MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Halina Garbowska
Charakteryzowanie gatunków zwierząt gospodarskich
613[01].Z2.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Jolanta Borczyńska-Żbikowska
mgr inż. Edward Skirzewski
Opracowanie redakcyjne:
dr inż. Halina Garbowska
Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 613[01].Z2.04
Charakteryzowanie gatunków zwierząt gospodarskich, zawartego w programie nauczania dla
zawodu rolnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Gatunki i typy użytkowe 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 9
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Anatomia i fizjologia organizmu zwierzęcego 12
4.2.1. Materiał nauczania 12
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 20
4.2.3. Ćwiczenia 20
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
5. Sprawdzian osiągnięć 25
6. Literatura 29
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu charakteryzowanie
gatunków zwierząt gospodarskich.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
 zestaw pytań, aby można było sprawdzić, poziom opanowania określonych treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
 wykaz literatury uzupełniającej.
613[01].Z2
Produkcja rolnicza
613[01].Z2.04
613[01].Z2.01
Charakteryzowanie gatunków
Dobieranie roślin uprawnych
zwierzÄ…t gospodarskich
do warunków środowiska
613[01].Z2.05
613[01].Z2.02
Organizowanie oraz
Organizowanie i wykonywanie
wykonywanie prac dotyczÄ…cych
zabiegów agrotechnicznych
żywienia zwierząt i zabiegów
zoohigienicznych
613[01].Z2.03
613[01].Z2.06
Organizowanie i prowadzenie
Organizowanie i prowadzenie
produkcji roślinnej
produkcji zwierzęcej
613[01].Z2.07
Prowadzenie ekologicznej
produkcji rolniczej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu: anatomii, fizjologii, narządów
i układów,
- określać znaczenie poszczególnych narządów i układów w funkcjonowaniu organizmu
zwierzęcego,
- rozpoznawać gatunki zwierząt gospodarskich,
- stosować jednostki układu SI,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- użytkować komputer,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 rozpoznać i scharakteryzować gatunki i typy użytkowe zwierząt gospodarskich,
 sklasyfikować oraz określić charakterystyczne cechy gatunków zwierząt gospodarskich,
 określić znaczenie zwierząt gospodarskich,
 scharakteryzować budowę oraz zasady funkcjonowania narządów i układów organizmu
zwierzęcego,
 określić rolę i znaczenie poszczególnych narządów i układów w funkcjonowaniu
organizmu zwierzęcego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Gatunki i typy użytkowe
4.1.1.Materiał nauczania
Produkcja zwierzęca jest działem gospodarstwa rolniczego, mającym na celu wytwarzanie
produktów zwierzęcych. Rozmiary produkcji zwierzęcej zależą od pogłowia zwierząt i ich
wydajności jednostkowej. Przez pogłowie zwierząt rozumiemy liczbę sztuk poszczególnych
gatunków (bydło, trzoda chlewna, owce, drób) oraz liczebność grup w obrębie gatunków
(krowy, jałówki cielne, itp.). Liczba zwierząt jest wyrażona w sztukach fizycznych
(efektywnych, rzeczywistych, statystycznych), określających liczbę zwierząt fizycznych
w określonym czasie lub średni ich stan w analizowanym okresie czasu albo w sztukach
przeliczeniowych (dużych, żywieniowych, obornikowych).
Najsilniej z gospodarstwem rolniczym związaną grupą zwierząt jest bydło. Spełnia ono
wiele funkcji, z których jako najważniejsze można wymienić następujące:
 dostarcza cennych produktów rolniczych, takich jak: mięso, mleko, skóra, obornik,
 wykorzystuje szereg pasz bezwzględnych (trawy z użytków zielonych, liście buraczane),
 wpływa na poziom produkcji roślinnej poprzez dostarczanie nawozów organicznych,
 wpływa na poziom wykorzystania siły roboczej w mniejszych obszarowo
gospodarstwach,
 wykazuje znaczną podatność na utrzymanie przy różnym poziomie intensywności, od
systemów ekstensywnych po bardzo intensywny tucz lub wysoce wydajną produkcję
mleka,
 przy produkcji mleka korzystnie wpływa na utrzymanie płynności finansowej, dzięki
comiesięcznemu wpływowi gotówki.
W ramach produkcji bydła wyróżniamy między innymi kierunek chowu: bydła mlecznego
i bydła opasowego. Kierunki produkcji wyznaczają typy użytkowe. Przez typ użytkowy
rozumiemy grupę zwierząt domowych wyspecjalizowanych w określonym kierunku, przy
czym cechy anatomiczne i fizjologiczne charakterystyczne dla danego typu użytkowego są
utrwalane dziedzicznie.
W produkcji trzody chlewnej wyróżniamy chów gospodarski (kilka, kilkadziesiąt sztuk),
fermowy (kilkaset, a nawet kilka tysięcy sztuk) oraz przemysłowy, gdzie utrzymywane są
bardzo duże stada, praktycznie bez związków z gospodarstwem rolniczym.
Istnieją następujące kierunki chowu trzody chlewnej:
 bekonowy (mięsny),
 tłuszczowo-mięsny, najbardziej w kraju rozpowszechniony,
 mięsno-słoninowy, w którym duże znaczenie, poza mięsem przywiązuje się do uzyskania
dużej ilości tłuszczu.
Do ważniejszych cech gospodarczych trzody chlewnej można zaliczyć dość szybkie
przyrosty masy ciała, lepsze wykorzystanie paszy aniżeli przez bydło, większą elastyczność
pod względem skali produkcji i łatwiejsze odtwarzanie stada po okresach załamania
pogłowia. Trzoda chlewna jest luz
niej związana z ziemią i gospodarstwem niż bydło. Może
być utrzymana poza klasycznym gospodarstwem, a więc w fermach na bazie kupowanych
pasz treściwych.
Natomiast w produkcji drobiu w Polsce najpopularniejszymi gatunkami są: kury, gęsi,
kaczki, a w ostatnich latach obserwuje się rosnące znaczenie produkcji indyków. Wyróżniamy
wśród drobiu: chów gospodarski (podwórzowy), fermowy oraz przemysłowy. Drób może być
wykorzystywany w kierunku mięsnym, nieśnym, a także kombinowanym. Z punktu widzenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
sposobu żywienia i (lub) długości tuczu brojlerów można rozróżnić chów ekstensywny,
półintensywny i intensywny.
Określając zewnętrzną budowę ciała i klasyfikując zwierzęta do typu użytkowego należy
przede wszystkim zwrócić uwagę na harmonijność budowy oraz cechy warunkujące dobrą
użytkowość np. u bydła mlecznego kształt i rozwój wymienia, odpowiednią budowę klatki
piersiowej, zaś u bydła mięsnego na dobrze rozwiniętą partię lędz
wiową i udziec, u świni na
partię grzbietu i partię szynki. Umiejętność opisywania zalet i wad budowy ciała zwierząt,
umożliwia rolnikowi  hodowcy analizowanie wzrostu i rozwoju zwierząt gospodarskich.
Rys. 1. charakteryzuje zootechniczne nazwy poszczególnych części ciała.
