ORGANIZACJA WYPASU
ZWIERZ
T W GOSPODARSTWACH
EKOLOGICZNYCH
materiały dla rolników
Radom 2004
Dodruk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW
zgodnie z decyzją HORre-401-182/04
z dnia 25.06.2004 r.
1
Autorzy:
1. doc. dr hab. Zbigniew Wasilewski
Instyt t Melioracji i Użytk�w Zielonych w Falentach
Projekt okładki: Marek Rząsa, RCDRRiOW w Przysiek
� Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoj Wsi
Wydawca:
Krajowe Centrum RoInictwa EkoIogicznego
- RegionaIne Centrum Doradztwa Rozwoju RoInictwa i Obszarów Wiejskich
w Radomiu
l. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom
Realizacja i druk:
GP RCDRRiOW w Radomi
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom
ISBN 83-89060-51-5
Nakład: 5000 egz.
2
Spis treści
1. Wstęp ................................................................................................................ 4
2. Pastwisko jako produkcyjny użytek rolny.........................................................5
3. Zalety wypasu zwierząt .....................................................................................5
4. Klimatyczne i meteorologiczne uwarunkowania proekologicznej gospodarki
pastwiskowej .....................................................................................................7
5. Okres wegetacyjny i sezon pastwiskowy ..........................................................8
6. Naturalny potencjał produkcyjny różnych rodzajów użytków zielonych
w Polsce oraz ich przydatność do wypasu ........................................................9
7. Wypas różnych gatunków zwierząt  zalety i wady oraz wypas mieszany .... 11
8. Oddziaływanie zwierząt na darń i glebę oraz skutki dla środowiska ..............12
9. Zachowania stadne zwierząt ............................................................................12
10. Wypas zwierząt a różnorodność botaniczna runi ..........................................13
11. Rośliny motylkowate na ekologicznych pastwiskach ...................................14
12. Systemy i sposoby wypasu  zalety i wady ..................................................15
13. Wypas dzienny i całodobowy ........................................................................19
14. Zmienne czyli pastwiskowo-kośne użytkowanie ..........................................20
15. Odchody na pastwiskach  korzyści i zagrożenia oraz nawożenie ...............20
16. Infrastruktura pastwiskowa ..........................................................................22
17. Zaopatrzenie zwierząt w wodę ......................................................................22
19. Pielęgnowanie pastwisk ................................................................................22
20. Podsumowanie ...............................................................................................23
21. Definicje i pojęcia związane z gospodarką pastwiskową ..............................24
22. Załącznik Nr 1 - Upoważnione jednostki certyfikujące rolnictwo
ekologiczne w roku 2003 ................................................................................ 31
3
1. Wstęp
Podstawą rolnictwa ekologicznego jest zachowanie przyjaznych relacji mię-
dzy szeroko rozumianym rolnictwem (wpływ na glebę, rośliny i zwierzęta oraz
ilość i jakość produkowanej żywności), a środowiskiem. Rolnictwo ekologiczne
może się zatem rozwijać tylko w regionach, obszarach wiejskich i na użytkach
rolnych o małym skażeniu środowiska, a takimi są z natury trwałe użytki zielone.
Ze zwierząt gospodarskich, najczęściej wypasa się bydło, owce i konie. Wypas
gęsi, trzody chlewnej czy strusi jest w Polsce incydentalny i nie ma praktycznego
znaczenia. Dla tych zwierząt nie urządza się pastwisk. Natomiast najpowszechniej
wypasaną grupą zwierząt jest bydło (różne grupy wiekowe, od cieląt aż po krowy
mleczne) z uwagi na jej liczebność i powszechność utrzymywania.
Bydło w największym stopniu przystosowało się do zjadania roślin-
ności trawiastej i ziołowej rosnącej na trwałych użytkach zielonych. Jest
ono w stanie korzystać z użytków położonych w różnych warunkach sie-
dliskowych, od suchych i ubogich aż do podmokłych, a nawet mokrych.
I odwrotnie, na skutek zgryzania, tratowania, selektywnego pobierania
określonych gatunków roślin, a nawet ich części, udeptywania gleby oraz
pozostawiania odchodów, wytworzyły się specyficzne, często o dużej war-
tości przyrodniczej zbiorowiska roślinne, dobrze znoszące spasanie.
W ujęciu historycznym, od pojawienia się na terenie obecnej Polski zwierząt
przeżuwających, wszystkie tereny porośnięte roślinnością trawiasto-ziołową czyli
obecne użytki zielone stanowiły pastwiska zarówno dla zwierząt dzikich jak i udo-
mowionych. Nie konserwowano pasz na okres zimowy. Stąd w rolnictwie ekolo-
gicznym, rola i znaczenie pastwisk tak w gospodarstwie jak i otaczającym nas śro-
dowisku jest niesłychanie ważna.
Co to jest pastwisko? Jest to użytek zielony odpowiednio urządzony na którym
zwierzęta, swobodnie poruszając się po określonych częściach pastwiska, same
pobierają paszę (zielonkę).
Czym różni się pastwisko ekologiczne od konwencjonalnego? Przede wszyst-
kim rodzajem i intensywnością nawożenia. Nadrzędnym celem pastwiska konwen-
cjonalnego jest produkowanie i dostarczanie zwierzętom dużych ilości paszy, sta-
nowiącej podstawę ich wysokiej wydajności. Aspekty ochrony środowiska są tutaj
drugorzędne. Natomiast pastwisko ekologiczne opiera się na maksymalnym wy-
korzystaniu naturalnych możliwości produkcyjnych siedliska (żyzności gleby, za-
opatrzenia roślin w wodę) wspomaganych nawozami gospodarskimi i pozyskiwa-
nie mniejszych ilości pasz lecz o wysokich walorach żywieniowych wynikających
głównie z dużej różnorodności rosnących gatunków roślin. Aspekty ochrony śro-
dowiska stawiane są na równi z aspektem produkcyjnym. Tak jest np. przy wypa-
sie owiec na górskich halach. Hale te stanowią doskonałe paszowiska, ale również
są nieodłącznym elementem piękna krajobrazu i bez użytkowania, a zwłaszcza
4
wypasu porosłyby lasem. Są również miejscem rekreacji i uprawiania sportu (tra-
sy narciarskie) oraz zachowania unikatowych gatunków roślin, specyficznych zbio-
rowisk roślinnych itp. Zwierzęta, zwłaszcza trawożerne, w gospodarstwach ekolo-
gicznych muszą korzystać z pastwisk, a w przypadku ich braku co najmniej z roz-
ległego okólnika.
2. Pastwisko jako produkcyjny użytek rolny
Wypas zwierząt stanowi specyficzną formę rolniczego użytkowania ziemi. Spe-
cyfika ta wynika ze ścisłego związku jaki zachodzi między warunkami siedlisko-
wymi (charakterystycznymi dla powstawania zróżnicowanych pod względem bo-
tanicznym i wartościowym zbiorowisk trawiastych i ziołowo-trawiastych), a wy-
pasanymi zwierzętami.
Wypas zwierząt w Polsce wynika najczęściej z korzyści zarówno dla rolnika,
wypasanych zwierząt oraz środowiska przyrodniczego.
Na pastwiskach intensywnych, w niżowej części kraju z 1 ha dobrego pastwi-
ska można uzyskać 9-10 t suchej masy z 1 ha lub odpowiednio około 45-50 t zie-
lonki. Są to plony bardzo wysokie, a ich wartość żywieniowa znacznie przewyższa
inne uprawy paszowe. W tej wielkości plonu może znajdować się 2000-2500 kg
białka, a jego wartość energetyczna wynosić 55-60 tys. MJ. Na pastwisku użytko-
wanym wg zasad ekologicznych wielkość uzyskiwanych plonów jest z reguły niż-
sza, co nie oznacza, że taki sposób gospodarowania jest gorszy. Wprost przeciw-
nie, wzrastające zapotrzebowanie na żywność ekologiczną sprawia, że odbiorca
jest skłonny zapłacić wyższą cenę w zamian za otrzymanie produktu zdrowego,
czystego i wartością zbliżonego do produktu naturalnego, a taki można uzyskać
tylko na bogatych pod względem botanicznym pastwiskach.
3. Zalety wypasu zwierząt
Korzyści z wypasu zwierząt są ewidentne. Można je ująć w następujące grupy:
gospodarcze, jakościowe paszy, zoohigieniczne i środowiskowe.
Z korzyści gospodarczych na pierwszy plan wysuwają się niskie koszty pozy-
skiwania zielonki pastwiskowej w stosunku do innych pasz. Jest to pasza najtań-
sza ze wszystkich pasz objętościowych soczystych. Potwierdzają to badania eko-
nomiczne, z których wynika, że koszty produkcji pasz w przeliczeniu na jednostkę
owsianą (j.o) na gruntach ornych są około 2,5-krotnie większe niż na użytkach
zielonych, a zwłaszcza na pastwiskach. Koszt produkcji 1 j. o. np. w kukurydzy
(ziarno) oraz burakach półcukrowych był 3-krotnie większy niż w zielonce pa-
stwiskowej, w zbożach 2-3-krotnie, w mieszance zbożowej, roślinach strączko-
wych i zielonce z kukurydzy 2,5-krotnie.
Na korzyści jakościowe składa się wielogatunkowość spasanej runi bezpo-
średnio przekładającej się na jej jakość i wartość paszową. Taka zielonka zawiera
5
niezbędne dla zwierząt i w odpowiednich proporcjach składniki żywieniowe,
a zwłaszcza makro i mikroelementy, białko (korzystny skład aminokwasowy), cu-
kry, witaminy, związki hormonalne i inne określane mianem związków czynnych.
Jej wartość żywieniowa oraz dzienne spożycie na pastwiskach ekologicznych może
gwarantować wydajność zwierząt na poziomie nawet 15 litrów mleka od 1 krowy
dziennie lub dobowe przyrosty masy ciała bydła opasowego i hodowlanego na
poziomie 0,5-0,7 kg od jednej sztuki dziennie.
Pastwiska mają ogromne znaczenie zoohigieniczne, ponieważ stwierdzono
niezwykle korzystny wpływ ruchu, świeżego powietrza, czynników atmosferycz-
nych i słońca na zdrowie, kondycję i odporność zwierząt na choroby. Sprzyjają
temu również różne substancje dietetyczne i antyseptyczne znajdujące się w zja-
danych żywych roślinach, a zwłaszcza ziołach, stanowiących znaczący kompo-
nent paszy pastwiskowej. Aby wychować zdrową i pięknie zbudowaną (o dobrym
pokroju) krowę należy już od cielęcia utrzymywać ją na pastwisku, i to dobrym
pastwisku. To się opłaci! Dość wspomnieć, że synteza witaminy D, tak ważnej
i niezbędnej zwłaszcza dla młodego organizmu, odbywa się tylko w warunkach
działania promieni słonecznych, a to zapewnia pastwisko a nie obora.
Pastwiska nie stanowią zagrożenia dla otaczającego nas środowiska. Wprost
przeciwnie, stwierdzono korzystny wpływ zwierząt na glebę i darń na skutek pozosta-
wiania odchodów, udeptywanie, sprzyjanie bytowaniu dzikim zwierzętom zamieszku-
jącym tereny spasane a omijające tereny koszone itp. Na pastwiskach zachodzą specy-
ficzne relacje, ukształtowane przez tysiąclecia, między zwierzętami przeżuwającymi
a zbiorowiskami trawiasto-ziołowymi (runią pastwiskową) i odwrotnie.
