkę słuchową, opierającą się o błonę bębenkową i o błonę zakrywającą otwór jamy ucha wewnętrznego. U płazów ogoniastych, beznogich i niektórych bezogonowych nie ma ucha środkowego i błony bębenkowej (występują jednak kostki słuchowe).
Narząd węchu: Zbudowany jest z torebek węchowych, które mają połączenie ze środowiskiem zewnętrznym za pośrednictwem nozdrzy.
Płazy mają również zdolność do odbierania wrażeń smakowych oraz narząd zmysłowy w postaci linii nabocznej.
Układ rozrodczy i rozród
Układ rozrodczy żeński: Składa się z parzystych jajników i jajowodów uchodzących do kloaki. Charakteryzują się one wyraźnymi zmianami cyklicznymi. W okresie poprzedzającym owulację i składanie jaj są najsilniej rozwinięte. Z jajnikami łączą się ciała tłuszczowe, które służą do odżywiania jajników i dojrzewających w nich oocytów. Podczas owulacji jaja wypadają do jamy ciała, a stamtąd są wychwytywane przez lejki jajowodów. W jajowodzie uzyskują osłonki białkowe, a następnie gromadzą się w końcowej części jajowodu zwanej pseudomacicą. U płazów ogoniastych jaja nie gromadzą się w pseudomacicy, lecz są składane w miarę przechodzenia przez jajowód.
Układ rozrodczy męski: Składa się z parzystych jąder, leżących w pobliżu nerek. Płazy nie mają nasieniowodów. Plemniki powstałe w jądrach przechodzą do kanalików nerkowych, a stamtąd do przewodu moczowo-płciowego, który przed kloaką tworzy rozszerzenie zwane pęcherzykiem nasiennym. Z jądrami łączą się ciała tłuszczowe.
U płazów bezogonowych zapłodnienie jest zewnętrzne, a u płazów beznogich i większości ogoniastych - wewnętrzne. Większość jest jajorodna, ale występują też gatunki jajożyworodne i żyworodne.
Bruzdkowanie holoblastyczne lub meroblastyczne. Czasem pojawiają się jakieś formy opieki nad potomstwem, zwłaszcza u płazów Anura. Larwy oddychają skrzelami. Skomplikowane przemiany w rozwoju larw Anura, czyli kijanek, inicjowane są przez tyroksynę. Kijanki są roślinożerne.
Gady (Reptilia, od łac. repto - czołgać się) - parafiletyczna grupa zmiennocieplnych owodniowców. Współczesne gady są pozostałością po znacznie większej grupie zwierząt, której największy rozkwit przypadł na erę mezozoiczną. Obecnie żyją tylko cztery rzędy gadów, ich pozostałe znane linie ewolucyjne wymarły. Niektóre kopalne gady naczelne, czyli archozaury (takie jak pterozaury i dinozaury), były prawdopodobniezwierzętami stałocieplnymi.
Cechy budowy
Skóra
Skóra gadów jest sucha, szorstka lub delikatna, wytwarzająca rogowe tarcze (żółwie i krokodyle) lub tarczki i łuski (jaszczurki, węże), nieprzepuszczalna dla gazów, nie mogą więc oddychać przez skórę. Miejsca styku łusek i tarczek są słabo zrogowaciałe, dzięki czemu gady zachowują dużą ruchliwość. U krokodyli naskórek zużywa się i odrasta w miarę złuszczania, a u jaszczurek i węży jest zrzucany w postaci wylinki (u jaszczurek płatami, a u węży w całości). W skórze jaszczurek znajdują się gruczoły udowe, żółwie mają gruczoły u nasady kończyn, a krokodyle po bokach żuchwy. Ubarwienie gadów zależy od rozmieszczenia komórek pigmentowych - melanoforów, lipoforów, alloforów i guanoforów.
Szkielet
Szkielet gadów jest silnie skostniały i można go podzielić na szkielet osiowy (czaszka i kręgosłup) oraz szkielet pasów i kończyn.
