MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jolanta Borczyńska-śbikowska
Kształtowanie środowiska uprawy roślin i chowu zwierząt
gospodarskich 321[05].O2.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Janina KÅ‚ap
mgr in\
. Anna Pietraszko
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Jolanta Borczyńska-śbikowska
Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[05].O2.03,
 Kształtowanie środowiska uprawy roślin i chowu zwierz ąt gospodarskich , zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu technik rolnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Klimatyczne czynniki środowiska 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 13
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 16
4.2. Glebowe czynniki środowiska 17
4.2.1. Materiał nauczania 17
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.2.3. Ćwiczenia 25
4.2.4. Sprawdzian postępów 27
4.3. Zoohigiena i dobrostan zwierzÄ…t 28
4.3.1. Materiał nauczania 28
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.3.3. Ćwiczenia 32
4.3.4. Sprawdzian postępów 34
4.4. Choroby zwierzÄ…t gospodarskich 35
4.4.1. Materiał nauczania 35
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 39
4.4.3. Ćwiczenia 39
4.4.4. Sprawdzian postępów 41
5. Sprawdzian osiągnięć 42
6. Literatura 47
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o czynnikach wpływających na
wzrost i rozwój roślin uprawnych oraz zwierząt gospodarskich.
W poradniku znajdziesz:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
-
-
-
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
-
-
-
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia zało\
onych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
 wykaz literatury uzupełniającej.
Je\
eli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
321[05].O2
Podstawy produkcji rolniczej
321[05].O2.01
Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpo\
arowej oraz
ochrony środowiska
321[05].O2.02 321[05].O2.04
Charakteryzowanie grup i gatunków Posługiwanie się dokumentacją
roślin uprawnych oraz zwierząt techniczno-technologiczną
gospodarskich
321[05].O2.03
Kształtowanie środowiska uprawy
roślin i chowu zwierząt
gospodarskich
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- przestrzegać ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
- określać czynniki wpływające na efektywność produkcji roślinnej i zwierzęcej,
- klasyfikować podziału roślin uprawnych na grupy i gatunki oraz określić ich znaczenie
gospodarcze,
- określać funkcje i znaczenie narządów i układów organizmu zwierzęcego,
- określać topografię wa\
niejszych narządów i układów zwierząt,
- określać gospodarcze znaczenie poszczególnych grup zwierząt gospodarskich,
- określać wpływ uprawy roślin, chowu i hodowli zwierząt na środowisko,
- stosować programy komputerowe do wspomagania produkcji rolniczej,
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 sklasyfikować czynniki środowiska,
 określić wpływ czynników klimatycznych na wzrost, rozwój i plonowanie roślin,
 określić i scharakteryzować czynniki wpływające na organizmy zwierzęce,
 określić stan pogody na podstawie pomiarów czynników klimatycznych, obserwacji
zjawisk meteorologicznych, prognoz oraz map pogody,
 określić wpływ klimatu i mikroklimatu na plonowanie roślin,
 określić wpływ klimatu i mikroklimatu na rozwój zwierząt,
 określić skład mechaniczny oraz właściwości gleby,
 scharakteryzować czynniki glebotwórcze oraz procesy związane z powstawaniem gleb,
 rozpoznać gleby i ocenić ich wartość rolniczą,
 określić sposoby przeciwdziałania chemicznym, biologicznym i fizycznym procesom
powodujÄ…cym degradacjÄ™ gleby,
 dobrać rośliny uprawne do określonych warunków klimatycznych i glebowych,
 uzasadnić potrzebę wykonywania zabiegów melioracyjnych oraz określić ich wpływ na
środowisko i produkcję roślinną,
 dobrać metody i sposoby regulacji stosunków powietrzno-wodnych na u\
ytkach rolnych,
 określić zasady eksploatacji urządzeń wodno-melioracyjnych,
 zdefiniować terminy: zoohigiena, dobrostan zwierząt,
 scharakteryzować czynniki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt,
 zapewnić dobrostan zwierząt gospodarskich oraz ograniczyć zagro\
enia środowiska,
 scharakteryzować wymagania dotyczące dostosowywania gospodarstw prowadzących
produkcję roślinną i zwierzęcą do potrzeb rynku,
 scharakteryzować podstawowe objawy chorób zwierząt gospodarskich oraz określić
sposoby zapobiegania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Klimatyczne czynniki środowiska
4.1.1. Materiał nauczania
Środowisko roślin
Zespół naturalnych (przyrodniczych) i sztucznych czynników zewnętrznych działających
na rośliny w czasie ich wzrostu i rozwoju. Wśród czynników naturalnych rozró\
nia siÄ™:
- geologiczne (rodzaje skał macierzystych),
- klimatyczne (promieniowanie słoneczne, temperatura powietrza i jego wilgotność, wiatry
opady, osady atmosferyczne),
- glebowe (rodzaje gleb, zasobność w składniki pokarmowe, stosunki wodne, podatność na
erozjÄ™),
- topograficzne, związane z ukształtowaniem terenu,
- wodne (rzeki, jeziora, bagna).
Czynniki sztuczne dzieli siÄ™ na:
- agrotechniczne (uprawa roli, nawo\
enie, zmianowanie),
- pratotechniczne (zabiegi wykonywane na trwałych u\
ytkach zielonych), techniczne,
zwiÄ…zane z rozbudowÄ… sieci komunikacyjnej,
- melioracyjne (urzÄ…dzenia odwadniajÄ…ce, nawadniajÄ…ce, agromelioracje).
Rozpatrując wpływ czynników zewnętrznych na wzrost i rozwój roślin nale\
y pamiętać,
\
e czynniki te występują zawsze kompleksowo i \
e \
adnego z nich nie mo\
na rozpatrywać
w oderwaniu od pozostałych.
Klimatyczne czynniki środowiska
Promieniowanie słoneczne dochodzące do Ziemi jest praktycznie jedynym z
ródłem energii
dla wszystkich procesów naturalnych zachodzących w środowisku. Światło jest roślinom
niezbędne do wytworzenia chlorofilu i przebiegu procesu fotosyntezy. Światło wywiera tak\
e
wpływ na budowę roślin, wykształcenie przez nie organów i ich rozwój.
Fotoperiodyzm  reakcja roślin na długość działania światła i przerw w jego oddziaływaniu
objawiajÄ…ca siÄ™ zakwitaniem.
W zale\
ności od rodzaju reakcji wyró\
nia się rośliny:
- długiego dnia  nie kwitnące podczas krótkich dni i długich nocy, czyli w lecie, a nale\
Ä…
tu rośliny klimatu umiarkowanego i zimnego (np. zbo\
e, burak cukrowy, koniczyna,
trawy),
- krótkiego dnia  kwitnące w naszych warunkach wczesną wiosną lub póz
nym latem
i jesienią, gdy dzień jest krótki a noc długa, i nale\
ą tu rośliny klimatu między
i podzwrotnikowego (np. tytoń, kukurydza, proso, ry\
, soja),
- obojętne  kwitnące niezale\
nie od długości dnia i nocy (np. gryka, pomidory).
Fotoperiodyzm ma tak\
e wpływ na wykształcanie bulw, rozłogów, opadanie liści,
mrozoodporność roślin, przechodzenie w stan zimowy drzew i krzewów.
Temperatura powietrza i gleby
Temperatura przyziemnej warstwy powietrza zale\
y od temperatury powierzchni ziemi.
W ciÄ…gu dnia powierzchnia ziemi jest zwykle cieplejsza i powietrze nagrzewa siÄ™ od niej,
natomiast w nocy jest na ogół chłodniejsza i oziębia przylegającą warstwę powietrza.
O intensywności nagrzewania i ochładzania się gleby decydują przede wszystkim jej warunki
wodno-powietrzne, a zwłaszcza wilgotność. Gleby wilgotne i mało przewiewne np. gliny lub
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
iły, nagrzewają się i ochładzają powoli, gleby suche np. piaskowe lub lessowe szybciej się
nagrzewają i szybciej ochładzają.
Temperatury powietrza i gleby majÄ… bardzo du\
e znaczenie, gdy\
działalność \
yciowa
organizmu mo\
e odbywać się tylko w pewnym zakresie. Szczególną uwagę na temperaturę
gleby nale\
y zwrócić w okresie siewów lub sadzenia.
Najni\
sze temperatury, w których zaczyna się kiełkowanie:
- zbo\
a ozime i jare: 1 3°C
- len, Å‚ubin: 3 4°C
- burak cukrowy i pastewny: 5 7°C
- ziemniak, sÅ‚onecznik, kukurydza, len: 8 11°C
Odczytując temperaturę powietrza korzysta się z termometrów, które umieszczone są
w klatce meteorologicznej. Klatka meteorologiczna ma na celu wykluczenie bezpośredniego
wpływu promieniowania słonecznego oraz innych czynników: wiatru, opadów itd. Jest ona
pomalowana białą olejną farbą, która odbija znaczną część promieni słonecznych i zmniejsza
jej nagrzanie. Ścianki klatki zbudowane są z podwójnej \
aluzji. Między innymi znajduje się
du\
y odstęp umo\
liwiający swobodny przepływ powietrza. Przód klatki skierowany jest na
północ. Więc zmierzone w klatce temperatury nie ró\
niÄ… siÄ™ prawie od temperatury powietrza
na zewnÄ…trz.
W klatce tej znajdują się następujące termometry:
1) termometry zwykłe:
- suchy,
- zwil\
ony,
2) termometry ekstremalne:
- minimalny,
- maksymalny.
Termometr suchy słu\
y do pomiaru chwilowej temperatury powietrza. Termometr
zwil\
ony słu\
y do pomiaru wilgotności powietrza. Termometr minimalny słu\
y do pomiaru
najni\
szej temperatury, jaka nastąpiła po poprzedniej obserwacji. Termometr maksymalny
słu\
y do pomiaru najwy\
szej temperatury, jaka wystąpiła po poprzedniej obserwacji.
Rys. 1. Termometry w klatce meteorologicznej: 1  suchy, 2  zwil\
ony, 3  maksymalny, 4  minimalny
[7, s. 22]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Rys. 2. Termometry glebowe [7. s. 25]
Do ciągłej rejestracji temperatury słu\
y przyrzÄ…d termograf bimetaliczny  samopiszÄ…cy.
Zapis temperatury powietrza odbywa się na pasku papieru owiniętego wokół bębna, na
którym wydrukowana jest skala czasu i temperatury. Pasek z wykresem temperatury nosi
nazwę termogramu. Przyrząd samopiszący, który jednocześnie dokonuje ciągłej rejestracji
temperatury i wilgotności powietrza nazywa się termohigrografem.
Ciśnienie atmosferyczne określa nacisk słupa atmosfery na jednostkę powierzchni. Wartość
ciśnienia zale\
y od:
- wysokości słupa atmosfery znajdującego się nad powierzchnią pomiaru,
- gęstości powietrza znajdującego się w słupie atmosfery nad powierzchnią pomiaru,
- wartości przyspieszenia ziemskiego (siły cię\
kości).
Jednostką pomiaru ciśnienia w układzie SI jest Pascal (1 N/m). W przypadku pomiarów
ciśnienia atmosferycznego, u\
ywając tej jednostki, uzyskiwałoby się du\
e wartości, z tego
względu u\
ywa się jako jednostki podstawowej jednostki stukrotnie większej  hektopaskala
(skrót  hPa). Przyrządy do pomiaru ciśnienia atmosferycznego:
- barometr rtęciowy,
- barometr  aneroid,
- barograf.
Rys. 3. Barometr metalowy: 1  pszka blaszna amknięta hermetycznie, 2  sprę\
yna, 3  skala, 4  strzałka,
5  układ dzwigni [7, s. 32]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Wiatr  poziomy ruch powietrza względem powierzchni Ziemi. Wiatr charakteryzuje się
kierunkiem i prędkością. Za kierunek uwa\
amy tę stronę świata, z której wieje wiatr.
Prędkość wiatru jest to odległość, jaką przebywają cząsteczki powietrza w jednostce czasu.
Obserwacje wiatru polegają na pomiarze jego prędkości i kierunków. Stacje meteorologiczne
dokonują tych pomiarów w ka\
dym cogodzinnym terminie obserwacji. Do pomiarów słu\
Ä…
zdalne wiatromierze elektryczne i zastępczo wiatromierz Wilda. Na niektórych stacjach
czynne są równie\
anemografy rejestrujÄ…ce przebieg wiatru.
Rys. 4. Wiatromierz Wilda a  klin kierunkowy, b  sworzeń, c  przeciwwaga, d  pręty kierunkowe,
e  płytka, f  skala wychyleń płytki (wiatru) [7, s. 32]
Pozytywna rola wiatru w rolnictwie:
 przenosi pyłek roślin wiatropylnych, osusza glebę nadmiernie wilgotną, przyspiesza
dosychanie roślin po zbiorze, przenosi masy powietrza o ró\
nej temperaturze
i wilgotności.
Negatywna rola wiatru:
 wywiewa cząstki gleby z warstwy powierzchniowej, roznosi nasiona chwastów,
zarodniki grzybów oraz bakterie, sprzyja przenoszeniu się szkodników.
Wilgotność powietrza  para wodna przedostaje się do atmosfery w wyniku parowania
powierzchni wodnych, gleby i transpiracji roślin. Dlatego powietrze atmosferyczne posiada
pewną ilość pary wodnej. Szczególne znaczenie pary wodnej zawartej w powietrzu polega na
jej zdolności do zmian stanu skupienia, dzięki czemu powstają:
- osady atmosferyczne  rosa, szron, sadz
, gołoledz
,
- mgły  zawiesiny bardzo małych kropelek wody powstające w wyniku oziębienia
powietrza w przygruntowej warstwie poni\
ej punktu rosy. Mgły powodują silne
zmniejszenie promieniowania i wypromieniowywania oraz wpływają na zmniejszenie
parowania,
- chmury  powstajÄ…, gdy powietrze wznosi siÄ™ wchodzÄ…c w strefÄ™ coraz ni\
szego
ciśnienia, rozszerza się i ochładza. Gdy temperatura wznoszącego się powietrza
przekroczy punkt rosy, para wodna skrapla siÄ™ i powstajÄ… chmury (wysokie 5 13 km,
średnie 2 7 km, niskie poni\
ej 2 km),
- opady atmosferyczne  deszcz składa się z kropel wody o bardzo zró\
nicowanej
wielkości. Z najmniejszych z nich, o średnicy 0,05 0,25mm, składa się m\
awka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Powstaje ona z mgły lub gęstej chmury warstwowej i spada z prędkością od 0,25 do
2 m/s. Wielkość tego opadu jest nieistotna. Zwykły deszcz spada z prędkością 2 9 m/s.
Śnieg powstaje w sposób bardzo podobny jak deszcz, czyli poprzez powolne unoszenie
się powietrza lub gwałtowny ruch wznoszący przy temperaturze poni\
ej 0°C. Drobne
kryształy lodu tworzą się na du\
ych wysokoÅ›ciach w temperaturze -12 do -16°C.
W czasie przemieszczania się przez chmurę, powstają płatki śniegu. Pojedyncze kryształy
lodu mają na ogół średnicę 1 5 mm, a płatek śniegu nawet kilka centymetrów. Gdy kryształki
lodu lub płatki śniegu przechodzą przez część chmury o du\
ej zawartości wody, wówczas
krople wody zamarzają i tworzą drobne krupy śnie\
ne lub lodowe, czyli okrągłe ziarenka
lodu. Dzieje się tak, gdy wiatr wstępujący jest słaby. Natomiast, gdy jest on silny, kryształy
lodu unoszą się dość długo w powietrzu, powiększają i powstaje grad. Mo\
e mieć on od 5 do
50 mm średnicy i wyrządza du\
e szkody, np. w rolnictwie.
PrzyrzÄ…dy pomiarowe:
- wilgotność powietrza  psychrometry i higrometry, w klatce meteorologicznej najczęściej
u\
ywany jest psychrometr Augusta. W higrometrze włosowym wykorzystuje się
właściwość, \
e odtłuszczony włos ludzki wydłu\
a się przy wzroście wilgotności i skraca
przy jej spadku,
- opady  deszczomierz Hellmanna.
Rys. 5. Higrometr włosowy [7, s. 36] Rys. 6. Deszczomierz Hellmana [7, s. 42]
Nowoczesne stacje meteorologiczne składają się z elektronicznych przyrządów
pomiarowych. Dla przykładu stacja taka mo\
e się składać z następujących elementów:
- bazowa stacja odbiorcza,
- zewnętrzny czujnik wilgotności i temperatury,
- czujnik deszczu,
- czujnik wiatru,
- CD Rom z oprogramowaniem,
- kabel transmisji danych,
- zasilacz sieciowy,
- opcjonalnie przewody do stacji odbiorczej do transferu danych pogodowych.
Bazowa stacja odbiorcza wyposa\
ona jest w zegar sterowany radiem, kalendarz sterowany
radiem i pokazuje wskazania wielu parametrów pogodowych, we wszystkich przypadkach
z programowanymi wartościami alarmowymi oraz zapamiętywaniem wartości minimalnych
i maksymalnych wraz z datÄ… i czasem ich wystÄ…pienia:
- temperatura wewnętrzna i zewnętrzna,
- wilgotność wewnętrzna i zewnętrzna,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
- ciśnienie barometryczne w mmHg lub hPa, bezwzględne lub względne,
- szczegółowy pomiar opadu 1 godzinnego i 24 godzinnego,
- prędkość wiatru w km/h, m/s, lub stopniach Beauforta,
- kierunek wiatru wg kompasu lub numerycznie (np. 225°) oraz symbolicznie (np. SW),
- temperatura odczuwalna,
- punkt rosy,
- prognoza pogody za pomocą ikon (słonecznie, pochmurno, deszczowo),
- wskaz
nik tendencji pogody,
- ostrze\
enie o burzy.
Rys. 7. Wskazania czasu, daty, sekund, strefy czasowej, ikony prognozy pogody ze strzałką tendencji, ciśnienia
barometrycznego, oraz odpowiednich alarmów [12]
Rys. 8. Wskazania wewnętrznej i zewnętrznej temperatury i wilgotności, temperatury odczuwalnej, punktu rosy,
opadu deszczu, oraz odpowiednich alarmów [12]
Rys. 9. Wskazania kierunku wiatru i prędkości wiatru, oraz odpowiednich alarmów [12]
Pogoda  stan czynników atmosferycznych panujących w danym miejscu i czasie. Pogoda
wywiera bardzo du\
y wpływ na plony, przebieg prac polowych i organizacje pracy
w gospodarstwie. Od niej zale\
ą terminy rozpoczęcia prac polowych, siewu i ukazywania się
wschodów roślin oraz wzrost roślin, termin zbioru, a tak\
e występowanie chorób
i szkodników.
Izobary to linie na mapie pogody łączące punkty o jednakowym ciśnieniu atmosferycznym.
Izobary są wyznaczane na podstawie średnich ciśnień zredukowanych do poziomu morza
i przedstawiają poziomy rozkład ciśnienia. Mapy przestawiające rozkład ciśnienia za pomocą
izobar pozwalają zlokalizować obszary z wysokim i niskim ciśnieniem atmosferycznym.
Ponadto mapy izobaryczne pokazują, w których miejscach występuje du\
y gradient baryczny,
co objawia siÄ™ w postaci blisko przylegajÄ…cych do siebie izobar. Izobary tworzÄ…ce linie
zamknięte, o wartościach wzrastających ku środkowi przestawiają wy\
baryczny (ozn. ang. H,
ozn. pol. W). Na półkuli północnej wiatr wieje wokół wy\
u zgodnie z ruchem wskazówek
zegara w kierunku centrum (antycyklon). W rezultacie, przynosi on po wschodniej stronie
tego układu stosunkowo chłodne powietrze z północy, zaś po zachodniej stronie sprowadza
z południa stosunkowo ciepłe powietrze. Czasami układy wysokiego ciśnienia utrzymują się
nad danym obszarem nawet przez kilka dni i wtedy przynoszą piękną pogodę, często bez
jakichkolwiek opadów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Izobary tworzące linie zamknięte, o wartościach malejących ku środkowi obrazują ni\

