Wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych
Godziny nadliczbowe występują wtedy, gdy pracownik wykonuje pracę ponad obowiązujące go normy czasu pracy, a tak\
e ponad
obowiązujący go przedłu\
ony dobowy wymiar czasu pracy. Za pracę w takich godzinach pracodawca mo\
e udzielić pracownikowi
czasu wolnego. Gdy z pisemnym wnioskiem o takie rozliczenie wystąpi pracownik, czas wolny powinien być równy wymiarowi
godzin nadliczbowych. Jeśli jednak pracodawca z własnej inicjatywy chce w tej formie rozliczyć nadgodziny, to musi zwiększyć
o połowę wymiar czasu wolnego (art. 1512 K.p.).
Wa\
ne: Nieudzielanie czasu wolnego w zamian za godziny nadliczbowe jest równoznaczne z obowiązkiem ich gratyfikacji
finansowej. Pracodawca musi zapłacić pracownikowi za ka\
dą nadgodzinę normalne wynagrodzenie i dodatek.
1. Normalne wynagrodzenie
Normalne wynagrodzenie nie zostało zdefiniowane przez przepisy. W związku z tym jego interpretacji dokonał Sąd Najwy\
szy.
Uznał, \
e obejmuje ono wszystkie składniki wynagrodzenia, które pracownik otrzymuje stale i systematycznie, bez względu na ich
nazwę, je\
eli pracownik ma do nich prawo na podstawie regulacji wewnątrzfirmowych (por. wyrok Sądu Najwy\
szego z dnia 3
czerwca 1986 r., sygn. akt I PRN 40/86, OSNC 1987/9/140 oraz uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwy\
szego z dnia 30
grudnia 1986 r., sygn. akt III PZP 42/86, OSNC 1987/8/106). W takim razie, jeśli na wynagrodzenie pracownika składa się np.
wynagrodzenie zasadnicze, dodatek funkcyjny czy premia i wszystkie te składniki są wypłacane stale i systematycznie (np. co
miesiąc), to powinny być wzięte pod uwagę przy ustalaniu normalnego wynagrodzenia za godziny nadliczbowe.
Ta interpretacja jest ciągle obowiązująca. Dlatego w \
adnym razie nie mo\
na ograniczyć pojęcia  normalne wynagrodzenie
do wynagrodzenia zasadniczego, jakie pracownik otrzymuje. Nie ma bowiem do niego zastosowania wykładnia Sądu Najwy\
szego
wyra\
ona w uchwale z dnia 3 kwietnia 2007 r. (sygn. akt II PZP 4/07, OSNP 2007/21-22/307). Dotyczy ona wyłącznie sposobu
obliczania dodatku za godziny nadliczbowe, nie ingerując w dotychczasową linię orzeczniczą w zakresie liczenia normalnego
wynagrodzenia za godziny nadliczbowe.
Tak jak nie ma w przepisach definicji  normalnego wynagrodzenia , tak na pró\
no w nich szukać wytycznych co do metodologii jego
wyliczania (ta jest wskazana tylko przy dodatku za godziny nadliczbowe, o czym w dalszej części opracowania). Skoro jednak Sąd
Najwy\
szy ka\
e uwzględniać w nim wszystkie składniki wypłacane stale i systematycznie, to nale\
y przyjąć, \
e chodzi o składniki
przysługujące pracownikowi w miesiącu, w którym pracował w godzinach nadliczbowych. W efekcie obliczenie normalnego
wynagrodzenia wymagał następujących działań:
" zsumowania wszystkich składników wynagrodzenia, które pracownik otrzymuje stale i systematycznie z miesiąca, w którym
wystąpiły godziny nadliczbowe,
" podzielenia uzyskanego wyniku przez liczbę godzin do przepracowania w miesiącu, w którym godziny nadliczbowe
wystąpiły, w celu uzyskania stawki za godzinę pracy,
" pomno\
enia uzyskanego wyniku przez liczbę przepracowanych godzin nadliczbowych.