Rys. 1. Zootechniczne nazwy poszczególnych części ciała bydła: A  przód, B  środek, C  zad: 1  wał
między rogami, 2  kłąb, 3  grzbiet, 4  dół głodowy, 5  lędz
wie, 6  biodro, 7  krzyż, 8  kulsza,
9  kiść ogonowa, 10  strzyk, 11  słabizna, 12  żyła mleczna, 13  nadpęcie, 14  pęcina, 15  ratka
(raciczka), 16  racica, 17  podgarle (wole), 18  ganasz, 19  śluzowica [6, s. 268]
Nazwy części ciała używane przy określaniu proporcji budowy zwierząt, nie zawsze są
zgodne z nazwami anatomicznymi, dlatego konieczna jest znajomość przyjętego nazewnictwa
zootechnicznego, które jest również stosowane przy określaniu użytkowości mięsnej
zwierząt. W praktyce powszechnie określa się stopień opasienia i umięśnienia przy pomocy
dotyku okolic ciała, gdzie przede wszystkim gromadzi się tłuszcz podskórny. Na rysunku 2.
przedstawiono określanie użytkowości mięsnej w praktyce za pomocą tzw.  chwytów
rzez
nickich .
Rys. 2. Najczęściej stosowane  chwyty rzez
nickie : 1  barkowy, 2  żebrowy, 3  lędz
wiowy, 4  w dole
głodowym, 5  biodrowy, 6  ogonowo  kulszowy, 7  kolanowy, 8  mosznowy lub wokół wymienia,
9  podłopatkowy, 10  mostkowy, 11  za podgarle [6, s. 375]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Chwyty  pozwalają określić stopień opasienia i umięśnienia jak również ciężar ciała,
i wygląd zwierzęcia, są podstawą do zakwalifikowania zwierząt do odpowiedniej klasy
rzez
nej, co warunkuje cenę uzyskiwaną przez hodowcę za 1kg żywca.
Zootechniczne nazwy części ciała zwierzęcia używane są także przy ocenie pokroju.
Przez pokrój (eksterier) rozumiemy zewnętrzną budowę ciała. Zwierzę o prawidłowym
pokroju musi mieć nie tylko dobrze zbudowane poszczególne części ciała, lecz także
w odpowiednich proporcjach. Odchylenia od wzorca i wady poszczególnych partii świadczą
o nieprawidłowym wychowie i o złym stanie zdrowia zwierząt.
Budowę ocenia się wzrokowo, a także za pomocą ważenia i dokonywanych pomiarów.
W praktyce ocenÄ™ pokroju zwierzÄ…t przeprowadza siÄ™ zwykle na aukcjach, wystawach oraz
przy wpisie do ksiÄ…g hodowlanych. Ocena ta jest jednak subiektywna i nawet najlepsi
specjaliści nie zawsze są zgodni, co do oceny tego samego zwierzęcia. Istnieje jednak szereg
parametrów obiektywnych pomagających przy ocenie, należą do nich: wiek, ciężar ciała,
pomiary, kondycja, itp.
Zasadniczym sposobem oceny pokroju zwierząt jest ocena wzrokowa, a wynik jej wyraża
się w odpowiedniej ilości punktów. Opis zalet i wad umieszcza się na konturze zwierzęcia lub
w prostokącie przy pomocy umownych znaków. Przed przystąpieniem do oceny pokroju 
ocenia się typ użytkowy (T), konstytucję (K) i rozwój (R). Np. ogólny wygląd krowy typu
mlecznego charakteryzuje  harmonijna, szlachetna budowa, skóra cienka pokryta błyszczącą,
jedwabistą sierścią, wyraz
nie rysujący się kościec, o płaskim umięśnieniu, temperament
żywy.
Ocenę typu i budowę zwierzęcia przeprowadza się w odniesieniu do wzorca rasy, po
dokonaniu oceny cech mierzonych lub ocenianych liniowo pomiędzy swoistymi ekstremami
biologicznymi. Ocena cech liniowych jest niezależna w stosunku do pozostałych elementów
oceny, tzn. inne elementy oceny nie mają wpływu na jej wynik, natomiast wynik oceny
liniowej danej cechy może mieć wpływ na wynik oceny ogólnej. Następnym elementem
oceny typu i budowy zwierzęcia jest zaznaczenie występowania podstawowych wad. Nie są
one punktowane, ale ich występowanie ma wpływ na ocenę ogólną. Sposób opisania wad
u krów typu mlecznego zaznaczono poniżej:
 wada występuje,
np.
słabo związane
3
barki
Ç
 bardzo wyraz
na wada,
np.
słabo związane
3
barki
ÇÇ
 lista opisanych wad:
wady przodu:
 ciężka głowa,
 krótka szyja,
 słabo związane barki.
wady środkowej partii ciała:
 płaska klatka piersiowa,
 przewężenie za łopatkami,
 obwisły brzuch,
 podkasany brzuch.
wady grzbietu:
 łęgowaty,
 karpiowaty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
wady zadu:
 guzy biodrowe wyraz
nie powyżej linii grzbietu,
 krótka miednica,
 wysoka nasada ogona,
 zapadnięty odbyt.
wady kończyn:
 iksowate,
 beczkowate,
 postawa francuska,
 miękka pęcina,
 zbyt szeroka szpara racicy.
wady wymienia:
 nierównomierny rozwój ćwiartek,
 wymię piętrowe,
 nieczynna jedna ćwiartka,
 strzyki niecylindryczne,
 lejkowata nasada strzyków,
 strzyki dodatkowe,
 przystrzyk,
 dodatkowe strzyki drożne,
 poprzeczne przewiÄ…zanie wymienia.
Narządem produkującym mleko u krowy jest wymię. Prawidłowo zbudowane wymię
powinno mieć zawieszenie sromowo  brzuszne, kształt skrzynkowaty. Wymię powinno być
mocno przytwierdzone do ciała krowy, gdyż jego masa (tkanki razem z mlekiem) może
dochodzić do 30 czy nawet 50kg. Wymię podzielone jest na dwie połówki, oddzielone od
siebie przegrodą anatomiczną. Każda połówka składa się z dwóch ćwiartek, zakończonych
cylindrycznymi strzykami. Najmniejszą jednostką anatomiczną wymienia jest pęcherzyk
mleczny. Wewnątrz każdego pęcherzyka są komórki mlekotwórcze, w których powstaje
mleko. Mleko powstaje ze składników znajdujących się we krwi. Aby powstał 1kg mleka
przez wymię krowy musi przepłynąć 450  500 litrów krwi, czyli wymię musi być bardzo
dobrze ukrwione. Jeżeli wytworzone przez komórki mlekotwórcze mleko, wypełni wszystkie
przestrzenie w tkance gruczołowej wymienia, należy opróżnić wymię, czyli wydoić krowę,
aby było miejsce na kolejne partie mleka.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest znaczenie zwierzÄ…t gospodarskich?
2. Jak rozpoznasz i scharakteryzujesz gatunki zwierzÄ…t w gospodarstwie?
3. Jakie właściwości zwierzęcia decydują o jego przynależności do określonego typu
użytkowego?
4. Jakie typy użytkowe rozróżnia się wśród: bydła, trzody chlewnej i drobiu?
5. Jakie cechy charakteryzuje typ użytkowy mleczny?
6. Jak opiszesz wady pokroju u krów typu mlecznego?
7. Jak określisz stopień opasienia i umięśnienia w praktyce rolniczej?
8. Jakie cechy charakterystyczne określają typ mięsny u świń?
9. Co charakteryzuje typ nieśny?
10. Jaki kierunek produkcji zwierząt gospodarskich jest w Twojej miejscowości?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj i scharakteryzuj gatunki zwierzÄ…t gospodarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać podstawowe gatunki zwierząt,
2) określić charakterystyczne cechy gatunków zwierząt gospodarskich,
3) określić kierunek produkcji zwierząt gospodarskich w Twojej miejscowości,
4) odszukać aktualne dane dotyczące pogłowia zwierząt gospodarskich z rocznika
statystycznego GUS,
5) porównać dane z innymi krajami Europy,
6) wskazać pozytywne tendencje rozwojowe w produkcji zwierzęcej w Polsce,
7) zapisać wnioski w arkuszu do ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy;
 modele,
 albumy i mapy rozmieszczenia gatunków zwierząt gospodarskich,
 arkusz do ćwiczeń.