Czaszka
Czaszka połączona jest z pierwszym kręgiem za pomocą jednego kłykcia potylicznego, który ma trzy powierzchnie stawowe (środkową i dwie boczne) - połączenie ruchome. Posiada otwory otoczone łukami kostnymi. Zmniejsza to ciężar czaszki bez utraty odporności mechanicznej. Na podstawie planu rozmieszczenia otworów wyróżnia się 4 typy czaszki:
1. anapsydalny - brak otworów skroniowych (anapsydy, współcześnie - żółwie)
2. synapsydalny - jedna para otworów skroniowych nie sięgających kości ciemieniowej, stykające się z łukiem jarzmowym (synapsydy - "gady ssakokształtne")
3. euryapsydalny (=parapsydalny) - jedna para otworów skroniowych, bliższych grzbietowi czaszki, nie stykających się z kośćmi jarzmowymi (wymarłe gady morskie)
4. diapsydalny - dwie pary otworów skroniowych. Czaszki współczesnych jaszczurek i węży pochodzą od tego typu, ale wiele składników uległo redukcji.
Dawniej właśnie na podstawie liczby i rozmieszczenia otworów skroniowych w czaszce wyróżniano 4 główne grupy gadów - anapsydy, synapsydy, euryapsydy i diapsydy. Podział ten z czasem uległ jednak dużym zmianom; np. wyróżniane dawniej euryapsydy obecnie są generalnie uważane za diapsydy, które wtórnie straciły jedną parę otworów skroniowych. Zdaniem części naukowców diapsydami, które wtórnie straciły obie pary otworów skroniowych są żółwie (patrz niżej).
Żółwie i krokodyle mają czaszkę akinetyczną, tzn. kości szczęki są zrośnięte z puszką mózgową. U węży kości szczęki połączone są z czaszką ruchomo za pomocą więzozrostów - jest to tzw. czaszka kinetyczna. Żuchwę gadów budują kości: zębowa, stawowa, nadkątowa, kątowa i wieńcowa. Kość kwadratowa łączy żuchwę z mózgoczaszką.
Kręgosłup
Kręgosłup gadów składa się przeważnie z 5 odcinków:
1. Szyjny - kręgi bez powierzchni stawowych dla żeber lub zestawiające się z krótkimi żebrami nie sięgającymi mostka. Pierwszy kręg nazywa się kręgiem szczytowym (atlas). Nie posiada trzonu (u współczesnych) i składa się tylko z pierścienia kostnego. Drugi kręg - obrotowy, posiada ząb do połączenia z kręgiem pierwszym. Następne kręgi mają budowę typową dla kręgów szyjnych.
2. Piersiowy (Mostkowy) - kręgi opatrzone powierzchniami stawowymi dla żeber.
3. Lędźwiowy - kręgi bez powierzchni stawowych dla żeber.
4. Krzyżowy - Przeważnie 2 kręgi. Zrastają się za pośrednictwem żeber z miednicą.
5. Ogonowy - u niektórych kilka początkowych kręgów łączy się z krótkimi żebrami.
Kręgosłup jaszczurek jest w zasadzie podzielony na cztery odcinki: szyjny (8 kręgów), mostkowo-lędźwiowy (tułowiowy) (22 kręgi), krzyżowy (2 kręgi) i ogonowy (kilkadziesiąt kręgów). U beznogich jaszczurek i węży występuje tylko odcinek tułowiowy i ogonowy; nie ma mostka. U żółwi wyróżnia się odcinek szyjny, tułowiowy i krzyżowy, które są zrośnięte z płytkami kostnymi puklerza oraz ogonowy. Żebra są zrośnięte z płytkami kostnymi pancerza, więc nie ma ruchomej klatki piersiowej. Kręgi gadów są przeważnie przodowklęsłe (u żółwi tyłowklęsłe)
Szkielet pasów i kończyn
Kończyny gadów są dobrze rozwinięte, zredukowane lub brak ich zupełnie. U gadów posiadających kończyny pas barkowy jest dobrze rozwinięty i składa się z kości kruczej, przedkruczej, łopatki i obojczyka. Pas miednicowy tworzy zamknięty pierścień otaczający otwór miednicowy. Złożony jest z 2 kości bezimiennych, które łączą się z kręgami krzyżowymi oraz ze sobą tworząc spojenie łonowe i kulszowe. Każda kość bezimienna złożona jest z kości biodrowej, kulszowej i łonowej. U węży i beznogich jaszczurek szkielet pasów barkowego i miednicowego jest przeważnie zredukowany i pozostają części szczątkowe. Przednia kończyna składa się z kości ramieniowej, kości przedramieniowej (tworzą ją kości: łokciowa i promieniowa) i kości ręki (tworzą ją: nadgarstek, śródręcze i kości palców). Kończyna tylna zbudowana jest z kości udowej, kości podudowej (kość piszczelowa i kość strzałkowa) i kości stopy (tworzą ją: stęp, śródstopie i kości palców).