Przykład 1
Pracownik otrzymuje wynagrodzenie zasadnicze w wysokości 2.500 zł, premię regulaminową w wysokości 125 zł miesięcznie oraz
premię o charakterze zmiennym (w marcu wyniosła ona 1.396 zł). W marcu 2008 r., w którym było 160 godzin do przepracowania,
pracownik wypracował 7 godzin nadliczbowych. W związku z tym normalne wynagrodzenie za te godziny wyniosło 175,91 zł,
zgodnie z wyliczeniem:
" 2.500 zł + 125 zł + 1.396 zł = 4.021 zł,
" 4.021 zł : 160 godz. = 25,13 zł,
" 25,13 zł x 7 godz. = 175,91 zł.
Jeśli pracownik jest wynagradzany stawką godzinową, wówczas istnieje konieczność sumowania jedynie innych, stale
i systematycznie wypłacanych składników wynagrodzenia.
Przykład 2
Pracownik otrzymuje za godzinę pracy 16 zł. Pracodawca płaci mu te\
dodatek funkcyjny w stałej wysokości miesięcznej - 300 zł.
Ponadto w marcu 2008 r. wypłacił pracownikowi nagrodę jubileuszową w wysokości 2.300 zł. W tym miesiącu pracownik miał do
przepracowania 160 godzin. Ponadto wypracował 5 godzin nadliczbowych. Z wyliczeń normalnego wynagrodzenia za te godziny
została wyłączona nagroda jubileuszowa, jako świadczenie wypłacane jednorazowo, niemające charakteru stałego. Normalne
wynagrodzenie za 5 godzin nadliczbowych wyniosło 89,40 zł, zgodnie z wyliczeniem:
" 300 zł : 160 godz. = 1,88 zł,
" (1,88 zł + 16 zł) x 5 godz. = 89,40 zł.
W przypadku pracowników wynagradzanych wyłącznie wynagrodzeniem tzw. zadaniowym (np. prowizyjnie lub akordowo) nie
nale\
y dokonywać \
adnych przeliczeń. Ich normalne wynagrodzenie za godziny nadliczbowe stanowi po prostu wynagrodzenie, jakie
wypracowali w trakcie tych godzin, wynikające ze stawki akordowej lub prowizyjnej.
2. Wysokość dodatku
Wysokość dodatku za godziny nadliczbowe zale\
y od rodzaju oraz pory dnia, a tak\
e od kategorii normy (wymiaru), która została
przekroczona. Jeśli praca nadliczbowa wystąpiła wskutek przekroczenia normy dobowej, to dodatek mo\
e mieć jedną z dwóch
wysokości:
" 100% wynagrodzenia - gdy pracownik pracował w godzinach nadliczbowych, które przypadają w nocy, w niedziele i święta
będącymi dla pracownika dniami wolnymi od pracy, a tak\
e w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian
za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
" 50% wynagrodzenia - za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w innych dniach ni\
wymienione powy\
ej.
Przykład3
Pracownik w marcu przepracował 10 godzin nadliczbowych z przekroczenia dobowego, z czego 3 przypadły na noc, 2 na niedzielę
(awaria) i pozostałe 5 na popołudnia w zwykłe dni pracy. W związku z tym za 5 godzin nadliczbowych nale\
y mu się dodatek
w wysokości 100% wynagrodzenia (3 godz. pracy w nocy i 2 godz. pracy w niedzielę) i za pozostałe 5 godzin w wysokości 50%
wynagrodzenia.
Jeden poziom dodatku - 100% wynagrodzenia - został przewidziany za ka\
dą godzinę nadliczbową, która jest efektem przekroczenia
tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Pracodawca nie ma obowiązku jego wypłacania, jeśli
przekroczenie normy tygodniowej nastąpiło w wyniku pracy ponad normę dobową lub ponad przedłu\
ony wymiar dobowy i zostało
to zrekompensowane dodatkiem lub czasem wolnym (art. 1511 ż 2 K.p.).