Ćwiczenie 2
Rozróżnij typy użytkowe i określ cechy hodowlane u bydła.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać grupę zwierząt gospodarskich,
2) określić kierunek produkcji,
3) określić cechy anatomiczne i fizjologiczne charakterystyczne dla danego typu
użytkowego,
4) zakwalifikować gatunek do określonego typu użytkowego,
5) zapisać w arkuszu do ćwiczeń charakterystyczne cechy hodowlane.
Wyposażenie stanowiska pracy;
 modele,
 tablice poglÄ…dowe,
 foliogramy,
 arkusz do ćwiczeń.
Ćwiczenie 3
Rozróżnij typy użytkowe trzody chlewnej i drobiu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozróżnić typy użytkowe,
2) określić charakterystyczne cechy typu użytkowego,
3) opisać wady i zalety budowy, na konturze lub prostokącie, przy pomocy umownych
znaków,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4) sklasyfikować gatunek w typie użytkowym,
5) przeanalizować cechy hodowlane i uzasadnić różnice.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- modele,
- tablice poglÄ…dowe,
- teksty przewodnie do ćwiczeń,
- arkusz do ćwiczeń.
Ćwiczenie 4
Określ użytkowość mięsną bydła.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać gatunek zwierząt,
2) określić charakterystyczne cechy typu mięsnego u bydła,
3) określić stopień opasienia i umięśnienia za pomocą  chwytów rzez
nickich  ,
4) określić ciężar ciała za pomocą taśmy zoometrycznej,
5) zestawić w tabeli cechy hodowlane charakteryzujące użytkowość mięsną u bydła,
6) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 taśma zoometryczna,
 laska,
 cyrkiel,
 suwmiarka,
 arkusz do ćwiczeń.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz
Tak Nie
1) rozpoznać gatunki zwierzÄ…t gospodarskich? ð ð
2) rozróżnić i scharakteryzować typy użytkowe? ð ð
3) zastosować nazwy zootechniczne w określaniu budowy ciała
zwierzÄ…t? ð ð
4) scharakteryzować typ: mleczny, miÄ™sny i nieÅ›ny? ð ð
5) okreÅ›lić użytkowość miÄ™snÄ… w praktyce? ð ð
6) zakwalifikować zwierzę do odpowiedniej klasy rzez
nej? ð ð
7) określić kierunek produkcji zwierząt gospodarskich w Twojej
miejscowoÅ›ci? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.2 Anatomia i fizjologia organizmu zwierzęcego
4.2.1 Materiał nauczania
Dobra znajomość anatomii i fizjologii ma duże znaczenie w hodowli zwierząt
gospodarskich, ułatwia bowiem wykrycie wszelkich zaburzeń w rozwoju zwierząt,
i umożliwia natychmiastowe podjęcie decyzji o leczeniu lub wyeliminowaniu sztuk ze stada.
Szybka decyzja w takich przypadkach niejednokrotnie przyczyniła się do uniknięcia
większych start gospodarczych. Poza tym, nauka anatomii i fizjologii stanowi podbudowę do
nauki hodowli ogólnej, szczegółowej i żywienia zwierząt.
Rolnikowi  hodowcy znajomość anatomii i fizjologii zwierząt, pozwala we właściwy
sposób ingerować w złożone procesy rozrodu, laktacji, przyrostu mięśni oraz umożliwia
osiąganie przy odpowiednich nakładach właściwych korzyści materialnych i wysokiej
produkcji, ważnej z punktu widzenia gospodarki kraju.
Budową i czynnościami życiowymi zwierząt zajmuje się nauka zwana zoologią, a z niej
właśnie wywodzą się anatomia zwierząt, czyli nauka o zewnętrznej i wewnętrznej budowie
ciała zwierzęcego oraz fizjologia zwierząt  nauka o procesach życiowych zachodzących
w organizmie zwierzęcym.
Część ciała zbudowana z wielu tkanek, mająca określony kształt, zajmująca odpowiednie
miejsce w organizmie i spełniająca w nim określone czynności nazywana jest
narządem(np. oko, ucho, serce, żołądek, itp.). Zespół narządów stanowiących pewną całość
anatomiczną i czynnościową nazywamy układem.
W organizmie zwierząt rozróżnia się następujące układy: kostny, mięśniowy, powłokowy,
krążenia krwi i chłonki, oddechowy, pokarmowy, moczowy, rozrodczy, dokrewny, nerwowy
i narządy zmysłów. Wymienione układy łączą się i współpracują ze sobą w określony sposób.
Ze względu na ścisły związek anatomiczny, funkcja każdego układu jest możliwa dzięki
współpracy z innymi.
Układ kostny  zbudowany jest z elementów zwanych kośćmi. Kości zbudowane są z tkanki
kostnej, odznaczają się dużą trwałością. Wytrzymałość zapewnia tkance kostnej blaszkowata
budowa oraz wysycenie jej istoty międzykomórkowej solami mineralnymi. Mimo znacznej
wytrzymałości i twardości kości są narządami plastycznymi, podatnymi na działanie ciśnienia
i rozciąganie. Na rys. 3 przedstawiono topografię układu kostnego i narządów wewnętrznych
krowy.
Rys. 3. Układ kostny i narządy wewnętrzne krowy: 1  kości czaszki, 2  kręgosłup, 3  kończyna przednia,
4  kończyna tylna, 5  żebra, 6  płuco, 7  wątroba, 8  księgi, 9  trawieniec, 10  dwunastnica,
11  jelito czcze, 12  jelito ślepe, 13  okrężnica, 14  odbytnica, 15  nerka, 16  pęcherz moczowy,
17  pochwa [6, s. 89]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Układ mięśniowy  jest zbudowany z mięśni. Mięśnie przyczepione do różnych części
kręgosłupa nazywają się mięśniami szkieletowymi. Każdy z nich ma określony kształt
i spełnia właściwą dla niego czynność. Mięśnie swoją masą wzmacniają połączenie kości
i nazywane są czynnymi narządami ruchu. Skurcze mięśni szkieletowych wywołują ruchy
zewnętrznych części ciała. W organizmie występują także ruchy narządów wewnętrznych np.
żołądka, jelit, macicy, itp.: są one wywołane przez mięśnie gładkie zbudowane z tkanki
mięśniowej gładkiej. Praca układu mięśniowego dostarcza organizmowi dużo ciepła, które
powstaje w wyniku spalania węglowodanów w komórkach mięśniowych. W każdym mięśniu
szkieletowym rozróżnia się część mięśniową i część ścięgnistą. Każdy mięsień może się
kurczyć (skracać), a tym samym wykonywać przewidzianą dla niego pracę pod wpływem
podniet z układu nerwowego. Na czynności mięśni wpływają w określony sposób ich narządy
pomocnicze: powięzie, kaletki maziowe, pochewki ściągniste i trzeszczki. W organizmie
zwierzęcia rozróżnia się trzy grupy mięśni szkieletowych: głowy, tułowia i kończyn.
W grupach tych w poszczególnych okolicach ciała rozróżnia się zespoły mięśniowe. Mięśnie
tworzące zespół wspólnie wykonują określoną czynność, np. prostują lub zginają jakiś staw.
Zespół mięśni działających w podobny sposób nazywa się mięśniami współdziałającymi.
Natomiast zespół mięśni wykonujących pewną czynność w stosunku do mięśni
współdziałających nazywa się mięśniami antagonistycznymi albo przeciwdziałającymi.