baryczny (ozn. ang. L, ozn. pol. N). Na półkuli północnej wiatr wieje wokół ni\
u przeciwnie
do ruchu wskazówek zegara w kierunku od centrum (cyklon). Układy niskiego ciśnienia mają
ró\
ną intensywność jedne dają słaby opad przelotnego deszczu, inne przynoszą huraganowe
wiatry i du\
e ilości opadów, często powodując powodzie. W obszarze niskiego ciśnienia
powietrze wznosi się i ochładza, co często prowadzi do kondensacji pary wodnej
i powstawania chmur i opadów. Na naszej półkuli wiatry wiejąc w kierunku od jego centrum,
sprowadzają chłodne powietrze na zachód i północ, zaś ciepłe na wschód i południe od niego.
Wąskie strefy przejściowe pomiędzy ró\
nymi (pod względem temperatury i wilgotności)
masami powietrza nazwane sÄ… frontami atmosferycznymi. W zale\
ności od tego, jaka masa
powietrza napiera na drugą masę, rozró\
niamy front ciepły i front chłodny.
Front ciepły to granica rozdzielająca masę powietrza ciepłego od masy powietrza chłodnego
(zimnego) z tym, \
e powietrze ciepłe napiera na chłodne. Ciepły front atmosferyczny często
występuje na wschodnim brzegu ni\
u, poniewa\
południowe wiatry przynoszą z tej strony
ciepłe powietrze. Ciepłe powietrze wstępujące w kierunku północnym, unosi się nad
chłodniejsze i cię\
sze zalegajÄ…ce przed nim, powoduje to kondensacjÄ™ pary wodnej
i powstawanie chmur, które mogą przynieść opady deszczu, śniegu, śniegu z deszczem lub
zamarzajÄ…cego deszczu (czasami nawet wszystkie opady naraz).
Oznaczenie frontu ciepłego na mapie pogody:
(czerwone półkola wskazują
kierunek, w którym front się przemieszcza).
Front chłodny to granica między powietrzem ciepłym i zimnym z tym, \
e powietrze
chłodniejsze napiera na powietrze cieplejsze. Masa powietrza za frontem, nie zawsze musi
być zimna, szczególnie latem.
Ró\
nica temperatur przed frontem i za frontem mo\
e być niesłychanie mała. Cię\
sze
i chłodniejsze powietrze wślizguje się pod l\
ejsze cieplejsze i w ten sposób je zastępuje.
Ciepłe powietrze ochładza się z wysokością, na którą jest wypychane. Jeśli powietrze to jest
wystarczajÄ…co wilgotne, para wodna w nim zawarta ulegnie kondensacji tworzÄ…c chmury
kłębiaste, czasami dające opad. Fronty chłodne występują w ró\
nych odmianach, od tych
przynoszących bezchmurne niebo do tych, które przynoszą du\
e zachmurzenie i opady.
Oznaczenie frontu chłodnego na mapie pogody: (niebieskie trójkąty wskazują
kierunek, w którym front się przemieszcza).
Klimat  charakterystyczny przebieg zjawisk pogodowych na danym obszarze w okresie
wieloletnim (30 50 lat). Ustalony jest na podstawie wieloletnich obserwacji normalnego
przebiegu pogody, zarówno jej stanów jak i poszczególnych składników.
Klimat na Ziemi kształtują trzy podstawowe procesy klimatotwórcze: obieg ciepła, obieg
wody i krÄ…\
enie powietrza oraz czynniki geograficzne: układ lądów i oceanów, wysokość
n.p.m. Klimat jest jednym z czynników ekologicznych wpływających na występowanie
i \
ycie organizmów.
Elementy klimatu:
- temperatura powietrza,
- ilość opadów,
- wilgotność,
- ciśnienie atmosferyczne,
- prędkość wiatru,
- zachmurzenie,
- promieniowanie słoneczne.
Badaniem klimatu zajmuje siÄ™ klimatologia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Polska poło\
ona w centrum Europy, ma klimat umiarkowany, ciepły przejściowy, między
morskim a kontynentalnym. Åšrednie roczne temperatury powietrza wynoszÄ… 7 8,5ºC, Å›rednia
roczna suma opadów ok. 600 mm.
O przejściowości klimatu świadczą:
- podobny udział mas powietrza polarnego morskiego i kontynentalnego w kształtowaniu
pogody w ciÄ…gu roku,
- du\
a zmienność typów pogody w ciągu roku, szczególnie na przełomie jesieni i zimy
oraz zimy i wiosny,
- zmienność typów pogody w kolejnych latach; lata o pogodzie typowej dla klimatu
kontynentalnego  z mroz
nÄ… zimÄ… i upalnym latem, przeplatajÄ… siÄ™ z latami o pogodzie
typowej dla klimatu morskiego, tj. z łagodną zimą i chłodnym deszczowym latem,
- roczny przebieg zachmurzenia typowy dla klimatu morskiego przy rocznym rozkładzie
opadów charakterystycznym dla klimatu kontynentalnego,
- wzrost rocznych amplitud temperatury w miarÄ™ przesuwania siÄ™ ku wschodowi.
Wyró\
niamy 6 pór klimatycznych w ciągu roku:
- przedwioÅ›nie (Å›rednia dobowa temperatura od 0 do 5ºC),
- wiosna (Å›rednia dobowa temperatura od 5 do 15ºC),
- lato (Å›rednia dobowa temperatura od 15ºC),
- jesieÅ„ (Å›rednia dobowa temperatura od 5 do 15ºC),
- przedzimie (Å›rednia dobowa temperatura od 0 do 5ºC),
- zima (średnia dobowa temperatura poni\
ej 0ºC).
Rejonizacja rolniczo-klimatyczna
Najlepsze plony uzyskuje się wówczas, gdy istnieje zgodność między wymaganiami
roślin uprawnych a warunkami klimatycznymi. Rejonizacja rolniczo-klimatyczna jest próbą
wyodrębnienia na terenie kraju obszarów ró\
niących się między sobą warunkami
klimatycznymi.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest środowisko \
ycia roślin?
2. Jakie czynniki i w jaki sposób decydują o wzroście i rozwoju roślin?
3. Co to jest fotoperiodyzm i jak wpływa na rośliny?
4. Jakie przyrzÄ…dy znajdujÄ… siÄ™ w klatce meteorologicznej?
5. Jak temperatura powietrza i gleby wpływa na wzrost i rozwój roślin?
6. Co to jest ciśnienie atmosferyczne i jakimi przyrządami się je mierzy?
7. Co to jest wiatr?
8. Do czego słu\
y wiatromierz Wilda?
9. Co to sÄ… opady i osady atmosferyczne?
10. Jakie są ró\
nice między pogodą i klimatem?
11. Co to jest rejonizacja rolniczo-klimatyczna?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj wyposa\
enie stacji meteorologicznej  nazwij i scharakteryzuj poszczególne
urzÄ…dzenia i przyrzÄ…dy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić podstawowe wyposa\
enie stacji meteorologicznej,
2) rozpoznać poszczególne przyrządy meteorologiczne,
3) nazwać poszczególne przyrządy meteorologiczne,
4) określić przeznaczenie ka\
dego urzÄ…dzenia i przyrzÄ…du,
5) sformułować wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 stacja meteorologiczna wraz z wyposa\
eniem,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Dokonaj pomiaru temperatury powietrza przez okres trzech dni i oblicz średnią dobową
temperaturę. Wyniki pomiarów wpisz do tabeli.
Godziny
Daty pomiaru Åšrednia dobowa
pomiaru
00
06
12
18
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ustalić terminy i pory mierzenia temperatury powietrza,
2) zmierzyć temperaturę powietrza w określonych terminach i porach,
3) obliczyć średnie dobowe temperatury powietrza,
4) zapisać wyniki w tabeli,
5) przeanalizować występowanie ró\
nych temperatur,
6) sformułować wnioski dla potrzeb produkcji rolniczej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 termometr,
 zegarek,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Ćwiczenie 3
Zainstaluj deszczomierz i dokonaj pomiarów opadów atmosferycznych o godzinie 700
przez 10 dni. Oblicz wielkość opadu na powierzchnię 1ha.
Dzień 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Suma
Opad
w mm
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zainstalować deszczomierz,
2) mierzyć przez 10 kolejnych dni opad w milimetrach,
3) obliczyć wielkość opadu na 1ha,
4) dokonać analizy i sformułować wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 deszczomierz,
 menzurka do pomiaru opadów,
 zegarek,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Przeanalizuj, przez 5 dni, telewizyjne lub radiowe prognozy pogody, wyjaśnij
rozbie\
ności.
Lp. Temperatura Temperatura Ciśnienie Opady Wiatry:
w nocy w dzień atmosferyczne kierunek
i prędkość
1
2
3
4
5
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) oglądać lub słuchać przez 5 dni prognoz pogody,
2) notować w tabeli podawane wielkości czynników meteorologicznych,
3) porównać zapowiadaną pogodę z tą, która wystąpiła w rzeczywistości,
4) wyjaśnić rozbie\
ności,
5) dokonać analizy i sformułować wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 odbiornik telewizyjny lub radiowy,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić czynniki środowiska?
1
1

