MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anita Bogdan
Planowanie i finansowanie działalności rolniczej
321[05]Z4.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Maria Majewska
mgr inż. Anna Pietraszko
Opracowanie redakcyjne
mgr inż. Anita Bogdan
Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[05].Z4.02,
 Planowanie i finansowanie działalności rolniczej , zawartego w programie nauczania
dla zawodu technik rolnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Planowanie działalności rolniczej 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzające 18
4.1.3. Ćwiczenia 18
4.1.4. Sprawdzian postępów 20
4.2. Finansowanie działalności rolniczej 21
4.2.1. Materiał nauczania 21
4.2.2. Pytania sprawdzające 30
4.2.3. Ćwiczenia 30
4.2.4. Sprawdzian postępów 32
5. Sprawdzian osiągnięć 33
6. Literatura 37
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o planowaniu i finansowaniu
działalności rolniczej.
W poradniku znajdziesz:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
- wykaz literatury uzupełniającej.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po zrealizowaniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
schemat.
Moduł 321[05].Z4
Ekonomika przedsiębiorstwa rolnego
321[05].Z4.01
Wspieranie rozwoju obszarów
wiejskich i rolnictwa krajów Unii
Europejskiej
321.Z4.03
321[05].Z4.02
Stosowanie technik komputerowych
Planowanie i finansowanie
w działalności rolniczej
działalności rolniczej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:
- posługiwać się podstawowymi kategoriami ekonomicznymi i rolniczymi,
- identyfikować przedsiębiorstwa funkcjonujące w systemie agrobiznesu,
- korzystać z usług instytucji i organizacji działających na rzecz wsi i rolnictwa,
- określać zadania instytucji wspomagających działalność gospodarczą,
- charakteryzować podstawowe czynniki produkcji,
- określać warunki i możliwości uzyskania kredytów,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- użytkować komputer,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić znaczenie planowania i kontroli w przedsiębiorstwie rolniczym,
- scharakteryzować rodzaje planów działalności przedsiębiorstwa,
- określić zasady konstruowania biznesplanu,
- sporządzić biznesplan dla gospodarstwa rolnego,
- określić potrzeby finansowe przedsiębiorstwa,
- określić z
ródła pozyskania środków finansowych,
- opracować wniosek kredytowy,
- sporządzić wniosek o dofinansowanie działalności rolniczej ze środków finansowych
Unii Europejskiej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Planowanie działalności rolniczej
4.1.1. Materiał nauczania
Działalność rolnicza w rozumieniu ustawy o podatku rolnym to działalność w zakresie
produkcji roślinnej i zwierzęcej, w tym w zakresie produkcji materiału siewnego,
szkółkarskiego, hodowlanego oraz reprodukcyjnego, produkcji warzywniczej, roślin
ozdobnych, grzybów uprawnych, sadownictwa, hodowli i produkcji materiału zarodowego
ssaków, ptaków i owadów użytkowych, produkcji typu przemysłowego, fermowego oraz
chowu i hodowli ryb (Dz.U. z 1984 r. Nr 52, poz. 268, stan prawny na dzień 30 maja 2007
roku).
Organizacja  dwie lub więcej osób, współpracujących według określonej struktury
stosunków, aby osiągnąć określony cel lub zbiór celów [14, s. 20].
Planowanie oznacza wytyczanie celów organizacji i określanie sposobu ich najlepszej
realizacji. Istotną częścią procesu planowania jest podejmowanie decyzji, czyli wybór
sposobu działania spośród zestawu dostępnych możliwości.
Strategia jednostki organizacyjnej jest to zbiór podstawowych decyzji i wyborów, które
wyznaczają względnie trwały sposób działania jednostki organizacyjnej i alokacji jej
zasobów, związany z pozycją organizacji względem otoczenia. Strategia jest więc ogólnym
planem wskazującym kierunki rozwoju organizacji oraz główne cele umożliwiające
skuteczną konkurencję z innymi organizacjami w otoczeniu.
Kontrola to proces, przez który kierownicy doprowadzają do tego, by rzeczywiste działania
odpowiadały działaniom planowanym.
Kierownik jednostki  osoba lub organ jedno- lub wieloosobowy (zarząd), który zgodnie
z obowiązującymi jednostkę przepisami prawa, statutem, umową lub na mocy prawa
własności  uprawniony jest do zarządzania jednostką, z wyłączeniem pełnomocników
ustanowionych przez jednostkę. W przypadku spółki jawnej i spółki cywilnej za kierownika
jednostki uważa się  wspólników prowadzących sprawy spółki, w przypadku spółki
partnerskiej  wspólników prowadzących sprawy spółki albo zarząd, a w odniesieniu do
spółki komandytowej i spółki komandytowo-akcyjnej  komplementariuszy prowadzących
sprawy spółki. W przypadku osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą za
kierownika jednostki uważa się tę osobę; przepis ten stosuje się odpowiednio do osób
wykonujących wolne zawody.
Planowanie jest jednym z podstawowych elementów racjonalnego zarządzania każdym
przedsiębiorstwem/gospodarstwem rolniczym, niezależnie od jego wielkości, statusu
prawnego, formy własności czy też struktury organizacyjnej. W gospodarce rynkowej, aby
radzić sobie z ogromną konkurencją i utrzymać się na rynku, przedsiębiorstwa/gospodarstwa
rolnicze muszą tym staranniej planować swoją działalność, dając bezwzględne pierwszeństwo
wynikom i wskaz
nikom finansowym przed produkcyjnymi. Planowaniem powinny być objęte
wszystkie podstawowe obszary gospodarowania: produkcja, marketing, sprzedaż,
zatrudnienie i płace, gospodarka środkami finansowymi, rachunek kosztów, zaopatrzenie
i zapasy, inwestycje, modernizacje, remonty.
Najważniejsze cele planowania gospodarczego to:
- projektowanie celów gospodarczych, gospodarki finansowej, inwestycji i rozwoju
przedsiębiorstw i całej gospodarki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
- prognozowanie gospodarczej i finansowej sytuacji przedsiębiorstwa w przyszłych
okresach,
- ułatwienie bieżącego podejmowania decyzji gospodarczych i finansowych [8, s. 120].
Plany w jednostkach gospodarczych mogą być dzielone według różnych kryteriów.
Jednym z nich jest czas, jaki obejmują:
- plany krótkoterminowe, do których zaliczamy plany (harmonogramy) dzienne,
tygodniowe, miesięczne, kwartalne, roczne; plany te dotyczą przede wszystkim
organizacji prac w przedsiębiorstwach, prowadzenia produkcji oraz związanych z nią
nakładów,
- plany średnioterminowe, obejmujące plany na okres od 2 do 5 lat, które najczęściej
sporządza się, gdy w planie wprowadzane będą zmiany dotyczące struktury produkcji lub
potencjału (zasobów) przedsiębiorstwa (np.: zakup maszyn wysokowydajnych),
- plany długoterminowe, które obejmują najczęściej strategiczne zmiany w celach działania
przedsiębiorstwa, a więc plany, w których zakłada się np. zmianę technologii produkcji,
czyli sposobu wytwarzania, czy zmianę profilu produkcji; plany długoterminowe
dotyczą kierunków rozwoju jednostki gospodarczej [5, s. 306].
W gospodarstwach/przedsiębiorstwach rolnych występują najczęściej plany bieżące,
obejmujące stosunkowo krótkie okresy. Zaliczamy do nich:
- roczne plany gospodarczo  finansowe  szczególnie przydatne w dużych
gospodarstwach rolniczych, uwzględniają one sumaryczne zapotrzebowanie na pracę
w ciągu całego roku ze szczególnym zwróceniem uwagi na sezony najbardziej
natężonych robót; obecnie nie ma wymogu opracowywania rocznych planów
gospodarczych; banki przy udzielaniu kredytów żądają opracowania biznesplanu,
a jednostki nadrzędne gospodarstw państwowych (organy założycielskie) zadawalają się
z reguły bardzo uproszczonymi planami finansowymi, które zawierają tylko plan
przychodów i rozchodów finansowych,
- plany okresowe, kampanijne  obejmują one najczęściej okresy nasilonych prac
polowych, takich jak: siewy wiosenne, pielęgnacja i sianokosy, żniwa, wykopki i siewy
jesienne; w planach tych zabezpiecza się wszystkie potrzebne środki do produkcji rolnej
(nawozy, nasiona, pasze, środki ochrony roślin), szczegółowo ustala się harmonogramy
pracy (zabezpieczenie siły roboczej), zabezpiecza się sprzęt, maszyny, ciągniki,
kombajny; czasem, zwłaszcza przy bardzo dużym nasileniu prac, plan okresowy może
obejmować zaledwie kilka dni; planami okresowymi mogą być też różne plany
finansowe, np. plan sprzedaży, przychodów i rozchodów gotówkowych itp.,
- plany dzienne, zwane również dyspozycjami obejmują plan pracy (rozdysponowanie
ludzi, ciągników, maszyn) na jeden, najbliższy dzień; plany takie opracowuje się
zazwyczaj wariantowo (ze względu na zmienną pogodę) dla gospodarstw dużych,
zatrudniających najemną siłę roboczą, ale w uproszczonej formie opracowuje się je
również dla większych gospodarstw rodzinnych, szczególnie przy nasileniu prac
polowych [8, s. 123].
Hierarchia planów
Plan strategiczny jest to plan prowadzący do osiągnięcia ogólnych celów organizacji, do
spełnienia jej misji, stanowiącej szczególny powód jej istnienia. Plan strategiczny jest
opracowywany dla realizacji celów strategicznych, zawiera decyzje dotyczące alokacji
zasobów oraz działań niezbędnych do ich osiągnięcia. Plany strategiczne charakteryzuje na
ogół dłuższy horyzont czasowy. Skutki decyzji strategicznych są trudne do zmierzenia.
Plan taktyczny skierowany jest na osiągnięcie celów taktycznych i określa sposoby
wdrażania planu strategicznego. Plany taktyczne mają horyzont czasowy nieco krótszy niż
plany strategiczne. Koncentrują się na realizacji zadań, a nie na ich stawianiu. Precyzują cele
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
i kierunki wytyczone przez cele strategiczne, aktualizują je i dostosowują do warunków
otoczenia przedsiębiorstwa.
Plan operacyjny nastawiony jest na wykonanie planów taktycznych, realizację konkretnych
zadań na stanowiskach pracy. Plany operacyjne obejmują krótkie okresy, mają stosunkowo
wąski zasięg i koncentrują się na konkretnym zestawie działań. Należy przez nie rozumieć
zbiór decyzji określających konkretne zadania i działania konieczne do poprawnego ich
wykonania w ściśle określonym przedziale czasowym oraz warunki zewnętrzne i wewnętrzne,
które muszą być spełnione przy realizacji poszczególnych zadań i czynności.
Porównanie tych trzech rodzajów planów przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Typologia planów w przedsiębiorstwie według kryterium czasu [11, s. 105]
Rodzaje planów
Strategiczny Taktyczny Operacyjny
Cechy
Czas do 15 lat 1 5 lat do 1 roku
Informacja niepewna względnie niepewna względnie pewna
Ryzyko wysokie średnie niskie
Płynność planu bardzo duża średnia, może być duża mała
innowacyjne innowacyjne lub zmiany optymalne
Kategoria problemu (nowe produkty) w potencjale wykorzystanie
potencjału
długodystansowa dokładne ustalenie optymalne
Główne trudności prognoza rozwoju wielkości wykorzystanie zasobów
otoczenia planistycznych
Odpowiedzialny szczebel
najwyższy średni i najwyższy średni i najniższy
w przedsiębiorstwie
Elementy procesu planowania
Planowanie to proces bardzo złożony, dlatego powinno być odpowiednio zorganizowane.