Układ powłokowy  składa się z powłoki ogólnej i narządów pochodnych skóry. Główna
rola układu powłokowego polega na:
 ochronie organizmu przed szkodliwym wpływem czynników zewnętrznych,
 nawiązywaniu łączności z otoczeniem,
 regulowaniu wewnętrznej temperatury ciała.
Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej.
U wszystkich zwierząt najgrubsza jest skóra na grzbiecie i karku. Do narządów pochodnych
skóry zaliczamy: włosy, gruczoły skórne oraz kopyta, racice i rogi.
Włosy są wytworem warstwy rozrodczej naskórka. U bydła i koni włosy nazywają się
sierścią, u świni  szczeciną, u owiec  wełną (z wyjątkiem włosów pewnych części głowy
i kończyn). Do gruczołów skórnych należą gruczoły potowe, łojowe i mleczne oraz skupienia
drobnych gruczołów w zatokach skóry. Kopyta stanowią końcowy odcinek palców, którymi
konie opierają się o podłoże. W skład kopyta wchodzą narządy będące wytworem skóry
i narządy, w których wytwarzaniu skóra nie bierze udziału. Racice występują u zwierząt
parzystokopytnych (u bydła, świni i owiec). Mają budowę podobną do kopyt, lecz różnią się
od nich kształtem i brakiem strzałki rogowej oraz znacznie cieńszym rogiem ścian racic.
Opuszka palcowa występuje z tyłu podeszwy racicy i tworzy piętki raciczne. Rogi  są to
wytwory skóry charakterystyczne dla niektórych przeżuwaczy. Osadzone są na
charakterystycznych wyrostkach kostnych kości czołowych tzw. możdżeniach, na których
znajduje się skóra właściwa i warstwa rozrodcza naskórka wytwarzająca pochwę rogową.
W pochwie rogowej rozróżnia się podstawę, trzon i wierzchołek. U krów w obrębie trzonu
rogu pojawiają się charakterystyczne pierścienie rogowe, między którymi występują
przewężenia będące wynikiem zmian w nasileniu produkcji rogu. Liczba przewęzi na rogu
może służyć do przybliżonego określenia wieku krowy. Dodając do liczby przewięzi 1,5 lub 2
lata (zależy od wieku pierwszego porodu) określamy wiek krowy.
Układ krwionośny i chłonny  tworzą razem układ naczyniowy. Zadaniem jego jest
rozprowadzenie po organizmie składników odżywczych, witamin, hormonów oraz usuwanie
z komórek i tkanek produktów przemiany materii a także dostarczanie tlenu. Układ
krwionośny składa się z: serca, naczyń krwionośnych i krwi. Układ chłonny, czyli
limfatyczny składa się z narządów chłonnych, naczyń chłonnych i chłonki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Serce jest najważniejszym narządem układu krwionośnego, pracującym na zasadzie
pompy. Zadaniem serca, jako głównego narządu układu krążenia jest utrzymywanie stałego
krążenia krwi w organizmie.
Krew składa się z osocza (60%) oraz elementów morfologicznych: krwinek czerwonych
i białych oraz płytek krwi. W układzie krwionośnym rozróżnia się dwa obiegi krwi: duży
i mały. W obiegu małym w pniu płucnym płynie krew żylna, a w żyłach płucnych płynie
krew tętnicza, jest więc odwrotnie aniżeli w obiegu dużym. Natomiast krążenie chłonki
odbywa się tylko w jednym kierunku  z obwodu ciała w kierunku serca, a węzły chłonne to
zapory hamujące rozprzestrzenianie się zarazków  powstają w nich przeciwciała. Zdolność
niszczenia bakterii oraz wytwarzania przeciwciał zobojętniających jady bakteryjne mają
również krwinki białe.
Do narządów krwiotwórczych zalicza się szpik kostny czerwony, węzły chłonne,
śledzionę oraz grasicę, która należy do układu dokrewnego.
Układ oddechowy  dostarcza tlen i wyprowadza powstający w organizmie dwutlenek
węgla. Układ ten może spełniać swoje funkcje tylko przy ścisłym współdziałaniu z układami:
mięśniowym, krwionośnym i nerwowym.
Układ oddechowy składa się z dróg oddechowych i płuc. W skład dróg oddechowych
wchodzą: jama nosowa, gardło, krtań i tchawica. W płucach odbywa się tzw. oddychanie
zewnętrzne. Polega ono na przechodzeniu tlenu z pęcherzyków płucnych do krwi,
a dwutlenku węgla z krwi do światła pęcherzyków płucnych. W tkankach zachodzi
oddychanie wewnętrzne: tlen z naczyń włosowatych przechodzi do komórek i tkanek,
a dwutlenek węgla przenika do krwi  w procesie tym następuje bezpośrednie wykorzystanie
tlenu do uwolnienia niezbędnej do życia energii.
Jama nosowa znajduje się w części twarzowej głowy a gardło wchodzi w skład dwóch
układów  oddechowego i pokarmowego  dlatego rozróżnia się w nim części: oddechową
i pokarmowÄ….
Krtań znajduje się w przedniej części szyi, między gardłem a tchawicą. Tchawica 
stanowi stale otwarty rurkowaty przewód, którym przepływa powietrze z jamy nosowej,
gardła i krtani do płuc i z powrotem, na zewnątrz organizmu.
Płuca są właściwym narządem oddechowym, leżącym w klatce piersiowej. Rozróżnia się
płuco prawe i lewe. Rozdziela je przestrzeń zwana śródpiersiem. W każdym płucu rozróżnia
się powierzchnię: żebrową, przeponową i śródpiersiową. Stykające się ze sobą powierzchnie
tworzą krawędzie płucne. Na powierzchni śródpiersiowej znajduje się wnęka, przez którą
wchodzą do płuca oskrzela, naczynia krwionośne i nerwy.
Układ pokarmowy  służy zwierzęciu do pobierania, trawienia i wchłaniania pokarmu oraz
wydalania części nie strawionych. Rozróżniamy następujące odcinki przewodu
pokarmowego: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i jelito grube. Wymienione
odcinki różnią się budową i czynnościami. Do narządów leżących poza ścianami przewodu
pokarmowego, których wydzielina dostaje się przewodami do jego światła należą: ślinianki
duże, wątroba i trzustka.
Jama ustna stanowi pierwszy odcinek przewodu pokarmowego. Z przodu ograniczona jest
wargami, z boków policzkami, od góry podniebieniem twardym i miękkim, u dołu zaś
mięśniami i językiem. W jamie ustnej znajdują się zęby. W zależności od rozmieszczenia
i kształtu rozróżnia się cztery grupy zębów: sieczne, kły, przedtrzonowe i trzonowe.
U zwierząt gospodarskich zęby sieczne, kły i przedtrzonowe należą do zębów wymiennych
i dlatego rozróżnia się zęby mleczne i stałe, zęby trzonowe wyrastają tylko jeden raz.
Przeżuwacze mają 32 zęby stałe a świnie 44.
Żołądek stanowi pierwsze większe rozszerzenie przewodu pokarmowego, które u jednych
gatunków występuje w postaci jednej komory, u innych zaś w postaci kilku połączonych ze
sobą komór, dlatego rozróżnia się żołądek jednokomorowy i wielokomorowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
W przewodzie pokarmowym następuje rozkład pokarmu pod wpływem czynników:
fizycznych, chemicznych i biologicznych. Proces ten nazywa się trawieniem. Rozróżnia się
zatem trawienie: mechaniczne, chemiczne i biologiczne. Trawienie mechaniczne polega na
rozdrabnianiu, żuciu, mieszaniu i przesuwaniu pokarmu do dalszych odcinków przewodu
pokarmowego. Trawienie chemiczne  to rozkład pokarmu na składniki proste przy udziale
enzymów zawartych w sokach trawiennych. Trawienie biologiczne  odbywa się za pomocą
enzymów wytwarzanych przez specjalne bakterie występujące w przewodzie pokarmowym,
głównie u przeżuwaczy. Trawienie biologiczne wspomaga i uzupełnia trawienie chemiczne.