2) określić wpływ poszczególnych czynników na wzrost i rozwój
1
1

roślin?
3) opisać wyposa\
enie klatki meteorologicznej?
1
1

4) zmierzyć temperatury powietrza i gleby?
1
1

5) zmierzyć ciśnienie atmosferyczne?
1
1

6) dokonać pomiaru ilości opadów?
1
1

7) wyjaśnić, co to jest klimat?
1
1

8) wyjaśnić, co to jest pogoda?
1
1

9) wyjaśnić wpływ pogody i klimatu na wzrost i rozwój roślin?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2. Glebowe czynniki środowiska
4.2.1. Materiał nauczania
Gleba  naturalny twór zewnętrznej warstwy skorupy ziemskiej powstały ze zwietrzeliny
skalnej w wyniku działania na nią czynników glebotwórczych, takich jak:
- klimat  wpływa na intensywność i rodzaj procesów wietrzenia,
- rodzaj materiału wyjściowego i jego cechy fizyczne  wpływa na skład minerałów
pierwotnych gleb i wielkość ziaren,
- właściwości chemiczne i budowa minerałów,
- rzez
ba terenu i warunki wodne  wpływa na warunki mikroklimatyczne i ilość wody
w profilu glebowym,
- organizmy \
ywe  wpływają na ilość i dystrybucję substancji organicznej,
- działalność człowieka  wpływa na rodzaj i kierunek przekształceń profilu glebowego,
- czas (wiek gleby)  wpływa na dojrzałość i mią\
szość gleby.
Gleba jest układem wielofazowym, w skład jej wchodzą następujące elementy:
- czÄ…stki mineralne z du\
ą zawartością krzemianów, glinokrzemianów i węglanów,
- koloidy glebowe w du\
ej mierze organiczne (humus),
- roztwór glebowy wypełniający przestrzenie kapilarne między cząstkami mineralnymi,
oraz tworzący warstwę uwodnioną wokół cząstek i koloidów,
- powietrze glebowe wypełniające większe przestrzenie pomiędzy cząstkami,
- organizmy \
ywe gleby  korzenie roślin, stawonogi i ich larwy, pierwotniaki, grzyby,
glony, bakterie, drobne ssaki.
WODA
25%
POWIETRZE
25%
SKA
ADNIKI ORGANICZNE  5%
SKA
ADNIKI MINERALNE
45%
Rys. 10. Skład gleby [opracowanie własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Ilościowy stosunek grup cząstek mineralnych o ró\
nej średnicy w danej glebie nazywamy
składem granulometrycznym gleby. Wyró\
nia się następujące grupy granulometryczne:
1. Utwory kamieniste  zawierajÄ… powy\
ej 25% frakcji kamieni. Dzielone sÄ… na:
- utwory silnie kamieniste > 75% frakcji kamienistych,
- utwory średnio kamieniste  75 do 50% frakcji kamienistych,
- utwory słabo kamieniste  50 do 25% frakcji kamienistych.
2. świry  utwory zawierające ponad 50% frakcji \
wirowych. Dzielone sÄ… na:
- \
wiry piaszczyste, w których części ziemiste wykazują skład granulometryczny
piasku (tj. ilość części spławialnych nie przekracza w nich 20%),
- \
wiry gliniaste, w których części ziemiste wykazują skład granulometryczny glin
(tj. ilość części spławialnych przekracza w nich 20%).
3. Piaski  są to utwory, w których przewa\
a frakcja piasku, a ilość części spławialnych
w częściach ziemistych wynosi od 0 do 20%. Piaski dzielone są na:
- piaski luz
ne, zawierające od 0 do 5% części spławialnych,
- piaski słabogliniaste, zawierające od 5 do 10% części spławialnych,
- piaski gliniaste lekkie, zawierające od 10 do 15% części spławialnych,
- piaski gliniaste mocne, zawierające od 15 do 20% części spławialnych.
Piaski zawierające 25 40% frakcji pyłowych określane są dodatkowo jako  pylaste , np.
piasek gliniasty lekki pylasty.
4. Pyły  są to utwory, które zawierają w częściach ziemistych ponad 40% frakcji pyłowych
i do 50% części spławialnych. Pyły dzielone są na:
- pyły zwykłe zawierające do 35% części spławialnych,
- pyły ilaste zawierające od 35 do 50% części spławialnych.
5. Iły  są to utwory zawierające ponad 50% części spławialnych. Nie zawierają one prawie
wcale części szkieletowych i mogą zawierać tylko niewielką domieszkę piasku (do 9%).
Wyró\
nia siÄ™:
- iły właściwe, zawierające poni\
ej 25% frakcji pyłowych,
- iły pylaste  zawierające od 25% frakcji pyłowych,
- gleby średnie zawierające 21-35% części spławialnych,
- gleby ciÄ™\
kie zawierające > 36% części spławialnych.
6. Gliny  są to utwory ró\
noziarniste, zawierające w częściach ziemistych ponad 20%
części spławialnych (i do 40% części pyłowych). Gliny dzielone są na:
- gliny lekkie  zawierające 20 do 35% frakcji spławialnych,
- gliny średnie  zawierające od 36 do 50% frakcji spławialnych,
- gliny ciÄ™\
kie  zawierające ponad 50% części spławialnych.
Gliny zawierające 25  40% frakcji pyłowych określane są dodatkowo jako  pylaste , np.
glina lekka pylasta. Skład granulometryczny decyduje o trudności uprawy gleby. Pod tym
kątem utwory mineralne dzielone są na następujące kategorie cię\
kości:
- gleby bardzo lekkie zawierające do 10% części spławialnych,
- gleby lekkie zawierające 11  20% części spławialnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Tabela 1. Tabela pomocnicza do określania składu granulometrycznego gleb [7, s. 407]
Skład Wra\
enie przy Obserwacja po Zachowanie siÄ™ w stanie
granulome- rozcieraniu na dłoni roztarciu
suchym wilgotnym Przy
tryczny wałkowaniu
Ilasty trudno rozetrzeć, tłusty cząstki bardzo zbita masa powoli chłonie łatwo
w dotyku, nie wyczuwa drobne, nie tworząca twarde wodę, zwięzły, formować
się ziarnistości widać ziaren grudki (jakby bardzo cienkie
kamyczki), daje plastyczny, (średnica
rysÄ™ polerowanÄ… mocno przywiera 0,5mm)
do przedmiotów wałeczki nie
Å‚amiÄ…ce siÄ™
przy zginaniu
Pyłowy łatwo się rozciera, widoczne tylko miękki, kruchy i brak zwięzłości nie daje się
sypki jak sucha mąka, cząstki pylaste, sypki, słabo i plastyczności, w wałkować,
nie wyczuwa się nie widać przywiera do wodzie rozpływa kruszy się,
grubszych części piasku ani ręki, łatwo się się łamie
gruzełków rozpyla i rozgniata
Gliniasty rozetrzeć niezbyt widać sporo gliny cię\
kie mocno chłonie tworzy
trudno (poza glinami ziaren piasku, dość twarde, wodę, słabo wałeczki, ale
ciÄ™\
kimi), wyczuwa się mogą być l\
ejsze bardziej pęcznieje, dość niezbyt
ró\
noziarnistość, równie\
kruche, przełom zwięzły cienkie,
szorstki w dotyku kamyczki, du\
o szorstki, ciÄ™\
kich plastyczn wałeczki
czÄ…stek ziarnisty y, przy ciÄ™\
kich Å‚amiÄ… siÄ™ przy
drobnych glinach lepki zginaniu
Piaskowy kruszy się bardzo widać przewagę nie tworzy nieplastyczny, nie daje się
łatwo, szorstki w piasku trwałych sypki, łatwo wałkować
dotyku, wyczuwalny agregatów, przesiąka wodę,
tylko piasek cementacja nasycony tworzy
bardzo słaba, płynną masę
rozsypuje siÄ™
przy dotknięciu
Szkieletowy przewaga kamyczków, poza cząstkami rozpada się
czÄ…stki luz
ne, nie szkieletowymi bardzo
spojone mo\
e być piasek
 