3. Sposób obliczania dodatku
Podstawę obliczania dodatku stanowi wynagrodzenie pracownika wynikające z jego osobistego zaszeregowania określonego stawką
godzinową lub miesięczną. Gdy pracownik jest wynagradzany w innej formie (np. prowizyjnie), za podstawę nale\
y przyjąć 60%
wynagrodzenia, obliczanego zgodnie z zasadami obowiązującymi przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy. Tak
stanowi art. 1511 ż 3 K.p. U\
yte w tym przepisie sformułowanie  osobiste zaszeregowanie było rozumiane (do czasu podjęcia
uchwały przez Sąd Najwy\
szy w dniu 3 kwietnia 2007 r., przywołanej na str. 58) jako wynagrodzenie zasadnicze, dodatek funkcyjny
i inne składniki wynagrodzenia, jeśli były ściśle związane z warunkami świadczenia pracy. Sąd Najwy\
szy uznał jednak, \
e w świetle
obecnie obowiązujących przepisów prawa pracy taka interpretacja nie ma racji bytu. Jest z nimi po prostu sprzeczna.
Wa\
ne: Zgodnie z wykładnią Sądu Najwy\
szego, jako wynagrodzenie wynikające z osobistego zaszeregowania pracownika, będące
podstawą dodatku za nadgodziny, nale\
y przyjmować wyłącznie wynagrodzenie zasadnicze.
W przeciwieństwie do normalnego wynagrodzenia sposób obliczania dodatku za godziny nadliczbowe został określony w ż 4
rozporządzenia o wynagrodzeniu. Przepis ten nakazuje stosować zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop
wypoczynkowy. Nale\
y zatem sięgnąć do przepisów rozporządzenia urlopowego. Gdy pracownik jest wynagradzany stałą stawką
miesięczną, wystarczy tę stawkę podzielić przez liczbę godzin przypadających do przepracowania w danym miesiącu. Następnie
stawkę za jedną nadgodzinę nale\
y pomno\
yć przez 50% lub 100% (w zale\
ności od wysokości nale\
nego dodatku), a wynik
pomno\
yć przez liczbę godzin nadliczbowych.
Przykład 4
Wynagrodzenie pracownika, o którym mowa w przykładzie 1, składało się z kilku składników, ale do obliczenia dodatku za 7 godzin
nadliczbowych, jakie wypracował w marcu, przyjmujemy wyłącznie wynagrodzenie zasadnicze, tj. 2.500 zł. Za 5 godzin
nadliczbowych, które wypracował w marcu 2008 r. nale\
y mu się dodatek w wysokości 50%, a za 2 godziny - 100%. Pracodawca
powinien wypłacić dodatki w łącznej kwocie 70,36 zł, zgodnie z wyliczeniem:
" stawka za godzinę pracy: 2.500 zł : 160 godz. = 15,63 zł,
" 100% dodatek za godziny nadliczbowe: 15,63 zł x 2 godz. = 31,26 zł,
" 50% dodatek za godziny nadliczbowe: 15,63 zł x 50% = 7,82 zł
7,82 zł x 5 godz. = 39,10 zł,
" dodatek łącznie: 31,26 zł + 39,10 zł = 70,36 zł.
W sytuacji gdy pracownik jest wynagradzany stawką godzinową nie ma potrzeby wykonywania działania związanego z ustaleniem
stawki za godzinę pracy. Od razu mo\
na przystąpić do wyliczania dodatku.