Uzębienie
Brak u żółwi, u pozostałych dobrze rozwinięte. Zęby większości gadów, oprócz agam i kameleonów, podlegają stałej wymianie (polifiodontyzm). Wyróżniane są trzy typy osadzenia:
akrodontyczne - osadzone podstawą na kościach szczęki lub żuchwy (u niektórych jaszczurek, np. Agam)
pleurodontyczne - przytwierdzone z boku kości (u niektórych jaszczurek, np. legwanów)
tektodontyczne - osadzone w zębodołach (tylko krokodyle)
Zęby mogą występować na kościach szczękowych, żuchwie, lemieszu, kościach podniebiennych i skrzydlastych (formy prymitywne) lub na kościach szczękowych i żuchwie (formy młodsze filogenetycznie). U niektórych są podobne do siebie (homodontyzm), a u innych zróżnicowane (heterodontyzm).
Układ mięśniowy
Umięśnienie gadów jest bardziej zróżnicowane niż umięśnienie kręgowców niższych. Charakteryzuje się:
silnym zanikiem metamerii mięśniowej
rozwinięciem się mięśni szyjnych
rozwojem mięśni międzyżebrowych, odgrywających ważną rolę w mechanizmie oddychania (nie ma tych mięśni u żółwi - jako mięsień oddechowy funkcjonuje u nich mięsień poprzeczny brzucha)
skomplikowaną muskulaturą kończyn
Układ pokarmowy
Układ pokarmowy zaczyna się jamą gębową, wyraźnie odgraniczoną od gardzieli. U żółwi i krokodyli występuje kostne podniebienie oddzielające przewody nosowo-gardzielowe od jamy gębowej. Na dnie jamy gębowej leży język spełniający różne funkcje u różnych gatunków. W jamie gębowej znajdują się też gruczoły; najczęściej występującymi są gruczoły przyżuchwowe, językowe i wargowe, których wydzielina zwilża pokarm. U niektórych gatunków występują gruczoły jadowe. Za gardzielą znajduje się przełyk, prowadzący do wyraźnie wyodrębnionego żołądka. Za żołądkiem mieści się jelito cienkie, którego przedni odcinek - dwunastnica - tworzy charakterystyczną pętlę, w której znajduje się trzustka. Przewód trzustkowy wpada do dwunastnicy w tym samym miejscu co przewód wątrobowy. Wątroba jest płatowata i posiada woreczek żółciowy. Na granicy jelita cienkiego i grubego znajduje się zaczątkowe jelito ślepe. Jelito grube łączy się zkloaką, która dzieli sie na 3 części: część, w której gromadzi się kał; część, do której uchodzą moczowody i przewody płciowe oraz część przechodzącą w ujście kloaki.
Układ oddechowy
Układ oddechowy stanowią pofałdowane płuca, z wyjątkiem krokodyli (gąbczaste). Wentylację płuc uwydatniają ruchy klatki piersiowej. U węży i padalców jedno płuco ulega redukcji, a drugie jest wydłużone i może tworzyć worek powietrzny. Powietrze do płuc dostaje się przez szczelinę krtaniową oraz przez tchawicę rozdzielającą się na oskrzela i oskrzeliki.