oraz nieco
drobniejszych
czÄ…stek
Morfologia gleby  cechy zewnętrzne profilu glebowego. Zale\
y od właściwości skał
macierzystych i przebiegu procesów glebotwórczych.
Cechy morfologiczne:
- budowa profilu glebowego,
- miÄ…\
szość,
- barwa,
- struktura,
- układ,
- nowotwory glebowe.
Budowa profilu glebowego
Proces glebotwórczy prowadzi do zró\
nicowania profilu glebowego. W momencie
rozpoczęcia procesu profil jest jeszcze słabo wykształcony. Z czasem zaczyna nabierać cech
konkretnego typu gleby. W wyniku działania rozmaitych czynników glebotwórczych
powstaje wielka ró\
norodność profili. W ka\
dym profilu glebowym znajdujÄ… siÄ™ poziomy
glebowe  warstwy zró\
nicowane między innymi pod względem właściwości fizycznych
i chemicznych oraz barwy. Poziomy glebowe majÄ… specyficzne nazwy i oznaczenia literowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Według najnowszej systematyki gleb Polski (zmodyfikowanej w 1989 roku) poziomy
w profilach glebowych w uproszczeniu opisuje się następująco:
O  poziom organiczny (ściółka),
A  poziom próchniczy (humusowy),
E  poziom wymywania,
B  poziom wzbogacania,
C  poziom skały macierzystej,
K  podło\
e skalne (lita skała).
Poziom organiczny, czyli ściółka, zawiera mniej lub bardziej rozło\
one szczÄ…tki
organiczne. W glebach uprawnych poziom ten zasadniczo nie występuje. Poziom próchniczy
składa się ze szkieletu mineralnego, wzbogaconego rozło\
onymi substancjami organicznymi.
Przesiąkające w głąb gleby roztwory substancji próchnicznych, posiadając kwaśny odczyn,
mogą rozpuszczać i wymywać substancje mineralne. Powstaje wtedy poziom wymywania.
Poziom ten występuje nie we wszystkich glebach, lecz tylko w takich, które rozwijają się na
przepuszczalnym podło\
u (np. piaskach). Substancje wymyte na tym poziomie,
przemieszczają się dalej w głąb i wytrącają się na poziomie wzbogacania. Głębiej znajduje się
skała macierzysta, nie przekształcona przez proces glebotwórczy.
Rodzaj i układ poziomów genetycznych w glebie są podstawą do określenia jej
przynale\
ności systematycznej. Poziomy genetyczne ró\
niÄ… siÄ™ jednorodnÄ… barwÄ…,
uziarnieniem, konsystencją oraz składem chemicznym, a tak\
e ilością i jakością zawartej
w nim materii organicznej.
MiÄ…\
szość gleby
MiÄ…\
szością gleby nazywa się łączną głębokość wszystkich jednolitych genetycznie
poziomów zró\
nicowania profilu glebowego od powierzchni do skały macierzystej. Za dolną
granicÄ™ gleby uwa\
a się tę część skały macierzystej, która nie wykazuje śladów procesu
glebotwórczego. Gleby wytworzone ze skał masywnych (np. gleby górskie i rędziny), a tak\
e
gleby z utworów organicznych, odznaczają się zwykle mniejszą mią\
szością od gleb
wytworzonych ze skał niemasywnych (np. z materiału pochodzenia lodowcowego).
Struktura gleb
Strukturą gleby nazywa się stan zagregowania elementarnych cząstek stałej fazy gleby.
To określenie struktury dotyczy przede wszystkim glebowych utworów mineralnych
i mineralno-organicznych. W strukturze glebowych utworów organicznych często
spotykanym elementem są nierozło\
one lub w ró\
nym stopniu rozło\
one szczątki, głównie
roślinne, nadające opisywanej masie glebowej specyficzny charakter.
Rys. 11. Struktura gleby [opracowanie własne]
Układ gleby
Układ gleby odzwierciedla sposób uło\
enia względem siebie poszczególnych części
elementarnych (ziaren) i agregatów oraz charakter porowatości, która powstaje w tych
warunkach. Wyró\
nia się 4 rodzaje układów w glebach: luz
ny, pulchny, zwięzły, zbity.
Właściwości fizyczne gleb:
- gęstość: właściwa, objętościowa,
- porowatość,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
- zwięzłość,
- plastyczność,
- lepkość,
- pęcznienie i kurczenie się gleb.
Właściwości chemiczne gleb
Właściwości sorpcyjne  gleba odznacza się zdolnością zatrzymywania i pochłaniania
ró\
nych składników. Zdolność tą nazywa się sorpcją. Dzięki sorpcyjnym właściwościom jest
mo\
liwa regulacja w nich odczynu oraz magazynowanie dostarczanych w nawozach
składników pokarmowych roślin. Sorpcja zale\
y od zawartości w niej cząstek koloidalnych,
ilastych oraz próchnicy. Im cząstki koloidalne mają mniejszą średnicę, tym kompleks
sorpcyjny ma silniejsze właściwości wchłaniania.
Odczyn i kwasowość gleby
Odczyn gleby, czyli stÄ™\
enie jonów wodorowych w roztworze glebowym wyra\
a siÄ™
symbolem pH. Je\
eli pH kształtuje się w granicach 6,8 7,2 to odczyn jest obojętny,
pH poni\
ej 6,8 oznacza odczyn kwaśny, a powy\
ej 7,2  zasadowy. Z odczynem gleby ściśle
związana jest kwasowość gleby. Kwasowość gleby oznacza ilość jonów wodorowych
i glinowych związanych wymiennie lub niewymiennie z fazą stałą gleby.
Tabela 2. Optymalny przedział pH dla wybranych roślin [opracowanie własne]
Roślina PH
4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0
\
yto, owies, seradela,
ziemniaki, kukurydza
pszenica, jęczmień, buraki
pastewne, rzepik
rzepak, lucerna, buraki
cukrowe
gryka, Å‚ubin gorzki
koniczyna, esparceta
u\
ytki zielone, \
yto pastewne,
słonecznik, len, kukurydza na
zielono
gorczyca biała, rzepa
ścierniskowa, mak siewny,
tytoń, winorośl
chmiel, kapusta pastewna,
\
ycica
konopie siewne
Typy gleb
Inicjalne i słabo wykształcone  płytkie, z du\
ą zawartością odłamków skalnych i małą
zawartością próchnicy, występują na terenach górskich, gdzie lita skała odsłonięta została
przez erozjÄ™.
Rędziny  wytworzone ze skał wapiennych lub z gipsów, ze znaczną ilością odłamków
skalnych w warstwie ornej, w których powstawaniu dominującym czynnikiem jest skała
macierzysta, obejmujÄ… 0,75% powierzchni Polski.
Czarnoziemy  zajmują stosunkowo niewielkie obszary w południowo-wschodniej
i południowej części Polski, wytworzyły się prawie wyłącznie z lessów, mają bardzo dobre
właściwości fizyczne i chemiczne oraz wysoką wartość u\
ytkowo-rolniczÄ….
Brunatne właściwe  powstałe w warunkach klimatu umiarkowanego pod roślinnością lasów
liściastych, gleby bogate w glinokrzemiany, o intensywnym wietrzeniu fizycznym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
i biochemicznym, ze znaczną ilością próchnicy i odczynie słabo kwaśnym do obojętnego,
o dobrych właściwościach fizycznych i z du\
ą zawartością mikroorganizmów glebowych.
Brunatne kwaśne  powstałe ze skał ubogich w zasady, odczyn w całym profilu kwaśny lub
bardzo kwaśny, występują najczęściej pod lasami na terenach podgórskich i górskich.
Płowe  wytworzyły się pod lasami liściastymi i mieszanymi z utworów ró\
nego pochodzenia
geologicznego, głównie z glin zwałowych, piasków i pyłów, w warunkach klimatu
umiarkowanego wilgotnego. Charakterystyczny dla tych gleb jest proces przemieszczania iłu
koloidalnego z warstw wierzchnich w głąb profilu.
Rdzawe  tworzą się z piasków, mają kwaśny odczyn, główną cechą procesu rdzawienia jest
tworzenie się nieruchliwych związków kompleksowych substancji organicznej
z półtoratlenkami.
Bielicowe i bielice  powstawały w warunkach klimatu chłodnego i wilgotnego pod
roślinnością borową ze skał ubogich w składniki zasadowe. Są to gleby silnie zakwaszone,
o małej pojemności sorpcyjnej i niskich zdolnościach buforowych.
Czarne ziemie  są glebami powstałymi z zasobnych w substancję organiczną utworów
mineralnych przy długotrwałym oddziaływaniu wysokiego zwierciadła wód gruntowych.
Kształtowały się w większości pod wpływem roślinności darniowo-łąkowej i bagiennej, mają
dobrze wykształcony poziom próchniczny.
Opadowo-glejowe  związane z występowaniem du\
ej ilości opadów i z nieprzepuszczalnym
podło\
em, na którym woda opadowa okresowo stagnuje. Ich cechą charakterystyczną jest
występowanie okresowego nadmiernego uwilgotnienia oraz nadmiernego okresowego
przesychania.
Mułowe i mułowo-glejowe  zajmują w dolinach rzecznych stanowiska uwilgotnione,
sprzyjające anaerobiozie. Muły powstają w wyniku silnie zaawansowanego procesu
humifikacji masy roślinnej. Porastają je rośliny hydrofilne, turzyce, trawy i mchy.
Torfowe i murszowe  powstałe w warunkach trwałej anaerobiozy, w warunki bagienne
sprzyjają rozwojowi roślinności hydrofilowej, która corocznie obumiera, ale rozkład jej jest
niezupełny. Ten proces zachodzący w warunkach beztlenowych przy czynnym współudziale
mikroflory jest procesem torfotwórczym. Torf narasta stopniowo w wyniku odkładania się
częściowo rozło\
onych szczątków roślin torfotwórczych. Większość gleb torfowych
występuje w północnej części Polski  wzdłu\
wybrze\
a Bałtyku oraz w pasie pojezierzy.
Mady rzeczne  powstają z namułów osadzonych przez wody powodziowe w warunkach
du\
ego wahania poziomu wód gruntowych. Zmienne warunki tlenowe sprzyjają rozkładowi
materii organicznej. Grubość i skład mechaniczny mad zale\
y od warunków ich powstawania,
a stały dopływ substancji organicznych i mineralnych powoduje du\
Ä… \
yzność tych gleb.
Antropogeniczne  kształtują się pod wpływem intensywnej działalności człowieka.
Działalność ta mo\
e zmierzać w kierunku wzbogacenia w próchnicę i znacznego podnoszenia
siÄ™ \
yzności gleb, albo w kierunku ujemnym, dając gleby ze zniekształconym profilem
glebowym i zdeformowanÄ… powierzchniÄ….
Odkrywka glebowa
Aby określić typ gleby, najlepiej zrobić tzw. odkrywkę. W tym celu wykopujemy dół
głębokości 0,8 1,5 m, z jedną ścianą prostą, wyrównaną szpadlem (odkrywkę robimy po
kilku dniach bez deszczu).
Na przekroju, zwanym profilem glebowym, dokładnie widać poszczególne warstwy
podło\
a. Pierwsza z nich to poziom próchniczy, od którego grubości zale\
y \
yzność gleby.
Właśnie tutaj znajduje się większość korzeni roślin. Ni\
ej zalega tzw. podglebie,
o zró\
nicowanym składzie, a jeszcze ni\
ej  skała macierzysta. Po wykonaniu odkrywki łatwo
sprawdzić wilgotność poszczególnych warstw. Wystarczy wziąć do ręki garść ziemi
z ka\
dego poziomu i mocno ścisnąć. Jeśli próbka się rozsypie, znaczy to, \
e gleba jest sucha,
gdy zlepi się w bryłkę  wilgotna. Na niektórych profilach glebowych mo\
na te\
zobaczyć
poziom wody gruntowej (najwy\
szy jest zawsze wiosnÄ…).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Kompleksy glebowo-rolnicze  zespoły ró\
nych gleb o zbli\
onych właściwościach
rolniczych i podobnym u\
ytkowaniu. Wyró\
nia się 14 kompleksów glebowo-rolniczych gleb
ornych i 3 kompleksy glebowo-rolnicze u\
ytków zielonych, biorąc pod uwagę charakter
samej gleby, warunki klimatyczne, stosunki wodne i rzez
bÄ™ terenu. Nazewnictwo pochodzi
od roślin zbo\
owych jako wskaz
ników jakości kompleksu.
Kompleksy gleb ornych: 1  pszenny bardzo dobry, 2  pszenny dobry, 3  pszenny
wadliwy, 4  \
ytni bardzo dobry, 5  \
ytni dobry, 6  \
ytni słaby, 7  \
ytni bardzo słaby, 8 
zbo\
owo-pastewny mocny, 9  zbo\
owo-pastewny słaby, 10  pszenny górski, 11  zbo\
owy
górski, 12  owsiano-ziemniaczany górski, 13  owsiano-pastewny górski, 14  gleby orne
przeznaczone pod u\
ytki zielone.
Kompleksy u\
ytków zielonych: 1z  u\
ytki zielone bardzo dobre i dobre, 2z  u\
ytki
zielone średnie, 3z  u\
ytki zielone słabe i bardzo słabe.
Degradacja gleby, to ogół procesów i zjawisk, które poprzez pogorszenie właściwości
fizycznych (zniszczenie struktury), biologicznych (zmniejszenie ilości i jakości próchnicy)
i\lub chemicznych (np. zakwaszenie przez wymywania kationów zasadowych wapnia,
magnezu, potasu) gleby istotnych dla roślin, wpływają ujemnie na jej \
yzność, a więc i na
zasobność.
Degradacja gleby obejmuje te zmiany zachodzące w glebie, które znacznie obni\
ajÄ… jej
mo\
liwości produkcyjne, uniemo\
liwiajÄ…c uzyskanie maksymalnych, stabilnych
i pełnowartościowych plonów nie tylko w rolnictwie, ale tak\
e np. w leśnictwie. Najbardziej
nara\
one na degradację są lekkie gleby piaszczyste, o cienkiej warstwie próchnicznej.
Degradację gleby powoduje głównie człowiek w sposób bezpośredni, zniekształcając procesy
glebotwórcze czy likwidując wierzchnią pokrywę glebową, czyli warstwę próchniczną.
Działania pośrednie takie, jak wielkopowierzchniowe wycinki lasów (prowadzące do
stepowienia), nadmierna intensyfikacja produkcji rolnej, emisja zanieczyszczeń pyłowych
i gazowych przez przemysł, transport, gospodarkę komunalną, czy te\
obni\
enie poziomu
wód gruntowych wskutek nadmiernego ich eksploatowania równie\
powodujÄ… degradacjÄ™
gleb. Za degradację gleby odpowiedzialne mogą być tak\
e naturalne czynniki, głównie erozja
gleby, tak\
e zmiany klimatyczne. Gleby zdewastowane na skutek działalności człowieka
nale\
y rekultywować  przywrócić im dawną funkcję biologiczną i wartość u\
ytkowÄ….
Degradacja gleb mo\
e zostać ograniczona w wyniku przeprowadzenia odpowiednich
zabiegów agrotechnicznych. Aby przywrócić glebie jej pierwotną zawartość składników
mineralnych w naturalnych proporcjach, nale\
y uzupełniać niedobory wa\
nych dla \
ycia
pierwiastków. W celu niedopuszczenia do nadmiernego zakwaszania gleb, nale\
y
odpowiednio korygować odczyn pH gleby, np. poprzez wapnowanie. Obecnie w Polsce około
80% gleb wymaga stałego wapnowania.
Gleby całkowicie zniszczone przez przemysł, mogą zostać odtworzone poprzez pokrycie
ich powierzchni grubą warstwą próchnicy lub warstwą nietoksycznych odpadów. Jednak
w przypadku gleb silnie zanieczyszczonych substancjami toksycznymi nie wystarczy ju\