Opracowując plany bierzemy pod uwagę:
- przedmiot planu  określamy w nim obszary działalności przedsiębiorstwa poddane
planowaniu; możemy zatem planować działalność marketingową, produkcyjną,
handlową, inwestycyjną, finansową, nabór pracowników itp.,
- elementy planu  obejmują one np. projekt statutu nowego przedsiębiorstwa, zasady jego
funkcjonowania, określenie misji (celu głównego), celów cząstkowych, programów
i etapów planowania oraz finansowanie wdrażania planu, zadania stojące przed zarządem
przedsiębiorstwa, a mające prowadzić do wdrożenia planu itd.,
- układ organizacyjny  określenie szczebla organizacji, dla którego opracowujemy plan
czy wyznaczenie komórek organizacyjnych odpowiedzialnych za opracowanie planu
i wdrożenie go; mówimy wówczas o planach przedsiębiorstwa, wydziału, filii, zakładu,
produktu,
- cechy planowania  zaliczamy tutaj znaczenie planu dla bieżącej i strategicznej
działalności przedsiębiorstwa, elastyczność i racjonalność planu, spójność z aktualną
sytuacją przedsiębiorstwa i jego otoczenia, łatwość wdrożenia, koszty opracowania,
- czas  określamy tutaj okres, na jaki opracowujemy plan; mogą to być okresy krótkie
(miesiąc, kwartał, rok), długie (kilkuletnie), czy plany stałe (wieloletnie plany realizacji
strategii) [2, s. 251].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Proces planowania polega w istocie na stawianiu pytań i udzielaniu odpowiedzi. Pytania
szczególnie ważne, na które musimy odpowiedzieć sobie podczas planowania, to:
- dokąd zmierzamy?
- gdzie się znajdujemy?
- jak się dostaniemy tam, dokąd zmierzamy?
Proces planowania składa się z następujących etapów:
- ustalanie celów  następuje wyznaczenie celów, które pragniemy osiągnąć,
- identyfikacja problemów  następuje zdefiniowanie problemu, który należy rozwiązać;
sygnał wskazujący nam jego istnienie pochodzić będzie z przedsiębiorstwa bądz
z jego
otoczenia,
- tworzenie alternatywnych rozwiązań  rozwiązania te mają pomóc w wyborze
najskuteczniejszego działania, które doprowadzi nas do wyznaczonego celu,
- ocenianie konsekwencji  w tym miejscu musimy ocenić plan pod kątem możliwych
korzyści, jakie uzyskamy wprowadzając plan, jak również powinniśmy rozważyć
utracone korzyści, które pojawią się w momencie gdy nie uda nam się planu wdrożyć,
- dokonanie wyboru  etap ten obejmuje wybór najlepszego wariantu rozwiązania planu,
- wdrażanie planu  wymaga od zarządzających przedsiębiorstwem ciągłego
monitorowania zmian zachodzących w przedsiębiorstwie w czasie wprowadzania planu,
- kontrola realizacji planu  na podstawie informacji płynących z monitoringu następuje
porównywanie rezultatów i następstw z ustalonymi celami planu; w ten sposób jesteśmy
w stanie sprawdzić, w jakim stopniu nastąpiła realizacja planu, a w jakim wymaga on
zmian i modyfikacji [2, s. 252].
Cele opracowywania biznesplanu.
Biznesplan to instrument (narzędzie) planowania, zawierający zwięzły program
finansowo-marketingowy nowych (rozwojowych) zamierzeń lub przedsięwzięć
przedsiębiorstwa.
Poprawnie przygotowany biznesplan jest instrumentem rozwoju nowoczesnego
przedsiębiorstwa i swego rodzaju polisą ubezpieczeniową chroniącą przed podejmowaniem
nieuzasadnionego ryzyka, umożliwiającą przetrwanie w trudnych i ekspansję w lepszych
czasach.
Sukces przedsiębiorstwa i jego zdolność do pozyskiwania kapitału inwestycyjnego
niezbędnego dla rozwoju, zależy od zdolności do klarownego precyzowania realnych celów
oraz racjonalnego doboru środków prowadzących do ich osiągnięcia. Jeśli pragniemy
pozyskać inwestora, to musimy dać mu powód, dla którego miałby spełnić nasze
oczekiwania. Biznesplan jest dokumentem, w którym taki powód należy przedstawić.
Istnieją dwie główne funkcje biznesplanu. Pierwsza z nich, zewnętrzna, decyduje
o zdobyciu niezbędnego kapitału. Nowopowstające przedsiębiorstwa muszą opierać się na
dobrze udokumentowanych i regularnie aktualizowanych biznesplanach. Biznesplan jest
uważany za podstawowe narzędzie pozyskiwania środków na finansowanie przedsięwzięć od
nowych inwestorów czy pożyczkodawców. Partnerzy chcą być przekonani, że
przedsiębiorstwo dysponuje odpowiednimi analizami oraz że dostrzega ono szansę rozwoju,
jest zdolne do jej wykorzystania i rozwiązywania pojawiających się problemów. Biznesplan
musi być przygotowany profesjonalnie, aby stanowił dowód potencjału firmy i wzbudzał do
niej zaufanie.
Druga, wewnętrzna funkcja biznesplanu, polega na przyjęciu strategii rozwoju dla
przedsiębiorstwa i napisaniu swego rodzaju przewodnika z informacjami o tym, jak ma
funkcjonować przez następne trzy, pięć albo więcej lat. Biznesplan pełni w tym przypadku
funkcję planu operacyjnego, narzędzia pracy przedstawiającego cele perspektywiczne
i odcinkowe z określeniem zadań, oraz środków niezbędnych do ich realizacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Istotą biznesplanu jest więc dostarczenie przedsiębiorstwu/gospodarstwu rolnemu
swoistego przewodnika, umożliwiającego krok po kroku przeprowadzenie przez działania
zmierzające do realizacji założonych celów.
Do najważniejszych celów, dla których sporządzamy biznesplan, zaliczamy:
- dokładne określenie zasobów, kosztów, efektywności i czasu niezbędnego do wdrożenia
planowanego przedsięwzięcia,
- koordynację działań związanych z założonymi celami, które chcemy osiągnąć,
- uzasadnienie, że prowadzone działania przyniosą określone zyski, które będą zgodne
z potrzebami inwestorów, kredytodawców, akcjonariuszy, udziałowców, organów
zarządzających,
- udowodnienie, że planowanie pozwala unikać strat, przeciwdziała nieprzewidzianym
negatywnym skutkom wdrażanego przedsięwzięcia, przygotowuje przyszłe zadania do
realizacji,
- możliwości prowadzenia negocjacji z zarządem firmy, bankami czy innymi inwestorami,
- wskazywanie załodze i współpracownikom wspólnego celu działania,
- ocenę ryzyka związanego z inwestowaniem kapitału, angażowaniem ludzi i innych
zasobów do planowanego przedsięwzięcia,
- możliwość porównywania opłacalności różnych wariantów inwestowania w planowane
przedsięwzięcie,
- podstawę kontroli stopnia realizacji wytyczonego celu [2, s. 268].
Struktura biznesplanu
Przykładowy układ treści biznesplanu [5, s. 308]:
1) Strona tytułowa:
- adresat (np. bank),
- określenie przedsięwzięcia,
- lokalizacja przedsięwzięcia,
- koszt przedsięwzięcia,
- planowana wysokość kredytu,
- inne z
ródła finansowania,
- wnioskodawca,
- adres wnioskodawcy,
- imię i nazwisko szefa,
- osoba odpowiedzialna za przedsięwzięcie i jej adres,
- autor biznesplanu,
- pieczęcie i podpisy.
2) Streszczenie biznesplanu zawierające zwięzłą charakterystykę przedsięwzięcia, główne
założenia realizacyjne oraz oczekiwane skutki. Synteza ta ma na celu przekonanie
inwestora (kredytodawcy) do przedsięwzięcia.
3) Charakterystyka przedsiębiorstwa, obejmująca krótką historię firmy lub przedsięwzięcia,
jej cele, status prawny, wielkość, wartość majątku, z
ródła jego pochodzenia, kondycję
finansową i inne istotne informacje, np. dotyczące działań chroniących środowisko.
4) Charakterystyka kadry kierowniczej oraz personelu firmy, ich umiejętności,
wykształcenie, system motywacji itp.
5) Charakterystyka stosowanych w przedsiębiorstwie technologii produkcji, wytwarzanych
produktów lub usług, plan ich rozwoju.
6) Opis i analiza rynków zbytu, klientów, konkurentów, czyli określenie pozycji
przedsiębiorstwa na rynku, ważne kontrakty krajowe i zagraniczne, inne powiązania
z otoczeniem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
7) Prezentacja nowego przedsięwzięcia z jego gruntownym uzasadnieniem, próbą
określenia miejsca na rynku, rodzajem trwałej przewagi konkurencyjnej (np. jakością),
jego wadami i zaletami, itp.
8) Przedstawienie finansowej weryfikacji całości przedsięwzięcia, a w ramach tego
prezentacja: przyjętych założeń dotyczących norm, cen, płatności itd., przepływów
finansowych w ujęciu kwartalnym lub miesięcznym (w zależności od potrzeb), w tym
wyodrębnienia kredytu i jego spłaty, rachunku wyników, bilansu majątkowego.
9) Analiza wrażliwości, określenie ryzyka nowego przedsięwzięcia.
10) Załączniki obejmujące szczegółowe tabelaryczne zestawienia i wyliczenia.
Biznesplan może również wyglądać następująco [11, s. 87]:
1) Charakterystyka przedsiębiorstwa/gospodarstwa rolnego:
Krótkie, czytelne informacje o całości przedsiębiorstwa (lub podejmowanego
przedsięwzięcia), ukazujące m.in.:
- formę organizacyjno-prawną,
- rodzaj działalności gospodarczej,
- cele przedsięwzięcia,
- charakterystykę produktu,
- uzasadnienie wyboru (konkurencyjność, własne możliwości itp.),
- projektowane efekty,
2) Analiza rynku
Kim są klienci?
- jakie grupy można wśród nich wyszczególnić?
- jakie są ich zwyczaje i upodobania?
- jakie są ich dochody?
- dlaczego mają kupować Twoje produkty?
- jaki będzie zasięg rynku Twojej firmy (lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy)?
- czy jest konkurencja na rynku?
- w czym Ci zagraża?
- w czym możesz być lepszy?
3) Opis działalności gospodarczej
- cel, do którego dążysz (strategiczny),
- projektowany obszar działania,
- planowane zatrudnienie,
- zadania bieżące i perspektywiczne.
4) Projekt oferty
- dobór asortymentu produktu do poszczególnych grup klientów (segmentów rynku),
- jakie zalety posiada Twoja oferta?
5) Plan marketingowy
- jak zaistniejesz na rynku?
- jak sobie dasz radę z konkurencją?
- w czym Twoje produkty będą lepsze od innych?
- jaki jest Twój program wzrostu ilości i jakości?