Przykład 5
Pracownik, o którym mowa w przykładzie 2, za godzinę pracy otrzymywał 16 zł, a oprócz tego inne składniki wynagrodzenia. Za 4
godziny nadliczbowe, które wypracował w marcu 2008 r. nale\
y mu się dodatek w wysokości 50% wynagrodzenia, a za 1 godzinę
w wysokości 100%. Pracodawca powinien wypłacić dodatki w łącznej kwocie 48 zł, zgodnie z wyliczeniem:
" 100% dodatek za 1 godzinę nadliczbową: 16 zł,
" 50% dodatek za godziny nadliczbowe: 16 zł x 50% = 8 zł; 8 zł x 4 godz. = 32 zł,
" dodatek łącznie: 16 zł + 32 zł = 48 zł.
Jeśli chodzi o sposób obliczania dodatku dla pracowników wynagradzanych w innej formie ni\
stawką miesięczną lub godzinową (np.
prowizyjnie lub akordowo), to nale\
y:
" ustalić podstawę (60% sumy składników zmiennych wypłaconych w okresie 3 miesięcy lub 12, gdy występowały du\
e
wahania, poprzedzających miesiąc, w którym praca w godzinach nadliczbowych miała miejsce),
" obliczyć stawkę za jedną godzinę pracy według zmiennych składników wynagrodzenia, dzieląc podstawę przez liczbę
godzin przepracowanych przez pracownika w okresie, z którego ta podstawa była ustalana,
" pomno\
yć stawkę za godzinę nadliczbową przez wskaz
nik przysługującego dodatku, tj. 50% lub 100%,
" pomno\
yć uzyskany wynik przez liczbę godzin nadliczbowych.
Przykład 6
Pracownik w marcu 2008 r. wykonywał pracę przez 17 godzin nadliczbowych, z czego za 10 godzin nale\
ał mu się dodatek
w wysokości 50%, a za 7 w wysokości 100%. Jego wynagrodzenie składa się wyłącznie z prowizji. W grudniu 2007 r. (152 godz.
pracy) wyniosła ona 2.530 zł, w styczniu 2008 r. (176 godz. pracy) 2.490 zł, a lutym 2008 r. (168 godz. pracy) 2.450 zł. Zatem
dodatek za nadgodziny wyniósł 108,48 zł, zgodnie wyliczeniem:
" podstawa: 60% x (2.530 zł + 2.490 zł + 2.450 zł) = 4.482 zł,
" stawka za godzinę nadliczbową: 4.482 zł : (152 godz. + 176 godz. + 168 godz.) = 9,04 zł,
" 100% dodatek: 9,04 zł x 7 godz. = 63,28 zł,
" 50% dodatek: 9,04 zł x 50% = 4,52 zł; 4,52 zł x 10 godz. = 45,20 zł,
" dodatek łącznie: 63,28 zł + 45,20 zł = 108,48 zł.
Zwracamy uwagę! Je\
elipracownik jest wynagradzany w sposób mieszany (np. ma określone stałe wynagrodzenie miesięczne lub
godzinowe i oprócz tego prowizję, której wysokość ró\
ni się w poszczególnych miesiącach), to do obliczenia dodatku za godziny
nadliczbowe nale\
y przyjąć wyłącznie wynagrodzenie określone stawką miesięczną lub godzinową. W jego przypadku zostało
bowiem wyodrębnione wynagrodzenie wynikające z jego zaszeregowania, określone stawką miesięczną bądz
godzinową. Z tego
powodu nie mo\
na w podstawie dodatku uwzględnić jakiegokolwiek innego składnika wynagrodzenia.
Dodatek za godziny nadliczbowe z tytułu przekroczenia normy dobowej pracodawca powinien wypłacić wraz z wynagrodzeniem za
miesiąc, w którym one wystąpiły.
Wa\
ne: Dodatek za nadgodziny wynikające z przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy pracownik powinien
otrzymać po zakończeniu okresu rozliczeniowego.
Wynika to z faktu, \
e dopiero w tym terminie jest mo\
liwe stwierdzenie, czy wystąpiły godziny nadliczbowe wskutek przekroczenia
przeciętnej normy tygodniowej.