Wypas zwierząt, podobnie jak każda inna forma żywienia sprawia, że część paszy
nie jest zjadana. Aby ograniczyć straty do minimum (nie więcej jak 20% plonu), na
pastwiskach dla bydła i koni należy spasać ruń w momencie jej dojrzałości pastwisko-
wej tj. po uzyskaniu wysokości 15-18 cm, a dla owiec 10-12 cm (tab. 1). Tak wyrośnię-
tą ruń zwierzęta chętnie pobierają i w stosunkowo krótkim czasie są w stanie zaspoko-
ić swoje potrzeby pokarmowe. W takiej runi zawartość składników pokarmowych jest
optymalna, a wzajemne proporcje zawartości białka do cukrów najbardziej korzystne.
Spasanie runi niższej (odpowiednio 10-12 cm i 6-8 cm) zaleca się tylko w okresie wio-
sennym w momencie przejścia z żywienia zimowego na letnie zielonką.
Tabela 1.
Spożycie zielonki przez krowę w zależności od wysokości głównej masy runi
Wysokość runi cm Dobowe spożycie kg z. m. Dobowe spożycie kg s. m.
2  8 20 4,5
8  12 41 9,0
12  20 68 14,5
20  40 32 7,8
6
Spasanie runi zbyt niskiej jak i zbyt wysokiej sprawia że zwierzęta
pobierają jej mało, co niekorzystnie odbija się na ich wydajności. Prak-
tykowane wówczas wydłużanie czasu pasienia nie sprzyja zwiększeniu
pobrania paszy. Na dobrym pastwisku ekologicznym czas pasienia nie
powinien przekraczać 10-12 godz. na dobę.
Zbieranie paszy przez krowę w ciągu doby trwa średnio około 10-12 godzin.
Czas przeżuwania zebranej paszy trwa około 7 godz. Długość czasu przeżuwania
zielonki pastwiskowej może być bardzo zróżnicowana w zależności od jej jakości
(zawartości włókna i strawności). Ponadto, im więcej włókna w paszy tym jej po-
branie jest mniejsze (dłuższe zaleganie w przewodzie pokarmowym), dłuższy czas
przeżuwania i mniejsza wydajność zwierząt. W pozostałym czasie zwierzę pije
wodę i odpoczywa. W ciągu doby krowa leży (odpoczywa) około 12 godz. Przy
czym czas leżenia składa się z około 9 różnej długości okresów spoczynku. Droga
przebyta przez krowę na pastwisku w ciągu doby wynosi około 4 km, z czego na
dzień przypada około 3 km, a na noc 1 km.
4. Klimatyczne i meteorologiczne uwarunkowania proekologicznej
gospodarki pastwiskowej
Polska leży w strefie klimatu przejściowego umiarkowanego. Długość trwa-
nia pór roku oraz występujące warunki meteorologiczne są znacznie zróżnico-
wane, zwłaszcza w zależności od regionu kraju.
Warunki klimatyczne mają bezpośredni wpływ na intensywność i równomier-
ność przyrastania plonu na pastwiskach. Tempo przyrastania plonu, zwłaszcza
na naturalnych i półnaturalnych pastwiskach, nie jest równomierne. Jego prze-
bieg można scharakteryzować następująco: od momentu ruszenia wegetacji za-
czyna powoli wzrastać i w okresie od około połowy maja do połowy czerwca
osiąga tempo najwyższe, a następnie stopniowo maleje aż do zakończenia wege-
tacji roślin (do zimy).
Można powiedzieć, że na ekologicznych użytkach zielonych od początku we-
getacji roślin aż do lata przyrost plonu zwiększa się lecz jego wartość żywienio-
wa (paszowa) znacznie się pogarsza. Największe dobowe przyrastanie plonu
stwierdza się w maju i czerwcu (tabela 2). Świadczy to o dużej zmienności wiel-
kości podaży paszy (zmniejszenie) z upływem sezonu pastwiskowego i dlatego
do utrzymania określonego stada zwierząt należy przeznaczać coraz większą
powierzchnię do spasania.
Aby utrzymać ciągłość żywienia zielonką pastwiskową przez cały sezon,
powierzchnię pastwiska najlepiej ustalać na podstawie wielkości dobowego
przyrastania plonu lub długości czasu odrastania runi notowanego w sierpniu,
a nawet wrześniu.
7
Tabela 2.
Średni dobowy przyrost suchej masy plonu, w poszczególnych miesiącach
Miesiące / kolejne odrosty runi (rotacje)
Pastwisko ekologiczne  siedlisko
IV - V / 1 VI  VII / 2 VIII  IX / 3
suche 15x/ 12 9
okresowo suche 20 16 9
umiarkowanie wilgotne 25 12 11
wilgotne 30 32 18
x/
- liczony od momentu ruszenia wegetacji roślin
Podobnie jak tempo przyrastania masy plonu kształtuje się tempo przyrastania
wysokości runi. Najkorzystniej jest spasać zielonkę w momencie jej tzw. dojrzało-
ści pastwiskowej albo inaczej dojrzałości do wypasu. Kryterium tej przydatności
jest plon ok. 6-10 t�ha-1 zielonki (1-2 t s.m.) lub wysokość głównej masy runi
15-18 cm dla bydła i 10-12 cm dla owiec. W praktyce, zdecydowanie prostszym
sposobem oceny wielkości aktualnego plonu jest zmierzenie jej wysokości. Do
tego celu z powodzeniem można użyć każdą miarkę z herbometrem włącznie.
Najbardziej niekorzystnym okresem dla gospodarki pastwiskowej,
szczególnie na niżu, jest w naszych warunkach lipiec-sierpień, kiedy na
skutek występujących w tym czasie wysokich temperatur powietrza w po-
łączeniu z niedostateczną ilością opadów oraz słabnącym naturalnym ryt-
mem rozwoju, zwłaszcza traw, przyrost zielonki jest mały, a jej wartość
żywieniowa obniżona.
Czynnik wodny na pastwiskach odgrywa pierwszorzędną rolę. Sprzyja pozyski-
waniu wysokich plonów, dobremu rozkładowi podaży paszy w sezonie pastwisko-
wym oraz jej jakości określanej na podstawie składu botanicznego i chemicznego.
Na wyprodukowanie 1 kg suchej masy, pastwisko ekologiczne zużywa 800-1000
litrów wody podczas gdy konwencjonalne 500-600 litrów. Potrzeby wodne pastwisk,
zwłaszcza położonych na glebach lekkich z niskim poziomem zalegania lustra wody
gruntowej (siedliska grądowe), wyrażone w mm opadu wynoszą: w kwietniu 65 mm,
w maju 120, czerwcu 115, lipcu 100, sierpniu 80 i wrześniu 70, czyli razem w okre-
sie IV-IX około 550 mm. Jest to wielkość często przekraczająca opady całoroczne.
Świadczy to dobitnie o potrzebie, tam gdzie jest to możliwe, stosowania nawodnień
oraz zatrzymywania wody, zwłaszcza pozimowej w systemach melioracyjnych (rowy,
zbiorniki) i wykorzystywania w okresach suszy.
5. Okres wegetacyjny i sezon pastwiskowy
Warunki klimatyczne oraz meteorologiczne występujące w określonych regio-
nach kraju mają również bezpośredni wpływ na długość okresu wegetacyjnego
oraz sezonu pastwiskowego.
8
W naszej strefie klimatycznej z 365 dni w roku roślinność  rośnie przez
210-220 dni, czyli najczęściej od końca marca do końca paz
dziernika. W czasie po-
zostałych 140-150 dni pozostaje w staniu spoczynku (zima - utajone procesy życio-
we). W okresie wegetacji, a więc wzrostu roślin, jednym z najbardziej efektywnych
i przyjaznych zwierzętom sposobów wykorzystania trwałych użytków zielonych jest
ich spasanie. Trwa ono najczęściej około 160-170 dni w roku (od pierwszej dekady
maja do połowy paz
dziernika), a więc jest krótsze od żywienia zimowego (alkierzo-
wego), w zależności od regionu, od 30 do 60 dni. Dla przykładu, w regionie północ-
no-wschodniej Polski okresy te są istotnie krótsze i wynoszą około 180-190 dni okres
wegetacji roślin oraz 130-140 dni okres pastwiskowy. Sprawia to, że okres żywienia
alkierzowego trwa ok. 235-225, a nawet więcej dni. Zachodzi więc potrzeba groma-
dzenia dużych ilości pasz konserwowanych na okres żywienia zimowego.
W warunkach klimatycznych Polski, koniec sezonu pastwiskowego przypada
około połowy paz
dziernika.
6. Naturalny potencjał produkcyjny różnych rodzajów użytków
zielonych w Polsce oraz ich przydatność do wypasu
W Polsce wszystkie łąki i pastwiska poklasyfikowano w grupy a następnie w ro-
dzaje i ujęto w tzw.  Typologiczny podział łąk . Kryteriami podziału na poszcze-
gólne grupy i rodzaje były: rodzaje gleb, warunki wilgotnościowe oraz położenie
użytku w terenie. Natomiast ich wyróżnianie w terenie oparto na szacie roślinnej
tzn. roślinności porastającej dany użytek. Typologiczny podział dobrze i precyzyj-
nie kwalifikuje siedliska łąkowe również pod względem ich przydatności do rolni-
czego lub poza rolniczego użytkowania oraz jako użytki ekologiczne. Podział ten
wyróżnia 4 grupy siedlisk i 16 ich rodzajów (tabela 3).
Tabela 3.
Grupy i rodzaje użytków zielonych wg typologicznego ich podziału
Rodzaje
Grupy
(kierunek zwiększającego się uwilgotnienia )
A. Uż. ziel. łęgowe 1. zgrądowiałe 2. właściwe 3. rozlewiskowe 4. zastoiskowe
B. Uż. ziel. grądowe 1. zubożałe 2. właściwe 3. popławne 4. podmokłe
C. Uż. ziel. bagienne 1. podtopione 2. wododziałowe 3. właściwe 4. zalewne
D. Uż. ziel. pobagienne 1. grądowiejące 2. zdegradowane 3. właściwe 4. łęgowiejące
Nie wszystkie wykazane w tabeli 3 rodzaje użytków zielonych można spasać.
Główną przeszkodą są warunki wilgotnościowe gleb, ich rodzaj oraz położenie
użytku w topografii terenu.
Dane zawarte w tabeli 4 wskazują, że poszczególne rodzaje użytków zielonych
charakteryzują się różną przydatnością do wypasu. Przede wszystkim, do wypasu
nie nadają się użytki zielone stale mokre (zwłaszcza bagna) na których wykształci-
9
ły się nieprzydatne na paszę zbiorowiska roślinne z dominacją takich grup roślin jak
turzyce, sity, skrzypy, pałki, tatarak pospolity, trzcina pospolita, itp. Podany we wspo-
mnianej tabeli naturalny i możliwy do uzyskania, w warunkach ekologicznej produk-
cji, potencjał produkcyjny różnych rodzajów użytków zielonych pozwolił na wylicze-
nie dopuszczalnej obsady zwierząt czyli możliwości pokrycia potrzeb pokarmowych
określonej liczby zwierząt na 1 ha przez cały sezon pastwiskowy. Wynika z niej, że
dopuszczalna obsada obliczana na podstawie naturalnego potencjału produkcyjnego,
w zasadzie nie przekracza 1 DJP i mieści się w ustawowo dopuszczalnej, a na podsta-
wie możliwego do uzyskania w warunkach ekologicznej produkcji nawet 2  2,8 DJP
i jest zdecydowanie większa. Wg  ustawy ekologicznej dopuszczalna obsada zwie-
rząt wynosi od 0,5 do 1,5 DJP na 1 ha. Uzyskanie tak wysokich plonów z pastwisk
w warunkach ekologicznej produkcji wiąże się z dużą dbałością o pastwisko, a zwłasz-
cza o urządzenia melioracyjne, właściwe nawożenie i pielęgnowanie.