- jak będzie wyglądał Twój produkt?
- po jakiej cenie będziesz sprzedawał swoje produkty?
- jak Twoje produkty dotrą do klientów?
- gdzie znajdować się będzie Twoja firma?
- jak będziesz sprzedawał  bezpośrednio sam, czy za pośrednictwem hurtowników,
akwizytorów, przedstawicieli handlowych?
- jak ludzie dowiedzą się o Twoim produkcie (formy reklamy i promocji)?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
6) Profil organizacyjny
- samodzielnie, czy przy współpracy z innymi przedsiębiorstwami,
- lokalizacja, własność obiektu,
- schemat organizacyjny (obecny i docelowy),
- charakterystyka kierownictwa (współwłaścicieli i własna),
- usługi zlecone (księgowość, radca prawny, bank, agencja reklamowa, transport itp.).
7) Profil techniczny
- baza ekonomiczna (potrzebne wyposażenie),
- nowoczesność produkcji lub organizacji pracy,
- własność środków produkcji (własne, leasing i inne formy),
- porównanie z konkurencją i osiągnięciami techniki,
- plan rozwoju bazy.
8) Plan finansowy
- posiadane zasoby finansowe,
- zapotrzebowanie finansowe (plan kredytu, planowane inwestycje rozwojowe, terminy
niezbędnego zasilania finansowego),
- bilans otwarcia,
- próg rentowności,
- przewidywane przychody, koszty i zyski.
9) Podsumowanie
- krótkie podsumowanie planowania,
- krótka charakterystyka czynników ryzyka i powodzenia,
- uzasadnienie opłacalności działalności gospodarczej.
Projektowanie urządzania/reorganizacji gospodarstwa rolnego [8, s. 114]
Podstawą do zaprojektowania zmian powinny być wnioski z opisu i analizy gospodarstwa
rolnego, a także z przeprowadzonych kalkulacji i oceny wyników ekonomicznych. Należy
sobie najpierw odpowiedzieć na pytania:
- jakie działalności są w gospodarstwie najbardziej uzasadnione, warte utrzymania, a nawet
rozwinięcia?
- jakie nieprawidłowości występują w gospodarstwie; co w związku z tym należałoby
zmienić, co można usprawnić, a co trzeba zmienić całkowicie?
- jaki kierunek produkcji można uznać za najodpowiedniejszy dla danego gospodarstwa,
biorąc pod uwagę jego warunki ekonomiczne i przyrodnicze?
- jaki cel gospodarowania należałoby uznać za podstawowy w organizowanym lub
reorganizowanym gospodarstwie  maksymalizację produkcji lub dochodu rolniczego,
zwiększenie wydajności pracy.
Po dokonanej wnikliwej analizie gospodarstwa rolnego może się okazać, że:
- gospodarstwo jest dobrze zorganizowane i prowadzone i żadne zmiany nie są w nim
potrzebne,
- gospodarstwo jest z
le prowadzone i należy je zorganizować na nowo,
- w gospodarstwie występują nieprawidłowości, ale można je usunąć przez wprowadzenie
większych lub mniejszych zmian.
Właśnie w przypadku ostatnim przeprowadza się reorganizację gospodarstwa rolnego.
Metody sporządzania projektów reorganizacji gospodarstwa, tzw. projekty
urządzeniowe
Metody bilansowe (tradycyjne)
Polegają na opracowaniu założeń technicznych, a następnie sprawdzeniu ich prawidłowości
przez sporządzenie szeregu bilansów (pasz, obornika, siły roboczej i pociągowej itp.).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
W przypadku niezgodności podstawowych bilansów zmieniamy założenia i bilanse
sporządzamy na nowo, aż do uzyskania całkowitej zgodności. Można też opracować kilka
wariantów organizacji gospodarstwa i wybrać ten najbardziej odpowiadający właścicielowi
(kierownikowi) gospodarstwa.
Metody matematyczne (optymalizacyjne)
Klasycznymi metodami tego rodzaju są metody programowania liniowego. Tymi metodami
specjalne instytucje i odpowiednio przygotowani pracownicy opracowują projekty przy
wykorzystaniu techniki komputerowej. Są one trudne, wymagają specjalnie przygotowanych
programów, stąd są też dość drogie. Te właśnie metody stosuje się obecnie do
opracowywania projektów urządzeniowych dla dużych przedsiębiorstw. Dają one dość
precyzyjny projekt uzyskania optymalnego, po uwzględnieniu warunków gospodarstwa
i wszystkich ograniczeń, wyniku finansowego.
Odmianą metod programowania liniowego są metody symulacyjne, łączące metodę
bilansową (w wersji dającej kilka wariantów rozwiązań) z techniką komputerową.
Umożliwiają one szybkie uzyskanie optymalnych rozwiązań przez dokonywanie różnych
zmian w założeniach.
Metody planowania programu. Są to również metody optymalizacyjne, ale bardzo proste.
Są one uproszczoną wersją programowania liniowego, nie wymagają zastosowania
komputera. Dają one najczęściej projekt mający zapewnić maksymalizację dochodów
bezpośrednich, a wiec, ostatecznie, dochodu rolniczego. W metodzie tej ustala się na wstępie
podstawowe ograniczenia dla proponowanych działalności, a następnie stopniowo dobiera się
poszczególne działalności. Zaczyna się zawsze od najbardziej korzystnych, aby wprowadzić
je do planu (programu) w możliwie największych rozmiarach po uwzględnieniu wszystkich
ograniczeń.
Metody planowania programu stosuje się głównie w gospodarstwach rodzinnych, choć
mogą mieć zastosowanie również w innych.
Etapy projektowania
1) Określenie celu  np. maksymalizacja dochodu rolniczego, maksymalizacja produkcji,
zwiększenie wydajności pracy.
2) Określenie danych wyjściowych (zasobów gospodarstwa).
3) Planowanie ewentualnych działalności oraz ustalenie obowiązujących ograniczeń ich
rozmiarów.
4) Potrzeby paszowe (ewentualnie) i zapotrzebowanie na siłę roboczą.
5) Obliczanie dochodów bezpośrednich z możliwych do przyjęcia działalności.
6) Schemat wyboru (określenie działalności dla gospodarstwa najkorzystniejszych).
7) Wykonanie planowania (opracowanie programu produkcji).
8) Ustalenia końcowe (struktura i obroty sald, struktura zasiewów, zmianowanie, program
inwestycyjny, porównanie efektów).
9) Plan okresu przejściowego [8, s. 116].
Plan okresu przejściowego
Przyjętych w programach reorganizacji gospodarstwa ustaleń, nie można wprowadzić
administracyjnie, w ciągu jednego roku. Specyfika procesów produkcyjnych w rolnictwie
wymaga odpowiedniego czasu na dokonanie koniecznych zmian. Dlatego też, po przyjęciu
projektu należy ustalić dla gospodarstwa rolnego kilkuletni (3 5 lat) okres przejściowy,
w czasie którego dokonywać się będzie zmian. Na ten okres trzeba szczegółowo opracować
tzw. plan okresu przejściowego.
W zakresie organizacji produkcji zwierzęcej obejmuje:
a) ustalenie obsady inwentarza w poszczególnych latach okresu przejściowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
b) opracowanie obrotów stad dla poszczególnych lat (by ustalić możliwości maksymalnej
reprodukcji stad z własnej produkcji),
c) opracowania preliminarzy pasz dla poszczególnych lat.
Natomiast w zakresie organizacji produkcji roślinnej:
a) opracowanie planu przejść siewnych,
b) kontrola planu zasiewów dla poszczególnych lat przejściowych pod kątem:
- nawożenia organicznego,
- utrzymania w strukturze podstawowych grup roślin,
- zabezpieczenia pasz dla inwentarza,
- zabezpieczenia siły roboczej.
Opracowanie szczegółowego programu inwestycyjnego polega na ustaleniu:
a) globalnych potrzeb w zakresie inwestycji budowlano-montażowych,
b) hierarchii potrzeb i kolejności ich realizacji zgodnie z opracowanym planem rozwoju
produkcji zwierzęcej i roślinnej,
c) planu zakupów środków trwałych (ciągników, maszyn, urządzeń nawadniających itp.),
d) planu zakupów inwentarza, jeśli programu rozwojowego nie możemy zabezpieczyć
z własnej produkcji.
Rodzaje strategii
Podstawą sukcesu czy to przedsiębiorstwa, czy też gospodarstwa rolnego jest strategia,
którą trzeba wypracować, wdrożyć w praktyce i udoskonalać w miarę starzenia się. Istota
skutecznej strategii polega na stworzeniu unikalności wyraz
nie odróżniającej daną jednostkę
organizacyjną od konkurentów. Strategia jest to koherentny (spójny) i celowy zbiór decyzji
oraz działań planowanych do realizacji w określonym czasie.
Przez strategię należy rozumieć plan działania przedsiębiorstwa/gospodarstwa rolnego
związany z jego pozycją w otoczeniu (teraz
niejszą i przyszłą), oraz pewien względnie trwały
i konkretny sposób działania [2, s. 259]. Składają się na nią:
- domena działania  określa, gdzie i komu przedsiębiorstwo zamierza sprzedawać
wytworzone produkty lub świadczone usługi, czyli określenie własnego rynku i własnych
klientów (dokąd zmierzamy);
- przewaga strategiczna  element dający przedsiębiorstwu przewagę (atrakcyjniejsze
partnerstwo) na rynku nad konkurentami (jak będziemy walczyć z konkurencją);
- cele do osiągnięcia określają, co konkretnie chce osiągnąć firma w kolejnych okresach,
i umożliwiają kontrolę tego;
- funkcjonalne programy działania to przełożenie koncepcji strategii na konkretne działania
na każdym stanowisku pracy.
Zarządzanie strategiczne jest to proces informacyjno-decyzyjny, wspomagany funkcjami
planowania, organizacji, motywacji i kontroli. Jego celem jest rozstrzyganie kluczowych
problemów działalności przedsiębiorstwa. Proces ten decyduje o jego przetrwaniu i rozwoju,
ze szczególnym uwzględnieniem oddziaływań otoczenia i głównych czynników własnego
potencjału wytwórczego. Koncepcję zarządzania strategicznego tworzą:
- misja przedsiębiorstwa  określa przyczynę powstania i istnienia firmy, sposób
postrzegania przez otoczenie; nadaje kierunek działalności,
- wizja strategiczna  precyzyjnie wskazuje sytuację przedsiębiorstwa w przyszłości, drogę
osiągania pożądanej pozycji na rynku,
- cele i zadania  wszystkie zamierzenia osiągnięć w przyszłości (kiedy), określenie tego,
co musi być zrobione, aby zapewnić warunki długotrwałej egzystencji i osiągnąć
postawione cele,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
- strategia działania  projekt zawierający zasadnicze kierunki, reguły i instrumenty działań
przedsiębiorstwa (wykorzystania zasobów i umiejętności), będących odpowiedzią na
sygnały płynące z otoczenia (pewna spójna koncepcja, sposób zapewnienia przyszłej
pozycji przedsiębiorstwa względem otoczenia).
Analiza strategiczna jest narzędziem zarządzania strategicznego w przedsiębiorstwie.
Wyróżnia się różne metody analizy strategicznej. Najbardziej znaną metodą jest analiza
SWOT lub jej odmiany.
