BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE, fasc. LV, 1999

ISSN 0032-3802

GRZEGORZ A. KLEPARSKI

Lublin

Kierunki typologiczne

w badaniach nad zmian¹ znaczeniow¹ wyrazów

W p r o w a d z e n i e

Trudno siê nie zgodziæ z twierdzeniem D. Buttler (1978: 7), ¿e dociekania doty-

cz¹ce historycznej zmiennoœci znaczeñ wyrazów stanowi¹, obok badañ etymologicz-

nych, najbardziej tradycyjn¹ dziedzinê leksykologii. Jak podkreœla autorka, do pew-

nego stopnia, w³aœnie ta tematyka zaci¹¿y³a nad rozwojem nauki o s³ownictwie, na-

rzuci³a jej charakter dyscypliny pocz¹tkowo wy³¹cznie diachronicznej, rejestruj¹cej

jednostkowe, czêsto oderwane fakty i na d³ugie lata usunê³a w cieñ zainteresowania

synchroniczn¹ struktur¹ leksyki, mechanizmami jej wzbogacania, wewnêtrznymi po-

dzia³ami, itp. Mimo jednak d³ugotrwa³ego monopolu badañ nad histori¹ znaczeñ wy-

razów, który zosta³ prze³amany dopiero w po³owie naszego wieku, dorobek semanty-

ki diachronicznej wydaje siê – w porównaniu z innymi dzia³ami jêzykoznawstwa –

doœæ nik³y i w znacznej mierze ³atwy do okreœlenia.

Zauwa¿my, ¿e jeœli wyeliminujemy grupê prac naukowych, które zajmuj¹ siê roz-

wojem diachronicznym okreœlonych sfer s³ownikowych i synonimicznych, takich jak

prace Sterna (1921), Triera (1931) oraz te, które badaj¹ historiê poszczególnych pojêæ

i s³ów, jak na przyk³ad prace Barbera (1957), Tucker (1972), £ozowskiego (1997),

dochodzimy do wniosku, ¿e g³ównym wynikiem dociekañ dotychczasowej analizy

diachronicznej jest korpus propozycji typologicznych zmian znaczeniowych.

K o n t r o w e r s j e w o k ó ³ d i a c h r o n i c z n e j

z m i a n y z n a c z e n i o w e j

Trzeba powiedzieæ na wstêpie, ¿e sama celowoœæ grupowania faktów w tej dziedzi-

nie zjawisk jêzykowych by³a niejednokrotnie podwa¿ana. W¹tpliwoœci co do istnienia

regularnoœci i diachronicznych praw semantycznych wypowiada³ ju¿ twórca semantyki

78

GRZEGORZ A. KLEPARSKI

Reisig (1834) stwierdzaj¹c, ¿e przeobra¿enia treœci wyrazów nie dokonuj¹ siê wed³ug

okreœlonego schematu. Podobnie Meillet (1921) utrzymywa³, ¿e liczba czynników, któ-

re mog¹ determinowaæ kierunek poszczególnych zmian znaczeniowych, jest w prakty-

ce niczym nie ograniczona. Ogólnie mo¿na powiedzieæ, ¿e stanowisko „anomalistów”,

neguj¹cych typowy charakter przesuniêæ semantycznych, w znacznym stopniu okreœli-

³o sposób opracowania tematyki zmiennoœci znaczeniowej wyrazów. Mianowicie, pra-

ce szczegó³owe z tego zakresu, programowo rezygnuj¹c z prób jakichkolwiek uogól-

nieñ, czêsto stanowi³y rodzaj rejestru wyrazów, które przesz³y zmianê znaczeniow¹.

To atomistyczne podejœcie znalaz³o przeciwwagê w stanowisku ca³kowicie od-

miennym. I tak, na przyk³ad Wundt (1911) uwa¿a³ regularnoœæ zmian znaczeniowych

za zjawisko zale¿ne od pewnych powtarzalnych i koniecznych warunków obiektyw-

nych. Nie jest np. przypadkiem to, ¿e w wielu jêzykach wyraz u¿ywany pierwotnie w

znaczeniu ‘byd³o’ sta³ siê nazw¹ pieniêdzy (³ac. pecunia, ang. fee), w obu bowiem

wypadkach chodzi³o o œrodek wymiany w ró¿nych okresach ekonomicznego rozwoju

spo³eczeñstw. Prawa oraz mniej lub bardziej generalne tendencje dotycz¹ce rozwoju

znaczeniowego wyrazów formu³owali miêdzy innymi Stern (1921), Sperber (1922),
Williams (1976), Kleparski (1990).

Zauwa¿my za Buttler (1978: 8), ¿e sama dziedzina zjawisk, do których odnosi siê

termin zmiana znaczeniowa, bywa traktowana ró¿nie i to do tego stopnia, ¿e fakty

interpretowane przez jednych badaczy jako typowe przyk³ady zmian semantycznych

s¹ w ogóle ignorowane przez innych lingwistów. Klasycznym przyk³adem jest zjawi-

sko etymologii ludowej: Mo¿na mieæ w¹tpliwoœci, czy proces zwi¹zania wyra¿enia z

rodzin¹ wyra¿enia genetycznie mu obc¹ (np. staro-niemieckiego frithof ‘miejsce ogro-

dzone, strze¿one’ i wspó³czesnego Friedhof pod wp³ywem skojarzenia z wyrazem
Friede

‘pokój’) mo¿e byæ uwa¿any za przyk³ady zmiany znaczeniowej.