Pokarmem albo pożywieniem nazywa się substancje organiczne i nieorganiczne pobierane
przez zwierzęta w celu pokrycia potrzeb życiowych. Do substancji organicznych zalicza się:
węglowodany (cukry), tłuszcze, białka, witaminy oraz enzymy niezbędne do prawidłowego
funkcjonowania organizmu. Do substancji nieorganicznych pokarmu zalicza siÄ™ wodÄ™ i sole
mineralne.
Trawienie rozpoczyna się w jamie ustnej. Pokarm, który dostał się z jamy ustnej do
żołądka, ulega dalszemu trawieniu mechanicznemu i częściowemu trawieniu chemicznemu.
W żołądku jednokomorowym (trzoda chlewna, konie) trawienie chemiczne pokarmu
następuje pod wpływem enzymów zawartych w soku żołądkowym m.in. pepsyna,
podpuszczka i lipaza żołądkowa. W wyniku procesów chemicznych z pokarmu powstaje
miazga pokarmowa, odpowiednio przygotowana do dalszego trawienia w jelicie cienkim.
Ze zwierząt gospodarskich jedynie przeżuwacze mają przewód pokarmowy
przystosowany do wykorzystywania błonnika. Wielokomorowy żołądek oraz przeżuwanie
umożliwiają dokładne rozdrabnianie, naślinianie i odpowiednie przygotowaniem pokarmu do
trawienia chemicznego. Przeżuwacze nie żują dokładnie pokarmu. Pokarm cięższy dostaje się
od razu do czepca, jednak większość pożywienia najpierw trafia do żwacza, gdzie ulega
rozpulchnieniu, maceracji i rozdrobnieniu dzięki bardzo silnym, regularnie powtarzającym się
skurczom błony mięśniowej żwacza. Grubsze cząstki karmy podlegają powtórnemu
przeżuciu. U zwierząt gospodarskich proste składniki pokarmowe powstałe z rozkładu treści
pokarmowej w jelicie grubym zostają na miejscu wchłonięte do krwi. Następuje tam też
intensywne wchłanianie wody.
Jelito cienkie jest najdłuższym odcinkiem przewodu pokarmowego. Jego ściany składają
się z trzech warstw błon: śluzowej, mięśniowej i surowiczej. W jelicie cienkim rozróżnia się:
dwunastnicę, jelito czcze i jelito biodrowe. Do dwunastnicy wchodzą przewody dwóch
dużych gruczołów trawiennych  wątroby i trzustki.
Jelito grube  to końcowy odcinek przewodu pokarmowego. Ściany jelita grubego
zbudowane są podobnie jak ściany jelita cienkiego. W jelicie grubym rozróżnia się trzy
odcinki: jelito ślepe, okrężnicę i prostnicę. Jelito ślepe jest najsilniej rozwinięte u zwierząt
roślinożernych, zwłaszcza u gatunków o żołądku jednokomorowym.
Układ moczowy  składa się z nerek  narządów wytwarzających mocz  oraz dróg
wyprowadzających, do których należą: moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa.
Dalszą drogę przepływu moczu tworzą odcinki układu rozrodczego: u samców  przewód
moczowo  płciowy, a u samic  przedsionek pochwy. Rola układu moczowego polega na:
 usuwaniu szkodliwych produktów przemiany materii,
 usuwaniu nadmiaru soli,
 regulowaniu ilości wody w organizmie.
Układ rozrodczy  to zespół narządów, które służą do wydawania potomstwa i zapewnienia
ciągłości gatunku. Jest to jedyny układ o odmiennej budowie u samców i samic, dlatego
rozróżnia się układy rozrodcze: samcze i samiczy. Pewne narządy układu rozrodczego są
ściśle związane z układem moczowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Układ dokrewny  stanowią gruczoły, które nie mają przewodów wyprowadzających,
a swoje produkty wydzielają wprost do krwi, chłonki i płynu tkankowego. Gruczoły
te nazywane są także gruczołami wydzielania wewnętrznego. Układ dokrewny razem
z układem nerwowym tworzą system regulacji neurohormonalnej, od której zależą funkcje
życiowe organizmu. Rysunek 4 przedstawia rozmieszczenie gruczołów dokrewnych.
Rys. 4. Rozmieszczenie gruczołów dokrewnych u bydła: 1  przysadka mózgowa, 2  szyszynka, 3  tarczyca,
4  grasica, 5  trzustka, 6  nadnercze, 7  jajniki, 8  macica, 9  jÄ…dra [6, s. 133]
Układ nerwowy  biorąc pod uwagę funkcje, jakie poszczególne części układu nerwowego
spełniają w organizmie, a więc z punktu widzenia czynnościowego, można mówić o układzie
somatycznym i układzie wegetatywnym albo autonomicznym. Układ somatyczny unerwia
częściowo narządy, których funkcje wiążą się ze  świadomością zwierzęcia i których
działalność zależna jest od jego woli (głównie mięśnie szkieletowe). Układ wegetatywny
unerwia narządy wewnętrzne  serce, układ pokarmowy, wydalniczy i inne, których
czynności przebiegają niezależnie od woli zwierzęcia (ruchy żołądka, uderzenia serca, itp.).
Układ zmysłów  układ nerwowy ma specjalnie przystosowane narządy służące do
odbierania i przekazywania podniet ze środowiska zewnętrznego, są to narządy zmysłów albo
krótko  zmysły. Rozróżnia się narządy: wzroku, słuchu, równowagi, węchu, smaku, dotyku.
Jedne z nich odbierają podniety przy bezpośrednim zetknięciu się ciała zwierzęcia z bodz
cem,
inne pozwalają na odbieranie ich z pewnej odległości.
Wszystkie narządy w układzie pracują w sposób zależny od siebie. Na przykład zespół
narządów służących do oddychania  jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela i płuca 
stanowią układ oddechowy. Żaden z wymienionych narządów sam, pojedynczo, nie może
spełniać tak ważnej funkcji jak oddychanie (pobieranie powietrza, jego wymiana i wydalanie
dwutlenku węgla). Wszystkie razem spełniają tę czynność dzięki pracy każdego z osobna.
Układ oddechowy może spełniać swoje funkcje tylko przy ścisłym współdziałaniu
z układami: mięśniowym, krwionośnym i nerwowym.
Układ nerwowy reguluje czynności wszystkich narządów i układów, dzięki czemu mogą
działać sprawnie, harmonijnie i odpowiednio do aktualnych potrzeb organizmu. Pod
względem czynnościowym, częściowo morfologicznym, wegetatywny czyli autonomiczny
układ nerwowy dzielimy na współczulny (sympatyczny) i przywspółczulny
(parasympatyczny). Układ wegetatywny reguluje czynności narządów wewnętrznych
niezależnie od woli zwierzęcia. Niezależność ta nie jest całkowita, gdyż układ ten podlega
w pewnym stopniu korze mózgowej, tabela 1.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Tabela 1. Specyfika czynności układu wegetatywnego [2, s. 146]
Narząd, czynność Układ współczulny Układ przywspółczulny
Serce Zwiększa liczbę skurczów i ich Zmniejsza liczbę skurczów i ich
siłę, rozszerza naczynia własne siłę, zwęża naczynia własne
serca. serca.
Naczynia krwionośne Zwęża Rozszerza
Żołądek i jelita Hamuje ruchy Zwiększa ruchy
Wydzielanie soków Zmniejsza Zwiększa
trawiennych (żołądkowego,
jelitowego, żółci).