tylko pokrycie ich powierzchni nowÄ… warstwÄ…. Takim glebom mo\
na przywrócić ich dawną
wartość u\
ytkową jedynie w wyniku dość kosztownej neutralizacji za pomocą odpowiednich
środków chemicznych. Formą ochrony gleb mo\
e być równie\
właściwa lokalizacja dróg
i innych szlaków komunikacyjnych względem \
yznych, urodzajnych gleb. Od roku 1995
wszystkie grunty rolne i leśne chronione są specjalną ustawą mającą na celu zapobieganie
negatywnym wpływom miast i działalności przemysłowej.
W celu polepszenia zdolności produkcyjnych gleb stosowane są zabiegi techniczne 
melioracje. Rozró\
nia siÄ™: melioracje rolne (najszerzej stosowane) oraz melioracje miejskie
i melioracje leśne. Melioracje rolne dzielą się na:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
- wodne (podstawowe  regulacja rzek, budowa kanałów, wałów ochronnych, zapór
i zbiorników wodnych, oraz szczegółowe  odwadnianie gleb podmokłych za pomocą
kanałów, drenowania lub kretowania oraz nawadnianie gleb suchych za pośrednictwem
rowów, ciągów drenarskich itp.),
- agrotechniczne (agromelioracje),
- fitotechniczne (fitomelioracje).
W warunkach klimatycznych Polski, ze względu na zmienny stan wilgotności gleby
w ciągu roku, stosuje się zarówno odwadnianie, jak i nawadnianie gleb. W klimatologii
melioracja oznacza polepszanie warunków klimatu lokalnego poprzez właściwe
zagospodarowanie terenu, uwzględniające wzajemny wpływ środowiska naturalnego
i działalności ludzkiej. Przykładem są leśne pasy wiatrochronne, które osłabiając wiatry
równocześnie zmniejszają wielkość parowania terenowego, wywiewania i wysuszania gleby,
czyniÄ… dany teren przydatniejszym np. dla rolnictwa i budownictwa.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest gleba?
2. Jakie czynniki wpływają na powstanie gleby?
3. Jakie elementy wchodzą w skład gleby?
4. Co to jest skład granulometryczny gleby?
5. W jaki sposób mo\
na określić skład granulometryczny gleby?
6. Co to sÄ… cechy morfologiczne gleby?
7. Jak zbudowany jest profil glebowy?
8. Co decyduje o właściwościach chemicznych gleby?
9. W jaki sposób odczyn gleby wpływa na wzrost i rozwój roślin?
10. Jakie sÄ… typy gleb i czym siÄ™ one charakteryzujÄ…?
11. Jakie sÄ… kompleksy glebowo-rolnicze?
12. Co to jest degradacja gleby i jak mo\
na jej zapobiegać?
13. Jakie sÄ… zadania melioracji rolnych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj odkrywkÄ™ glebowÄ… i opisz profil gleby.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyznaczyć łopatą, w wybranym miejscu, prostokątny zarys odkrywki o wymiarach
70 100 x 150 200 cm,
2) usytuować odkrywkę tak, aby ścianka z odkrytym profilem była dobrze oświetlona,
3) odło\
yć powierzchniową, próchniczną warstwę gleby na prawą stronę odkrywki, a dalsze
na lewÄ…,
4) wykonać schodki na ściance naprzeciw czoła odkrywki,
5) wykopać odkrywkę na głębokość co najmniej 100 cm,
6) odsłonięty profil wyrównać no\
em, zaczynając od góry,
7) przymocować metrówkę do ścianki profilu za pomocą zaczepów tak, aby punkt  0
znajdował się przy powierzchni,
8) narysować i opisać profil glebowy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- Å‚opata,
- du\
y nó\
,
- metrówka z podziałką centymetrową,
- zaczepy do mocowania metrówki,
- notatnik i przybory do pisania: ołówek, kredki,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
KorzystajÄ…c z literatury i Internetu rozpoznaj profile glebowe i nazwij przedstawione
ni\
ej typy gleb.
A B C D
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .& & & & & & .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć typy gleb,
2) zakwalifikować podane profile do określonych typów gleb,
3) wpisać nazwę typu gleby,
4) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 Internet,
 profile glebowe ró\
nych typów gleb,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Określ skład granulometryczny gleby metodą organoleptyczną.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować kilka próbek gleby,
2) obejrzeć dokładnie próbki i kolejno porównywać:
- wra\
enie przy rozcieraniu palcami na dłoni,
- zachowanie się próbki po roztarciu,
- zachowanie się próbki w stanie suchym, wilgotnym (po dodaniu wody) oraz przy
wałkowaniu,
3) porównać zaobserwowane cechy z tabelą pomocniczą zamieszczoną w Materiale
nauczania,
4) zapisać obserwacje i wyniki w zeszycie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 kilka próbek gleb,
 woda,
 wałek,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Określ odczyn kilku próbek gleb.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować kilka próbek gleby,
2) wsypać, przy pomocy plastikowej ły\
eczki niewielką ilość gleby w okrągłe wgłębienie
porcelanowej płytki kwasomierza i lekko ugnieść glebę,
3) dodać kroplami płyn wskaz
nikowy a\
do całkowitego zwil\
enia gleby i utworzenia
cienkiej warstwy płynu nad glebą,
4) przechylić płytkę, po około 2 3 minutach tak, aby płyn wskaz
nikowy znad gleby
przepłynął do podłu\
nego kanalika,
5) porównać barwę płynu z barwą skali i odczytać pH gleby,
6) umyć płytkę starannie wodą i wytrzeć do sucha,
7) wykonać kolejne pomiary pH gleby,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
8) zapisać obserwacje i wyniki w zeszycie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 kilka próbek gleb,
 kwasomierz,
 płyn wskaz
nikowy,
 plastikowa Å‚y\
eczka,
 wałek,
 literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, jakie czynniki wpływają na powstanie gleby?
1
1

2) określić skład granulometryczny gleby?
1
1

3) wykonać odkrywkę glebową?
1
1

4) określić cechy morfologiczne gleby?
1
1

5) ocenić profil glebowy i rozpoznać typ gleby?
1
1

6) określić pH gleby i dobrać rośliny?
1
1

7) określić cechy charakterystyczne poszczególnych typów gleb?
1
1

8) wymienić i scharakteryzować kompleksy glebowo-rolnicze?
1
1

9) wyjaśnić, na czym polega ochrona gleby?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.3. Zoohigiena i dobrostan zwierzÄ…t
4.3.1. Materiał nauczania
Zoohigiena  nauka zajmująca się higieną zwierząt; na podstawie badań wzajemnych relacji
organizmu zwierzęcia ze środowiskiem zewnętrznym. Ustala zasady prawidłowego chowu,
pielęgnowania i u\
ytkowania zwierzÄ…t hodowlanych; opiera siÄ™ na weterynarii i zootechnice,
tak\
e na fizjologii, bakteriologii, biochemii, parazytologii zwierząt; określa optymalne
sposoby utrzymania, \
ywienia i karmienia zwierzÄ…t oraz przechowywania pasz; obejmuje
tak\
e higienę rozrodu i pracy zwierząt. Zoohigiena zajmuje się zwierzętami zdrowymi,
a weterynaria chorymi.
Środowisko hodowlane  zespół czynników glebowych i klimatycznych dozowanych przez
człowieka, oddziaływujących na zwierzęta gospodarskie.
Czynniki klimatyczne:
- promieniowanie słoneczne,
- temperatura powietrza,
- wilgotność powietrza,
- ruch powietrz,
- opady.
Wejście Polski do UE spowodowało potrzebę dostosowywania szeroko pojętej technologii
chowu zwierząt do obowiązujących i dających się przewidzieć wymagań i przepisów.
Dotyczy to norm określających dokładnie warunki chowu, które obejmują następujące
zakresy:
- dobrostan zwierzÄ…t,
- bezpieczeństwo pracy,
- ochronę środowiska przed emisją szkodliwych substancji płynnych i gazowych oraz
hałasem i innymi niedogodnościami związanymi z sąsiedztwem obiektów chowu.
Dobrostan zwierząt jest jednym z elementów Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej. Określa
stan, w którym zaspokojone są fizjologiczne i behawioralne potrzeby zwierząt, zapewniony
jest komfort bytowy i odpowiedni poziom opieki. Zwierzętom gospodarskim nale\
y
zapewnić:
- mo\
liwość ochrony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i zwierzętami
drapie\
nymi,
- opiekę i właściwe warunki utrzymania, uwzględniające minimalne normy
powierzchniowe w zale\
ności od systemów utrzymania,
- warunki utrzymania nieszkodliwe dla ich zdrowia (nie powodujące urazów),
zapewniajÄ…cych swobodÄ™ ruchu i wygodne le\
enie oraz mo\
liwość kontaktu wzrokowego
z innymi zwierzętami,
- wolność od głodu, pragnienia, niedo\
ywienia, stresu oraz strachu i cierpienia,
- odpowiedni mikroklimat w budynkach z dobrą wentylacją i oświetleniem dostosowanym
do potrzeb poszczególnych gatunków i grup technologicznych.
Ogólne wymagania dotyczące dobrostanu zwierząt
Dozór zwierząt
Zwierzęta gospodarskie powinny być kontrolowane minimum raz dziennie. Wyjątek
stanowią cielęta utrzymywane w pomieszczeniach inwentarskich, które  sprawdzać nale\
y
minimum dwa razy dziennie. Praktycznie przegląd stada dokonywany jest przy wypełnianiu
podstawowych obowiązków, jakimi są: karmienie i pojenie. Zwierzęta gospodarskie
utrzymywane w systemie otwartym powinny być doglądane tak często jak to jest mo\
liwe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Karmienie i pojenie zwierzat
Właściciel ma obowiązek zapewnienia zwierzętom odpowiedniej dawki pokarmowej
i dostępu do wody oraz obowiązek utrzymywania sprzętu do pojenia i karmienia
w odpowiednim stanie technicznym i sanitarno-higienicznym.
Nowonarodzone zwierzęta powinny mieć jak najszybciej zapewniony dostęp do siary.
Znaczenie siary jest tak wielkie i wa\
ne dla dalszego rozwoju, \
e praktycznie nikogo
utrzymującego zwierzęta nie nale\
y do tego przekonywać. Skarmianie pozostałych pasz
powinno być dostosowane do ich masy ciała, wieku, u\
ytkowania i potrzeb
psychologicznych. Zwierzęta nale\
y karmić minimum raz dziennie. Cielęta utrzymywane
w pomieszczeniach inwentarskich, nale\
y karmić minimum 2 razy dziennie.
W gospodarstwach, w których zwierzęta utrzymywane grupowo nie są karmione do woli bądz