Podobnie ró¿na jest interpretacja tzw. substytucji, tj. zmiany znaczenia pod wp³y-

wem przyczyn pozajêzykowych

1

. I tak, np. wyraz

okrêt ma dziœ znaczenie nie znane w

czasach, kiedy to nie wynaleziono jeszcze parowców, motorowców i ³odzi podwod-

nych, i mo¿e uzyskiwaæ coraz to nowe znaczenie w miarê konstruowania nowych ty-

pów okrêtów. Podobnie, wyraz podró¿ wzbudza obecnie w œwiadomoœci u¿ytkowni-

ków jêzyka myœl o poci¹gach, samochodach i samolotach, podczas gdy przed stu laty

mówi¹c podró¿ ludzie myœleli o koniach i dyli¿ansach. Innym przyk³adem jest pióro –

przedmiot do pisania wykonany z lotki gêsi i pióro – przyrz¹d do pisania wykonany z

mas plastycznych, z rezerwuarem atramentu lub tuszu – które niewiele maj¹ ze sob¹

wspólnego poza to¿samoœci¹ funkcji i nazwy. Oczywiœcie, przyczyn¹ zmian tego typu

jest rozwój techniki wytwarzania i innych czynników kultury, które ca³kowicie le¿¹

poza sfer¹ jêzyka i czynnoœci mówienia. Wydaje siê, ¿e jêzyk rejestruje tylko zmiany

zachowania siê starej nazwy mimo zasadniczych zmian realnych jej desygnatu.

Zauwa¿my, ¿e najbardziej skrajnym stanowiskiem ogólnoteoretycznym jest ca³-

kowita negacja istnienia zmian znaczeniowych. Taka w³aœnie postawa znalaz³a wy-

raz, wedle D. Buttler (1978: 10), w pracach badacza niemieckiego Kretschmera, któ-

1

I tak na przyk³ad, kategoria substytucji jest jedn¹ z kategorii zmian znaczeniowych zaproponowanych

w klasyfikacji Sterna (1931).

79

ZMIANA ZNACZENIOWA WYRAZÓW

rego zdaniem pod pojêciem zmiany znaczeniowej rozumie siê w istocie zjawiska nada-

wania nazwy (denominacjê). W gruncie rzeczy podstaw¹ koncepcji neguj¹cej istnie-

nie zmian znaczeniowych jest tak¿e okreœlona interpretacja istoty znaczenia, jako tzw.

czystej referencji przedmiotowej. Ujêcia takie abstrahuj¹ od tego, ¿e o zawartoœci

informacyjnej wyrazu rozstrzygaj¹ jeszcze inne czynniki, takie jak jego miejsce w
systemie semantycznym, zabarwienie emocjonalne, etc.

Opinie najbardziej rozbie¿ne wypowiadano na temat przyczyn zmian znaczenio-

wych. Jedna z najpopularniejszych interpretacji uznaje za ich zasadnicze pod³o¿e ko-

niecznoϾ nazwania ograniczonym zasobem nazw praktycznie nieograniczonej sfery

realiów. Ka¿dy element leksykalny nabywa wiêc funkcji wtórnych, zmieniaj¹cych

pierwotn¹ treœæ znaczeniow¹. W innych koncepcjach podkreœla siê rolê stosunku u¿yt-

kowników jêzyka do znaków s³ownych jako podstawowego czynnika sprawczego

zmian znaczeniowych wyrazów. Celem mówi¹cych jest przekazanie informacji w spo-

sób mo¿liwie precyzyjny, a zarazem ekonomiczny. Pod wp³ywem pierwszej tendencji

wystêpuj¹ zjawiska takie jak specjalizacja znaczenia, druga stanowi bodziec „zgêsz-

czeñ” typu czysta < czysta wódka, w którym wyraz czysta u¿ywany jest w znaczeniu

‘czysta wódka’. U¿ytkowników jêzyka cechuje te¿ d¹¿noœæ do ci¹g³ego odœwie¿ania

œrodków ekspresji, a wiêc do ¿artobliwych czy te¿ ironicznych modyfikacji tradycyj-

nych znaczeñ wyrazów (np. lakiernik ‘cz³owiek usi³uj¹cy upiêkszyæ rzeczywistoœæ’,
nasiadówka

‘d³ugie zebranie’ itp.). Dopatrywano siê tak¿e Ÿród³a zmian semantycz-

nych w samym mechanizmie mówienia, w typowych dla niego skrótach i elipsach,

które powoduj¹ kondensacjê znaczeñ cz³onów pozosta³ych (np. w zwi¹zku syntag-

matycznym ma³a czarna, wyraz czarna ma wartoœæ znaczeniow¹ ‘czarna kawa’).