Przemiana materii Zwiększa Zmniejsza
Układy wegetatywne współczulny i przywspółczulny działają w stosunku do siebie
antagonistycznie.
Trzeba podkreślić, że poszczególne narządy i układy ściśle współpracują ze sobą. Gdyby
na przykład nie działał układ mięśniowy, umożliwiający ruch, zwierzę nie mogłoby pobrać
pokarmu ani oddychać. Gdyby przestał działać układ oddechowy, pozbawione tlenu tkanki
bardzo szybko by zamierały. Gdyby układ moczowy nie wydalał zbędnych substancji,
nastąpiłoby zatrucie organizmu. Gdyby układ pokarmowy nie przyswajał składników
odżywczych, a krew nie roznosiła ich do wszystkich narządów i tkanek organizm nie miałby
energii na wykonywanie jakichkolwiek czynności, nie mógłby żyć. Jak z tego wynika,
sprawne działanie wszystkich narządów jest rzeczą niezmiernie ważną. Trzeba zatem dbać
o zdrowie zwierząt, gdyż warunkuje ono ich produkcyjność. Zwierzęta trzymane w dusznych
i brudnych pomieszczeniach nie mogą dostarczać do tkanek odpowiedniej ilości tlenu.
Niedostatecznie lub nieprawidłowo żywione  nie mają dostatecznej ilości składników do
produkcji: mleka, jaj, mięsa, wełny lub do wykonywania wymaganej od nich pracy.
Różnice w budowie układu kostnego, mięśniowego i powłokowego ssaków i ptaków
Kościec ptaków, zarówno w ogólnej konstrukcji, jak i w budowie poszczególnych części,
wykazuje wiele charakterystycznych cech związanych ze zdolnością do lotu, dlatego znacznie
różni się on od układu kostnego ssaków. Kości ptaków są bardzo lekkie, większość z nich 
zamiast szpiku kostnego ma jamy wypełnione powietrzem. Wykazują też skłonność do
zrastania się, czyli tworzenia tzw. kościozrostów. Do kości zrastających się należą:
 kości międzyszczękowe lewa i prawa,
 obojczyk,
 kości mostka,
 kręgi piersiowe (z wyjątkiem I i VI),
 ostatnie kręgi piersiowe, kręgi lędz
wiowe, krzyżowe i pierwsze kręgi ogonowe,
 ostatnie kręgi ogonowe.
Do innych cech różniących układ kostny ptaków i ssaków należą: brak zębów
i zębodołów w szczęce i żuchwie, pełny pas barkowy, kończyna piersiowa przekształcona
w skrzydło, grzebień na mostku. U ptaków kości miedniczne nie łączą się i nie tworzą
spojenia miednicznego. Kończynami podporowo-nośnymi służącymi do chodzenia są tylko
kończyny miedniczne, z których każda zakończona jest czterema palcami, przy czym liczba
członów w palcach stopy jest niejednakowa. Kości ptaków są lepiej nasycone solami wapnia
niż u ssaków, mają więc bardziej zbitą i silniejszą budowę, są bielsze i twardsze. Proces
kostnienia szkieletu chrząstkowego następuje wcześniej niż u ssaków.
W związku z przystosowaniem ptaków do lotu wystąpiły u nich duże różnice
w porównaniu z ssakami  w budowie układu mięśniowego. Wskutek usztywnienia
kręgosłupa mięśnie grzbietowe są słabo rozwinięte. Podobnie mięśnie brzuszne są cienkie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
i słabe. Przepona jest mała, nie spełnia roli mięśnia wydechowego i nie dzieli jamy ciała na
piersiową i brzuszną. Nie występuje też u nich zespół mięśni wyrazowych głowy. Bardzo
silnie wykształcone są mięśnie utrzymujące tułów w odpowiednim położeniu podczas lotu.
W kończynach tylnych mięśnie prostujące są o wiele silniej rozwinięte niż mięśnie zginające,
co wiąże się ze swoistym  skaczącym chodem ptaków. Ścięgna zginacza palców są tak
zbudowane, że ptak siedząc na grzędzie czy gałęzi, może obejmować je palcami. W związku
z tym, nie pracuje wtedy żaden mięsień, ptak siedząc nie odczuwa zmęczenia.
Układ powłokowy u ptaków tworzy skóra, zbudowana z naskórka, skóry właściwej
i warstwy podskórnej. Do wytworów naskórka należą: pióra, łuski i płytki rogowe, pazury,
pochwy rogowe dzioba, ostrogi. Wytworami skóry są tzw. przydatki głowowe (u kur
i kogutów stanowią je: grzebień, zausznice i dzwonki). Naskórek u ptaków jest bardzo cienki.
Tłumaczy się to przejęciem części czynności ochronnych przez pióra. W skórze ptaków nie
występują gruczoły potowe i łojowe: rolę gruczołów łojowych spełnia gruczoł kuprowy.
Różnice w budowie układu pokarmowego ssaków i ptaków
Budowa przewodu pokarmowego ptaków jest inna niż ssaków. Ptaki nie mają zębów,
warg i umięśnionych policzków służących ssakom do pobierania i rozcierania pokarmu. Paszę
chwytają dziobem. Ich gruczoły ślinowe znajdujące się w ścianach przełyku, są bardzo słabo
rozwinięte i wydzielają głównie śluz, który nawilża paszę, ułatwiając jej przesuwanie się do
dalszych odcinków przewodu pokarmowego. Pokarm z jamy ustnej przechodzi do przełyku,
który u kur i indyków tworzy workowate rozszerzenie zwane wolem, natomiast u ptaków
wodnych przełyk tworzy wrzecionowate rozszerzenie tzw. wole rzekome. Pasza w wolu,
zatrzymuje się dopiero wtedy, gdy wypełni się żołądek gruczołowy.
W ścianach żołądka gruczołowego znajdują się gruczoły wydzielające soki trawienne:
kwas solny, podpuszczkę i pepsynę. Nawilżony pokarm z sokami przechodzi do żołądka
mięśniowego (mielca). Dalsze procesy trawienia odbywają się w jelitach. W skład jelita
cienkiego wchodzÄ…: dwunastnica, jelito czcze i jelito biodrowe. Do jelita grubego zalicza siÄ™
jelito ślepe i jelito proste. Jelito grube kończy się stekiem, do którego wpada ostatni odcinek
układów rozrodczego i moczowego, (rys. 5).
Rys. 5. Budowa układu trawiennego ptaka: 1  przełyk, 2  wole, 3  żołądek gruczołowy, 4  żołądek
mięśniowy, 5  dwunastnica, 6  jelito cienkie, 7  jelito ślepe, 8  jelito proste, 9  stek,
10  moczowód [6, s. 229]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Charakterystyczny dla ptaków krótki przewód pokarmowy oraz niepełne trawienie
włókna w jelitach ślepych wskazują, że drób jest przystosowany do spożywania paszy
wysokowartościowej, o małej objętości i niewielkiej zawartości włókna.