Analiza SWOT jest kompleksową metodą analizy strategicznej służącą do badania
otoczenia organizacji oraz analizy jej wnętrza. Nazwa metody jest akronimem angielskich
słów: Strengths (mocne strony organizacji), Weaknesses (słabe strony organizacji),
Opportunities (możliwości, szanse w otoczeniu), Threats (zagrożenia w otoczeniu). Analiza
SWOT służy do identyfikacji i klasyfikacji czynników warunkujących formułowanie strategii
przedsiębiorstwa. Przykłady analizy SWOT prezentują tabele 2 i 3.
Tabela 2. Przykład analizy SWOT [12, s. 220]
MOCNE STRONY SA
ABE STRONY
1. Oryginalny pomysł na produkt 1. Mało oryginalny pomysł na produkt
2. Konkurencyjna cena 2. Cena niedopasowana do oczekiwań nabywców
3. Oryginalny system dystrybucji 3. Nieodpowiedni system dystrybucji
4. Dobra znajomość rynku 4. Słaba znajomość rynku
5. Znana marka produktu 5. Nieznana marka produktu
6. Oryginalny system promocji 6. Mało oryginalna promocja
7. Szeroki zakres usług dodatkowych 7. Brak usług dodatkowych
8. Oryginalne opakowanie produktu 8. Nieodpowiednie opakowanie
9. Niezawodność produktu 9. Duża ilość reklamacji dotyczących produktu
10. Atrakcyjny dla nabywców system płatności 10. Płatność tylko gotówkowa
11. Atrakcyjna lokalizacja 11. Mało atrakcyjna lokalizacja
12. Doświadczenie w danej branży 12. Brak doświadczeń w danej branży
13. Dobry zespół współpracowników 13. Brak wykwalifikowanych
współpracowników
SZANSE ZAGROŻENIA
1. Rosnący popyt na produkty 1. Malejący popyt na produkty
2. Ograniczona liczba firm 2. Duża liczba firm konkurencyjnych
konkurencyjnych
3. Brak barier wejścia na rynek dla konkurentów
3. Bariery wejścia na rynek dla
4. Rosnące koszty surowców
konkurentów
5. Brak ulg inwestycyjnych
4. Dostępność tanich surowców
6. Rosnące koszty wynagrodzeń
5. Atrakcyjny system ulg inwestycyjnych
7. Segment rynku bardzo atrakcyjny dla
6. Niskie wynagrodzenia pracowników
konkurentów
7. Wąski segment rynku, nieatrakcyjny dla
8. Wąski rynek działania (np. tylko krajowy)
konkurentów
9. Mało lojalni nabywcy
8. Poszerzenie rynku w związku
10. Kryzys gospodarczy w kraju
z wejściem do UE
9. Wysoki poziom lojalności nabywców
10. Ożywienie gospodarcze w kraju
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Tabela 3. Analiza SWOT przedsiębiorstwa  Agro-tech S.A. działającego w sektorze agrobiznesu (import
i eksport maszyn rolniczych) [5, s. 312]
MOCNE STRONY SA
ABE STRONY
1. Firma osiągająca wysokie dochody 1. Firma krótko funkcjonująca na rynku
2. Firma posiadająca szerokie kontakty 2. Wysokie koszty transportu
międzynarodowe w branży
3. Bardzo wysokie koszty utrzymania
3. Niskie koszty własne w cenie zbytu zagospodarowania przestrzennego
4. Konkurencyjne ceny 4. Wysokie koszty remontów i demontażu
maszyn używanych
5. Szeroki asortyment maszyn i urządzeń
5. Krótki okres gwarancji urządzeń
6. Duże doświadczenie marketingowe
6. Słaba współpraca z instytucjami kredytującymi
7. Wysoko zorganizowane zaplecze socjalne
zakup
SZANSE ZAGROŻENIA
1. Rozwój rolnictwa 1. Komplikacje z rejestracją starszych modeli
pojazdów ciągnikowych
2. Wzrost zapotrzebowania na
wyspecjalizowany sprzęt rolniczy 2. Problemy z uzyskiwaniem odpowiednich
świadectw dla pojazdów rolniczych
3. Chłonny rynek zewnętrzny
3. Rosnąca konkurencja na rynku krajowym
4. Skomplikowana procedura celna
Analiza SWOT opiera się na ocenie poszczególnych czynników na tle konkurencji.
W zależności od tego, czy przeważają mocne czy słabe strony, szanse czy zagrożenia,
wyciąga się wnioski co do przyszłych działań. Niezależnie od wyników ważne jest aby:
1) opierać się na mocnych stronach,
2) słabe strony próbować przekształcić w mocne,
3) maksymalnie wykorzystać szanse,
4) unikać zagrożeń.
Okno produktu/rynku Ansoffa
Jest to klasyczny przykład analizy strategicznej. Przedstawia sposoby określania kierunku
rozwoju organizacji na rynku. Model tej analizy często jest traktowany jako jeden z etapów
tworzenia strategii marketingowej, obejmującej zamierzenia i dążenia przedsiębiorstwa
dotyczące wytwarzania i sprzedaży konkretnego produktu na wybranym rynku.
Tabela 4. Okno produktu/rynku Ansoffa [5, s. 313]
Stary Penetracja rynku Rozwój rynku
Nowy Rozwój produktu Dywersyfikacja
Stary Nowy
RYNEK
1) Strategia penetracji rynku  oferowanie dotychczasowych produktów na
dotychczasowych rynkach. Zwiększenie sprzedaży poprzez oddziaływanie na znanych
nabywców w celu zwiększenia częstotliwości i wielkości ich zakupów, przyciąganie
nabywców produktów konkurencyjnych.
2) Strategia rozwoju rynku  wejście z obecnym produktem na nowy rynek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
PRODUKT
3) Strategia rozwoju produktu  tworzenie nowego, z punktu widzenia nabywcy, wyrobu
i oferowanie go tym samym grupom klientów. Z punktu widzenia producenta jest to
udoskonalenie istniejącego produktu.
4) Strategia dywersyfikacji  rozszerzenie i zróżnicowanie działalności przedsiębiorstwa
poprzez zaoferowanie nowych produktów na nowym rynku. Wyróżnia się następujące
formy dywersyfikacji:
- koncentryczna  oferowanie nowych produktów, zbliżonych technologicznie
do dotychczas wytwarzanych, nowym nabywcom (dotychczas będących poza
zainteresowaniem firmy),
- horyzontalna  oferowanie nowych produktów dotychczasowym klientom (wiąże się
z kreowaniem nowości rynkowej),
- konglomeratowa  rozszerzenie oferty poprzez zaproponowanie nowych produktów,
często zupełnie niezwiązanych z wytwarzanymi poprzednio, dla nowych typów
odbiorców.
Etapy i formy kontroli
Kontrola to proces zapewniający, aby rzeczywiste działania były zgodne z planowanymi.
Ma na celu wykrywanie odchyleń przez porównanie stanu faktycznego ze stanem pożądanym.
Celem kontroli jest porównanie realizacji planów z przyjętymi wstępnie założeniami oraz
pozwala na wykrywanie nieprawidłowości zarówno w działalności formalnej i merytorycznej
przedsiębiorstwa/gospodarstwa rolnego. Na proces kontroli składają się następujące etapy:
1) Ustalenie norm i metod pomiaru efektywności.
2) Pomiar efektywności.
3) Porównanie wyników z założonymi normami.
4) Ocena wyników, wyciąganie wniosków i podejmowanie działań korygujących.
Można wyróżnić trzy rodzaje kontroli:
- prospektywną, czyli kontrolę poprzedzającą realizację procesu wytwarzania dóbr lub
usług,
- bieżącą, tj. kontrolę sprawowaną w trakcie realizacji procesu wytwórczego,
- retrospektywną, inaczej następczą, dokonywaną po zakończeniu realizacji procesu
produkcji lub świadczenia usług.
Kontrola prospektywna obejmuje sprawdzanie poprawności ustalania wzorców działania,
czyli ustalania struktury operacyjnej procesu wytwórczego i struktury organizacyjnej,
w której ten proces ma być realizowany. Poprzedza realizację wytwarzania dóbr i usług.
Kontrola bieżąca polega na obserwowaniu przebiegu procesu wykonawczego pod względem
jego adekwatności do założonej struktury operacyjnej oraz zgodności ilościowej, jakościowej
i czasowej osiąganych rezultatów z celami i zadaniami. Ujawnienie wystąpienia odchyleń lub
ich prawdopodobieństwo prowadzi do formułowania zaleceń, zmierzających do realizacji
zaplanowanych działań. Prowadzona jest w trakcie procesu produkcyjnego
Na kontrolę retrospektywną, przeprowadzoną po zakończeniu zaplanowanych działań,
składa się porównanie osiągniętych rezultatów i założonych celów. Stanowi ono podstawę
oceny sprawności funkcjonowania przedsiębiorstwa, w tym wszystkich jego szczebli
zarządzania oraz prawidłowości doboru celów, sposobów ich realizacji i struktury. Odgrywa
dużą rolę w planowaniu i organizowaniu przyszłych zamierzeń.
Związki planowania z zarządzaniem
Planowanie nie jest zdarzeniem jednostkowym. Jest procesem ciągłym, stanowiącym
odzwierciedlenie zmian, zachodzących w otoczeniu każdego przedsiębiorstwa,
i dostosowującym się do nich. Istota planowania wynika również z podstawowych zasad
wiążących się z funkcją zarządzania. Są to:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
- celowość  każdy plan formułowany jest dla zapewnienia realizacji postawionego
uprzednio celu; bez planu funkcjonowanie przedsiębiorstwa opierałoby się na zbiorze
przypadkowych działań, to właśnie plany wytyczają kierunek działań prowadzących do
osiągnięcia wskazanego celu,
- pierwszeństwo planowania  to planowanie jest podstawą wszystkich innych funkcji
zarządzania; bez planowania trudno sobie wyobrazić dobrą organizację, zarządzanie
zasobami ludzkimi lub kontrolę; kontrola m.in. polega na korygowaniu odchyleń od
planu,
- kompletność  planowanie musi występować na każdym szczeblu zarządzania i być
spójne, tylko wówczas będzie przyczyniało się do podejmowania trafnych decyzji,
osiągania zamierzeń oraz kontroli ich realizacji,
- skuteczność we wdrażaniu  plan tylko wówczas będzie skuteczny, gdy wdrażając go
osiągniemy cel, minimalizując negatywne skutki, a wyniki będą przewyższały poniesione
nakłady; należy zatem pamiętać, że okresy planistyczne winny być dostosowane do
rodzaju prowadzonej działalności [2, s. 250].
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są cele planowania?
2. Jakie cele planowania dotyczą działań bieżących i są ustalane na okres nie dłuższy niż
rok?