Tabela 4.
Rodzaj wypasu, potencjał produkcyjny naturalny i w warunkach ekologicznego
gospodarowania oraz dopuszczalna obsada zwierząt
Potencjał produkcyjny (t�ha-1 s.m.) Dopuszczalna obsada (DJP�ha-1)
przy przy potencjale
Siedlisko
ekologicznie
potencjale ekologicznie
naturalny
możliwy
naturalnym możliwym
Typowe siedliska pastwiskowe przydatne do każdego rodzaju wypasu
A - 1 3 - 4 ok. 8 0,8 - 1,1x/ ok. 2,8xx/
B - 2 1,5 - 2,5 ok. 6 0,4 - 0,7 ok. 2,1
B - 3 3 - 5 ok. 8 0,8 - 1,4 ok. 2,8
D - 1 1,5 - 2 ok. 6 0,4 - 0,5 ok. 2,1
D - 3 1,5 - 2,5 ok. 6 0,4 - 0,7 ok. 2,1
Siedliska na których możliwy jest tylko wypas ekologiczny (ekstensywny)
B - 1 2 - 2,5 ok. 3 0,5 - 0,7x/ ok. 1,1xx/
D - 2 2 - 3,5 ok. 6 0,5 - 0,9 ok. 2,1
Siedliska na których możliwy jest tylko wypas ekologiczny okresowy
A - 2 4 - 5 ok. 8 wg dostępności paszy
A - 3 3,5 - 10 ok. 8
B - 4 2 - 2,5 ok. 5
C - 1 1 - 2
D - 4 2 - 3,5 ok. 8
Siedliska ekologiczne (wypas niemożliwy)
A - 4 3 - 3,5
C -2 1 - 2
C - 3 1,5 - 2,5
C - 4 2 - 3
x/
niezbędna podaż paszy dla 1 DJP w sezonie pastwiskowym trwającym około 160 dni przy
wykorzystaniu runi 60% wynosi około 3,7 t s.m.
xx/
niezbędna podaż paszy dla 1 DJP w sezonie pastwiskowym trwającym około 160 dni przy
wykorzystaniu runi 80% wynosi około 2,8 t s.m.
10
7. Wypas różnych gatunków zwierząt  zalety i wady oraz
wypas mieszany
Na polskiej wsi utrwaliła się tradycja wypasu wszystkich znajdujących się w go-
spodarstwie zwierząt przeżuwających na jednym pastwisku (bydła, owiec, koni).
W systemie rolnictwa ekologicznego taki wypas jest bardzo polecany. Co daje wy-
pas mieszany w stosunku do wypasu jednego gatunku? Lepsze paszowe wykorzy-
stanie runi, mniejsze jej niszczenie, lepsza jakość spasanej runi, ograniczenie inwazji
pasożytów, zwiększenie atrakcyjności krajobrazowej tak spasanych terenów.
Wypas mieszany, na skutek selektywnego zgryzania przez poszczególne
gatunki zwierząt różnych gatunków roślin oraz różnych pięter runi (np.
krowy piętro wysokie a owce niskie) sprzyja jej zagęszczeniu oraz two-
rzenia sprężystej i odpornej na mechaniczne uszkodzenia darni (np. raci-
cami czy kopytami zwierząt).
W wypasie mieszanym większe korzyści uzyskuje ten gatunek zwierząt, które-
go udział w stadzie jest mniejszy. Aby wypas mieszany był efektywny i korzystny
dla runi pastwiskowej musi kierować się potrzebą wytworzenia tzw. więzi spo-
łecznych międzygatunkowych, np. bydła i owiec. Jeżeli takich więzi nie ma, wów-
czas tworzą się odrębne stada jednogatunkowe pasące się oddzielnie, nawet w du-
żych odległościach. Natomiast tam gdzie przed rozpoczęciem wypasu trzymano je
razem lub w sąsiednich kojcach (częściach obór) przez około 2 miesiące, wówczas
pasły się one razem w rozproszeniu pojedynczym a nie grupowym.
Na pograniczu wypasu jednogatunkowego i mieszanego jest następczy wypas
określonych gatunków zwierząt po sobie na tych samych częściach pastwiska lub
pastwiskach. Wypas następczy owiec po bydle sprzyjał lepszemu rozwojowi i więk-
szemu udziałowi koniczyny białej w runi oraz lepszego jej odnawiania z samosie-
wów nasion nie strawionych przez bydło i owce. Ponadto, wypas następczy sprzy-
jał lepszemu plonowaniu pastwiska, w tym zwłaszcza koniczyny białej.
W Polsce wypas takich gatunków zwierząt jak trzoda chlewna, gęsi czy strusie
odbywa się sporadycznie. Nie organizuje się dla nich pastwisk, chociaż spotyka
się spasanie łąk stadami gęsi. Nie są to jednak pastwiska trwałe. Gęsi bardzo inten-
sywnie i nisko wyskubują roślinność, aż do skubania węzłów krzewienia włącz-
nie. W takich warunkach szybko giną gatunki wartościowe pod względem paszo-
wym i ekologicznym, a w ich miejsce rozwijają się chwasty np. pięciornik gęsi.
Trzoda chlewna z uwagi na sposób zachowania się (intensywne rycie i niszczenie
darni) częściej utrzymywana bywa na okólnikach niż na pastwisku. Natomiast wypas
strusi, zarówno z punktu widzenia ekonomicznego jak i stwarzanych zagrożeń dla
ludzi jest bardzo ryzykowny. Pastwiska takie wymagają bardzo solidnych i kosz-
townych ogrodzeń. Efekty gospodarcze takiego wypasu są co najmniej wątpliwe.
Najlepiej dowozić zielonkę na wygrodzone okólniki.
11
8. Oddziaływanie zwierząt na darń i glebę oraz skutki dla
środowiska
Wypasane zwierzęta bardzo intensywnie wpływają na zbiorowiska roślin-
ne. Wpływ ten wyraża się m.in. nierównomiernym zgryzaniem runi na całej
spasanej powierzchni. Zawsze występują miejsca gdzie roślinność jest inten-
sywnie zjadana i miejsca gdzie jest wręcz omijana. Zjawisko to zależy od ro-
dzaju wypasanych zwierząt, warunków siedliskowych, a przede wszystkim od
składu botanicznego runi. W poszukiwaniu lepszej paszy, zwierzęta poruszają
się po pastwisku tym intensywniej im większa jest różnorodność gatunkowa
runi. Na średniej jakości pastwiskach krowa pokonuje odległość około 3 km
nie licząc dojścia z obory do pastwiska i z powrotem. Sprawa intensywności
poruszania się zwierząt po pastwisku nie jest bagatelna, bowiem stwierdzono,
że ilość energii zużytej na przejście 1,3 km jest równa ilości potrzebnej na
wyprodukowanie 1 litra mleka. Intensywność oraz sposób poruszania się zwie-
rząt po pastwisku zależy również od kształtu powierzchni spasanych, a szcze-
gólnie kwater w warunkach kwaterowego wypasu. Kiedy ich kształt jest zbli-
żony do kwadratu, krowy poruszają się w koło, najpierw wzdłuż ogrodzeń.
W przypadku prostokąta poruszają się wydeptanymi ścieżkami wzdłuż dłuż-
szych boków ogrodzenia.
Intensywność poruszania się zwierząt po pastwisku ma duży wpływ na gle-
bę. Może być on zarówno dodatni jak i ujemny. Na glebach mineralnych, in-
tensywne poruszanie się zwierząt nie jest pożądane, bowiem ugniatanie i tak
mocno zbitej wierzchniej warstwy gleby wpływa ujemnie na jej właściwości
fizyko-chemiczne (zmniejszenie porowatości, a tym samym intensywności wsią-
kania i zatrzymywania wody oraz napowietrzenia). Sprawia to, że w miejsce
wartościowych gatunków runi rozwijają się gatunki mniej wartościowe
(np. sity), a nawet niepożądane, którym takie warunki sprzyjają. Natomiast na
glebach organicznych, a zwłaszcza mocno odwodnionych, gdzie na skutek sil-
nego napowietrzenia zachodzi intensywny proces rozkładu substancji organicz-
nej oraz jej mineralizacji, wypas jest jednym z czynników ograniczających te
procesy. Ciągłe udeptywanie i zagęszczanie wierzchniej warstwy gleby sprzy-
ja utrzymywaniu się bardziej zwartej oraz elastycznej i o większej nośności
darni oraz sprzyja ograniczeniu rozwoju roślinności inwazyjnej (zakrzaczeń
i zadrzewień). Na elastyczność i nośność darni niewątpliwy wpływ ma uwil-
gotnienie gleby. Im gleba i darń wilgotniejsze tym bardziej stają się wrażliwe
na uszkodzenia przez pasące się zwierzęta.
9. Zachowania stadne zwierząt
Krowa na pastwisku ekologicznym pasie się efektywnie około 10 do 12 godz.
na dobę. Jest to czas niewiele zmieniający się w zależności od dostępności czy
12
smakowitości paszy. Nawet na pastwiskach bardzo ubogich i nisko wydajnych,
gdzie przez wspomniany czas zwierzęta nie mogą zebrać dostatecznej ilości paszy
i są głodne, też nie obserwujemy przedłużania czasu jej pobierania.
Krowy i owce należące do jednego stada mają skłonność do zachowania wspól-
nych nawyków ujmowanych w określenie  prawa stadnego obowiązującego
każde wypasane zwierzę. Uwidacznia się to np. w równoczesnym, stadnym
pobieraniu paszy, przeżuwaniu, piciu wody czy odpoczywaniu. Istnieją dowo-
dy na to, że określone sztuki w stadzie pełnią rolę przywódców i niejako na-
rzucają swoją wolę całemu stadu.
Nie bez znaczenia jest również temperatura powietrza. W dni chłodne zwie-
rzęta skupiają się bardziej niż w ciepłe. Ale np. w czasie burzy zwierzęta sku-
piają się blisko siebie prawie się dotykając.
10. Wypas zwierząt a różnorodność botaniczna runi
Aby pastwisko było w stanie wyżywić pasące się zwierzęta, muszą na nim
rosnąć rośliny przede wszystkim chętnie zjadane. Jakimi zmysłami kieruje
się zwierzę przy wyborze paszy ? Z różnych obserwacji wynika, że najważ-
niejszym zmysłem jest powonienie. Inne zmysły takie jak smak, dotyk czy
wzrok odgrywają mniejszą rolę. Jednym z czynników wpływających na chęć
pobierania paszy przez zwierzęta jest dążenie do przyjemnego przeżuwania.