Różnice w budowie układu rozrodczego ssaków i ptaków
U samców ptaków domowych układ rozrodczy składa się z parzystych jąder, najądrzy,
nasieniowodów oraz organu kopulacyjnego. W jądrach wytwarzane są plemniki
i magazynowane sÄ… w najÄ…drzach oraz nasieniowodach. Nasieniowody wchodzÄ… do
środkowej części steku, obok ujścia moczowodów. U samic ptaków, w skład układu
rozrodczego wchodzi lewy jajnik i lewy jajowód. Prawy jajnik i jajowód występuje
u kurczęcia (ale póz
niej zanikają). W jajowodzie rozróżnia się odcinki: lejek, część główną,
cieśń, macicę i pochwę. W jajniku produkowane są żeńskie komórki rozrodcze  jaja oraz
hormony płciowe. W jajniku komórki jajowe powstają w życiu embrionalnym ptaka, lecz
tylko niektóre z nich dochodzą do dojrzałości, a większość ulega zanikowi. W okresie
dojrzałości płciowej niektóre komórki jajowe rozrastają się osiągając duże rozmiary. Po
osiągnięciu dojrzałości przez komórkę, otaczający ją pęcherzyk pęka wzdłuż stigmy  nie
unaczynionej linii, a kula żółtkowa zostaje wychwycona przez lejek jajowodu. Jeżeli w tym
odcinku już przebywa plemnik, to wtedy może nastąpić zapłodnienie komórki jajowej. Z lejka
przesuwa się ona do części głównej jajowodu, gdzie zostaje otoczona białkiem. W następnym
odcinku jajowodu w cieśni tworzą się chalazy, oraz błona okołobiałkowa i podskorupkowa.
W macicy wydziela się substancja, z której tworzy się skorupa. W końcowym odcinku
macicy stwardniała skorupa zostaje pokryta pigmentem, a bezpośrednio przed zniesieniem
jaja osłonką mucynową. Dzięki skurczom pochwy jajo zostaje wypchnięte na zewnątrz
(rys. 6).
Rys. 6. Budowa jaja (przekrój podłużny): 1  żółtko jasne, 2  żółtko ciemne, 3  błona witelinowa,
4  chalazy, 5  warstwa białka płynnego wewnętrznego, 6  warstwa białka strukturotwórczego,
7  warstwa białka płynnego zewnętrznego, 8  komora powietrzna, 9  błona białkowa, 10  błona
podskorupkowa, 11  kutikula [6, s. 223]
Dojrzałość płciową kur określa się liczbą dni od wyklucia się do zniesienia pierwszego
jaja. Jednak wczesna dojrzałość płciowa ma związek z wyższą nieśnością, ale jest
niewskazana, ponieważ niewyrośnięte kury znoszą słabe jaja, o niższej wartości handlowej
i nieprzydatne do wylęgu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest rola kośćca w funkcjonowaniu organizmu zwierzęcego?
2. Jak zbudowany jest układ kostny krowy?
3. Jak na modelu lub rysunku przedstawisz topografię narządów i układów?
4. Jakie są charakterystyczne cechy budowy mięśni poprzecznie prążkowanych i gładkich?
5. Jak zbudowany jest układ powłokowy zwierząt?
6. Jaką rolę w organizmie spełnia układ limfatyczny?
7. Jak krąży krew w układzie krwionośnym i płucnym?
8. Jaką rolę spełnia układ oddechowy w organizmie zwierzęcia?
9. Z jakich narządów składa się układ pokarmowy?
10. Jak są trawione pokarmy w żołądku jednokomorowym i wielokomorowym?
11. Jak funkcjonuje układ wydalniczy?
12. Jak zbudowany jest układ rozrodczy samczy i samiczy?
13. Jak są rozmieszczone gruczoły dokrewne w organizmie zwierzęcia?
14. Jak zanalizujesz współdziałanie układu: współczulnego i przywspółczulnego?
15. Jakie są różnice anatomiczne i fizjologiczne w budowie i funkcjonowaniu układów:
ssaków i ptaków?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozróżnij kości: czaszki, tułowia i kończyn na modelu krowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozróżnić i nazwać kości: czaszki, tułowia i kończyn,
2) przeanalizować funkcje poszczególnych elementów kośćca,
3) porównać układ kostny u zwierząt,
4) określić przyczyny i przewidzieć skutki uszkodzeń różnych części układu kostnego
zwierzęcia,
5) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 modele układów kostnych zwierząt gospodarskich,
 arkusz do ćwiczeń.
Ćwiczenie 2
Rozróżnij w organizmie zwierzęcia mięśnie szkieletowe: głowy, tułowia i kończyn.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozróżnić mięśnie szkieletowe: głowy, tułowia i kończy,
2) określić lokalizację mięśni szkieletowych i gładkich,
3) opisać ważniejsze grupy mięśni,
4) wykazać współdziałanie mięśni szkieletowych i układu kostnego w funkcjonowaniu
organizmu zwierzęcia,
5) zapisać wyniki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Wyposażenie stanowiska pracy:
 tablice poglÄ…dowe,
 foliogramy,
 fazogramy,
 arkusz do ćwiczeń.
Ćwiczenie 3
Rozróżnij narządy w układzie krwionośnym i chłonnym u zwierząt gospodarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić budowę serca zwierzęcia,
2) opisać obwodowy i płucny obieg krwi,
3) porównać budowę i funkcję tętnic, żył i naczyń włosowatych,
4) przeanalizować parametry pulsu i ciśnienia krwi,
5) wykazać współdziałanie układu krwionośnego i limfatycznego,
6) porównać budowę układu krwionośnego i chłonnego u zwierząt gospodarskich,
7) zapisać wyniki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 modele zwierzÄ…t,
 tablice poglądowe układu krwionośnego,
 arkusz do ćwiczeń.
Ćwiczenie 4
Rozróżnij narządy układu oddechowego u zwierząt gospodarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić drogę powietrza oddechowego,
2) określić funkcję narządów układu oddechowego,
3) narysować na schemacie drogę tlenu i dwutlenku węgla,
4) przeanalizować współdziałanie układu oddechowego i układu krwionośnego,
5) porównać budowę układu oddechowego u drobiu i zwierząt gospodarskich,
6) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 modele zwierzÄ…t,
 tablice poglądowe układu oddechowego,
 arkusz do ćwiczeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Ćwiczenie 5
Określ różnice w budowie układu kostnego, mięśniowego i powłokowego ssaków
i ptaków.
Tabela do ćw. 5. Różnice anatomiczne i fizjologiczne [opracowanie własne]
Nazwa układu ssaki ptaki
kostny
mięśniowy
powłokowy
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) porównać budowę kości ssaków i ptaków,
2) określić topografię kości zrastających się u ptaków,
3) porównać układ kostny ssaków i ptaków,
4) określić różnice w budowie układu mięśniowego i powłokowego,
5) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 modele,
 tablice poglÄ…dowe,
 arkusz do ćwiczeń.
Ćwiczenie 6
Określ różnice fizjologiczne w budowie i funkcjonowaniu układu pokarmowego u bydła,
trzody chlewnej i drobiu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić budowę poszczególnych odcinków układu pokarmowego u: przeżuwaczy, trzody
chlewnej i drobiu,
2) rozróżnić trawienie w przewodzie pokarmowym zwierząt,
3) opisać proces trawienia: białek, węglowodanów i tłuszczów,
4) wykazać współdziałanie układu pokarmowego i krwionośnego w zaspokajaniu potrzeb
pokarmowych zwierzÄ…t,
5) zapisać różnice w budowie i funkcjonowaniu układu pokarmowego u zwierząt
gospodarskich.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film dydaktyczny,
 arkusz do ćwiczeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Ćwiczenie 7
Określ różnice anatomiczne i fizjologiczne w budowie i funkcjonowaniu układu
rozrodczego: samczego i samiczego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić budowę układu rozrodczego samczego i samiczego,
2) określić budowę gruczołu mlecznego,
3) porównać budowę komórek rozrodczych samczych i samiczych,
4) opisać fizjologię rozmnażania zwierząt gospodarskich,
5) zanalizować niekorzystne bodz
ce towarzyszÄ…ce procesowi dojenia,
6) zapisać wnioski w arkuszu ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film dydaktyczny,
 arkusz do ćwiczeń.