Zauwa¿my, ¿e znaczna czêœæ badaczy upatruje pod³o¿a zmian znaczeniowych we

wzajemnym oddzia³ywaniu na siebie elementów tekstu. Jak pisze Stöcklein (1898)

wyraz w pewnym otoczeniu „nasi¹ka” dodatkowymi w³aœciwoœciami semantyczny-

mi, narzucanymi mu przez kontekst. Zdarza siê czêsto, ¿e elementy znaczeniowe unie-

zale¿niaj¹ siê od kontekstu i utrwalaj¹, mówi¹c innymi s³owy, zaczynaj¹ przys³ugi-

waæ wyrazowi tak¿e w izolacji b¹dŸ w odmiennych kontekstach. Za przyk³ad takiego

kierunku ewolucji mo¿na uznaæ losy wyrazu krzy¿, który w kontekœcie Ka¿dy musi

nieœæ swój krzy¿ nabra³ treœci ‘cierpienie’, a nastêpnie zacz¹³ siê w takim u¿yciu poja-

wiaæ równie¿ poza tym otoczeniem s³ownym

2

.

Na rolê czynników wewn¹trzjêzykowych jako bodŸców zmian semantycznych

k³adzie siê szczególny nacisk w koncepcjach najnowszych, np. Buttler (1978), Kle-

parski (1996), Geeraerts (1997). Przesuniêcia znaczeniowe bywaj¹ traktowane jako

zjawiska, które warunkuj¹ ca³okszta³t relacji miêdzy sk³adnikami systemu semantycz-

nego. Podkreœla siê szczególnie czêsto kompensacyjn¹ funkcjê zmian znaczeniowych:

wype³nianie dziêki nim luk w siatce nazw po wyjœciu z obiegu niektórych wyrazów.

Jak to ujmuje Buttler (1978: 250) zmiany wewn¹trzsystemowe:

[...] s³u¿¹ swoistej „samoregulacji” systemu s³ownikowego, zw³aszcza utrzy-

mywaniu stanu wzglêdnej równowagi miêdzy zjawiskami wielofunkcyjnoœci

i wspó³funcyjnoœci leksemów. Z jednej wiêc strony podlega ograniczeniom liczba

2

Podobne przyk³ady omawia, miêdzy innymi, Kleparski (1990: 150-151).

80

GRZEGORZ A. KLEPARSKI

elementów niedostatecznie zró¿nicowanych pod wzglêdem funkcjonalnym, re-

dundantych [...], dubletów [...], synonimów pozbawionych dostatecznie wy-

razistych cech dyferencyjnych [...]. Z drugiej – nastêpuje redukcja œrodków

wielofunkcyjnych, zagra¿aj¹cych precyzji porozumienia. Wyra¿a siê ona w pro-

cesie dehomonizacji [...] i upraszczaniu zbyt rozbudowanych struktur polise-

mantycznych [...].

K l a s y f i k a c j e z m i a n z n a c z e n i o w y c h

Dotychczas by³a mowa o ró¿nicach, które dziel¹ koncepcje teoretyczne dotycz¹-

ce mechanizmu zmian znaczeniowych. Nale¿a³oby teraz wskazaæ te punkty, które ³¹-

cz¹ poszczególne ujêcia. Niezale¿nie bowiem od ca³ej ró¿norodnoœci stanowisk ba-

dawczych reprezentuj¹ one zaledwie kilka podstawowych teorii ogólnych znajduj¹-

cych wyraz w propozycjach klasyfikacji zmian znaczeniowych. Owe koncepcje teo-

retyczne i systemy klasyfikacyjne mo¿na podzieliæ na:

1)

logiczno-retoryczne,

2)

aksjologiczne,

3)

przyczynowe,

4) celowoœciowe,
5)

funkcjonalne,

6)

empiryczne.

Poœwiêæmy resztê naszej prezentacji typologiom zmian znaczeniowych. Wydaje

siê, ¿e najd³u¿sz¹ tradycjê ma tak zwana klasyfikacja logiczno-retoryczna. Jej na-

zwa wywodzi siê st¹d, ¿e stosuj¹cy j¹ badacze przejêli ca³y aparat terminologiczno-

pojêciowy klasycznej retoryki i operowali nim w analizie zmian semantycznych, wpro-

wadzaj¹c do niej takie kategorie jak, na przyk³ad, metonimia, synekdocha, litotes,

hiperbola, itp. Za podstawê zaœ podzia³u przyjêli relacje logiczne miêdzy pierwotnym

a wtórnym znaczeniem. Do ciekawszych uk³adów klasyfikacyjnych wynikaj¹cych z

za³o¿eñ logicznych nale¿y typologia Heerdegena (1890), oparta na przeciwstawieniu

dwóch zasadniczych kategorii procesów semantycznych, tj. przeniesieñ, czyli zmian

jednorazowych, sprowadzaj¹cych siê do nadania nazwy nowemu przedmiotowi na

zasadzie jego podobieñstwa do pierwotnego jej desygnatu – i przesuniêæ czyli prze-

obra¿eñ powolnych i stopniowych, polegaj¹cych na wewnêtrznej ewolucji pojêcia.