Wybierają więc gatunki miękkie. Ale nie tylko. Zawsze dążą do zebrania paszy
zbilansowanej pod każdym względem: zawartości białka i włókna, strawno-
ści, składu botanicznego i chemicznego i wielu innych cech takich jak np.
faza rozwojowa roślin.
Podstawową grupą roślin na każdym dobrym pastwisku, zawsze powinny
być trawy (tab. 5). Do pożądanych gatunków traw, w zależności od rodzaju
i żyzności gleby oraz zaopatrzenia roślin w wodę, a także pod względem trwa-
łości, uniwersalności użytkowania, możliwości tworzenia wysokich plonów,
chętnego zjadania przez zwierzęta (dobra smakowitość), dobrego odrastania,
znoszenia częstego przygryzania oraz tworzenia gęstej runi i zwartej darni
należą: życica trwała (rajgras angielski), wiechlina łąkowa, kostrzewa łąko-
wa, tymotka łąkowa, kupkówka pospolita, mietlica biaława, kostrzewa czer-
wona, grzebienica pospolita oraz dopuszczalny może być niewielki udział
perzu właściwego.
Pozostałe gatunki traw, a zwłaszcza takie jak stokłosa bezostna, wyczy-
niec łąkowy, mozga trzcinowata mogą występować na pastwiskach ekolo-
gicznych, lecz ich przydatność do pastwiskowego użytkowania nie jest duża.
W siedliskach mokrych i bardzo mokrych zwierzęta mogą zjadać nawet mannę
mielec i mannę jadalną.
13
Tabela 5.
Pożądany skład botaniczny runi użytkowanej wyłącznie pastwiskowo
i zmiennie (grupy roślin)
udział w plonie (%)
Grupa roślin
użytkowanie użytkowanie
pastwiskowe zmienne
Trawy 60  70 60  70
w tym: niskie i średnio wysokie, 30  40 30  35
wysokie 20  30 30  35
Rośliny motylkowate 20  30 20  30
Zioła i chwasty do 20 do 20
Specyficzną i bardzo liczną grupę roślin na pastwiskach, zwłaszcza w warun-
kach ekologicznego gospodarowania, stanowią zioła i chwasty. Obecność tych ro-
ślin w runi jest niezastąpiona. Ich specyfika polega m. in. na występowaniu tylko
w określonych warunkach siedliskowych stając się tzw. roślinami wskaz
nikowy-
mi różnie uwilgotnionych i o różnej żyzności siedlisk, różnie spasanych pastwisk,
itp. Występując zarówno pojedynczo, w zwartych grupach albo płatach, kwitnąc
różnymi barwami oraz w różnych terminach okresu wegetacyjnego nadają tym
użytkom wyjątkowego piękna. Oprócz wartości paszowej, stanowią m. in. z
ródło
pokarmu dla licznych dorosłych owadów i ich gąsienic, dzikich zwierząt roślino-
żernych, a po wydaniu nasion również dla ptaków.
Z grupy ziół, na pastwiskach ekologicznych pożądane są i najpowszech-
niej występują:
mniszek pospolity, powszechnie zwany mleczem, krwawnik pospolity, bro-
dawnik jesienny, pięciornik gęsi, przywrotnik pasterski, babka lancetowata,
kminek zwyczajny, marchew zwyczajna. Niektóre chwasty na pastwiskach to:
stokrotka pospolita, jastrzębiec kosmaczek, jaskier ostry, jaskier rozłogowy,
szczaw zwyczajny, pokrzywa zwyczajna, szczaw tępolistny i kędzierzawy,
śmiałek darniowy, turzyce, sity (najczęściej rozpierzchły i skupiony), skrzyp
polny i błotny, ostrożenie.
11. Rośliny motylkowate na ekologicznych pastwiskach
Z roślin motylkowatych, do pastwiskowego użytkowania bezkonkurencyjnie
najlepsza jest koniczyna biała. Jest to gatunek bardzo chętnie zjadany przez zwie-
rzęta, dość dobrze plonujący, a przede wszystkim znoszący częste przygryzanie
i udeptywanie. Praktycznie, dobre pastwiska ekologiczne bez koniczyny białej nie
mogą istnieć. Jej jedynym mankamentem jest nietrwałość w zbiorowisku roślin-
nym, szczególnie na glebach podlegających procesowi zakwaszania i podsychają-
cych. Koniczyna biała jest rośliną plonującą na średnim poziomie lecz wyraz
nie
poprawia wartość żywieniową zielonki pastwiskowej.
14
Szczególne znaczenie roślin motylkowatych w tym koniczyny białej,
wynika m. in. z możliwości wiązania azotu atmosferycznego przez bakte-
rie brodawkowe Rhizobium. Sprawia to, że możliwe jest ograniczenie zu-
życia nawozów gospodarskich, ponieważ trawy są w stanie wykorzysty-
wać ten azot prawie na równi z dostarczanym w nawozie. Należy dążyć
aby jej udział w runi wynosił około 20-30% (tab. 5). Powszechnie przyj-
muje się, że 1% udział koniczyny w runi równoważy 2 a nawet 3 kg azotu
nawozowego, co daje rolnikowi wymierne korzyści ekonomiczne, orga-
nizacyjne i korzystny wpływ na środowisko.
Na pastwiskach położonych w siedliskach za suchych dla koniczyny białej,
dopuszczalna może być komonica zwyczajna, która jednak nie jest chętnie zjada-
na przez zwierzęta. Na pastwiskach położonych w siedliskach wilgotnych może
występować koniczyna biało-różowa (koniczyna szwedzka), dość chętnie zjadana
przez zwierzęta i znosząca zgryzanie.
12. Systemy i sposoby wypasu  zalety i wady
Aby efekty wypasu były jak największe, pastwisko powinno być zlokalizowane
jak najbliżej zabudowań inwentarskich. Jego usytuowanie względem np. obór dla
krów mlecznych i bydła opasowego nie powinno być dalsze niż 1 a maksymalnie
1,5 km, a dla młodzieży hodowlanej 1,5 do, maksymalnie 2 km.
Ze względu na zagrożenia dla ludzi i zwierząt nie powinno się lokalizo-
wać pastwisk przy drogach szybkiego ruchu (zanieczyszczenia paszy),
torach kolejowych (hałas) oraz w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów
przemysłowych (zapylenia, zanieczyszczenia).
Do ustalenia wielkości powierzchni pastwiska w gospodarstwie potrzebne są
następujące dane: liczebność stada (DJP), długość sezonu pastwiskowego (dni),
przewidywane plony (t z ha) oraz, o ile to możliwe, rozkład podaży paszy w sezo-
nie w przeciętnym pod względem pogodowym roku.
W przypadku stosowania zmiennego systemu użytkowania (pastwiskowo-kośne-
go) podane w tabeli 6 powierzchnie pastwisk należy powiększyć o 50-100%.
Tabela 6.
Orientacyjna powierzchnia pastwiska i obsada zwierząt w zależności od
wielkości plonu przy założeniu równomiernej podaży paszy w sezonie
Sezon Zapotrzebowanie zielonej Powierzchnia Dopuszczalna
Plon zielonej
pastwiskowy masy dla 1 DJP dziennie pastwiska dla obsada
masy, t z ha
dni (kg) i w sezonie (t) 1 DJP, ha DJP�ha-1
80
20 160 ok. 13 0,65 1,5
80
30 160 ok. 13 0,43 2,3
80
40 160 ok. 13 0,32 3,1
15
W Polsce wyróżnia się dwa systemy wypasu tj. wypas rotacyjny oraz wypas ciągły,
wśród których stosowane są różne sposoby w zależności od różnych czynników. Do
najczęściej stosowanych sposobów przydatnych w warunkach gospodarstw ekologicz-
nych należą: wypas kwaterowy, dawkowania paszy, zagonowy i wypas ciągły.
Każdy z wymienionych systemów i sposobów wypasu ma swoje zastosowa-
nie. Każdy ma określone zalety ale i wady. Nie ma rozwiązań idealnych. Co naj-
wyżej mogą być bardziej lub mniej racjonalne czy efektywne.
Najpowszechniej stosowanym i najbardziej efektywnym jest system rotacyjny,
polegający na systematycznym spasaniu runi z określonych części pastwiska sposo-
bem kwaterowym lub dawkowania paszy.
Kwaterowy sposób wypasu (klasyczny) polega na podzieleniu pastwiska na kwa-
tery (części) i kolejnym ich spasaniu. Ma on szereg zalet, a najważniejsze z nich to:
" zapewnienie zwierzętom potrzebnych ilości paszy o wysokiej wartości ży-
wieniowej,
" zapewnienie ciągłości żywienia zielonką nawet w okresach niedostateczne-
go tempa przyrastania runi,
" możliwość efektywnego nawożenia,
" stworzenie korzystnych warunków do intensywnego odrastania runi,
" możliwość terminowego wykonywania takich zabiegów jak nawożenie, użyt-
kowanie (spasanie) i pielęgnowanie.
Liczba kwater, których może być od 4 do 14, ustalana jest na podstawie długo-
ści czasu potrzebnego roślinom do odrośnięcia na pożądaną wysokość (w warun-
kach niżowej części Polski w okresie jesiennym nie dłużej jak ok. 35 dni = 5 tygo-
dni) oraz liczby dni wypasu zwierząt na jednej kwaterze w rotacji (zwykle 3-5 dni)
i liczby stad wypasanych zwierząt (najczęściej jedno). W średnich warunkach gle-
bowych i klimatycznych, na dobrych pastwiskach czas odrastania runi wynosi:
w I rotacji (kwiecień-maj) ok. 18-21 dni,
w II rotacji (czerwiec) ok. 20-24 dni,
w III rotacji (lipiec) ok. 22-30 dni,
w IV rotacji (sierpień) ok. 28-35 dni,
w V rotacji (wrzesień) ok. 35-42 dni.
A zatem liczbę kwater wylicza się z następującego wzoru:
Czas odrastania runi (dni)
Liczba kwater =               + Liczba wypasanych stad,
Czas spasania kwatery w rotacji (dni).
Przykład: 35 dni
    + 1 = 12 + 1 = 13 kwater,
3 dni
16
Po ustaleniu niezbędnej wielkości powierzchni pastwiska, liczby kwater oraz
ich wielkości (powierzchni), należy je ogrodzić. Do grodzenia pastwisk stosuje się
różne materiały (przewody naelektryzowane, drut gładki, kolczasty, żerdzie itp.).
Na obwodnicy i przy drogach trzeba stosować ogrodzenia stałe, a kwatery można
wygrodzić za pomocą przenośnego ogrodzenia elektrycznego lub półstałego. W za-
leżności od lokalnych warunków można z powodzeniem stosować ogrodzenia pół-
stałe, tj. na trwale wkopanych słupkach mocuje się 1-2 rzędy naelektryzowanych
przewodów albo ogrodzenia kombinowane tj. na trwale wkopanych słupkach za-
wieszony jeden rząd drutu, najlepiej gładkiego, chociaż dopuszczalny jest drut
kolczasty, oraz jeden przewód naelektryzowany.
Najlepsze i najtańsze, a równocześnie uniwersalne w stosowaniu (jako ogro-
dzenia stałe lub przenośne) są ogrodzenia elektryczne. Zalecaną liczbę drutów lub
żerdzi oraz naelektryzowanych przewodów, wysokość ich zawieszenia oraz roz-
stawę słupków dla różnych rodzajów zwierząt i grup bydła podano w tabeli 7.