przy zastosowaniu automatycznych systemów karmienia nale\
y, wszystkim przebywajÄ…cym
w grupie zapewnić jednoczesny dostęp do zadawanej paszy objętościowej i treściwej.
Wszystkie zwierzęta powy\
ej 2 tygodnia \
ycia (szczególnie prosięta i cielęta) powinny mieć
dostęp do wystarczającej ilości wody lub mieć mo\
liwość zaspokajania pragnienia przez
dostęp do innych płynów. W upalne dni dostęp do wody musi być stały.
Sprzęt i urządzenia do karmienia oraz pojenia
Dla zapewnienia dobrego stanu zdrowia zwierzat nale\
y bezwzględnie przestrzegać by
sprzęt u\
ywany do karmienia i pojenia oraz ka\
dy element wyposa\
enia pomieszczeń
inwentarskich znajdowały się w nale\
ytym stanie technicznym i sanitarnohigienicznym oraz
były wykonane z materiałów nieszkodliwych dla zdrowia. Niedopuszczalne jest by
urządzenia te były zanieczyszczone kałem, moczem lub zalegały w nich resztki pasz.
Urządzenia do zadawania pasz muszą być regularnie sprawdzane i czyszczone. Zwierzęta nie
mogą być karmione i pojone przy u\
yciu sprzętu znajdującego w złym stanie technicznym
(korozja, uszkodzenia mechaniczne, chemiczne).
Podłoga w kojcach, klatkach, budkach i na stanowiskach
Nale\
y zapewnić podłogi w kojcach, klatkach, budkach i na stanowiskach zapobiegające
cierpieniom, kontuzjom i zranieniom Podłoga, na której przebywają zwierzęta powinna być
gładka i nieśliska. Uniknie się w ten sposób kontuzji i zranień oraz zapobiegnie ewentualnym
cierpieniom. Podłoga musi być stabilna, twarda i równa. Dla cieląt do 2 tygodnia \
ycia oraz
prosiÄ…t nale\
y podłogę wyściełać ściółką. Ściółka, ma tak\
e korzystny wpływ na zdrowie,
poza tym zapewnia suche, czyste stanowisko. Gdzie jest to mo\
liwe powinna być stosowana,
zwłaszcza w miejscach, w których zwierzęta chętnie odpoczywają. W przypadku loszek
i macior mo\
e równie\
zaspokoić naturalną dla nich potrzebę rycia.
Właściwe warunki mikroklimatu
Nale\
y zapewnić właściwe warunki mikroklimatu w pomieszczeniach, w których
przebywają zwierzęta W budynkach inwentarskich, w których utrzymywane są zwierzęta
trzeba zadbać o ich komfort świetlny i prawidłową wentylację gwarantującą utrzymanie
stÄ™\
enia szkodliwych gazów na nieszkodliwym poziomie, temperaturę i wilgotność.
Prawidłowe postępowanie ze zwierzętami chorymi
W przypadku zauwa\
enia u zwierzat jakichkolwiek objawów chorobowych czy zranień,
nale\
y je natychmiast otoczyć właściwą opieką, a jeśli opieka właściciela nie pomaga,
zasięgnąć pomocy lekarza weterynarii. W ka\
dym gospodarstwie nale\
y zapewnić mo\
liwość
izolacji zwierzat, jeśli wymaga tego ich stan zdrowia. Jakiekolwiek zabiegi wykonywane na
zwierzętach związane z ingerencją w ich organizm mogą być wykonywane tylko i wyłącznie
przez osobÄ™ uprawnionÄ… w tym zakresie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Zapewnienie swobody ruchu zwierzętom
GeneralnÄ… zasadÄ… jest by ka\
de zwierzę, bez względu na system utrzymania (uwięziowy,
bezuwięziowy), miało zapewnioną swobodę ruchów. Swoboda ruchów oznacza zwłaszcza:
mo\
liwość swobodnego wstania, poło\
enia się, dostępu do paszy i załatwiania potrzeb
fizjologicznych. W przypadku zwierząt utrzymywanych w kojcach, czy klatkach muszą mieć
one mo\
liwość swobodnego obracania się. W przypadku cieląt i świń obowiązują określone
minimalne normy powierzchni. Pozostałe gatunki zwierząt gospodarskich mają w prawie
polskim równie\
określone minimalne normy powierzchni, w zale\
ności od systemów
utrzymania i nale\
y pamiętać o tym, \
e jest to kontrolowane przez InspekcjÄ™ WeterynaryjnÄ….
Wymagania dotyczÄ…ce dobrostanu i ochrony zwierzÄ…t gospodarskich
Akt prawny: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września
2003 r. (Dz. U. Nr 167, poz.1629) w sprawie minimalnych warunków utrzymania
poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich.
Lokalizacja budynków inwentarskich powinna uwzględniać:
- najdogodniejsze powiÄ…zania komunikacyjne z polami, pastwiskami i innymi
pomieszczeniami gospodarskimi oraz drogami,
- właściwości terenu: przepuszczalność, niski poziom wody zaskórnej (poni\
ej 1,5 m),
osłonięcie od wiatrów,
- odpowiednie nasłonecznienie z lekkim spadem, umo\
liwiajÄ…cym odprowadzenie wody
opadowej,
- właściwe usytuowanie w stosunku do stron świata  osią podłu\
ną w kierunku północ-
południe (dopuszczalne odchylenie 300), z wyjątkiem budynków wymagających
oświetlenia jednostronnego otwartych pomieszczeń wolnowybiegowych, które stawia się
osia podłu\
ną w kierunku wschód zachód),
- odpowiednie oddalenie od:
- budynku mieszkalnego  chlewnia 80 m, pozostałe  30 m,
- dróg publicznych  20 25 m,
- otwartych zbiorników na gnojowicę  20 m,
- studni  15 m,
- magazynów środków chemicznych  50 m,
- magazynów zbo\
owych  30 m.
Budynek inwentarski powinien spełniać następujące wymagania:
1. W budynkach, w których utrzymywane są zwierzęta, przy ich wejściu powinny
znajdować się tablice z napisem:  Osobom nieupowa\
nionym wstęp wzbroniony .
2. W gospodarstwie, z którego zwierzęta lub środki spo\
ywcze pochodzenia zwierzęcego są
wprowadzane na rynek, powinny znajdować się: maty dezynfekcyjne w liczbie
zapewniającej zabezpieczenie wejść i wjazdów do gospodarstwa w przypadku zagro\
enia
epizootycznego. Epizootiologia  nauka badajÄ…ca przyczyny i warunki szerzenia siÄ™
chorób zakaz
nych wśród zwierząt, która ma na celu określenie metod profilaktyki
chorób zwalczania chorób zakaz
nych.
3. Budynek(i) powinien chronić zwierzęta przed niekorzystnymi warunkami
atmosferycznymi.
4. Obiekty adaptowane typu stodoły, magazyny i inne nale\
y ocenić pod względem
poprawności rozwiązań fukcjonalno-technicznych i bezpieczeństwa zdrowotnego
zwierzÄ…t.
5. Budynek inwentarski powinien spełniać następujące wymagania ewakuacyjne:
- wrota i drzwi budynku powinny zawsze otwierać się na zewnątrz,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
- odległość od najdalszego stanowiska dla zwierząt do wyjścia ewakuacyjnego nie
powinna przekraczać:  50 m przy utrzymaniu ściółkowym zwierząt i 75 m przy
utrzymaniu bezściółkowym,
- przy obsadzie zwierzÄ…t powy\
ej 15 sztuk nale\
y stosować co najmniej dwa wyjścia
ewakuacyjne, a z pomieszczeń podzielonych na sekcje  co najmniej jedno takie
wyjście z ka\
dej sekcji.
6. Podłogi w pomieszczeniach inwentarskich powinny być gładkie, mieć stabilną, twardą
i równą powierzchnię, która umo\
liwi utrzymywanie czystości i porządku, w tym
równie\
regularne usuwanie odchodów (stosownie do systemu utrzymania zwierząt).
Kanały odprowadzające ścieki i gnojowicę powinny być odpowiednio zabezpieczone.
7. Ściany i sufit powinny być czyste, pozbawione pajęczyn i zagrzybień.
8. Oświetlenie (sztuczne lub naturalne) w budynkach inwentarskich powinno umo\
liwiać
doglądanie zwierząt oraz kontrolę pomieszczeń (wyposa\
enie w oświetlenia stałe lub
przenośne). W pomieszczeniach inwentarskich oświetlenie naturalne określa się
stosunkiem oszklonej powierzchni okien do powierzchni podłogi. Oświetlenie sztuczne
winno odpowiadać oświetleniu naturalnemu w godzinach od 9.00 do 17.00.
9. Zwierzęta nie powinny mieć dostępu do instalacji elektrycznej (włączników, kabli).
InstalacjÄ™ elektrycznÄ… w pomieszczeniach dla zwierzÄ…t gospodarskich wykonuje siÄ™
w sposób określony w przepisach Prawa budowlanego.
10. Sprawnie funkcjonująca wentylacja naturalna (grawitacyjna) powinna zapewnić
swobodny przepływ powietrza w budynku. Kanały wentylacyjne wlotowe (nawiewne)
i wylotowe (wyciągowe) powinny być dro\
ne, rozmieszczone w budynku równomiernie
tak, aby powietrze napływające zimą, nie trafiało bezpośrednio na zwierzęta i nie
powodowało przeciągów. Kanały wentylacyjne muszą mieć mo\
liwość regulacji
i zamykania w okresie zimy. Przy sprawnie funkcjonujÄ…cej wentylacji suma powierzchni
przekroju otworów nawiewnych powinna równać się sumie powierzchni przekroju
otworów wyciągowych. Przy z
le funkcjonujÄ…cej wentylacji w budynku panuje zaduch,
znaczna wilgotność, a w powietrzu unosi się zapach amoniaku. Sprawnie działająca
wentylacja zapobiega obni\
aniu kondycji zdrowotnej zwierząt, a szczególnie zapadalność
cieląt na schorzenia dróg oddechowych, które z
le lub póz
no rozpoznane stajÄ… siÄ™
powodem licznych powikłań i śmiertelności wśród zwierząt. Optymalna wilgotność
względna powietrza to 60 80%. Oceny wilgotności mo\
na dokonać przy u\
yciu
higrometru.
Tabela 3. Optymalna temperatura i wilgotność w pomieszczeniach inwentarskich [6, s 276]
Grupa zwierząt Temperatura Wilgotność względna
(oC) (%)
bydło dorosłe 8 16 60 80
krowy w porodówce 16 20 60 80
owce 6 18 60 80
maciorki kocÄ…ce siÄ™ 14 20 60 80
świnie dorosłe 12 18 60 70
prosięta w pierwszym tygodniu \
ycia 32 28 60 70
drób 12 18 60 70
kurczęta w pierwszym tygodniu \
ycia 32 30 60 70
11. W pomieszczeniach inwentarskich obieg powietrza, stopień zapylenia, temperatura,
wilgotność względna powietrza i stę\
enie gazów powinny być na poziomie
nieszkodliwym dla zwierzÄ…t.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
12. Obsada zwierzÄ…t ponad ustalone normy powierzchni dla danego gatunku, wieku i stanu
fizjologicznego jest zabroniona. Utrzymujący zaś zwierzęta gospodarskie powinien
zapewnić im opiekę i właściwe warunki bytowania, uwzględniając minimalne normy
powierzchni, w zale\
ności od systemów utrzymania.
13. Warunki utrzymania zwierząt nie mogą powodować urazów i uszkodzeń ciała lub
cierpień. Pomieszczenia powinny być tak utrzymane, aby nie powodować zranień u
inwentarza \
ywego. Wyposa\
enie i sprzęt w pomieszczeniach inwentarskich dla zwierząt
gospodarskich sprawdza się co najmniej raz dziennie, a wykryte usterki niezwłocznie
usuwa.
14. W budynku powinno znajdować stanowisko umo\
liwiające przeprowadzanie niektórych
zabiegów zoohigienicznych i weterynaryjnych.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest zoohigiena?
2. Jakie czynniki tworzą środowisk hodowlane \
ycia zwierzÄ…t?
3. Co to jest dobrostan zwierzÄ…t?
4. Jakie są ogólne wymagania dotyczące dobrostanu zwierząt?
5. Jakie warunki powinna spełniać dobra lokalizacja budynków inwentarskich?
6. Jakie warunki powinny być spełnione w budynku inwentarskim?
7. Jak jest optymalna temperatura w pomieszczeniach inwentarskich?
8. Jak jest optymalna wilgotność w pomieszczeniach inwentarskich?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oceń, pod względem zoohigienicznym, budynek/budynki i pomieszczenia inwentarskie
w wybranym gospodarstwie rolnym.
L.p. Pytanie Odpowiedzi
TAK NIE
1. Czy przed wejściem do budynku inwentarskiego znajduje się tablica
ostrzegawcza zabraniająca wstępu osobom nieupowa\
nionym?
2. Czy gospodarstwo posiada maty dezynfekcyjne?
3. Czy stan budynku jest dobry: konstrukcja dachu cała, a wrota
budynku Å‚atwo siÄ™ domykajÄ…?
4. Czy obiekty zaadaptowane na pomieszczenia inwentarskie posiadajÄ…
minimalne wymagania w zakresie utrzymania, zdrowia i
bezpieczeństwa zwierząt?
5. Czy budynek inwentarski spełnia odpowiednie wymagania
ewakuacyjne?
6. Czy podłoga w budynku jest: czysta, łatwo zmywalna, pozbawiona
pęknięć i wyposa\
ona w odpowiednie, sprawnie działające kanały
ściekowe?
7. Czy ściany i sufit są czyste i nieuszkodzone?
8. Czy budynek inwentarski posiada odpowiednie oświetlenie?
9. Czy instalacja elektryczna jest kontrolowana i odpowiednio
zabezpieczona przed dostępem zwierząt?
10. Czy w budynku inwentarskim zapewniona jest sprawna wentylacja,
aby uniknąć gromadzenia się nadmiernej wilgotności i ciepła?
11. Czy w budynku inwentarskim znajduje siÄ™ odpowiednie stanowisko
zabiegowe?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać gospodarstwo rolne,
2) przeprowadzić obserwacje dotyczące wymagań dla budynków inwentarskich,
3) wpisać spostrze\
enia do tabeli i sformułować wnioski,
4) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 budynki inwentarskie,
 kartka, długopis,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Oceń dobrostan zwierząt w wybranym gospodarstwie rolnym.
Lp. Pytanie Odpowiedzi
TAK NIE
1. Czy osoby opiekujące się zwierzętami posiadają odpowiednie
predyspozycje i wiedzÄ™ do zajmowania siÄ™ stadem?
Czy zapewnionych jest pięć podstawowych potrzeb zwierząt?
2. Czy koryta paszowe i poidła na wodę utrzymywane są w
nale\
ytej czystości?
3. Czy inwentarz utrzymywany jest w czystości?
Czy wydzielone są odpowiednie pomieszczenia dla młodych
4. zwierzÄ…t?
5. Czy zwierzętom zapewnia się dogodne warunki na czas porodu?
Czy zwierzęta mają zapewnioną swobodę ruchu,
6. a w szczególności mo\
liwość kładzenia się, wstawania oraz
le\
enia?
7.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać gospodarstwo rolne,
2) przeprowadzić wywiad dotyczący predyspozycji i wiedzy do zajmowania się
zwierzętami,
3) przeprowadzić obserwacje dotyczące pozostałych wymagań,
4) wpisać spostrze\
enia do tabeli i sformułować wnioski,
5) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 kartka, długopis,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Ćwiczenie 3
Wykonaj szkic działki siedliskowej wybranego gospodarstwa rolnego i oceń lokalizację
budynku/budynków inwentarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać gospodarstwo rolne,
2) dokonać potrzebnych pomiarów,
3) ocenić lokalizację budynków inwentarskich, uwzględniając ich poło\
enie w stosunku do:
- stron świata i nasłonecznienia,
- dróg publicznych,
- głębokości wód zaskórnych,
- budynku mieszkalnego,
- ujęcia wody,
4) nanieść odległości na szkic,
5) sformułować wnioski,
6) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 kartka, długopis,
 miarka,
 literatura z rozdziału 6.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić czynniki środowiska hodowlanego?
1
1