Jeœli chodzi o kategoriê przesuniêæ to na szczególn¹ uwagê zas³uguje po raz pierw-

szy dostrze¿one jeszcze w XIX zjawisko tak zwanego przesuniêcia szeregowego (Re-
ihenverschiebung

). Heerdegen (1890) stwierdza mianowicie, ¿e wyjœcie z obiegu lub

przeobra¿enie semantyczne jednego elementu wyzwala swoist¹ reakcjê ³añcuchow¹, tj.

seriê zmian, w których wyniku powsta³a luka zostaje wype³niona. Na przyk³ad ³aciñski

czasownik dicere o pierwotnej treœci ‘pokazywaæ’, nabra³ znaczenia ‘mówiæ’ i wypar³ z

tej funkcji czasownik orare, który z kolei zyska³ odcieñ ‘b³agaæ, modliæ siê’. Obserwa-

cje Heerdegena mia³y donios³e znaczenie w historii semantyki, bo po raz pierwszy chy-

ba ujawni³y systemow¹ strukturê s³ownictwa i kompleksowoœæ zachodz¹cych w nim

zmian. Moje w³asne analizy przeprowadzone na materiale œrednio-angielskim, wydaj¹

siê potwierdzaæ istnienie przesuniêæ szeregowych (patrz Kleparski (1996,1997)).

81

ZMIANA ZNACZENIOWA WYRAZÓW

Paul (1880) twierdzi³ w swoich Prinzipien der Sprachgeschichte, ¿e Ÿród³em wszel-

kich zmian w jêzyku, w tym równie¿ zmian semantycznych, jest „zwyk³a dzia³alnoœæ

jêzykowa” (gewöhnliche Sprachtätigkeit). Chc¹c jakoœ uporz¹dkowaæ procesy seman-

tyczne, Paul (1880) stworzy³ klasyfikacjê, w której pokaza³ bogactwo zmian znacze-

niowych wyrazów. Paul rezygnuje w swojej klasyfikacji z ustalania wewnêtrznych

powi¹zañ psychologicznych miêdzy poszczególnymi zjawiskami semantycznymi i z

grupowania ich wedle tej w³aœnie cechy. Zasad¹ jego klasyfikacji s¹ stosunki logiczne

³¹cz¹ce nowo powsta³e znaczenia z dawnymi.

W ten sposób w klasyfikacji Paula wy³oni³y siê trzy kategorie, pocz¹tkowo wy-

raŸnie od siebie oddzielone. PóŸniej dosz³a jeszcze czwarta, obejmuj¹ca procesy se-

mantyczne nie mieszcz¹ce siê w trzech pierwszych kategoriach zmian. Propozycja

Paula najlepiej jest znana w nastêpuj¹cej postaci:

1) Zwê¿enie znaczenia (np. pol. p¹tnik – pierwotnie u¿ywane w znaczeniu ‘pod-

ró¿nik, potem ‘podró¿nik wêdruj¹cy do miejsc œwiêtych’),

2) Rozszerzenie znaczenia (np. pol. robota – pierwotnie u¿ywane w znaczeniu

‘praca niewolnicza’, póŸniej ‘praca wszelkiego rodzaju’),

3) Przeniesienie znaczenia (np. pol. guz ‘naroœl na ciele’, u¿ywany wtórnie w

znaczeniu ‘zapiêcie’),

4) Inne przypadki (zazwyczaj zalicza siê tu wypadki figur retorycznych).

Typologia Paula zyska³a znaczn¹ popularnoœæ i do dziœ jest stosowana w ujêciach

podrêcznikowych, w kursach jêzykoznawstwa ogólnego i leksykologii (patrz np. Ray-

evska (1979)). Jej g³ówn¹ zalet¹ jest przejrzystoœæ i prostota. Ale cechy te, stanowi¹ce

o przydatnoœci dydaktycznej schematu Paula, budzi³y od pocz¹tku powa¿ne zastrze-

¿enia z punktu widzenia œcis³oœci opisu naukowego. Krytycy Paula zarzucali jego

uk³adowi schematyzm oraz sztuczne ³¹czenie w jednej klasie zjawisk jakoœciowo ró¿-

nych. Zasadniczy jednak zarzut dotyczy³ czysto wynikowego ujmowania przez Paula

istoty zmian znaczeniowych, tj. konstatacji ich rezultatów bez wnikania w mecha-

nizm procesu zmiany znaczeniowej, jego przebieg i pod³o¿e. Rozwadowski (1903:

20) pisa³ o klasyfikacji Paula:

Logiczna klasyfikacja nie objaœnia w ogóle nic, daje tylko podzia³, mniej lub

bardziej zupe³ny, oparty jednak na momentach [...] obcych samym zjawiskom

[...]. W gruncie rzeczy nawet jako podzia³ nie ma klasyfikacja logiczna warto-

œci, bo da siê w ni¹ wt³oczyæ zawsze tylko czêœæ zjawisk jêzykowych.