Ćwiczenie 8
Określ czynności fizjologiczne układu nerwowego u zwierząt gospodarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić jak wpływają na funkcjonowanie: z
renicy oka, serce, naczynia krwionośne,
żołądek, jelita, wydzielanie soków trawiennych (żołądkowy, jelitowy, żółci), przemiana
materii układ współczulny i przywspółczulny,
2) przeanalizować funkcjonowanie narządów,
3) zapisać zależności,
4) zaprezentować zależności na forum grupy i przeprowadzić dyskusję.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film dydaktyczny,
 arkusz do ćwiczeń.
Ćwiczenie 9
Porównaj budowę i czynniki fizjologiczne układu: oddechowego, mięśniowego,
krwionośnego i nerwowego u zwierząt gospodarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić topografię narządów i układów u bydła, świń i drobiu,
2) porównać budowę układów u zwierząt gospodarskich,
3) określić znaczenie mięśni grzbietowych i kończyn w użytkowaniu mięsnym,
4) porównać wewnętrzną budowę płuca u zwierząt,
5) wskazać oskrzela i oskrzeliki, zapoznać się z ułożeniem przepony brzusznej,
6) określić liczbę wdechów i wydechów w czasie spoczynku
7) opisać przepływ krwi utlenionej i odtlenionej przez serce,
8) określić puls,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
9) określić ciśnienie krwi,
10) wykazać współdziałania układu nerwowego w regulowaniu czynności narządów
i układów organizmu zwierzęcego,
11) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film dydaktyczny,
 arkusz do ćwiczeń.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz
Tak Nie
1) zdefiniować narzÄ…d, ukÅ‚ad oraz anatomiÄ™ i fizjologiÄ™ zwierzÄ…t? ð ð
2) określić rolę i znaczenie poszczególnych narządów i układów
w funkcjonowaniu organizmu zwierzÄ™cego? ð ð
3) określić topografię: żeber, mostka, łopatki, miednicy oraz
poszczególnych koÅ›ci koÅ„czyn przednich i tylnych? ð ð
4) wskazać: wiązadła stawowe, torebki stawowe, kształt i budowę
powierzchni stawowych, konsystencjÄ™ mazi stawowej? ð ð
5) odszukać: trzustkÄ™, wÄ…trobÄ™, woreczek żółciowy, żwacz? ð ð
6) rozpoznać zÄ™by staÅ‚e i mleczne u krowy? ð ð
7) przeanalizować współdziałanie układu oddechowego i układu
krwionoÅ›nego? ð ð
8) przeanalizować parametry pulsu i ciśnienia krwi u zwierząt
gospodarskich? ð ð
9) rozróżnić narzÄ…dy wchodzÄ…ce w skÅ‚ad ukÅ‚adu pokarmowego? ð ð
10) porównać specyfikę czynności układu wegetatywnego u zwierząt
gospodarskich? ð ð
11) porównać ukÅ‚ad pokarmowy ssaków i ptaków? ð ð
12) wykazać różnice w budowie ukÅ‚adu rozrodczego ssaków i ptaków? ð ð
13) określić czynniki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt
gospodarskich? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak  X . W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie.
7. Na rozwiÄ…zanie testu masz 30 minut.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- zestaw zadań testowych,
- karta odpowiedzi.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. W komórkach zwierzęcych nie występuje
a) cytoplazma.
b) błona komórkowa.
c) plastydy.
d) jÄ…dro.
2. PodstawowÄ… jednostkÄ… systematycznÄ… jest
a) typ.
b) gromada.
c) rodzaj.
d) gatunek.
3. W narządach wewnętrznych występuje tkanka
a) mięśniowa gładka, której skurcze nie zależą od woli zwierzęcia.
b) poprzecznie prążkowana, której skurcze zależą od woli zwierzęcia.
c) poprzecznie prążkowana, której skurcze nie zależą od woli zwierzęcia.
d) mięśniowa sercowa.
4. Spełniają rolę ochronną i odżywczą komórek nerwowych
a) mioblasty.
b) neurony.
c) komórki glejowe.
d) dendryty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
5. Rdzeń kręgowy zbudowany jest z tkanki
a) chrzęstnej.
b) Å‚Ä…cznej.
c) nerwowej.
d) mięśniowej.
6. Narządem krwiotwórczym jest
a) szpik kostny czerwony.
b) szpik kostny żółty.
c) nerki.
d) wÄ…troba.
7. Na kłąb składają się
a) wyrostki pierwszych 10 kręgów piersiowych
b) 4 kręgi lędz
wiowe.
c) 4 ostatnie kręgi szyjne.
d) 4 wyrostki poprzeczne.
8. Środkowe zęby mleczne, to
a) cęgi.
b) kły.
c) okrajki.
d) średniaki.
9. Miednica składa się z
a) 2 kości.
b) 1 kości.
c) 3 kości.
d) 4 kości.
10. Liczba płatów prawego płuca u przeżuwaczy wynosi
a) 2.
b) 4.
c) 3.
d) 5.
11. Przez tylną część przysadki wydzielany jest hormon
a) kortykotropina.
b) gonadotropina.
c) prolaktyna.
d) przytarczyce.
12. Hormon trzustki wywołujący wzrost poziomu cukru i stężenia potasu we krwi to
a) insulina.
b) glikagon.
c) histamina.
d) kortyzon.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
13. Zdolność krzepnięcia posiadają
a) krwinki białe.
b) krwinki czerwone.
c) surowica.
d) hemoglobina.
14. Zaznacz enzym trawiący białka
a) pepsyna.
b) amylaza.
c) fitaza.
d) lipaza.
15. Kwasy żółciowe mają duże znaczenie w trawieniu
a) białka.
b) tłuszczów.
c) węglowodanów.
d) zielonki.
16. Cykl płciowy u lochy trwa około
a) 21 dni.
b) 36 dni.
c) 36 godzin.
d) 2 miesiÄ…ce.
17. Najwięcej ejakulatu w czasie jednego aktu kopulacji wydala
a) buhaj.
b) knur.
c) pies.
d) tryk.
18. Komora powietrzna w jaju kurzym w miarę upływu czasu
a) nie zmienia siÄ™.
b) zwiększa się.
c) zmniejsza siÄ™.
d) najpierw się zwiększa a potem zmniejsza.
19. Największą pojemność ma jelito ślepe u
a) bydła.
b) świni.
c) knura.
d) lochy.
20. Typ nieśny kur charakteryzuje sylwetka
a) prostokÄ…ta.
b) kwadratu.
c) owalna.
d) trójkąta.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Charakteryzowanie gatunków zwierząt gospodarskich
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedzi Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
6. LITERATURA
1. Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE  produkcja bydła i żywca
wołowego, produkcja trzody chlewnej. KCDRRiOW, Poznań 2004
2. Jurd R., D.: Biologia zwierzÄ…t. PWN, Warszawa 2003
3. Krysiak K.: Anatomia zwierzÄ…t. t. 2. PWN, Warszawa 2004
4. Lewandowski S. (red.): Podstawy produkcji zwierzęcej. Hortpress. Sp. z.o.o. Warszawa
1997
5. Minksztyn W.: Podstawy produkcji zwierzęcej. Zeszyt 1. Anatomia zwierząt. Hortpress,
Warszawa 1994
6. Podstawy produkcji zwierzęcej. WSiP, Warszawa 1997
7. Hodowla zwierzÄ…t. t. 1 i 2. PWRiL, Warszawa 1996
8. www.wikipiedia.pl
9. www.ppr.pl
10. www.minrol.gov.pl
Czasopisma rolnicze:
 PrzeglÄ…d Rolniczy
 Trzoda Chlewna
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29