3. Na czym polega planowanie strategiczne a na czym taktyczne?
4. Co to jest plan operacyjny?
5. Co zaliczamy do planów krótkoterminowych a co do długoterminowych?
6. Co to są plany dzienne?
7. Co to są plany kampanijne?
8. Jaki jest związek pomiędzy planowaniem a zarządzaniem?
9. Jakie etapy składają się na proces planowania?
10. Na czym polega analiza SWOT?
11. Co może być mocną stroną gospodarstwa rolnego?
12. Jakie cechy powinien posiadać biznesplan?
13. Z jakich elementów się składa biznesplan?
14. Na czym polega funkcja zewnętrzna a na czym zewnętrzna biznesplanu?
15. Co to jest strategia?
16. Porównaj strategię rozwoju rynku i rozwoju produktu?
17. Na czym polega strategia dywersyfikacji?
18. Co oznacza zarządzanie strategiczne?
19. Jaki jest cel kontroli w przedsiębiorstwie?
20. Jakie etapy składają się na proces kontroli?
21. Na czym polega kontrola prospektywna a na czym retrospektywna?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy schematów organizacyjnych wybranych przedsiębiorstw.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odczytać schematy organizacyjne wybranych przedsiębiorstw,
2) rozróżnić najważniejsze działy w przedsiębiorstwie,
3) przypisać funkcje poszczególnym działom, zwracając szczególną uwagę na funkcje
planowania i kontrolowania,
4) sformułować wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- schematy organizacyjne wybranych przedsiębiorstw,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Sporządz
analizę SWOT wybranego przedsiębiorstwa/gospodarstwa rolnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać wyboru przedsiębiorstwa,
2) wyszukać mocne i słabe strony,
3) ocenić szanse i zagrożenia,
4) określić czynniki dominujące,
5) zaproponować strategię działania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
- arkusze papieru formatu A4, flamastry,
- arkusz do ćwiczenia,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Opracuj biznesplan dla określonego gospodarstwa rolnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać informacje na temat biznesplanów,
2) ustalić rodzaj przedsięwzięcia,
3) określić cel sporządzenia biznesplanu (np. pozyskanie środków na rozpoczęcie
działalności, na modernizację, itp.),
4) dokonać analizy rynku i otoczenia przedsiębiorstwa,
5) opracować elementy składowe planu: plan organizacyjny, marketingowy, finansowy,
6) określić posiadane środki finansowe,
7) określić zapotrzebowanie na środki finansowe,
8) sporządzić przewidywany rachunek zysków i strat,
9) opracować harmonogram działań,
10) sporządzić biznesplan.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru formatu A4,
- przykładowe biznesplany przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych,
- literatura z rozdziału 6.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia planowanie, strategia, kontrola?
2) rozróżnić rodzaje planów?
3) porównać plany: strategiczny, taktyczny, operacyjny?
4) określić etapy planowania?
5) określić cele i funkcje biznesplanu?
6) określić elementy składowe biznesplanu?
7) zdefiniować zarządzanie strategiczne?
8) rozróżnić mocne i słabe strony przedsiębiorstwa/gospodarstwa
rolnego?
9) rozróżnić szanse i zagrożenia przedsiębiorstwa/gospodarstwa
rolnego?
10) porównać strategie rozwoju rynku i rozwoju produktu?
11) scharakteryzować strategię dywersyfikacji?
12) określić celowość i formy kontroli?
13) rozróżniać etapy kontroli?
14) ocenić zależności między zarządzaniem a planowaniem?
15) wyjaśnić pojęcia misja i wizja firmy?
16) porównać kontrolę bieżącą i retrospektywną?
17) przeprowadzić analizę SWOT wybranego przedsiębiorstwa?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.2. Finansowanie działalności rolniczej
4.2.1. Materiał nauczania
Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa polega na sterowaniu pozyskiwaniem z
ródeł
finansowania działalności oraz lokowania ich w składnikach majątkowych, aby umożliwić
realizację strategiczną celu, jakim jest maksymalizowanie korzyści przypadających jego
właścicielom.
Własne i obce z
ródła finansowania działalności
Prowadzenie i rozwój jakiejkolwiek działalności gospodarczej wymaga kapitału,
utrzymywanego stale na odpowiednim poziomie. W działalności przedsiębiorstw często
pojawia się problem finansowania bieżącej działalności lub planowanych przedsięwzięć. Gdy
brakuje kapitału, należy poczynić starania o jego pozyskanie. Majątek
gospodarstwa/przedsiębiorstwa rolnego może być finansowany z dwóch z
ródeł: kapitału
własnego (samofinansowanie) i kapitału obcego (zobowiązania) (rys. 1).
y
ródła finansowania
działalności gospodarczej
Kapitał własny Kapitał obcy
(zobowiązania)
udziały aporty część zysku kredyty leasing, inne (np.
pieniężne (udziały przeznaczona i pożyczki faktoring akcje,
właścicieli rzeczowe na rozwój obligacje)
) działalności
Rys. 1. y
ródła finansowania majątku przedsiębiorstwa [11, s. 67]
Kapitał własny służący finansowaniu rozwoju przedsiębiorstwa/gospodarstwa rolnego już
funkcjonującego, pochodzić może przede wszystkim z zysków zatrzymanych oraz
z amortyzacji. Chcąc utrzymać czy wzmocnić pozycję na rynku, należy wykorzystać całość
lub przynajmniej w znacznej części wypracowane zyski.
Kapitały obce to aktualne zobowiązania przedsiębiorstwa/gospodarstwa rolnego wynikające
z przeszłości. Stanowią one obce z
ródła finansowania majątku, które zostały powierzone na
określony czas. Zalicza się do nich, w zależności od rodzaju wierzyciela pożyczki, kredyty
bankowe oraz inne. Kredyty są udzielane przez banki w postaci pieniądza bezgotówkowego,
pożyczka natomiast, w postaci gotówkowej. Kredyt jest zawsze oprocentowany, pożyczka
może być nieoprocentowana lub na bardzo niski procent. Kredyt jest zawsze udzielany na
bardzo konkretne cele, wymienione we wniosku, umowa o pożyczkę nie wymaga podania jej
przeznaczenia.
Funkcje kredytów bankowych:
- kreatywna  polegająca na tworzeniu pieniądza, gdyż udzielony kredyt staje się, mimo
bezgotówkowej formy, faktycznie otrzymanym z banku pieniądzem,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
- płatnicza  umożliwiająca kredytobiorcy pokrycie zobowiązań wobec wierzycieli,
- finansowa  umożliwiająca kredytobiorcom sfinansowanie przedsięwzięć w ramach
prowadzonej działalności gospodarczej,
- kontrolna  umożliwiająca bankom przed udzieleniem kredytu oraz w trakcie jego
spłacania sprawdzanie wiarygodności kredytobiorcy i możliwości spłaty kredytu oraz
prawidłowości jego wykorzystania [8, s. 186].
Warunkiem uzyskania kredytu jest złożenie do banku i pozytywne rozpatrzenie wniosku
kredytowego. Wnioski mogą mieć różną formę, w zależności od rodzaju kredytu i specyfiki
banku, niemniej jednak każdy wniosek powinien zawierać następujące elementy:
- charakterystyka kredytobiorcy,
- określenie rodzaju kredytu (obrotowy, inwestycyjny),
- wysokość kredytu, proponowane terminy i kwoty wykorzystania,
- z
ródła i terminy spłaty kredytu,
- cel, na jaki ma być przeznaczony kredyt,
- propozycje prawnego zabezpieczenia spłaty kredytu,
- informacja o posiadanych rachunkach w innych bankach,
- wysokości zadłużenia, udzielonych poręczeniach czy gwarancjach.
Dodatkowo wniosek kredytowy może zawierać inne elementy w zależności od rodzaju
kredytu, np.:
- koszt przedsięwzięcia inwestycyjnego i cykl realizacji,
- struktura finansowania nakładów,
- okres karencji spłaty kapitału czy odsetek.
Do wniosku kredytowego klient załącza szereg dodatkowych dokumentów i informacji,
najczęściej są to:
- bilans i rachunek wyników za rok ubiegły (ewentualnie za lata wcześniejsze wraz
z protokołami weryfikacji) oraz aktualne sprawozdanie finansowe,
- biznes plan,
- dokumenty założycielskie podmiotów gospodarczych, aktualne zezwolenie na
prowadzenie działalności gospodarczej i inne.
W zależności od przeznaczenia wyróżnia się kredyty:
- konsumpcyjne  udzielane ludności na zakup przemysłowych artykułów konsumpcyjnych
i usług,
- obrotowe  przeznaczone na finansowanie bieżącej działalności gospodarczej,
- inwestycyjne  przeznaczone na finansowanie nakładów inwestycyjnych.
Ze względu na długość okresu finansowania, z
ródła finansowania, możemy podzielić na:
- krótkookresowe, nie przekraczające jednego roku (z reguły obrotowe),
- średniookresowe, zawierające się w przedziale od jednego roku do trzech lat (często
konsumpcyjne),
- długookresowe, dłuższe niż trzy lata (z reguły inwestycyjne).
Kredyt handlowy (kupiecki) jest obecnie jednym z najczęściej wykorzystywanych przez
firmy jako stosunkowo tani i najbardziej dostępny sposób uzupełniania brakujących środków
kapitałowych. Nie wiąże się on z koniecznością spełnienia określonych wymagań formalnych
i poniesienia kosztów na jego pozyskanie głównie, wysokiego oprocentowania.
Kredyt ten udzielany jest przez kontrahentów firmy, czyli przez dostawców oraz odbiorców
z nią współpracujących. Wyróżniamy dwa rodzaje kredytu handlowego:
- kredyt dostawcy  kredytodawcą jest np. dostawca materiałów, surowców, narzędzi,
maszyn i urządzeń, kredytobiorcą zaś firma, która materiały te nabywa lub korzysta
z robót i usług. Jest to, inaczej, odłożenie terminu płatności przez dostawcę w zamian za
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
faktyczne nabycie dostarczonych przez nią przedmiotów; rodzajem kredytowania
odbiorcy przez dostawcę jest system sprzedaży ratalnej,
- kredyt odbiorcy  kredytodawcą jest tu odbiorca wyrobów lub usług, natomiast
kredytobiorcą jest dostawca lub wykonawca, który dostaje zaliczkę lub przedpłatę na
poczet przyszłych należności.
Kredyt w rachunku bieżącym jest jednym z najwygodniejszych kredytów oferowanych
przez banki. Głównym celem posiadania tego kredytu jest poprawienie płynności finansowej
przedsiębiorstwa. Bank, udzielając kredytu w rachunku bieżącym, zezwala firmie na
zadłużanie się w ramach prowadzonego rachunku do wysokości określonego w umowie
kredytowej limitu. Limit taki ustalany jest na podstawie wysokości obrotów firmy, wysokości
obrotów na rachunku bankowym oraz na rzeczywistych potrzebach finansowych
przedsiębiorstwa. Po ustaleniu takiego limitu, kredytobiorca ma możliwość zadłużenia się
w banku bez potrzeby każdorazowego składania wniosku o kredyt. Spłata takiego kredytu
następuje z bieżących wpływów na rachunek bankowy. Tak, więc saldo kredytu nie jest stałe,
praktycznie zmienia się ono codziennie.
Kredyt obrotowy udzielany jest zwykle w celu dofinansowania rozwoju bieżącej
działalności, np. dodatkowego zakupu towarów, aby zwiększyć poziom sprzedaży. Okres
spłaty z reguły nie jest dłuższy niż trzy lata. Firma, starając się o taki kredyt, musi podać
dokładnie jego przeznaczenie i mieć zdolność do jego spłaty oraz odpowiednie
zabezpieczenie. Odpowiednio sporządzony biznesplan, przedstawiający realne możliwości
finansowe przedsiębiorstwa, jest najważniejszym elementem procedury kredytowej i stanowi
podstawę udzielenia kredytu. Bank, angażując swoje środki finansowe, chce zapewnić sobie
ich odzyskanie, bez konieczności odwoływania się do egzekucji zabezpieczeń.