Id¹c za Zwiegincewem (1962: 16), podkreœlmy, ¿e klasyfikacja Paula zupe³nie

ignoruje momenty genetyczne. Zauwa¿my, ¿e Paul poprzestaje na porównaniu tre-

œci pojêciowych wyrazu przed i po jego zmianie, by nastêpnie staraæ siê po³¹czyæ

oba znaczenia danego wyrazu wiêzi¹ logiczn¹. Systematyzacja Paula ma jeszcze

jedn¹ istotn¹ wadê, mianowicie nie przestrzega jednolitej zasady klasyfikacji. Au-

tor stosuje przewa¿nie zasadê logiczn¹, lecz w wielu wypadkach (hiperbola, litotes,

eufemizm) musi z niej rezygnowaæ, bo w znacznej liczbie przekszta³ceñ semantycz-

nych trudno, a niekiedy jest to wrêcz niemo¿liwe, wykryæ wiêŸ logiczn¹ miêdzy

pocz¹tkowymi a koñcowymi fazami rozwoju. A wiêc zasada logiczna najwyraŸniej

nie jest w stanie obj¹æ ca³ego bogactwa zmian znaczeniowych (patrz Zwiegincew

(1962: 17)).

82

GRZEGORZ A. KLEPARSKI

Zwiegincew (1962: 19) podkreœla, ¿e logiczna zasada klasyfikacji zmian znacze-

niowych sprowadza zagadnienie prawid³owoœci procesów semantycznych do twier-

dzenia, które mo¿na sformu³owaæ nastêpuj¹co: prawa semantyki s¹ prawami logiki.

Jest rzecz¹ zupe³nie jasn¹, ¿e pos³uguj¹c siê zasad¹, która zupe³nie ruguje specyfikê

zjawisk jêzyka i myœlenia, mechanicznie zastêpuj¹c jedne drugimi, nie mo¿na wykryæ

rzeczywistych prawid³owoœci procesów semantycznych. Powtarzaj¹c krytykê Zwie-

gincewa (1962: 19) mo¿na dodaæ, ¿e zasada logiczna przy ustalaniu prawid³owoœci

semantycznego rozwoju wyrazów kryje w sobie jeszcze jedno niebezpieczeñstwo.

Zak³ada ona mianowicie, ¿e istnieje autonomiczna treœæ pojêciowa jêzyka, której roz-

wój przebiega wed³ug praw nie jêzyka, lecz logiki, i wskutek tego nie wi¹¿e siê z

„materi¹ samego jêzyka”, która w tym wypadku jest znakiem zewnêtrznym, nieistot-

nym i pozbawionym wszelkiej si³y formotwórczej.

W pierwszej po³owie XX wieku mamy do czynienia z próbami wprowadzenia do

klasyfikacji zmian znaczeniowych kategorii, których nie zdo³a³ obj¹æ podzia³ Paula.

Istotn¹ rolê w historii semantyki diachronicznej odegra³a praca Jaberga (1901,1903,1905)
Pejorative Bedeutungsentwicklung im Französischen

, w której zosta³y zaprezentowane

dwie nowe klasy przeobra¿eñ semantycznych, tj. amelioracja (polepszenie) znaczenia
i degradacja

(pogorszenie) znaczenia. Trzeba od razu podkreœliæ, ¿e kategoria tych

zmian, okreœlanych jako zmiany aksjologiczne lub te¿ zmiany ewaluatywne, obejmuje

w istocie procesy o ró¿nym mechanizmie, co nawet da³o powód do nazywania ich [...]

workiem, w którym umieszcza siê wszystkie przyk³ady nie reprezentuj¹ce mechanizmu

zwê¿enia, rozszerzenia i przeniesienia (patrz Buttler (1978: 133)). I tak, niekiedy mo¿na

mówiæ o czystej zmianie wartoœci emocjonalnej lub stylistycznej wyrazu bez przeobra-

¿ania jego treœci logicznej. W innych wypadkach, o pogorszeniu wartoœci treœciowej

wyrazu mo¿emy mówiæ, gdy w nowym u¿yciu wyraz zachowuje charakter neutralny
stylistycznie i emoc

jonalnie, ale zaczyna oznaczaæ realia uznane za gorsze lub mniej

wa¿ne ni¿ jego pierwotny desygnat. Ewaluatywna kategoria zmian znaczeniowych do-

czeka³a siê kilku opracowañ szczegó³owych, np. w pracach Schreudera (1929), Donge-

na (1933) i Kleparskiego (1986,1990). Zilustrujmy te kategorie zmian znaczeniowych

przyk³adami z jêzyka polskiego i niemieckiego:

Amelioracja: W literaturze polskiej czêsto cytowanym przyk³adem jest historia wy-

razu kobieta, który jeszcze w wieku XVI by³ nazw¹ obel¿yw¹ i pogardliw¹. O takiej

wartoœci wyrazu decydowa³ prawdopodobnie jego etymologiczny zwi¹zek z rzeczow-

nikiem kob ‘chlew’

3

. Innym przyk³adem z historii jêzyka polskiego jest rozwój zna-

czeniowy rzeczownika przymiot, który na pewnym etapie swojego rozwoju by³ u¿y-

wany w znaczeniu ‘choroba’, zw³aszcza ‘choroba francuska’, zanim uzyska³ znacze-

nie ‘cecha, atrybut’.