Z różnych względów, a zwłaszcza obniżenia kosztów inwestycyjnych
oraz względów ekologicznych, do grodzenia pastwisk zaleca się maksy-
malnie wykorzystywać rosnące drzewa oraz sadzić żywokoły (wierzba,
topola), które oprócz utrzymywania ogrodzenia dają zwierzętom cień, stwa-
rzają miejsca do gniazdowania ptakom żerującym na owadach dokuczają-
cych pasącym się zwierzętom, a ponadto  wychwytują składniki nawo-
zowe wymywane poza strefę korzeniową roślinności pastwiskowej
(zwłaszcza wokół wodopojów i miejsc odpoczynku zwierząt).
Tabela 7.
Orientacyjne dane budowy ogrodzeń dla różnych grup zwierząt
Ogrodzenie stałe Ogrodzenie elektryczne
Liczba rzędów
Grupa
drutu albo
Wysokość Rozstawa Liczba Wysokość Rozstawa
zwierząt
żerdzi lub rur
mocowania słupków przewodów zawieszenia słupków
metalowych
cm m szt. cm m
szt.
Bydło 60 i 100 albo
dorosłe 2 - 3 50, 75 i 100, 4 - 5 1 70 - 100 ok. 20
Bydło
dorosłe
i jałówki 3 50, 75 i 100 4 - 5 2 60 i 90 ok. 15 - 20
Cielęta 3 40, 60 i 90 4 - 5 1 - 2 70 albo 50 i 80 ok. 15 - 20
Konie 3 - 4 70, 110 i 150 4 - 5
albo 60, 90,
120 i 150,
Owce 4 - 5 20, 40 60 4 - 5 2 - 3 albo 30 i 60 albo ok. 10 - 15
i 80 albo 20, naelektry- 30, 50 i 70,
40, 60, 80 zowane
i 100 przewody
siatki
17
Kierunek organizacji kwaterowego wypasu zmierza do maksymalnego (dopusz-
czalnego) ograniczania liczby kwater ponieważ trwałe ogrodzenia są kosztowne.
Pewną odmianą kwaterowego wypasu, zwaną uproszczonym sposobem kwatero-
wym lub wielkokwaterowym, jest podzielenie pastwiska tylko na 4 - 6 kwater i ich
kolejnym spasaniu jak w sposobie kwaterowym klasycznym. Czas spasania jednej
kwatery w rotacji jest wówczas relatywnie dłuższy (ok. 7, a nawet 10 dni). Sposób
ten zalecany jest dla gospodarstw powierzchniowo niewielkich, gdzie wypasa się
nieliczne stada (do kilku szt.), a zwłaszcza dla bydła opasowego i przeznaczonego
do dalszej hodowli. Zalecany jest również do spasania użytków zielonych położo-
nych w siedliskach wrażliwych na intensywne wydeptywanie (niektóre gleby tor-
fowo-murszowe). Do zalet tego sposobu zalicza się:
" mniejszy, w porównaniu z systemem klasycznym, o około 30% koszt urzą-
dzenia pastwiska,
" mniejsze o około 30% nakłady związane z użytkowaniem,
" znaczne ograniczenie nakładów siły roboczej związanych z nadzorem i prze-
pędzaniem zwierząt.
Sposób dawkowania paszy polega na systematycznym, wg wcześniej ustalo-
nego harmonogramu wypasu, wydzielaniu zwierzętom (1-2 razy dziennie) świeżej
paszy (części pastwiska) za pomocą przenośnego ogrodzenia elektrycznego. Zale-
tą tego sposobu jest dobre wykorzystanie runi przez zwierzęta, zapewnienie im
zawsze świeżej paszy, możliwość ciągłego zbioru nadwyżek plonu, pozyskiwanie
wysokich plonów o dużej wartości żywieniowej. Sposób ten wymaga od użytkow-
nika dobrej znajomości potrzeb pokarmowych wypasanego stada zwierząt, jakości
paszy oraz wielkości aktualnego plonu. Wymaga również dobrej znajomości zasad
gospodarki pastwiskowej. Mankamentem tego sposobu jest duża pracochłonność
związana z koniecznością częstego nadzoru z uwagi na przestawianie płotów (czo-
łowego i tylnego). Sposób ten z powodzeniem może być zalecany dla gospodarstw
ekologicznych specjalizujących się w produkcji mleka oraz opasie młodego bydła.
Ponadto dla gospodarstw wykorzystujących pastwiska o niewielkiej powierzchni.
Stosując wypas sposobem dawkowania paszy, należy pamiętać o pozostawianiu
zwierzętom relatywnie dużej powierzchni (nie mniejszej od spasionej w czasie
ostatnich 3-5 dni) na której zwierzęta pobierają paszę (między płotem czołowym
a tylnym). Sposób ten jest przydatny i z powodzeniem może być stosowany w róż-
nych warunkach siedliskowych.
System wypasu ciągłego polega na ciągłym spasaniu całej powierzchni pa-
stwiska od wiosny do jesieni. Na świecie wyróżnia się dwie odmiany tego systemu
tj. intensywny wypas ciągły i ekstensywny wypas ciągły, znany w Polsce jako wolny.
W gospodarstwach ekologicznych przydatny może być tylko wypas wolny.
Ekstensywny wypas ciągły (wolny) polega na ciągłym spasaniu runi od wio-
sny do jesieni na całej powierzchni pastwiska. O ekstensywnym wypasie decydują
tutaj następujące czynniki: brak nawożenia poza okresem wczesnowiosennym
18
(w sezonie pastwiskowym), utrzymywanie jednakowej liczebności stada, spora-
dyczne wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych. Przy tym sposobie wypasu obfi-
tość paszy występuje w okresie maj-czerwiec, a następnie się zmniejsza aż do je-
sieni. Dość wspomnieć, że dorosła krowa o masie ciała 500 kg (DJP) może zjeść
dziennie 50-70 kg zielonki (10-15 kg suchej masy). Dla zaspokojenia potrzeb po-
karmowych wypasanych zwierząt, np. przy obsadzie 1,5 DJP, dziennie powinno
przyrastać na 1 ha około 70-100 kg zielonej masy. W warunkach ciągłego zgryza-
nia roślinności przyrost zielonki stanowi zaledwie jedną trzecią ilości możliwej do
uzyskania po zastosowaniu systemu rotacyjnego. Prowadzi to jednocześnie do da-
leko idącej selekcji negatywnej roślin, ponieważ zwierzęta jedne gatunki zjadają
bardzo chętnie i intensywnie, inne mniej a jeszcze inne omijają.
Ten system wypasu może być zalecany na terenach trudnych (zbyt wilgotnych
i mokrych) określanych często jako grunty marginalne, z zachowaniem obsady nie
przekraczającej 1 DJP. Ekstensywny wypas ciągły może mieć zastosowanie na
terenach trudnych, określanych jako grunty marginalne. Ten sposób wypasu jest
tani (wymaga tylko sporadycznego nadzoru nad stadem).
Inna formą ekstensywnego wypasu jest wypas strzeżony. Jak sama nazwa wska-
zuje, stadem opiekuje się pasterz nadzorujący i kierujący stadem zwierząt. Stosu-
jąc taki sposób wypasu, łatwo można kierować stada zwierząt w określone miej-
sca. Wypas ten praktykowany głównie przy wypasie owiec w górach oraz bydła na
wspólnotach pastwiskowych, może być również sposobem wykorzystywania tere-
nów mokrych, a nawet bagiennych. Taki sposób wypasu ma zwykle większe zna-
czenie w przypadku chowu bydła typu mięsnego niż mlecznego. Wypas strzeżony
ma szereg zalet ale również dużo wad, zwłaszcza ekstensyfikację produkcji. Duża
w tym rola pasterza. Powinien on regulować rytm wypasu w oparciu o znajomość
terenu, szaty roślinnej oraz dostępności paszy.
13. Wypas dzienny i całodobowy
Czy lepszy jest wypas tylko dzienny czy całodobowy, zdania są podzielone.
W naszych warunkach klimatycznych bardziej racjonalny wydaje się być wypas
tylko dzienny. Przemawiają za tym aspekty ochrony środowiska oraz wydajność
zwierząt (tylko nieznacznie większa niż przy wypasie tylko dziennym oraz duże
marnotrawstwo paszy i duża ilość pozostawianych odchodów).
Zbieranie paszy przez krowę w ciągu doby, jak już wspomniano, trwa średnio
około 10-12 godzin. Czas przeżuwania zebranej paszy trwa około 7 godz. Długość
czasu przeżuwania zielonki pastwiskowej może być bardzo zróżnicowana w za-
leżności od jej jakości (zawartości włókna i strawności). Ponadto, im więcej włók-
na w paszy tym jej pobranie jest mniejsze (dłuższe zaleganie w przewodzie pokar-
mowym), dłuższy czas przeżuwania i mniejsza wydajność zwierząt. W pozosta-
łym czasie zwierzę pije wodę i odpoczywa. W ciągu doby krowa leży (odpoczy-
wa) około 12 godz. Przy czym czas leżenia składa się z około 9 różnej długości
19
okresów spoczynku. Droga przebyta przez krowę na pastwisku w ciągu doby wy-
nosi około 4 km, z czego na dzień przypada około 3 km, a na noc 1 km.
14. Zmienne czyli pastwiskowo-kośne użytkowanie
Tam gdzie jest to możliwe, tj. na użytkach zielonych położonych do 1,5 km od
obór oraz w siedliskach przydatnych do wypasu (nie za mokrych) zaleca się pa-
stwiskowo-kośne ich użytkowanie, polegające na zmiennym, w cyklach 1-3-let-
nich, użytkowaniu pastwiskowym na przemian z kośnym (łąkowym). Użytkowa-
nie pastwiskowo-kośne przyczynia się do uzyskiwania większych o 5-10% plo-
nów oraz do utrzymania bardziej zrównoważonego składu botanicznego runi, wy-
rażającego się proporcjonalnym udziałem w niej traw, roślin motylkowatych oraz
roślin zaliczanych do ziół (ok. 10%). Przyczynia się również do tworzenia, a zwłasz-
cza utrzymania mocnej i sprężystej darni, która warunkuje prawidłowe gospoda-
rowanie. Zwarta darń jest skutkiem dużej gęstości runi, odpowiadającej plonowi
około 0,5  0,6 t zielonki z 1 ha na każdy 1 cm wysokości jej głównej masy.
Zmienne użytkowanie poprawia wykorzystanie paszy przez zwierzęta w okre-
sie użytkowania pastwiskowego (mniej niedojadów) nawet o około 10%, wier-
ność plonowania w latach i rozkład plonowania w sezonie pastwiskowym (bar-
dziej równomierna podaż) oraz jej jakość.