Układ krwionośny
Układ krwionośny składa się z serca i naczyń krwionośnych. Serce zbudowane jest z dwóch przedsionków oraz komory podzielonej niepełną przegrodą na dwie części. W czasie skurczu przegroda przylega do górnej części serca, więc następuje dobre oddzielenie krwi żylnej od tętniczej. Jedynie u krokodyli przegroda jest pełna (serce z dwóch przedsionków i dwóch komór). Zatoka żylna gadów jest słabo rozwinięta. Z komory wychodzi pień tętniczy podzielony na 3 tętnice: tętnicę płucną (wychodzi z prawej komory i dzieli się na 2 gałęzie), aortę lewą i aortę prawą. Aorta prawa wychodzi z lewej komory i odchodzą od niej tętnice szyjne i tętnice podobojczykowe ( u większości gadów), unaczyniające głowę i kończyny przednie. Aorta lewa wychodzi z komory prawej. Obie aorty łączą się w aortę grzbietową, od której odchodzą tętnice do narządów wewnętrznych, mięśni tułowia, kończyn tylnych i ogona. Do prawego przedsionka ujście mają 2 żyły główne i żyła tylna. Do lewego przedsionka wpadają 2 żyły płucne.
Układ chłonny
Układ chłonny jest dobrze rozwinięty. Złożony jest z pni chłonnych, zatok i serc limfatycznych. Śledziona leży w krezce w pobliżu żołądka.
Układ wydalniczy
W czasie rozwoju zarodkowego funkcjonują pranercza, a u gadów dorosłych nerka ostateczna. U samic pranercza ulegają całkowitemu zanikowi, a u samców przekształcają się w najądrze. Od nerek odchodzą moczowody, którymi do kloaki spływa mocz. Do kloaki otwiera się też pęcherz moczowy, który występuje jednak tylko u żółwi i jaszczurek. Ostatecznym produktem przemian białkowych jest silnie stężony kwas moczowy, ponieważ gady są urikoteliczne i oszczędzają gospodarkę wodną organizmu.
Układ rozrodczy żeński złożony jest z parzystych jajników oraz jajowodów uchodzących do kloaki. Układ rozrodczy męski zbudowany jest z jąder, które u jaszczurek mają owalny kształt, a u węży kształt wydłużonych wałeczków. Wychodzą z nich kanaliki tworzące najądrza, z którego wychodzą nasieniowody łączące się z kloaką. U wszystkich samców oprócz hatterii występuje narząd kopulacyjny. Jaja są typu polilecytalnego - zawierają duże ilości żółtka w osłonkach pergaminowatych, a u żółwi i krokodyli w wapiennych skorupkach. Zapłodnienie wewnętrzne, jajorodne, jajożyworodne lub żyworodne, rozwój prosty, zarodki tworzą błony płodowe - owodniowce.
Kresomózgowie podzielone jest na dwie półkule (dobrze rozwinięte), kora mózgowa dobrze rozwinięta, międzymózgowie małe i słabo rozwinięte, obecna szyszynka i przysadka, śródmózgowiezawiera ośrodki wzrokowe i słuchowe, móżdżek nieduży, ale dobrze rozwinięty, rdzeń przedłużony (zamózgowie) posiada esowate wygięcie. U jaszczurek i hatterii występuje narząd ciemieniowy, reagujący na temperaturę i promienie świetlne. Nerwy rdzeniowe tworzą 2 sploty: barkowy i miednicowy. Dobrze rozwinięty jest układ współczulny.
Wrażenia węchowe są odbierane przez zakończenia nerwowe znajdujące się w części węchowej jamy nosowo-gardzielowej oraz przez narząd Jacobsona odchodzący od górnej części jamy gębowej.
Oczy zaopatrzone są w 3 powieki: górną, dolną i migawkową. U niektórych gadów powieki zrastają się tworząc przezroczysty okular. Akomodacja zachodzi dzięki zmianie kształtu i przesuwaniu się soczewki. Uczestniczy w tym procesie mięsień rzęskowy. W twardówce występują płytki kostne, które tworzą charakterystyczny pierścień. W ciało szkliste wnika tzw. grzebień.
Narząd słuchu jaszczurek składa się z ucha wewnętrznego i środkowego, które łączy się z gardzielą przewodami Eustachiusza. W uchu środkowym znajduje się strzemiączko. Ucho to przykryte jest błoną bębenkową. Błędnik błoniasty (ucho wewnętrzne) różnicuje się i tworzy ślimak. U węży nie ma jamy bębenkowej, ale występuje kostka słuchowa.