2) wyjaśnić wpływ czynników środowiska na wzrost i rozwój zwierząt?
1
1

3) ocenić lokalizację budynku inwentarskiego?
1
1

4) ocenić budynek inwentarski pod względem wymagań
1
1

zoohigienicznych?
5) ocenić dobrostan zwierząt w wybranym gospodarstwie?
1
1

6) określić warunki, jakie powinna spełniać dobra lokalizacja budynków
1
1

inwentarskich?
7) określić optymalną temperaturę w budynku inwentarskim?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.4. Choroby zwierzÄ…t gospodarskich
4.4.1. Materiał nauczania
Choroba jest to zmieniony stan organizmu, wyra\
ający się występowaniem wielu objawów,
które swoim natę\
eniem odbiegajÄ… od normy fizjologicznej.
Przyczyny chorób
1) Czynniki wewnątrzpochodne  ujemne właściwości przekazywane dziedzicznie.
2) Czynniki zewnÄ…trzpochodne:
- czynniki fizyczne  zbyt wysoka lub zbyt niska temperatura, urazy mechaniczne,
pora\
enie prÄ…dem,
- czynniki chemiczne  nadmiar lub niedobór pewnych substancji mineralnych i witamin,
zatrucie zasadami, kwasami itp.,
- czynniki biologiczne  wirusy, bakterie, pierwotniaki, grzyby oraz paso\
yty zewnętrzne
chorób wewnętrzne.
Klasyfikacja chorób
Tabela 4. Podział chorób [6, s. 318, 319]
Choroby wzdęcie \
wacza, pora\
enie porodowe,
niezaraz
liwe złamania, rany, krwotoki, ochwat i kolka u
nie przenoszÄ… siÄ™ ze koni,
zwierzęcia chorego
na zdrowe
Choroby zaraz
liwe zakaz
ne wywołane przez gruz
lica, ró\
yca, pomór,
bezpośrednio lub /infekcyjne/ wirusy, bakterie,
pośrednio przenoszą pierwotniaki
siÄ™ ze zwierzat
paso\
ytnicze wywołane przez:
chorych na zdrowe
/inwazyjne/ paso\
yty pchły, wszy, świerzb,
i zara\
ajÄ… je
zewnętrzne
paso\
yty glistnica, motylica, tasiemczyca,
wewnętrzne trychinoza,
grzybicze wywołane przez choroby skóry,
grzyby
chorobotwórcze
Objawy chorób
Najczęstszymi objawami chorób u zwierząt są:
- brak apetytu,
- osowiałość,
- ociÄ™\
ałość,
- osłabione reagowanie na czynniki zewnętrzne,
- podwy\
szona temperatura ciała,
- przyspieszone tętno,
- zwiększenie częstotliwości oddechów.
Temperaturę mierzymy termometrem maksymalnym w odbytnicy /5 minut/. Tętno
badamy za pomocą fonendoskopu lub przez ucisk palcami tętnicy od le\
ących pod nią kości
lub mięśni i liczymy uderzenia tętna w ciągu minuty. Badanie liczby oddechów polega na
obserwowaniu ruchów klatki piersiowej, nozdrzy i brzucha w czasie wdechu i wydechu oraz
ustaleniu liczby oddechów w ciągu minuty:
jeden oddech =j eden wdech + jeden wydech
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Tabela 5. Temperatura, tętno i oddechy u zwierząt gospodarskich [4, s. 309]
Gatunek zwierząt Temperatura ciała Liczba uderzeń tętna na Liczba oddechów na
o
C minutÄ™ minutÄ™
bydło 38,0 39,5 60 70 10 30
owce 38,0 40,0 70 80 12 30
trzoda chlewna 38,0 40,0 60 80 8 18
konie 37,5 39,0 26 44 8 16
drób 40,0 42,5 200 400 16 30
Tabela 6. Zachowanie siÄ™ chorych zwierzÄ…t zale\
nie od gatunku [6, s. 322]
Gatunek Objawy ogólne chorób
zwierzęcia
bydło wstaje bardzo niechętnie, wstrzymywane jest prze\
uwanie, wydzielenie mleka zmniejsza
się, śluzowica jest sucha i ciepła,
trzoda chlewna nie chce przyjmować pokarmu, zagrzebuje się w ściółkę i nie wstaje lub porusza się
chwiejnym krokiem, a ogon ma opuszczony,
drób niechętnie opuszcza kurnik, odłącza się od stada, niechętnie porusza się, jest osowiały
z nastroszonymi piórami,
owce ospałe, odłączają się od stada, le\
Ä… na pastwisku,
Zasady postępowania ze zwierzętami
1. Zwierzęta nie powinny wykazywać oznak kulawizny bądz
innych dolegliwości
fizycznych, jak: zranienia, opuchnięcia czy zła kondycja. W razie konieczności nale\
y
udzielić pomocy.
2. Szczepienia zwierzÄ…t prowadzi Inspekcja Weterynaryjna lub wyznaczone osoby
o odpowiednich kwalifikacjach, które muszą posiadać oznakę identyfikacyjną.
3. Nale\
y stosować rutynowy program odrobaczeń i szczepień.
4. Leki i preparaty lecznicze (produkty lecznicze weterynaryjne) nale\
y przechowywać
w odpowiednich warunkach zgodnie z zaleceniem producenta, odpowiednio
zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych np.: szafka  pod kluczem ,
wydzielone osobno zamykane pomieszczenie.
5. Szczególne znaczenie w profilaktyce zaka\
eń zwierzat ma czystość utrzymywanych
pomieszczeń w porodówce, cielętniku czy izolatce oraz ich okresowa dezynfekcja. Dwa
razy w roku powinno się gruntownie dezynfekować pomieszczenia, w których trzymane
są młode zwierzęta.
6. W gospodarstwie powinna być mo\
liwość izolowania zwierząt chorych od zdrowych.
Chore lub ranne zwierzę gospodarskie niezwłocznie otacza się opieką, a w razie potrzeby
izoluje.
7. W gospodarstwie, z którego zwierzęta lub środki spo\
ywcze pochodzenia zwierzęcego są
wprowadzane na rynek, powinny znajdować się środki dezynfekcyjne w ilości niezbędnej
do przeprowadzenia doraz
nej dezynfekcji i wydzielone miejsce do ich składowania,
zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych.
8. Zwierzęta gospodarskie powinno doglądać się co najmniej raz dziennie. W przypadku
podejrzenia wystÄ…pienia choroby zakaz
nej zwierząt oraz znacznej liczby nagłych
padnięć, posiadacz zwierzęcia jest zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia o tym:
powiatowego lekarza weterynarii, lekarza weterynarii lub wójta (burmistrza, prezydenta).
W zaistniałej sytuacji zwierzęta nale\
y pozostawić w miejscu ich przebywania, nie
wprowadzać i nie wyprowadzać ich z gospodarstwa.
Choroby zwierząt podlegają obowiązkowi zwalczania z urzędu i obowiązkowi rejestracji.
U bydła np. obowiązkowi zwalczania z urzędu podlega 27 chorób, w tym:
- pryszczyca,
- wścieklizna,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
- gruz
lica bydła,
- bruceloza bydła,
- enzootyczna białaczka bydła,
- gąbczasta encefalopatia bydła, inaczej BSE,
a obowiązkowi rejestracji podlega 41 chorób, w tym:
- paratuberkuloza,
- listerioza,
- toksoplazmoza,
- zakaz
ne zapalenie nosa i tchawicy (IBR/IPV),
- gorÄ…czka Q, Coxiella burnetii,
- salmonelloza bydła,
- choroba maedi visna.
System identyfikacji i rejestracji zwierzÄ…t
System Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt (IRZ) zapewnia przejrzystość informacji
dotyczących pochodzenia zwierzęcia, jego historii sięgającej wstecz do daty i miejsca jego
urodzenia, co ma słu\
yć następującym celom:
- śledzeniu przemieszczeń zwierząt wspomagającym zwalczanie chorób zakaz
nych
zwierzÄ…t,
- umo\
liwieniu dostępu zwierząt i produktów pochodzenia zwierzęcego do rynków Unii
Europejskiej,
- zapewnieniu bezpieczeństwa \
ywności  mo\
liwości identyfikacji mięsa (etykietowanie).
System IRZ składa się z następujących elementów:
- komputerowej bazy danych prowadzonej przez AgencjÄ™ Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa,
- znaków identyfikacyjnych zwierząt: kolczyków lub tatua\
u,
- dokumentu identyfikacyjnego zwierzęcia  paszportu (tylko dla bydła),
- księgi rejestracji stada prowadzonej przez posiadacza zwierząt w gospodarstwie.
Do podstawowych obowiązków nało\
onych na posiadaczy zwierzÄ…t nale\
Ä…:
- oznakowanie i rejestracja w Biurach Powiatowych Agencji znajdujÄ…cego siÄ™
w gospodarstwie bydła, owiec, kóz, świń,
- posiadanie paszportu dla ka\
dej sztuki bydła znajdującej się w siedzibie stada,
- zgłaszanie do Agencji na formularzach dostępnych w Biurach Powiatowych i Oddziałach
Regionalnych Agencji wszystkich przemieszczeń (sprzeda\
, kupno, wywóz, przywóz),
padnięcia, uboju i utylizacji zwłok zwierzęcia,
- prowadzenie w gospodarstwie księgi rejestracji odrębnie dla ka\
dego stada bydła owiec,
kóz i świń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Rys. 12. Kolczyki dla bydła [11]
Rys. 13. Kolczyki dla świń [11]
Rys. 14. Kolczyki dla owiec i kóz [11]
Działalność Inspekcji Weterynaryjnej
Do zadań Inspekcji weterynaryjnej nale\
y zwalczanie chorób zakaz
nych zwierzÄ…t,
badanie zwierzÄ…t rzez
nych i mięsa oraz wykonywanie zadań wynikających z odrębnych
przepisów, a w szczególności wykonywanie nadzoru nad:
- jakością zdrowotną środków spo\
ywczych pochodzenia zwierzęcego, w tym warunkami
sanitarnymi ich pozyskiwania, produkcji i przechowywania,
- jakością zdrowotną niektórych środków \
ywienia zwierzÄ…t,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
 obrotem środkami farmaceutycznymi i materiałami medycznymi przeznaczonymi
wyłącznie dla zwierząt,
- zdrowiem zwierząt przeznaczonych do rozrodu oraz nad jakością materiału
biologicznego.
Zadania Inspekcji Weterynaryjnej wykonują następujące organy: Główny Lekarz
Weterynarii, Wojewódzki Lekarz Weterynarii jako kierownik wojewódzkiej inspekcji
weterynaryjnej wchodzącej w skład niezespolonej administracji rządowej i graniczni lekarze
weterynarii. Funkcję organów Inspekcji Weterynaryjnej mogą pełnić wyłącznie osoby będące
lekarzami weterynarii, posiadajÄ…ce prawo wykonywania zawodu z odpowiednim sta\
em
pracy w administracji weterynaryjnej.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest choroba?
2. Jakie są przyczyny chorób zwierząt gospodarskich?
3. Na jakie grupy mo\
na podzielić choroby zwierząt gospodarskich?
4. Jakie są najczęstsze objawy chorób u zwierząt?
5. Jakie są zasady postępowania ze zwierzętami?
6. Jakie sÄ… cele system identyfikacji i rejestracji zwierzÄ…t?
7. Jakie są podstawowe obowiązki nało\
one na posiadaczy zwierzÄ…t?
8. Co nale\
y do zadań Inspekcji Weterynaryjnej?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadz
obserwację porównawczą wyglądu i zachowania zwierzęcia zdrowego
i chorego.
Cechy zwierzÄ…t Wyniki obserwacji
ZwierzÄ™ zdrowe ZwierzÄ™ chore Wnioski
wygląd ogólny (kondycja, sierść,
stan oczu
reakcja na bodz
ce zewnętrzne
apetyt
wygląd odchodów i wydzielin z
naturalnych otworów i gruczołu
mlekowego
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) porównać wygląd ogólny zwierzęcia zdrowego i chorego,
2) porównać reakcje na bodz
ce zwierzęcia zdrowego i chorego,
3) porównać apetyt zwierzęcia zdrowego i chorego,
4) porównać wygląd odchodów i wydzielin z naturalnych otworów i gruczołu mlekowego,
5) zapisać wyniki obserwacji w tabeli,
6) dokonać analizy wykonanego ćwiczenia i sformułować wnioski.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 budynek inwentarski,
 zwierzęta gospodarskie,
 kartka, długopis,
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika.
Ćwiczenie 2
Dokonaj pomiaru temperatury ciała zwierząt, tętna i liczby oddechów i oceń stan
zdrowotny badanych zwierzÄ…t.
Badane zwierzę Temperatura ciała Liczba uderzeń tętna na Liczba oddechów na
o
/gatunek/ C minutÄ™ minutÄ™
1
2
3
4
5
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dokonać pomiaru temperatury,
3) zmierzyć liczbę uderzeń tętna na minutę,
4) zmierzyć liczbę oddechów na minutę,
5) zapisać wyniki obserwacji w tabeli,
6) ocenić stan zdrowotny badanych zwierząt,
7) dokonać analizy wykonanego ćwiczenia i sformułować wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 budynek inwentarski,
 zwierzęta gospodarskie,
 termometr maksymalny,
 fonendoskop,
 zegarek lub stoper,
 kartka, długopis,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Przeprowadz
wywiad z rolnikiem i określ najczęściej spotykane schorzenia zwierząt
gospodarskich oraz podręczne środki, które stosuje hodowca w trakcie udzielania pomocy
chorym zwierzętom.
Gatunek zwierząt Najczęściej Najczęściej stosowane podręczne środki
występujące leki Materiały Narzędzia
schorzenia
opatrunkowe i sprzęt
weterynaryjny
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeprowadzić wywiad z rolnikiem i zapytać o:
- gatunki zwierząt występujące w gospodarstwie,
- najczęściej spotykane schorzenia zwierząt,
- stosowane leki, materiały opatrunkowe, narzędzia i sprzęt weterynaryjny,
2) zapisać wyniki i spostrze\
enia w tabeli,
3) zaprezentować efekty swojej pracy,
4) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 kartka, długopis,
 literatura z rozdziału 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić przyczyny chorób zwierząt gospodarskich?
1
1