15. Odchody na pastwiskach  korzyści i zagrożenia oraz
nawożenie
Codziennie, w całym okresie pastwiskowym następuje nawożenie pastwiska
ponieważ pasące się zwierzęta pozostawiają swoje odchody stałe (łajniaki) i płyn-
ne (plamy moczu). Ich ilość uzależniona jest od czasu trwania wypasu w ciągu
doby, wielkości (masy) zwierzęcia i jakości spasanej paszy. Na pastwiskach inten-
sywnych ilość odchodów, zwłaszcza stałych, jest mniejsza niż na pastwiskach eko-
logicznych, co wynika głównie z lepszej strawności paszy (mniejsza zawartość
włókna). Czas zalegania pobranej paszy w przewodzie pokarmowym zależy przede
wszystkim od jej jakości, a zwłaszcza strawności. Im zielonka jest młodsza, bogat-
sza w liście i delikatniejsza tym szybciej jest trawiona, a ilość wydalanych odcho-
dów niewielka.
Krowa pozostawia na pastwisku, jeżeli wypas trwa około 8-10 godz. na dobę,
średnio około 8-10, a nawet 20 kg świeżych łajniaków oraz około 8, a nawet do
20 l moczu. Zatem w sezonie pastwiskowym trwającym 160 dni ilości te wynoszą
około 1,3-1,6 t łajniaków oraz 1,3 m3 moczu. Pokryte nimi powierzchnie w ciągu
doby mogą dochodzić do 1,5 m2 w przypadku łajniaków i do 4 m2 w przypadku
plam moczu. W takiej ilości odchodów może znajdować się około: 40-50 kg N/ha,
10-15 kg P2O5 i 20 kg K2O. Różna jest zawartość poszczególnych składników
w poszczególnych odchodach oraz ich wykorzystanie przez roślinność. Np. w mo-
20
czu może znajdować się nawet 80% wydalanego przez organizm azotu, potasu czy
siarki, natomiast w łajniakach fosforu, wapnia i magnezu. Wykorzystanie tych skład-
ników jest różne i np. azotu wynosi około 20-30%, a w najlepszym przypadku
około 70% (średnio ok. 50%).
Aby rosnąca na pastwisku ruń mogła właściwie się rozwijać i dawać
dobry i wartościowy plon powinna być nawożona. Na pastwiskach ekolo-
gicznych, najbardziej przydatnym nawozem jest kompost obornikowy oraz
inne komposty produkowane w gospodarstwie.
Dopuszczalne jest stosowanie nawozów mineralnych np. wapniowych i ma-
gnezowych produkowanych z naturalnych surowców (skała bazaltowa, dolomito-
wa, kreda pojeziorna, wapno defekacyjne) dodawanych do kompostów, a tylko
w razie konieczności do gleby. Dopuszczalne jest stosowanie doglebowo siarcza-
nu potasu zawierającego sole magnezowe, siarczanu magnezu, siarczanu wapnia
pochodzenia naturalnego, fosforytów (glinowo-wapniowych i wapniowych), ko-
palnianego chlorku sodu (soli kamiennej).
Kompost obornikowy można produkować na płytach gnojowych lub specjal-
nie do tego celu przygotowanym miejscu, gdzie nie ma obawy występowania prze-
siąkania do gleby i spływów powierzchniowych. Kompost obornikowy dojrzewa
około 1 roku w warunkach dwu-trzykrotnego przerobienia. Można go stosować
w ilości do 10 t raz w roku lub co 2 lata najlepiej w okresie jesiennym albo wcze-
sną wiosną. Na pastwiska w siedliskach wilgotniejszych najlepszą porą jest wcze-
sna wiosna. Podobnie postępuje się w przypadku stosowania kompostów z innych
materiałów. Poza kompostem obornikowym bardzo dobrym jest kompost torfowy,
najczęściej z torfów niskich, wzbogacony takimi materiałami jak obornik, gno-
jówka i różne inne materiały roślinne. Dobre komposty, przydatne do nawożenia
pastwisk, można również produkować z różnych innych materiałów organicznych
takich jak słoma i plewy z żyta, pszenicy, jęczmienia i owsa, słoma i łuszczyny
rzepaku i innych roślin oleistych z rodziny krzyżowych, słoma kukurydzy nasien-
nej, liście buraków, marchwi, kapusty, łęty ziemniaczane, zebrane niedojady pa-
stwiskowe, poplony czy odpady technologiczne z roślin uprawnych. Na pastwiska
nie nadają się komposty w których składzie znajdują się odpady pochodzenia zwie-
rzęcego np. sierść, pióra, kości, itp.! Aby utrzymać dobrą żyzność gleby oraz od-
powiedni udział roślin motylkowatych w runi, konieczne jest utrzymanie, a w wa-
runkach Polski bardzo często podniesienie pH gleby do poziomu co najmniej obo-
jętnego. W tym celu dopuszczalne jest stosowanie doglebowo mielonych skał na-
turalnych takich jak dolomit, mączka bazaltowa czy kreda pojeziorna.
Komposty w gospodarce pastwiskowej są nie do przecenienia. Oprócz dostar-
czania roślinom niezbędnych składników pokarmowych, mają tę zaletę, że nie po-
garszają jakości zielonki pastwiskowej na skutek nieprzyjemnego zapachu, co wy-
stępuje w przypadku stosowania obornika tylko przefermentowanego czy przefer-
mentowanej gnojówki.
21
16. Infrastruktura pastwiskowa
Nieodzownym elementem pastwisk są drogi służące do przepędzania zwierząt
oraz przejazdu maszyn i środków transportowych związanych z funkcjonowaniem
pastwiska. Drogi pastwiskowe powinny być tak zaprojektowane, aby były możli-
wie najkrótsze i proste, a ich szerokość powinna być dostosowana do szerokości
roboczych ciągników i maszyn. Powszechnie stosuje się 6-metrową szerokość dróg
(wyjątki: minimum 4 m i maksimum 8 m). Szerokość dróg należy uzależniać od
szerokości maszyn i środków transportu, a nie liczebności wypasanych stad zwie-
rząt. O jednym trzeba pamiętać szczególnie. Szerokość bram pastwiskowych musi
być taka sama jak szerokość drogi ponieważ ułatwia to kierowanie stada zwierząt
na określone kwatery czy części pastwiska.
Najlepsze są drogi gruntowe, suche i piaszczyste.
17. Zaopatrzenie zwierząt w wodę
Problem wody pitnej na pastwiskach ma ogromne znaczenie z uwagi na fakt,
że krowa wypija dziennie nawet 60 litrów wody, a młode bydło, zależnie od masy
ciała, 20-40 litrów. Najtańszym sposobem zaopatrzenia zwierząt w wodę jest wy-
korzystanie naturalnych cieków i zbiorników wodnych przylegających do pastwisk,
lecz ze względu na zagrożenia zanieczyszczeń wody odchodami nie jest polecane.
Zamiast tego zaleca się dowożenie wody pitnej z ośrodka gospodarskiego na spa-
sane kwatery czy części pastwiska w beczkowozach lub wozach poidłowych. Jest
to sposób drogi ale konieczny ze względów higienicznych, ekologicznych i ochro-
ny środowiska.
Na każdym pastwisku, niezależnie od zawartości składników mi-
neralnych w zielonce należy podawać zwierzętom lizawki solne (naj-
lepiej z mikroelementami)..
19. Pielęgnowanie pastwisk
Prawidłowy skład botaniczny runi i wysoką efektywność żywienia pastwisko-
wego można uzyskać w warunkach ich właściwego pielęgnowania. Należy tutaj
wyróżnić pielęgnowanie runi i darni oraz dbałość o urządzenia melioracyjne, pa-
stwiskowe oraz drogi.
Pielęgnowanie darni i runi sprowadza się do wiosennego (możliwie najwcze-
śniej) rozrzucenia kretowisk oraz pozostałych z ubiegłego roku łajniaków. Do tego
celu najlepiej użyć różnego rodzaju włók lub, co jest chyba najprostsze, odwróco-
ną ciężką bronę zębową.
Na glebach organicznych, w siedliskach pobagiennych (po zmeliorowaniu torfo-
wisk) niezbędnym zabiegiem jest ponadto wiosenne wałowanie wałem łąkowym
22
o obciążeniu, zależnie od warunków siedliskowych, od 500 nawet do 1000 kg na
1 m bieżący. Wiosenne wałowanie jest w takich warunkach niezbędne, ponieważ niskie
temperatury powodują przemarzanie wierzchniej warstwy gleby i jej rozluz
nienie, two-
rzenie się pod darnią grubych warstw lodu, po rozmarznięciu którego pozostają wolne
przestrzenie oddzielające darń od podłoża gleby (brak podsiąkania wody) i zasychanie
roślin. Aby połączyć system korzeniowy roślin z podłożem konieczne jest jego dociśnię-
cie do podłoża. Określenie odpowiedniego terminu wałowania jest dość trudne. Pomoc-
ną może być wskazówka, że właściwy termin wykonania tego zabiegu jest wówczas,
kiedy po przejściu wału jest on zwilżony, ale nie ścieka po nim woda. Uchwycenie wła-
ściwego terminu wałowania jest niezwykle ważne, ponieważ wykonanie tego zabiegu
zbyt wcześnie jak i zbyt póz
no nie przyniesie spodziewanych efektów. W pierwszym
przypadku  wyciśnie i tak niewielkie ilości powietrza z gleby pogarszając warunki do
wzrostu traw i roślin motylkowatych a stwarzając warunki do wzrostu roślin niepożąda-
nych (chwastów) takich jak sity czy turzyce. W przypadku drugim zabieg ten nie spowo-
duje właściwego dociśnięcia oderwanej przez zjawiska mrozowe warstwy darniowej do
podłoża i rozwój pożądanej roślinności zostanie ograniczony, stwarzając warunki do roz-
woju chwastów takich jak rdest wężownik, kuklik zwisły, wiązówka błotna itp.
Na pastwiskach zwierzęta nie zjadając wszystkich na nich rosnących roślin
oraz na powierzchniach zanieczyszczonych odchodami i zdeptanych pozostają tzw.
niedojady. Najlepiej jest je skosić, przynajmniej raz w sezonie. Do tego celu najle-
piej nadają się kosiarki listwowe lub rotacyjne z regulowaną wysokością koszenia.
Wysokość koszenia niedojadów powinna wynosić ok. 8-10 cm (nie niżej jak
5-6 cm). Najkorzystniej jest wykosić niedojady raz w sezonie po II wypasie (czasa-
mi zachodzi potrzeba wykoszenia po I wypasie na kwaterach spasanych najpóz
niej),
a na pastwiskach dość mocno zachwaszczonych celowym może być dwukrotne przy-
koszenie po I i po III wypasie. Pojedyncze chwasty, zwłaszcza takie jak szczaw tępo-
listny i kędzierzawy, ostrożeń czy nawet jaskier ostry, można skutecznie niszczyć
przez wycinanie lub płomieniem przy pomocy specjalistycznego sprzętu.
Szczególnej troski wymagają drogi. Trzeba je naprawiać na bieżąco - zasypy-
wać wyboje, umożliwiać szybkie spływanie wody deszczowej z kałuż oraz okre-
sowo równać i profilować ich koronę.
Odrębnym zagadnieniem, wykraczającym poza powszechne rozumienie pielę-
gnowania pastwisk jest przygotowanie zwierząt do wypasu (w okresie wiosen-
nym). Najważniejszą czynnością jest przycięcie i wyprofilowanie racic, przycię-
cie zbyt ostrych lub zdeformowanych rogów. W warunkach gospodarstw ekolo-
gicznych dopuszczalne jest zapobiegawcze stosowanie preparatów przeciw gzom.