Kredyt dyskontowy (wekslowy). Coraz częstszym środkiem płatniczym jest weksel. Spełnia
on nie tylko rolę środka płatniczego w obrocie gospodarczym, ale także jest papierem
wartościowym, którym można swobodnie obracać i który można przekazywać innym
jednostkom gospodarczym.
Kredyt hipoteczny  udzielany pod zastaw hipoteczny na nieruchomościach posiadających
księgi wieczyste.
Kredyty specjalne:
- mieszkaniowe  udzielane ludności, związane ze specjalnymi przywilejami  premie
gwarancyjne, niskie oprocentowanie,
- preferencyjne  udzielane na korzystnych warunkach, przede wszystkim na cele z zakresu
produkcji rolnej, przetwórstwa rolno spożywczego, ochrony środowiska.
Leasing, czyli dzierżawienie środków trwałych, jest instrumentem finansowym
pozwalającym na pozyskanie środka trwałego przez firmę bez konieczności jego zakupu.
W sytuacji, gdy firma nie posiada wolnych środków i nie chce korzystać z kredytu (lub jej
zaangażowanie kredytowe nie pozwala na zaciągniecie kolejnego kredytu), może wybrać
leasing. Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje leasingu:
- leasing operacyjny,
- leasing finansowy.
Leasing finansowy  polega na przekazaniu przez leasingodawcę użytkownikowi
(leasingobiorcy) dobra inwestycyjnego do użytkowania na czas zbliżony do okresu jego
gospodarczej używalności, z jednoczesnym zagwarantowaniem mu prawa zakupu tego dobra
po okresie trwania umowy. Klauzula ma charakter wiążący leasingodawcę, który nie może
sprzedać przedmiotu leasingu innej osobie.
Leasing operacyjny  polega na przekazaniu do użytkowania przez leasingodawcę
leasingobiorcy rzeczy (środka trwałego) na czas oznaczony (znacznie krótszy niż przy
leasingu finansowym), bez udzielania gwarancji zakupu tego środka po upływie okresu
leasingu. Przy leasingu operacyjnym leasingodawca pozostaje nadal właścicielem przedmiotu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
leasingu oraz amortyzuje wydzierżawiony środek trwały. Całkowita amortyzacja kosztów
i uzyskanie planowanego zysku następuje dopiero w ciągu kolejnych leasingów, których
przedmiotem jest ta sama rzecz.
Faktoring jest sposobem finansowania działalności gospodarczej polegającym na
"wykupieniu" przez inną instytucją finansową  faktora (najczęściej bank) faktur, których
termin płatności jeszcze nie upłynął. Firma  faktorant, która posiada należności w postaci
faktur, może wystąpić z wnioskiem do banku o ich wykupienie. Bank udzielając finansowania
w formie faktoringu, może przejąć całkowicie ryzyko wypłacalności dłużnika wynikające
z faktur  faktoring pełny. Może również zachować prawo regresu wobec posiadacza faktur
(faktoranta), asekurując się przed brakiem wypłacalności dłużnika, stosując faktoring
niepełny. W tym wypadku bank po upływie terminu płatności faktury i jej nieuregulowaniu
wystąpi o jej zapłacenie do faktoranta.
Pożyczki lombardowe. Lombard udziela pożyczek bez konieczności określania
przeznaczenia uzyskanych w ten sposób środków, bez żyrantów, zaświadczeń o dochodach
itp. Jedynym wymaganym zabezpieczeniem jest zastaw, którym mogą być nieruchomości,
samochody, sprzęt elektroniczny, dzieła sztuki, złoto, papiery wartościowe, złotówki i dewizy
zgromadzone na lokacie terminowej. Pożyczki udzielane pod zastaw mają charakter
krótkoterminowy, na okres od 7 dni do kilku miesięcy. Spłata odsetek jest najczęściej
miesięczna, a w wypadku pożyczek, o krótszych terminach następuje przy zwrocie pożyczki.
Oprocentowanie uzależnione jest od czasu, na jaki pożyczane są pieniądze, rodzaju
zastawionej rzeczy oraz od kwoty pożyczki (im wyższa, tym oprocentowanie niższe).
Oprocentowanie to jest znacznie wyższe niż w bankach i może sięgać nawet do 500% w skali
roku.
Finansowanie ze środków publicznych
Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) jest instytucją rządową,
która powstała w 1994r. Celem ARiMR jest wspieranie działań służących rozwojowi
rolnictwa i obszarów wiejskich. Agencja zajmuje się wdrażaniem instrumentów
współfinansowanych z budżetu Unii Europejskiej oraz udziela pomocy ze środków
krajowych. Zlecanie zadań ARiMR oraz nadzór nad ich realizacją znajduje się w gestii
Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Pomoc krajowa, jakiej udziela ARiMR, polega na dopłacaniu do oprocentowania różnego
typu kredytów oraz udzielaniu innych form wsparcia. Zgodnie z decyzją Ministerstwa
Rolnictwa i Rozwoju Wsi, po akcesji pomoc ta obejmuje:
1. Dopłaty do oprocentowania kredytów inwestycyjnych i obrotowych w rolnictwie,
przetwórstwie rolno-spożywczym i usługach dla rolnictwa.
2. Dopłaty do oprocentowania kredytów klęskowych.
3. Gwarancje i poręczenia spłaty kredytów inwestycyjnych w rolnictwie i przetwórstwie
rolno-spożywczym.
4. Poręczenia spłaty kredytów studenckich.
5. Pomoc finansową dla podmiotów działających w branży utylizacyjnej.
6. Pomoc finansową na założenie i wsparcie działalności administracyjnej grup
producentów rolnych, zarejestrowanych do 30 kwietnia 2004 r. [14].
SAPARD to program wdrażany przez ARiMR przed wejściem Polski do Unii Europejskiej.
Dzięki niemu ARiMR udzielała wsparcia finansowego na rozwój rolnictwa i wsi, zanim
uruchomione zostały środki na wsparcie Polski już jako kraju członkowskiego UE. Program
SAPARD rozpoczął się w lipcu 2002 r. Zbieranie wniosków o pomoc zakończyło się w dniu
20 lutego 2004 r. W tym okresie rolnicy, samorządy oraz przedsiębiorcy złożyli łącznie
31 098 wniosków o pomoc na:
1. Poprawę przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
2. Inwestycje w gospodarstwach rolnych.
3. Rozwój i poprawę infrastruktury obszarów wiejskich.
4. Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich.
Kredyty dla rolnictwa
Rolnicy mogą na ogólnych zasadach korzystać z kredytów udzielanych
przedsiębiorstwom i osobom prywatnym przez banki komercyjne, ale mogą też otrzymać
specjalne kredyty preferencyjne o znacznie niższym oprocentowaniu. Ogólnie kredyty
preferencyjne dla rolnictwa można podzielić na dwie grupy:
- krótkoterminowe kredyty obrotowe,
- kredyty inwestycyjne, objęte specjalnym programem Agencji Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa.
Krótkoterminowe kredyty obrotowe są to kredyty udzielane przez banki na zakup
rzeczowych środków produkcji rolnikom-producentom oraz kredyty na finansowanie skupu
i przetwórstwa zbóż, udzielane jednostkom prowadzącym taki skup i przetwórstwo
(z wyłączeniem pośredników). Rolnicy  producenci mogą otrzymać kredyt na zakup takich
środków do produkcji rolnej, jak nawozy, środki ochrony roślin, pasze, paliwo, materiał
siewny i hodowlany.
Kredyty inwestycyjne są to kredyty objęte specjalnym programem Agencji Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa.
Linie kredytowe obsługiwane przez ARiMR:
1. Kredyt na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych w rolnictwie, przetwórstwie rolno-
spożywczym i usługach dla rolnictwa  Symbol IP.
2. Kredyt na zakup gruntów rolnych  Symbol KZ.
3. Kredyt na utworzenie lub urządzenie gospodarstw rolnych przez osoby, które nie
przekroczyły 40 roku życia  Symbol MR.
4. Kredyt w ramach  Branżowego programu wspólnego użytkowania maszyn i urządzeń
rolniczych  Symbol BR/10.
5. Kredyt w ramach  Branżowego programu restrukturyzacji przetwórstwa ziemniaka na
skrobię w Polsce  Symbol BR/13.
6. Kredyt w ramach  Programu wspierania restrukturyzacji i modernizacji przemysłu
mięsnego i przetwórstwa jaj w Polsce  Symbol BR/14.
7. Kredyt w ramach  Branżowego programu mleczarskiego  Symbol BR/15.
8. Kredyt w ramach  Branżowego programu wspierania restrukturyzacji i modernizacji
przemysłu utylizacyjnego w Polsce  (Symbol BR/16).
9. Kredyt na utworzenie lub urządzenie gospodarstwa rolnego w ramach realizacji
zaakceptowanego przez Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej oraz Finansów
programu osadnictwa rolniczego na gruntach Skarbu Państwa  Symbol OR.
10. Kredyt na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych w rolnictwie, przetwórstwie rolno-
spożywczym i usługach dla rolnictwa przez grupy producentów rolnych powstałe na
mocy ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach
oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 88, poz. 983)  Symbol GP.
11. Kredyt na zakup nieruchomości rolnych przeznaczonych na utworzenie lub urządzenie
gospodarstwa rodzinnego w rozumieniu ustawy z dnia 11 kwietnia 2003r.
o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. Nr 64, poz. 592)  (Symbol GR).
12. Kredyt na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych, w zakresie nowych technologii
produkcji w rolnictwie, w tym wytwarzania surowców do produkcji bioetanolu
i biokomponentów, zapewniających wysoką jakość produktu lub w zakresie
dostosowania produkcji zwierzęcej do wymogów sanitarnych, ochrony środowiska
i utrzymywania zwierząt  (Symbol NT) [14].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
 ARiMR stosuje dopłaty do oprocentowania kredytów preferencyjnych udzielonych
w latach 1994 2004, a także dopłaty do oprocentowania nowoudzielanych kredytów
inwestycyjnych w ramach linii kredytowych, które zostały zgłoszone do Komisji Europejskiej
jako tzw.  pomoc istniejąca .
O kredyt preferencyjnie oprocentowany mogą ubiegać się osoby fizyczne posiadające
pełną zdolność do czynności prawnych, z wyłączeniem emerytów i rencistów oraz osoby
prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. Pomoc finansowa
ARiMR ma formę dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych udzielanych ze
środków własnych banków, z którymi Agencja zawarła stosowne umowy. Maksymalny okres
spłaty kredytu w zależności od linii kredytowej wynosi od 5 do 20 lat, w tym karencja
w spłacie kapitału może być udzielona na okres od 1 roku do 3 lat. Oprocentowanie płacone
przez kredytobiorcę zależy również od linii kredytowej i nie może być niższe niż 1%, 1,2%,
2%, lub 3% w skali roku. Maksymalna kwota kredytu zależy od rodzaju przedsięwzięcia, nie
może przekroczyć 70 95% wartości przedsięwzięcia i w zależność od rodzaju
przedsięwzięcia wynosi od 4 do 16mln zł.