Degradacja: Niemiecki z pochodzenia wyraz gbur zachowa³ swoje pierwotne zna-

czenie ‘zamo¿ny ch³op’ tylko w niektórych gwarach pó³nocnej Polski, na pozosta³ym

zaœ obszarze nabra³ treœci pejoratywnej ‘ordynarny prostak’. Pozostaj¹c przy materia-

3

Brückner (1927) upatruje siê zwi¹zku etymologicznego wyrazy kobieta z wyrazem kob ‘chlew’ lub z

wyrazem koby ‘koby³y’; na wybór zaœ przyrostka -ieta wp³ynê³y, wed³ug autora, takie nazwy w³asne jak

El¿bieta, Greta, Markieta.

83

ZMIANA ZNACZENIOWA WYRAZÓW

le niemieckim, przytoczmy historiê przymiotnika dumm ‘g³upi’, który na wczeœniej-

szym etapie rozwoju jêzyka niemieckiego by³ u¿ywany w znaczeniu ‘niedoœwiadczo-

ny’. Innym przyk³adem jest historia rzeczownika Dirne ‘kobieta lekkich obyczajów’,

pierwotnie u¿ywanego w znaczeniu ‘dziewczyna, m³oda kobieta’.

Zauwa¿my, ¿e jako próba typologii zmian znaczeniowych klasyfikacja aksjolo-

giczna, j

est równie zawodna, jak klasyfikacja logiczno-retoryczna, gdy¿ niezdolna

jest obj¹æ wiêkszoœci typowych przyk³adów zmiany znaczeniowej. Ponadto charakte-

ryzuje j¹ to samo ujêcie czysto wynikowe, które stanowi³o s³ab¹ stronê koncepcji

Paula (1880). Ale – co najwa¿niejsze – w okresie jej opublikowania, tj. w pierwszych

latach XX wieku, nastêpuje w badaniach nad zmianami znaczeniowymi wyrazów

znamienny zwrot, gdy¿ o¿ywiaj¹ siê zainteresowania ich genez¹. Uwaga badaczy

koncentruje siê teraz na œledzeniu ich uwarunkowañ historycznych, spo³ecznych i

psychologicznych.

Na przyk³ad Sperber (1914) w pracy Über den Affekt als Ursache der Spra-

chveränderung

rozpatruje w zasadzie ten sam materia³ leksykalny, który stanowi³

podstawê pracy Jaberga, tj. wyrazy emocjonalnie nacechowane, ale stara siê dociec

przyczyn ich takiego, a nie innego zabarwienia. Podstaw¹ jego teorii jest twierdzenie,

¿e istniej¹ pewne sfery realiów szczególnie wa¿nych w ¿yciu danej spo³ecznoœci, któ-

rym odpowiadaj¹ wyrazy o du¿ej sile ekspansywnej, szerz¹ce siê w innych zakresach

realnych.

Zjawisko wykraczania leksyki tego rodzaju poza jej pierwotny zasiêg Sperber

zilustrowa³ przyk³adem z okresu I wojny œwiatowej. Sfer¹ realiów wywo³uj¹cych szcze-

gólnie silne reakcje emocjonalne spo³eczeñstwa by³a w tym czasie dziedzina milita-

riów. I oto w jêzyku ogólnym rozpowszechni³y siê wówczas metafory, do których

jako podstawa pos³u¿y³y terminy wojskowe, np. karabin maszynowy u¿ywany w zna-

czeniu ‘kobieta rodz¹ca jedno dziecko po drugim’. Zjawisko to Sperber nazwa³ pro-

cesem ekspansji wyrazów emocjonalnie nasyconych. Przebieg ten nie jest jednak

wy³¹cznie jednokierunkowy: Dziedzina realiów „uczuciowo wa¿nych” sama z kolei

przyci¹ga s³ownictwo innych sfer rzeczywistoœci; w czasie I wojny œwiatowej na okre-

œlenie pewnych dzia³añ strategicznych, czêœci uzbrojenia itp. zaczêto u¿ywaæ zmeta-

foryzowanych wyrazów potocznych, np. wyrazów kluski, pigu³ki w znaczeniu ‘poci-
ski’;

m³ynek do kawy w znaczeniu ‘karabin maszynowy’, itp. Jak widaæ, Sperber uczyni³

moment emocjonalny motorem wszelkich zmian znaczeniowych. Wed³ug niego emo-

cje znajduj¹ wyraz w jêzyku nie tylko dziêki wykrzyknikom, lecz zespalaj¹ siê z wie-

loma wyobra¿eniami i pojêciami i dlatego s¹ strukturalnym elementem znaczeñ lek-

sykalnych.