2) rozpoznać najczęściej występujące objawy u zwierząt gospodarskich?
1
1

3) wskazać zasady postępowania ze zwierzętami?
1
1

4) odró\
nić zwierzę zdrowe od chorego?
1
1

5) zmierzyć temperaturę zwierzęciu?
1
1

6) określić tętno?
1
1

7) zmierzyć liczbę oddechów?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem
poprawnego wyniku. Tylko wskazanie odpowiedzi nawet poprawnej bez uzasadnienia,
nie będzie uznane.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
-
-
-
- zestaw zadań testowych,
-
-
-
- karta odpowiedzi.
-
-
-
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Rośliny długiego dnia
a) nie kwitnÄ… w lecie.
b) kwitną wczesną wiosną lub póz
nym latem.
c) kwitnÄ… niezale\
nie od długości dnia i nocy.
d) kwitnÄ… w lecie.
2. O intensywności nagrzewania i ochładzania się gleby decydują przede wszystkim
a) warunki wodno-powietrzne gleby.
b) warunki powietrzne gleby.
c) struktura gleb.
d) pH gleby.
3. Najni\
sze temperatury, w których zaczyna się kiełkowanie zbó\
to
a) 8 11°C.
b) 1 3°C.
c) 3 4°C.
d) 5 6°C.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4. Termometr suchy słu\
y do pomiaru
a) wilgotności powietrza.
b) chwilowej temperatury powietrza.
c) najni\
szej temperatury po poprzedniej obserwacji.
d) najwy\
szej temperatury po poprzedniej obserwacji.
5. Wartość ciśnienia nie zale\
y od
a) wysokości słupa atmosfery znajdującego się nad powierzchnią pomiaru.
b) gęstości powietrza znajdującego się w słupie atmosfery nad powierzchnią pomiaru.
c) wartości przyspieszenia ziemskiego (siły cię\
kości).
d) temperatury w czasie pomiaru.
6. Psychrometr to przyrząd słu\
Ä…cy do pomiaru
a) wilgotności powietrza.
b) ciśnienia atmosferycznego.
c) temperatury maksymalnej.
d) temperatury minimalnej.
7. O przejściowości klimatu nie świadczy
a) podobny udział mas powietrza polarnego morskiego i kontynentalnego
w kształtowaniu pogody w ciągu roku.
b) mała zmienność typów pogody w ciągu roku.
c) roczny przebieg zachmurzenia typowy dla klimatu morskiego przy rocznym
rozkładzie opadów charakterystycznym dla klimatu kontynentalnego.
d) wzrost rocznych amplitud temperatury w miarÄ™ przesuwania siÄ™ ku wschodowi.
8. Zawartość składników organicznych w glebie wynosi
a) 25%.
b) 40%.
c) 5%.
d) 10%.
9. Gliny lekkie, są to gleby zawierające frakcji spławialnych
a) 36 50%.
b) powy\
ej 50%.
c) poni\
ej 20%.
d) od 20 do 35%.
10. Je\
eli przy rozcieraniu na dłoni glebę trudno rozetrzeć, jest tłusta w dotyku oraz nie
wyczuwa się ziarnistości to ma skład granulometryczny
a) ilasty.
b) gliniasty.
c) piaszczysty.
d) szkieletowy.
11. Optymalny przedział pH gleby dla pszenicy to
a) 4,5 6,0.
b) 6,0 7,5.
c) 7,5 9,0.
d) poni\
ej 4,5.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
12. Gleby bielicowe i bielice najczęściej powstawały
a) z zasobnych w substancję organiczną utworów mineralnych.
b) w warunkach klimatu chłodnego i wilgotnego pod roślinnością borową.
c) pod lasami liściastymi i mieszanymi.
d) ze skał wapiennych lub z gipsów.
13. W kompleksie gleb ornych 9 oznacza kompleks
a) \
ytni bardzo słaby.
b) owsiano-ziemniaczany górski.
c) pszenny górski.
d) zbo\
owo-pastewny słaby.
14. Budynki inwentarskie powinny być usytuowane w kierunku do stron świata
a) osią podłu\
ną w kierunku północ-południe.
b) osią podłu\
ną w kierunku wschód-zachód.
c) osią krótszą w kierunku wschód-zachód.
d) osią krótszą w kierunku północ-południe.
15. Co najmniej dwa wyjścia ewakuacyjne powinny znajdować się w budynku inwentarskim
przy obsadzie
a) powy\
ej 10 sztuk zwierzÄ…t.
b) powy\
ej 30 zwierzÄ…t.
c) powy\
ej 15 sztuk.
d) powy\
ej 25 sztuk.
16. Optymalna temperatura i wilgotność w pomieszczeniach dla bydła powinna wynosić:
a) 16 20°C, 60 80% wilgotnoÅ›ci wzglÄ™dnej.
b) 6 10°C, 60 70% wilgotnoÅ›ci wzglÄ™dnej.
c) 8 16°C, 60 80% wilgotnoÅ›ci wzglÄ™dnej.
d) 12 18°C, 60 70% wilgotnoÅ›ci wzglÄ™dnej.
17. Ró\
yca nale\
y do chorób
a) grzybiczych.
b) niezakaz
nych.
c) zakaz
nych /infekcyjnych/.
d) paso\
ytniczych /inwazyjnych/.
18. Pomiary temperatury i liczby oddechów u zdrowego drobiu wykazują
a) 38,0  39,5°C, 10 30 oddechów na minutÄ™.
b) 40,0  42,5°C, 16 30 oddechów na minutÄ™.
c) 37,0  38,5°C, 10 15 oddechów na minutÄ™.
d) 35,0  37,5°C, 10 20 oddechów na minutÄ™.
19. System Identyfikacji i Rejestracji ZwierzÄ…t nadzorowany jest przez
a) AgencjÄ™ Rynku Rolnego.
b) Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
c) AgencjÄ™ Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
d) urzędy gminne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
20. Obowiązkowi zwalczania z urzędu podlega u bydła
a) salmonelloza bydła.
b) toksoplazmoza.
c) listerioza.
d) bruceloza bydła.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Kształtowanie środowiska uprawy roślin i chowu zwierząt gospodarskich
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
6. LITERATURA
1. Dzień A. (red.): Produkcja i pozyskiwanie surowców rolniczych. Format AB, Warszawa 1998
2. Gawrońska A. (red.): Podstawy produkcji roślinnej. Cz. 1 i 2 Hortpress, Warszawa 1996
3. Gawrońskiej A. (red.): Podstawy produkcji roślinnej. Cz. 2 Hortpress, Warszawa 1997
4. Hodowla zwierzÄ…t  tom 1 i 2 PWRiL, Warszawa 1996
5. Kowalak Z.: Produkcja rolnicza. Cz. 2. Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2003
6. Lewandowski S (red.): Podstawy produkcji zwierzęcej. Hortpress. Warszawa 1997
7. Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
8. Podstawy produkcji zwierzęcej. WSiP, Warszawa 1997
9. Rekiel A. (red.): Produkcja zwierzęca. Cz. 1 Wiadomości podstawowe. Hortpress.
Warszawa 2006
10. Suwara I.: Podstawy produkcji roślinnej. WSiP, Warszawa 1998
11. www.arimr.gov.pl
12. http://test-therm.com.pl/meteo/
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47