20. Podsumowanie
Wypas zwierząt stanowi najbardziej naturalną formę ich letniego żywienia
zwłaszcza w gospodarstwach ekologicznych. Dotyczy to różnych gatunków zwie-
rząt. W Polsce najpowszechniej wypasa się bydło, owce i konie. Wypas trzody
23
chlewnej, gęsi, kur czy strusi jest incydentalny i w zasadzie nie ma praktycznego
znaczenia. Dla tych zwierząt nie urządza się pastwisk. W rolnictwie ekologicz-
nym, rola i znaczenie pastwisk tak w gospodarstwie jak i otaczającym nas środo-
wisku jest niesłychanie ważna ponieważ pastwisko ekologiczne opiera się na mak-
symalnym wykorzystaniu naturalnych możliwości produkcyjnych siedliska (ży-
zności gleby, zaopatrzenia roślin w wodę) wspomaganych nawozami gospodar-
skimi. Pozyskiwana w takich warunkach pasza ma wysokie walory żywieniowe
wynikające głównie z dużej różnorodności występujących w runi gatunków ro-
ślin. Wypasane zwierzęta pozostając w ścisłym związku z warunkami siedlisko-
wymi, intensywnie wpływają na szatę roślinną oraz bytujące organizmy żywe.
Przede wszystkim zielonka pastwiskowa jest paszą najtańszą i najwartościow-
szą. W swoim składzie zawiera niezbędne dla zwierząt i w odpowiednich propor-
cjach składniki żywieniowe, a zwłaszcza makro i mikroelementy, białko, cukry,
witaminy i inne związki. Jej wartość żywieniowa oraz dzienne spożycie na pastwi-
skach ekologicznych może gwarantować wydajność zwierząt na poziomie nawet
15 litrów mleka od 1 krowy dziennie lub dobowe przyrosty masy ciała bydła opa-
sowego i hodowlanego na poziomie 0,5-0,7 kg od jednej sztuki dziennie.
Aby z pastwiska odnosiły korzyści pasące się zwierzęta, rolnik oraz środowi-
sko przyrodnicze, musi być odpowiednio zorganizowane. Najlepiej jeżeli zostanie
podzielone na kwatery na których rosnąca roślinność będzie kilkakrotnie spasana
(3-5 razy). Musi być odpowiednio nawożone ponad ilości składników dostarcza-
nych z pozostawianych codziennie odchodów. W tym celu trzeba dążyć do maksy-
malnego wykorzystania tanich nawozów gospodarskich takich jak obornik czy róż-
nego rodzaju komposty. Musi być również odpowiednio pielęgnowane.
DEFINICJE I POJ
CIA ZWI
ZANE
Z GOSPODARK
PASTWISKOW

Brama pastwiskowa  ruchoma część ogrodzenia przez którą zwierzęta wchodzą
i wychodzą z kwater; mogą być bramy z łańcuchów, linki stalowej, żerdzi,
drutu gładkiego, cienkiego drutu gładkiego lub linki ogrodzeniowej naelek-
tryzowanej; aby sprawnie kierować stadem zwierząt, jej szerokość powinna
być równa szerokości drogi pastwiskowej (najczęściej 4-6
Czas spasania  liczba dni spasania np. jednej kwatery lub części pastwiska
w rotacji.
Czas odrastania runi (czas spoczynku runi)  liczba dni od rozpoczęcia odrasta-
nia do jej spasania oraz między poszczególnymi spasaniami.
Dawkowanie paszy  wydzielanie zwierzętom dziennych porcji paszy (zielonki
pastwiskowej) na określonej pow. pastwiska za pomocą przenośnego ogro-
dzenia elektrycznego.
Dojrzałość pastwiskowa runi  faza rozwojowa roślin stanowiących składniki
24
runi, w której należy rozpocząć jej spasanie; określa ją zwykle wysokość głów-
nej masy runi, w systemie rotacyjnym około 15-18 cm dla bydła i 10-12 cm
dla owiec, a w systemie ciągłym 8-10 cm dla bydła i 6-8 cm dla owiec.
Duża jednostka przeliczeniowa (DJP)  umowna jednostka odpowiadająca zwie-
rzęciu o masie ciała 500 kg lub wielu zwierzętom o łącznej masie ciała 500 kg;
równoznaczna ze sztuką dużą (SD).
Dzień pastwiskowy  wskazuje na możliwość zaspokojenia potrzeb pokarmo-
wych (pełnego najedzenia się) na pastwisku 1 dużej jednostki przeliczenio-
wej (DJP) przez 1 dzień; jest umownym miernikiem produkcyjności pastwisk;
na dobrym pastwisku można uzyskać 500-550 dni pastwiskowych.
Efektywność wypasu  ilość produktu zwierzęcego (mleka, masy ciała, wełny) uzy-
skanego w sezonie pastwiskowym od 1 wypasanej sztuki lub z 1 ha pastwiska.
Giez bydlęcy  szczególnie niebezpieczny owad, którego larwy pasożytują w skó-
rze i warstwie podskórnej bydła, zwłaszcza wypasanego na pastwiskach; doj-
rzałe owady składają jaja na sierści bydła z których wiosną wylęgają się lar-
wy, następnie przedostają się pod skórę i tworzą w okolicy grzbietu charakte-
rystyczne guzy; walka z gzem polega na smarowaniu skóry zwierząt specjal-
nymi środkami.
Główna masa runi  piętro runi, mierzone za pomocą herbometru lub innych
miarek, zawierające się od poziomu gleby do wysokości zatrzymania się opa-
dającego z wysokości 1 m blaszanego krążka herbometru o średnicy 40 cm
i ciężarze 400 g.
Gospodarka pastwiskowa  dział gospodarki rolnej obejmujący użytki zielone
spasane lub użytkowane zmiennie; obejmuje zespół zabiegów pratotechnicz-
nych i organizacyjnych (system wypasu, czas spasania, sezon pastwiskowy,
rozkład plonowania, itp.).
Harmonogram wypasu  roczny plan użytkowania pastwiska, najczęściej w for-
mie graficznej, rozpisany z dokładnością do jednego dnia, obejmujący: ter-
min rozpoczęcia i zakończenia wypasu, kolejność i czas spasania runi na po-
szczególnych kwaterach, wielkość, rozkład, rodzaj i terminy nawożenia, za-
biegi pielęgnacyjne i inne czynności niezbędne dla prawidłowego żywienia
zwierząt (np. dokarmianie zwierząt innymi paszami).
Herbometr  prosty przyrząd do pomiarów wysokości głównej masy runi (ro-
ślin); składa się z prowadnicy wykonanej z metalowej lub plastikowej rurki
o długości 100 cm, zakończonej szpikulcem oraz kołnierzem ograniczają-
cym jej zbyt głębokie wbicie w glebę, wykalibrowanej co 1 cm oraz krążka
metalowego o średnicy 40 cm i ciężarze 400 g z otworem w środku o średni-
25
cy nieco większej niż grubość rurki; pomiar wysokości odbywa się przez
swobodne opuszczenie krążka z wysokości 100 cm i odczytanie wysokości
jego zawieszenia na roślinności; wraz z oceną stopnia zadarnienia służy do
obliczania aktualnego plonu zielonki na danym użytku; nieprzydatny w wa-
runkach dużego zachwaszczenia roślinami grubołodygowymi.
Intensywność spasania  jest to stosunek biomasy spożytej do całości biomasy
nadziemnej.
Kęs  niewielka ilość paszy pobrana jednym zgryzieniem, np. kęs zielonki pastwi-
skowej pobranej przez krowę waży 0,5-1 g suchej masy.
Kolejność spasania  jest to ustalona w danym roku kolejność spasania poszcze-
gólnych kwater, nie zawsze zgodnie z przyjętą ich numeracją wg projektu
urządzeniowego.
Koryto poidłowe  część wodopoju z której zwierzęta piją wodę dowożoną becz-
kowozem na pastwisko; może być stacjonarne na okólniku lub przy studni na
pastwisku oraz ruchome, przeciągane na części pastwiska aktualnie spasane.
Kwatera pastwiskowa  trwale wydzielona lub zaznaczona reperami część pa-
stwiska użytkowanego sposobem kwaterowym, spasana w dość krótkim cza-
sie; po przejściu zwierząt na następną kwaterę, wysiewane są nawozy w celu
przyspieszenia odrastania roślin do ponownego spasania.
Linka ogrodzeniowa (plecionka) - plecionka nitek plastikowych (żyłki) z cienki-
mi drutami miedzianymi w celu przewodzenia prądu; stosowana w przeno-
śnych ogrodzeniach elektrycznych pastwisk, łatwa w rozwijaniu i zwijaniu.
A
ajniaki  stałe odchody bydła, pozostawiane w czasie pasienia się na pastwisku;
powodują użyz
nianie gleby a jednocześnie pogarszają stopień wykorzysta-
nia paszy, sprzyjają zachwaszczeniu; zalecane rozkruszenie wiosną po ich
dostatecznym obeschnięciu, najczęściej jednocześnie z rozrzucaniem kreto-
wisk.
Mega dżul (MJ)  jednostka energii równa 1000 dżuli (J); jednostka wyrażająca
wartość energetyczną pasz; 1 MJ = 0,17 j.o. lub 1 j.o. = 5,9 MJ.
Metody wyceny pastwisk - metody pozwalające na określanie wydajności pa-
stwisk na podstawie: wielkości i jakości plonów suchej masy (metoda anali-
tyczna, zwana również Różyckiego), wielkości produkcji zwierzęcej (meto-
da zootechniczna, zwana również skandynawską), metoda na podstawie licz-
by dni pastwiskowych.
Metoda analityczna wyceny pastwisk  polega na określeniu plonu zielonki na
reprezentatywnych kwaterach w każdej rotacji; plon zielonki oznaczany jest
tuż przed wpędzeniem zwierząt na daną kwaterę lub część pastwiska (plon
26
brutto) przez skoszenie i zważenie runi z powierzchni co najmniej 28 m2 oraz na
takiej samej powierzchni pozostawionych przez zwierzęta niedojadów po spasie-
niu runi na tej samej kwaterze w celu określenia, z różnicy ciężarów, plonu spo-
żytego przez zwierzęta (plon netto); po wykonaniu analiz chemicznych można
określić jakość plonu i wyrazić w jednostkach energetycznych (megadżulach lub
jednostkach owsianych); metoda pracochłonna ale stosowana najczęściej.
Metoda zootechniczna wyceny pastwisk  polega na określeniu efektu produk-
cyjnego z danego pastwiska wyrażonego w jednostkach energetycznych (j.o.
lub MJ); na podstawie liczby wypasanych zwierząt oraz ich potrzeb byto-
wych i produkcyjnych (na produkcję mleka, mięsa czy wełny) określane jest
zużycie energii i przeliczenie na 1 ha; w przypadku dokarmiania zwierząt
innymi paszami, ich wartość odejmuje się od ogólnej produkcyjności pastwi-
ska; wydajność pastwiska mierzona tą metodą przeważnie jest mniejsza niż
określona metodą analityczną
Metoda na postawie liczby dni pastwiskowych  polega na wyliczeniu tzw. dni
pastwiskowych stanowiących iloraz liczby wypasanych zwierząt w przeli-
czeniu na duże jednostki przeliczeniowe (DJP), dawne sztuki duże (SD) i licz-
by dni pasienia; jeden dzień pastwiskowy oznacza plon netto w ilości
14 kg/DJP s.m. (60-70 kg/DJP zielonej masy); wydajność dobrych pastwisk
wynosi około 500 dni pastwiskowych (3 DJP x 165-170 dni = 495-510 dni).