Koncepcja Sperbera, uznaj¹ca czynniki emocjonalne za bodziec ewolucji seman-

tycznej

4

,

reprezentuje w teorii zmian znaczeniowych nurt zwany psychologizmem.

Pocz¹tki tego ujêcia datuj¹ siê na ostatnie dziesiêciolecia XIX wieku, swój zaœ kszta³t

4

Drugi nurt przesuniêæ semantycznych okreœla Sperber mianem atrakcji. Ekspansja i atrakcja decyduj¹

niejako o dystrybucji wyrazów, bo z jednej strony skupiaj¹ je w sferach „emocjonalnie akcentowanych”,

a z drugiej – sprzyjaj¹ ich rozpowszechnieniu w innych zakresach realnych; stanowi¹ wiêc dwie si³y

napêdowe semantycznego rozwoju jêzyka.

84

GRZEGORZ A. KLEPARSKI

klasyczny zyska³o ono w fundamentalnej pracy Wundta Völkerpsychologie. Wundt

(1900) by³ zwolennikiem tezy, ¿e przesuniêcia semantyczne przebiegaj¹ równie regu-

larnie, jak procesy fonetyczne. Co wiêcej, dostrzega³ nie tylko ich podobieñstwo, ale

i wspó³zale¿noœæ. Wyodrêbni³ mianowicie w swej klasyfikacji kategoriê zmian kore-
latywnych,

tj. przeobra¿eñ semantycznych poprzedzonych i warunkowanych mody-

fikacjami postaci brzmieniowej wyrazu. Na przyk³ad dialektalny wariant niemieckie-

go wyrazu Raabe ‘kruk’ – Rappe – wyspecjalizowa³ siê znaczeniowo jako nazwa

czarnego konia. Z historii s³ownictwa polskiego mo¿na przypomnieæ proces ró¿nico-

wania znaczeñ dawnych wariantów takich jak, na przyk³ad, omówione w pracy But-

tler (1978) pary wyrazów bieda/biada czy te¿ chuæ/chêæ.

Procesy semantyczne zachodz¹ jednak najczêœciej bez wspó³uczestnictwa zmian

brzmieniowych. Tê kategoriê przeobra¿eñ Wundt (1900) nazywa zmianami samo-
dzielnymi

i dzieli j¹ na dwa typy: 1) zmiany regularne i 2) zmiany indywidualne.

Pod³o¿em zmian regularnych s¹ powszechne w³aœciwoœci ludzkiego myœlenia; dlate-

go przesuniêcia takie dokonuj¹ siê wed³ug pewnych typowych schematów, w sposób

analogiczny (choæ niezale¿nie od siebie) w ró¿nych jêzykach. Zmiany indywidualne

s¹ niejako ich przeciwieñstwem: powstaj¹ pod wp³ywem czynników nieobliczalnych

i jednostkowych. Ró¿nica miêdzy zmianami regularnymi a jednostkowymi polega na

tym, ¿e, pierwsze wywo³ane s¹ konkretnymi motywami powstaj¹cymi niezale¿nie i

wielokrotnie, drugie zaœ – motywami powstaj¹cymi jednorazowo. Inaczej mówi¹c,

przejœcie znaczeniowe wyrazu w wypadkach zmian regularnych zak³ada ogóln¹ zmianê

warunków kulturowych. I tak, wspomniany wczeœniej ³aciñski wyraz pecunia by³

u¿ywany pierwotnie w znaczeniu ‘byd³o’. Poniewa¿ jednak w zaraniu dziejów byd³o

by³o g³ównym bogactwem ludnoœci i stanowi³o jednostkê wymiany towarowej, wy-

raz pecunia zacz¹³ byæ u¿ywany w znaczeniu ‘pieni¹dze’. Co siê zaœ tyczy zmian

jednostkowych, to ich pochodzenie t³umaczy siê przyczynami indywidualnymi, wy-

wo³anymi przez przypadkowe warunki lokalne. Dzie³em przypadku by³o usytuowa-

nie mennicy rzymskiej nie opodal œwi¹tyni Junony Mentorki (Juno Moneta). Poza

przypadkowym s¹siedztwem nie by³o miêdzy nimi nic wspólnego, a przecie¿ ten je-

den fakt wystarczy³, by dokona³o siê przesuniêcie znaczeniowe, które wyrazowi mo-
neta

nada³o jego dzisiejsze znaczenie.