Procedura ubiegania się o kredyty obejmuje:
- przygotowanie planu przedsięwzięcia,
- uzyskanie pozytywnej opinii Ośrodka Doradztwa Rolniczego właściwego dla miejsca
realizacji przedsięwzięcia,
- złożenie w Banku współpracującym z Agencją wniosku o kredyt wraz z planem
przedsięwzięcia, opinią ODR oraz kompletem dokumentów wymaganych przez Bank.
Ostateczną decyzję o udzieleniu kredytu podejmuje Bank. Pozytywna opinia ODR nie
zwalnia Banku od własnej oceny przedsięwzięcia pod względem zgodności z obowiązującymi
przepisami prawnymi i postanowieniami umowy zawartej pomiędzy Agencją a Bankiem.
Wsparcie rolnictwa po wejściu Polski do UE
Polska, stając się członkiem Unii Europejskiej 1 maja 2004 r., otrzymała możliwość
korzystania z różnych form wsparcia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich m. innymi
takich jak:
- płatności bezpośrednie (obejmujące jednolitą płatność obszarową i dopłaty
uzupełniające),
- renty strukturalne,
- dopłaty wyrównawcze (ONW),
- premie dla gospodarstw niskotowarowych i młodych rolników,
- dotacje obszarowe,
- płatności obszarowe,
- płatności produkcyjne,
- płatności obejmujące częściowy lub całkowity zwrot poniesionych kosztów
kwalifikowanych,
- preferencyjne linie kredytowe na zakup nieruchomości rolnych i realizację przedsięwzięć
inwestycyjnych,
- niskooprocentowane kredyty obrotowe.
Płatności bezpośrednie przysługują producentom rolnym posiadającym grunty rolne
o powierzchni powyżej 1 ha z tym, że powierzchnia działek rolnych (zwarty obszar gruntu
rolnego, na którym prowadzona jest jedna grupa upraw), wchodzących w skład gospodarstwa
nie może być mniejsza niż 0,1 ha. Grunty te muszą być utrzymane w dobrej kulturze rolnej
z zachowaniem wymogów ochrony środowiska. Płatności bezpośrednie obejmują tzw.
jednolitą płatność obszarową (inaczej płatność podstawową) do 1 ha gruntów rolnych oraz
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
płatność uzupełniającą (dopłatę) której wysokość uzależniona jest od rodzaju upraw (wykaz
tych roślin corocznie określony jest Rozporządzeniem Rady Ministrów).
Działka rolna nie musi i najczęściej nie jest identyczna z działką ewidencyjną, czyli tą,
która znajduje się w urzędowym rejestrze gruntów i budynków prowadzonych przez
Powiatowe Ośrodki Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (rys. 2, 3, 4).
j ę c z m i e ń
25 26 27
Rys. 2. Jedna działka rolna położona na działce ewidencyjnej [oprac. Własne]
25 27
ż y t o
26
Rys. 3. Jedna działka rolna położona na dwóch działkach ewidencyjnych [oprac. własne]
25 26
ż y t o jęczmień
27
Rys. 4. Dwie działki rolne położone na działce ewidencyjnej [oprac. własne]
Do powierzchni działki nie wlicza się:
- terenów zabudowy mieszkaniowej,
- wszystkich innych zabudowań (szopy, altany, szałasy),
- zbiorników wodnych (rzek, jezior, stawów),
- prywatnych dróg dojazdowych do pól o szerokości powyżej 2 m i nieporośniętych trawą,
- pojedynczych drzew, skupisk, szpalerów drzew, obszarów pokrytych krzewami, rowów,
miedz, ścieżek nieporośniętych trawą o szerokości powyżej 2 m.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Płatności bezpośrednie 2007 r.
W 2007 r. na jednym formularzu  Wniosku o przyznanie płatności rolnicy mogą ubiegać się
o przyznanie:
- jednolitych płatności obszarowych,
- płatności uzupełniających do powierzchni upraw podstawowych,
- płatności uzupełniającej do powierzchni uprawy chmielu,
- płatności uzupełniającej do powierzchni roślin przeznaczonych na paszę uprawianych na
trwałych użytkach zielonych,
- płatności do upraw roślin energetycznych,
- płatności cukrowej,
- pomocy finansowej z tytułu wspierania gospodarowania na obszarach górskich i innych
obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania.
Rolnicy, którzy po raz pierwszy zamierzają ubiegać się o przyznanie płatności do
gruntów rolnych mogą otrzymać formularze wniosków w biurach powiatowych i oddziałach
regionalnych ARiMR. Formularze te można również pobrać na stronie internetowej
www.arimr.gov.pl.
Rolnicy, którzy już wcześniej ubiegali się o przyznanie płatności bezpośrednich do
gruntów rolnych, otrzymają z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa częściowo
wypełniony formularz wniosku (tzw. wniosek spersonalizowany) wraz z materiałem
graficznym oraz instrukcjami ich wypełnienia. Wniosek należy złożyć wraz z otrzymanym
z ARiMR materiałem graficznym wypełnionym zgodnie z instrukcją ich wypełnienia.
Nowy formularz wniosku znacznie różni się od tych jakie, obowiązywały w poprzednich
latach, dlatego przed przystąpieniem do wypełniania należy zapoznać się z zaleceniami
zawartymi w  Instrukcji wypełniania wniosku . Między innymi sposób deklarowania roślin
w ramach grup upraw występujących na działce rolnej, możliwość ubiegania się o nowe
rodzaje płatności: płatność uzupełniająca do powierzchni roślin przeznaczonych na paszę
uprawianych na trwałych użytkach zielonych (płatności zwierzęce) oraz płatność do upraw
roślin energetycznych.
We wniosku o przyznanie płatności do gruntów rolnych rolnik zobowiązany jest do
zadeklarowania:
- powierzchni gruntów rolnych nie zgłoszonych do żadnych programów pomocowych,
- powierzchni gruntów rolnych zalesionych w ramach działania  zalesianie gruntów
rolnych, objętego Planem Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz zgodnie z planem
zalesienia, ale które nie zostały jeszcze przekwalifikowane na grunty leśne.
We wniosku rolnik musi wykazać wszystkie działki ewidencyjne będące w jego
posiadaniu, na których znajdują się grunty rolne.
Ponadto rolnik może wybrać formę dostarczenia przez Agencję Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa wstępnie wypełnionego wniosku na 2008 r. (wniosku
spersonalizowanego) wraz z materiałem graficznym, tj. w formie papierowej, na płycie CD
lub może on zostać udostępniony na stronie internetowej [14].
PROW (Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich) i SPO (Sektorowy Program Operacyjny 
Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich)
2004 2006.
W latach 2000 2006 głównym z
ródłem finansowania rolnictwa i obszarów wiejskich
w krajach członkowskich Unii Europejskiej (UE) był Europejski Fundusz Orientacji
i Gwarancji Rolnej (EFOiGR), obejmujący Sekcję Orientacji oraz Sekcję Gwarancji. Z Sekcji
Orientacji pochodziły środki na Sektorowy Program Operacyjny  Restrukturyzacja
i modernizacja sektora rolno-żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich 2004 2006 , zaś
z Sekcji Gwarancji  Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004 2006 oraz płatności
bezpośrednie [14].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
PROW (Program Rozwoju Obszarów Wiejskich) 2007 2013
Lata 2007 2013 to okres nowej perspektywy finansowej w UE. Zgodnie z założeniami
reformy polityki wobec obszarów wiejskich od roku 2007, wsparcie rozwoju obszarów
wiejskich jest finansowane w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju
Obszarów Wiejskich (EFRROW). Krajowy Plan Strategiczny obejmuje lata 2007 2013.
W wyniku utworzenia EFRROW nastąpiło połączenie instrumentów finansowych rozwoju
obszarów wiejskich, realizowanych dotychczas w dwóch programach  Planie Rozwoju
Obszarów Wiejskich i Sektorowym Programie Operacyjnym Rolnictwo SPO, w jeden spójny
Program. Jednocześnie dotychczasowa Inicjatywa Wspólnotowa LEADER+, która wymagała
odrębnych dokumentów programowych, została włączona do programów rozwoju obszarów
wiejskich. Nastąpiło także oddzielenie polityki rozwoju obszarów wiejskich od polityki
spójności. A
ączna kwota środków na PROW 2007 2013 to ok. 17,2 mld euro, z czego ponad
13,2 mld euro będzie pochodzić z budżetu UE (Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz
Rozwoju Obszarów Wiejskich), a około 4 mld stanowić będą krajowe środki publiczne [14].
Program ten składa się z czterech priorytetowych osi, w ramach których będą realizowane
działania:
Oś I  Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego
1) Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie.
2) Ułatwienie startu młodym rolnikom.
3) Renty strukturalne.
4) Modernizacja gospodarstw rolnych.
5) Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej.
6) Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa
i leśnictwa.
7) Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności.
8) Działania informacyjne i promocyjne.
9) Grupy producentów rolnych.
10) Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów.
Oś II  Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich
1) Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych
warunkach gospodarowania (ONW).
2) Płatności dla obszarów  Natura 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej
Dyrektywy Wodnej.
3) Program rolnośrodowiskowy (płatności rolnośrodowiskowe).
4) Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne.
5) Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie
instrumentów zapobiegawczych.
Oś III  Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej.
1) Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej.
2) Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej.
3) Odnowa i rozwój wsi.
4) Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstwa.
Oś IV  Leader  wzmocnienie inicjatywy oddolnej, wymiany najlepszych praktyk
i aktywizacji społeczności obszarów wiejskich. Zakres realizacji powinien głównie bazować
na działaniach zdefiniowanych w ramach poszczególnych 3 osi priorytetowych.
1) Lokalne strategie rozwoju.
2) Współpraca międzyregionalna i międzynarodowa.
3) Nabywanie umiejętności, aktywizacja i koszty bieżące lokalnych grup działania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Przydatne instytucje i ich linki:
ARiMR (Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa)  www.arimr.gov.pl
CDR (Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie)  www.cdr.gov.pl
MRiRW (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi)  www.minrol.gov.pl
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest zarządzanie finansami?
2. Na czym polega kreatywna a na czym finansowa funkcja kredytów bankowych?
3. Co to są kredyty hipoteczne?
4. Czym różni się kredyt od pożyczki?
5. Na czym polega kredyt kupiecki?
6. Jak dzieli się kredyty według kryterium czasowego?
7. Jakie informacje powinien zawierać wniosek kredytowy?
8. Jakie korzyści mogą mieć przedsiębiorcy korzystający z kredytów kupieckich?
9. Na czym polega leasing operacyjny a na czym finansowy?
10. Na czym polega faktoring i jakie korzyści daje przedsiębiorcy?
11. Jakich działań dotyczył program SAPARD?
12. Co to są krótkoterminowe kredyty obrotowe?
13. Jaki jest nadrzędny cel działania ARiMR?
14. Co to są płatności bezpośrednie?
15. Kto może ubiegać się o dopłaty bezpośrednie?
16. Co to jest działka rolna a co to działka ewidencyjna?
17. Z jakich form wsparcia mogło skorzystać polskie rolnictwo po wejściu do UE?
18. Kto może ubiegać się o kredyty preferencyjne?
19. Jaka jest procedura ubiegania się o kredyty preferencyjne?
20. Jakie zmiany nastąpiły we wsparciu rozwoju obszarów wiejskich od 2007 roku?
21. Co to jest wniosek spersonalizowany?
22. Na czym polegają zmiany w płatnościach bezpośrednich od 2007 roku?
23. Jakie osie składają się na PROW 2007 2013?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wypełnij wniosek kredytowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uzyskać w lokalnych bankach formularze wniosków kredytowych,
2) określić kredytobiorcę,
3) ustalić cel zaciągania kredytu,
4) ustalić wysokość kredytu, proponowane terminy i kwoty wykorzystania,
5) określić wysokość odsetek,
6) określić z
ródła i terminy spłaty kredytu,
7) określić sposób zabezpieczenia kredytu,
8) wypełnić wniosek zgodnie z informacjami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Wyposażenie stanowiska pracy:
- formularz wniosku kredytowego,
- opis firmy lub gospodarstwa rolnego,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Oblicz koszt obsługi kredytu. Oblicz także wysokość odsetek i pobranej prowizji, jeśli
bank udzielił kredytu rocznego gotówkowego w kwocie 15000 zł, pobierając prowizję 1,5%.