Nadmierne spasanie runi  zjawisko silnego przygryzienia przez zwierzęta runi
na skutek zachwiania równowagi między potrzebami pokarmowymi wypa-
sanego stada a wielkością plonu (zapotrzebowanie znacznie większe niż moż-
liwości produkcyjne pastwiska); najczęściej występuje na pastwiskach eks-
tensywnych, spasanych sposobem wolnym.
Niedojady  niezjedzone przez pasące się zwierzęta resztki runi; powstają na skutek
omijania pojedynczych roślin lub ich kęp albo płatów przez zwierzęta (rośliny
nie zjadane, trujące, rośliny zabrudzone odchodami, rośliny przestarzałe, itp.);
można wyróżnić niedojady stałe powstające w miejscach stale omijanych przez
pasące się zwierzęta oraz okresowe, zwane często  wędrującymi , np. w miej-
scach pozostawianych odchodów; ich ilość zależy od składu botanicznego runi,
fazy rozwojowej spasanych roślin, sposobu wypasu, obsady, obciążenia, itp.
Obciążenie pastwiska  masa ciała wszystkich wypasanych zwierząt, która w da-
nym momencie obciąża daną jednostkę powierzchni pastwiska; obciążenie
podawane jest w dt lub t/ha albo DJP/ha; najczęściej stosowane w przypadku
wypasu jednego gatunku zwierząt; obciążenie pastwiska można wyrażać za-
potrzebowaniem pokarmowym zwierząt lub wskaz
nikiem zapotrzebowania
27
na energię metaboliczną wyrażaną ciężarem poszczególnych sztuk podnie-
sionym do potęgi 0,75; obciążenie wyraża się również stosunkiem dobowego
zapotrzebowania na zielonkę do ilości zielonki dostępnej w ciągu doby.
Obsada pastwiska  liczba sztuk zwierząt wyrażona w jednostkach przeliczenio-
wych (dużych jednostkach przeliczeniowych - DJP) przypadająca średnio na
1 ha powierzchni pastwiska; na pastwiskach intensywnych obsada wynosi
około 3 DJP/ha, a na ekstensywnych około 1 DJP/ha.
Ogrodzenia pastwisk  stanowią zabezpieczenie powierzchni pokrytej roślinno-
ścią przeznaczaną do wypasu; mogą być stałe (trwale wkopane lub wbite
słupki wraz z przytwierdzonymi na stałe 1-4 rzędami drutu gładkiego, kol-
czastego, naelektryzowanyego przewodu ogrodzeniowego, żerdzi, siatki),
półstałe (trwale wkopane lub wbite słupki wraz ze zdejmowanym przewo-
dem naelektryzowanym), przenośne (ogrodzenie elektryczne).
Organizacja wypasu  zestaw urządzeń oraz czynności i zabiegów umożliwiają-
cych wypas zwierząt; wyróżnia się wypas rotacyjny (kwaterowy, z dawko-
waniem paszy, palikowania zwierząt, strzeżony) i ciągły (wolny i intensyw-
ny wypas ciągły).
Pastuch elektryczny  ogrodzenie wykonane z drutu, linki ogrodzeniowej, taśmy
lub siatki przez które przepływa prąd elektryczny z pulsatora zasilanego prą-
dem zmiennym lub stałym (z baterii lub akumulatora), o wysokim napięciu
lecz niskim natężeniu; ich dotknięcie powoduje nieszkodliwe ale odstrasza-
jące porażenie prądem; niezbędny przy wypasie z dawkowaniem paszy.
Pastwisko  powierzchnia użytków zielonych odpowiednio urządzona na której odby-
wa się wypas zwierząt; ze względu na usytuowanie oraz system i sposób organi-
zacji wypasu rozróżniamy pastwiska: przydomowe, gromadzkie, górskie, trady-
cyjne, urządzone, nie urządzone, intensywne, ekstensywne, ekologiczne, itp.
Pastwisko dawkowane  pastwisko ogrodzone na stałe tylko po obwodzie pastwi-
ska i wzdłuż dróg; przydział powierzchni do wypasu (dawki paszy) odbywa
się 1-2 razy w czasie dnia za pomocą przenośnego ogrodzenia elektrycznego.
Pastwisko kwaterowe  racjonalny i intensywny sposób wypasu w systemie rota-
cyjnym; polega na podzieleniu pastwiska za pomocą ogrodzeń na 4-14, a na-
wet więcej równych powierzchniowo kwater i kolejnym spasaniu na nich runi;
czas spasania runi na jednej kwaterze w rotacji trwa 3 dni w przypadku po-
dzielenia pastwiska na 10-14 kwater albo 6-9 dni w przypadku 4-6 kwater.
Pastewnik  ludowe i regionalne określenie trwałego pastwiska, zazwyczaj przy-
domowego i spasanego różnymi sposobami, najczęściej bezplanowo lub pa-
likując zwierzęta.
28
Pasza pastwiskowa (zielonka pastwiskowa)  ruń pastwiskowa o różnym skła-
dzie botanicznym przeznaczona do spasania.
Pielęgnacja  zespół zabiegów mechanicznych i chemicznych wykonywanych
w celu zapewnienia: nowym zasiewom dobrych warunków rozwoju, runi wła-
ściwy skład botaniczny i gęstość, a darni sprężystość i nośność; do zabiegów
pielęgnacyjnych na pastwiskach zalicza się: rozrzucanie kretowisk, wałowa-
nie na glebach organicznych, wykaszanie niedojadów, naprawa urządzeń pa-
stwiskowych, itp.
Plama moczu  miejsce na pastwisku pokryte moczem po jednorazowym jego
oddaniu przez zwierzę; jej wielkość zależy od gatunku zwierząt, rasy, ukształ-
towania terenu, gęstości runi i darni itp.
Pompa pastwiskowa  najczęściej tłokowa pompa uruchamiana pyskiem przez
pasące się zwierzęta; pompowana z rowu, rzeki czy płytkich studni woda
zbiera się w niewielkim zbiorniczku z którego zwierzęta ją piją.
Ruchomy żłób  odmiana sposobu dawkowania paszy w rotacyjnym systemie
wypasu, polegająca na przesuwaniu płotu w kierunku świeżej paszy przez
pasące się krowy (słupki ogrodzeniowe montowane są na płozach); przy
wypasie innych zwierząt nie praktykowany.
Ruń  ogół roślin pokrywający użytek zielony; ze względu na jakość okrywy ro-
ślinnej wyróżnia się ruń wysoką, niską, zwartą, luz
ną, urozmaiconą, uprosz-
czoną, zdegradowaną, bujną, ubogą.
Sezon pastwiskowy (okres pastwiskowy)  okres w którym zwierzęta korzystają
z pastwiska albo liczba dni przebywania (żywienia) zwierząt na pastwisku;
zależy od warunków siedliskowych, meteorologicznych, intensywności od-
rastania runi, użytkowania; w Polsce trwa najczęściej od maja do paz
dzierni-
ka i nie przekracza 180 dni.
Selektywność spasania (selektywne pobieranie paszy)  zjadanie przez zwierzęta
(w pierwszej kolejności) najwartościowszych gatunków i części roślin, a po-
zostawianie mniej wartościowych; na pastwiskach spasanych bezplanowo
prowadzi do zaniku wartościowych gatunków roślin na skutek intensywnego
zgryzania, a nadmiernego rozwoju gatunków omijanych.
Sposoby wypasu  wypas zwierząt wynikający z przesłanek oragnizacyjno-technicz-
nych gospodarstwa i spasanego użytku oraz przyzwyczajeń i tradycji; wyróżnia
się sposób kwaterowy, dawkowania paszy, na uwięzi, wolny (ekstensywny cią-
gły, bezplanowy), zagonowy, strzeżony, ekspedycyjny, dzienny, całodobowy.
Systemy wypasu  systemy pastwiskowego żywienia zwierząt wynikające ze sposo-
bu spasania runi użytków zielonych; wyróżnia się system rotacyjny oraz ciągły.
29
Wodopój  trwała budowla stanowiąca ogrodzony odcinek cieku o umocnionych
łagodnych skarpach, służąca do pojenia zwierząt domowych; również trwała
budowla z zamontowanymi korytami i kranami wlewowymi na okólniku.
Wpęd  miejsce zejścia zwierząt z drogi publicznej na pastwisko lub miejsce wejścia
zwierząt przez bramę wpędową na określone kwatery czy części pastwiska.
Wspólnota pastwiskowa  pastwisko stanowiące najczęściej dobro wiejskie lub
gminne, spasane wspólnie przez zwierzęta należące do znacznej grupy rolni-
ków lub całej wioski, na zasadach spółdzielczych; najczęściej użytkowanie
ekstensywne.
Wypas kwaterowy  rotacyjny i najczęściej intensywny sposób wypasu związany
z podziałem pastwiska na trwale wygrodzone kwatery.
Wypas wolny  ekstensywny i prymitywny sposób użytkowania runi pastwisko-
wej, polegający na swobodnym spasaniu inwentarzem całego pastwiska jed-
nocześnie; powoduje duże straty paszy i degradację runi.
Wypas z dawkowaniem paszy - rotacyjny i intensywny sposób wypasu związany
z codziennym (1  2, a nawet 4 razy dziennie), wydzielaniem pasącym się
zwierzętom odpowiedniej powierzchni ze świeżą paszą za pomocą przeno-
śnego ogrodzenia elektrycznego (pastucha elektrycznego).
Wysokość spasania  odległość pomiędzy powierzchnią pastwiska a pozostawio-
nymi resztkami roślin po ich zgryzieniu przez zwierzęta; optymalna wyso-
kość runi po spasieniu powinna wynosić 5-6 cm, a w przypadku wypasu krów
wysoko mlecznych nawet 8-9 cm; zależy również od gatunków traw dominu-
jących w runi.
Wypas  sposób żywienia zwierząt w okresie letnim, polegający na zbieraniu pa-
szy przez same zwierzęta na urządzonym pastwisku lub odpowiednio przy-
gotowanej do wypasu łące czy polu, w warunkach zachowania zasad właści-
wego użytkowania pastwiskowego.
Wypas całodobowy  przebywanie zwierząt na pastwisku przez całą dobę.
Wypas mieszany  jednoczesny wypas kilku gatunków zwierząt razem; najczę-
ściej praktykowany jest wypas mieszany bydła i owiec, bydła i koni oraz by-
dła, owiec i koni.
Wóz poidłowy  przyczepa jedno- lub dwuosiowa z cysterną o różnej pojemności
z zainstalowanymi po bokach automatycznymi poidłami; przeznaczony do
pobierania wody i pojenia zwierząt na pastwiskach, okólnikach.
Żywokoł  gruby i długi (ponad 1 m) odcinek pędu lub gałęzi drzew liściastych (naj-
częściej wierzby lub topoli) mający zdolność wytwarzania korzeni przybyszo-
wych oraz pędów z pączków śpiących; stosowany np. w ogrodzeniach pastwisk.
30
Załącznik Nr 1
UPOWAŻNIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJ
CE ROLNICTWO
EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */
31
32