Oprocentowanie kredytu wynosi 8%, zakładając równą wysokość rat i stałe oprocentowanie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić czynniki wpływające na wysokość oprocentowania kredytu,
2) obliczyć wysokość pobranej prowizji (procent od wartości udzielonego kredytu),
3) obliczyć wysokość odsetek (procent od wartości kredytu w skali roku i miesięcznej),
4) obliczyć ratę kredytu wraz z odsetkami.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kalkulator,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Wypełnij wniosek o płatność do gruntów rolnych, roślin energetycznych, płatność
cukrową i ONW w 2007 r.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zinterpretować materiały graficzne i informacje na temat danego gospodarstwa,
2) odszukać w dostępnych z
ródłach wniosek o płatność do gruntów rolnych, roślin
energetycznych, płatność cukrową i ONW w 2007 r. ( np. strona internetowa ARiMR lub
CDR, oddziały regionalne lub powiatowe ARiMR), wraz z instrukcją wypełniania,
3) odszukać w dostępnych z
ródłach wniosek o wpis do ewidencji producentów (o ile
przykładowe gospodarstwo go nie posiada),
4) przeczytać instrukcję wypełniania wniosków,
5) wypełnić wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wybrane gospodarstwo rolne,
- wypis z rejestru gruntów,
- plan gospodarstwa,
- mapki geodezyjne,
- formularz wniosku o wpis do ewidencji producentów, wraz z instrukcją wypełniania,
- formularz wniosku o przyznanie płatności obszarowych wraz z instrukcją wypełniania,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Ćwiczenie 4
Wypełnij wniosek o dofinansowanie działalności rolniczej ze środków finansowych Unii
Europejskiej, na przykładzie działania w ramach Osi 1  Poprawa konkurencyjności sektora
rolnego i leśnego  Renty strukturalne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zebrać informacje na temat danego gospodarstwa i rolnika, dla którego będzie
wypełniany wniosek,
2) odszukać w dostępnych z
ródłach wniosek o przyznanie renty strukturalnej,
3) przeczytać instrukcję wypełniania wniosku,
4) wypełnić wniosek na podstawie posiadanych informacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wybrane gospodarstwo rolne,
- wypis z rejestru gruntów,
- plan gospodarstwa,
- formularz wniosku o przyznanie renty strukturalnej wraz z instrukcją wypełniania,
- literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) porównać kredyt kupiecki i bankowy?
2) określić celowość zarządzania finansami?
3) wyjaśnić pojęcia: kapitały własne i obce?
4) określić korzyści dla przedsiębiorców korzystających z kredytów?
5) porównać kredyty obrotowe i inwestycyjne?
6) wypełnić wniosek kredytowy?
7) wyjaśnić pojęcia: faktor i faktorant?
8) przedstawić różnice między leasingiem operacyjnym a finansowym?
9) określić korzyści z faktoringu?
10) określić zadania ARiMR?
11) określić formy wsparcia dla polskiego rolnictwa po wejściu do UE?
12) określić specyfikę płatności bezpośrednich?
13) wyjaśnić zmiany w płatnościach bezpośrednich od 2007 roku?
14) wyjaśnić pojęcie wniosku spersonalizowanego?
15) wypełnić wniosek o dopłaty bezpośrednie?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem
poprawnego wyniku. Tylko wskazanie odpowiedzi nawet poprawnej bez uzasadnienia,
nie będzie uznane.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- zestaw zadań testowych,
- karta odpowiedzi.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Jeśli hurtownik przekazał towar do sklepu, którego właściciel ureguluje zapłatę za
miesiące, to mamy do czynienia z
a) kredytem krótkoterminowym.
b) kredytem hipotecznym.
c) kredytem kupieckim.
d) pożyczką.
2. Planowanie zakupu wysokowydajnych maszyn jest przykładem planu
a) długoterminowego.
b) strategicznego.
c) krótkoterminowego.
d) średnioterminowego.
3. Rosnący popyt na produkty rolnicze może być dla gospodarstwa rolnego
a) szansą.
b) zagrożeniem.
c) mocną stroną.
d) słabą stroną.
4. Z tytułu zakupionych i jeszcze niezapłaconych materiałów i usług powstają
a) kredyty krótkoterminowe,
b) zobowiązania wobec dostawców.
c) zobowiązania wobec pracowników.
d) pożyczki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
5. Ocenę sprawności funkcjonowania przedsiębiorstwa umożliwia kontrola
a) wstępna.
b) bieżąca.
c) prospektywna.
d) końcowa.
6. Oś środowiskowa obejmuje działania dotyczące
a) lokalnych grup działania.
b) poprawy konkurencyjności sektora rolnego i leśnego.
c) jakości życia na obszarach wiejskich.
d) poprawy środowiska naturalnego i obszarów wiejskich.
7. Zwiększenie poziomu sprzedaży o 15% w ciągu 3 lat jest przykładem celu
a) strategicznego.
b) taktycznego.
c) operacyjnego.
d) misji firmy.
8. Celem operacyjnym jest
a) zorganizowanie działań promocyjnych w mediach.
b) produkcja wyrobów najwyższej jakości.
c) zdobycie uznania wśród klientów.
d) podniesienie jakości wyrobów.
9. Plan strategiczny
a) wynika z planu operacyjnego.
b) ustalany jest na najniższym szczeblu zarządzania.
c) dotyczy okresu kilkunastoletniego.
d) dotyczy optymalnego wykorzystania zasobów.
10. Do mocnych stron firmy zaliczymy
a) otwarcie rynków zbytu.
b) wzrost dochodów społeczeństwa.
c) długoletnia tradycja przedsiębiorstwa.
d) wzrost popytu na dany produkt.
11. Proces planowania powinien rozpocząć się od
a) określenia celu.
b) dokonania wyboru wariantu planu.
c) identyfikacji problemów.
d) tworzenia alternatywnych rozwiązań.
12. Streszczenie biznesplanu ma na celu
a) przekonanie inwestora (kredytodawcy) do przedsięwzięcia.
b) przedstawienie krótkiej historii firmy lub przedsięwzięcia.
c) charakterystykę kadry kierowniczej oraz personelu firmy.
d) prezentację nowego przedsięwzięcia z jego gruntownym uzasadnieniem.
13. Określenie pozycji przedsiębiorstwa na rynku zawarte jest w
a) streszczeniu biznesplanu.
b) podsumowaniu biznesplanu.
c) analizie otoczenia.
d) charakterystyce przedsiębiorstwa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
14. Oferowanie dotychczasowych produktów na dotychczasowych rynkach jest przykładem
strategii
a) penetracji rynku.
b) rozwoju rynku.
c) rozwoju produktu.
d) dywersyfikacji.
15. Kontrola sprawowana w trakcie realizacji procesu wytwórczego to kontrola
a) prospektywna.
b) bieżąca.
c) końcowa.
d) retrospektywna.
16. Przekazanie przez użytkownikowi dobra inwestycyjnego do użytkowania na czas
zbliżony do okresu jego gospodarczej używalności to przykład
a) pożyczki lombardowej.
b) leasingu operacyjnego.
c) leasingu finansowego.
d) faktoringu.
17. Jednym z warunków ubiegania się o kredyty preferencyjne jest uzyskanie pozytywnej
opinii z
a) Ośrodka Doradztwa Rolniczego, właściwego dla miejsca zamieszkania.
b) Wojewódzkiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego.
c) Oddziału Centrum Doradztwa Rolniczego.
d) Centrum Doradztwa Rolniczego.
18. Płatności bezpośrednie przysługują producentom rolnym posiadającym grunty rolne
a) powyżej 1 ha.
b) nie mniej niż średnia krajowa.
c) nie mniej niż średnia w województwie.
d) nie więcej niż średnia krajowa.
19. Rysunek przedstawia
a) działkę rolną będącą jednocześnie działką ewidencyjną.
b) dwie działki rolne położone na działce ewidencyjnej.
c) jedną działkę rolną położoną na dwóch działkach ewidencyjnych.
d) dwie działki ewidencyjne położone na działce rolnej.
26
25
27 ż y t o
20. Gospodarstwo składa się z działek rolnych utrzymanych w dobrej kulturze rolnej
o powierzchni: działka I  10 ha, działka II  0,25 ha, działka III  0,07 ha, działka
IV  1,0 ha. A
ączna powierzchnia wyliczona do dopłaty wynosi:
a) 11,25 ha.
b) 10 ha.
c) 11,32 ha.
d) 11 ha.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...............................................................................
Planowanie i finansowanie działalności rolniczej
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedzi Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
6. LITERATURA
1. Agrobiznes. Wybrane zagadnienia prawne. WSiP, Warszawa 1999
2. Bryś J., Bryś R.: Zarządzanie firmą. Format-AB, Warszawa 2005
3. Grontkowska A.: Organizacja gospodarstw rolniczych. Cz. 1. WSiP, Warszawa 1997
4. Grontkowska A.: Podstawy ekonomiki agrobiznesu. Cz. 2. WSiP, Warszawa 2000
5. Grontkowska A., Klepacki B.: Ekonomika i zarządzanie przedsiębiorstwem
w agrobiznesie. Format-AB, Warszawa 2006
6. Klepacki B.: Ekonomika i organizacja rolnictwa. WSiP, Warszawa 1997
7. Klepacki B. (red.): Przedsiębiorstwo w gospodarce rynkowej. Format-AB, Warszawa
2004
8. Kowalak Z.: Ekonomika i organizacja rolnictwa. Część 2. EMPi2, Poznań 1999
9. Kowalak Z.: Produkcja rolnicza. Cz. 1. Gospodarstwo rolne i jego organizacja. EMPi2,
Poznań 2002
10. Kożuch A., Mirończuk A.: Podstawy ekonomiki agrobiznesu. Cz. 1. WSiP, Warszawa
2000
11. Mikina A., Sepkowska Z., Sienna M.: Funkcjonowanie przedsiębiorstwa w warunkach
gospodarki rynkowej. Część 1. REA, Warszawa 2003
12. Nowacka A., Nowacki R.: Podstawy marketingu. Difin, Warszawa 2004
13. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013. Materiał informacyjno-
-promocyjny. Centrum Doradztwa Rolniczego, Brwinów, styczeń 2007
14. Stoner J.A.F., Freeman R.E., Gilbert D.R.: Kierowanie. PWE, Warszawa 2001
15. www.arimr.gov.pl
16. Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza. FAPA, Warszawa 2003
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37