Wracaj¹c do klasyfikacji logiczno-retorycznej, podkreœlmy za Zwiegincewem

(1962: 21), ¿e przedstawiciele psychologicznego kierunku w jêzykoznawstwie uwa-

¿ali klasyfikacjê Paula za niezadowalaj¹c¹ równie¿ dlatego, ¿e zupe³nie ignorowa³a

motywy psychiczne procesów semantycznych. Wskazywano tak¿e, ¿e klasyfikacja ta

nie ma nic wspólnego nie tylko z procesami psychicznymi powoduj¹cymi zmiany

znaczeniowe, lecz równie¿ z zewnêtrznymi przyczynami ich powstawania i ¿e w naj-

lepszym wypadku jest mniej lub bardziej wyczerpuj¹cym wyliczeniem zjawisk se-

mantycznych. Natomiast interpretacjê psychologiczn¹ uznano za jedynie s³uszn¹ i z

tych w³aœnie pozycji Wundt stara³ siê wykryæ ogólne prawa, warunki i przyczyny

zmian znaczeniowych, formu³uj¹c je w sposób nastêpuj¹cy (Wundt (1911: 626)):

Za prawa zmian znaczeniowych mo¿na przy interpretacji psychologicznej uznaæ

tylko ogólne prawa skojarzeñ. Sprowadzaj¹ siê one do trzech elementarnych

procesów, z których sk³ada siê ka¿dy konkretny akt skojarzenia: zwi¹zek przez

85

ZMIANA ZNACZENIOWA WYRAZÓW

podobieñstwo, zwi¹zek przez stycznoœæ w czasie i przestrzeni oraz wyrugowa-

nie niezgodnych elementów. Trzeba liczyæ siê z tym, ¿e udzia³ tych elementar-

nych procesów jest niejednakowy, co wyznacza granice miêdzy podstawowymi

formami zmian znaczeniowych ujawnionymi w toku psychologicznej analizy

znaczenia.

Zauwa¿my za Zwiegincewem (1962: 30), ¿e niekiedy na zmianê znaczenia wp³y-

wa zwi¹zek sk³adniowy nie z pojedynczym wyrazem, lecz z ca³ym zdaniem. Bréal,

który jako jeden z pierwszych zwróci³ uwagê na ten proces, nazwa³ go contagion, a

wiêc „zara¿eniem”. Przytacza on nastêpuj¹ce przyk³ady takich zjawisk: francuskie

wyrazy pas (< ³ac. passus ‘krok’), point (< ³ac. punctum ‘kropka’), rien (< ³ac. rem

‘rzecz’), które uzyska³y swoje dzisiejsze znaczenie (pas oraz point ‘nie’, rien ‘nic’)

na skutek czêstego u¿ywania ich w negatywnym znaczeniu w takich po³¹czeniach

sk³adniowych, jak np. je ne vios point, je ne sais point (dos³ownie: ‘nie widzê ani

kropki’, ‘nie rozumiem ani kropki’), itd.

Kategoria przeobra¿eñ regularnych obejmuje dwa typy zmian: zmiany asymi-

latywne i zmiany komplikatywne

. Pod³o¿em tych pierwszych jest w³aœciwa ludz-

kiemu myœleniu tendencja do podporz¹dkowania zjawisk po raz pierwszy percypo-

wanych klasom i kategoriom logicznym ju¿ ugruntowanym w œwiadomoœci nosi-

cieli danego jêzyka. Jako charakterystyczny przyk³ad takiego sposobu percepcji fak-

tów nowych Wundt przytacza reakcjê s³own¹ Szkotów, gdy po raz pierwszy zoba-

czyli os³a: Jaki wielki królik! Mechanizm kojarzenia przez podobieñstwo stanowi

podstawê nazw typu r¹czka (patelni), ucho (dzbana), oczko (ziemniaka), itp.; jego

uniwersalny charakter sprawia, ¿e w ró¿nych jêzykach, niezale¿nie od siebie, poja-

wiaj¹ siê te same metafory. Znamienne jest np. to, ¿e miejsce, w którym rzeka wpa-

da do morza, w wielu jêzykach bywa okreœlone nazwami zwi¹zanymi etymologicz-

nie ze s³owem usta, na przyk³ad pol. ujœcie < uœcie, niem. Mündung, ang. mouth (of
the river). Zmiany asymilatywne

dokonuj¹ siê pod wp³ywem obserwacji podo-

bieñstw odbieranych za pomoc¹ okreœlonego zmys³u, na przyk³ad zmys³u wzroku.

Natomiast mechanizm zmian komplikatywnych polega na krzy¿owaniu siê i zazê-

bianiu doznañ ró¿nych zmys³ów. Za przyk³ad mo¿e s³u¿yæ ewolucja przymiotnika
ostry,

pierwotnie odnosz¹cego siê do doznañ dotykowych wtórnie zaœ u¿ywanego

na okreœlenie bodŸców wzrokowych (ostry kolor), smakowych (ostry smak), s³u-

chowych (ostry g³os) i wêchowych (ostry zapach). Proces o którym tutaj mowa w

jêzykoznawstwie okreœlany jest terminem synestezja i mo¿na go zdefiniowaæ za

Buttler (1978: 115) jako u¿ycie jednej nazwy w stosunku do ró¿nych typów percep-

cji zmys³owej.

Generalnie rzecz bior¹c wydaje siê, ¿e pod³o¿em synestezji jest podobieñstwo lub

jednoczesnoœæ doznañ wywo³ywanych przez ró¿ne bodŸce zmys³owe, np. wra¿enie

uk³ucia przy zetkniêciu siê jakiejœ czêœci powierzchni cia³a ludzkiego z ostrym przed-

miotem i analogiczne odczucie przy percepcji przenikliwego dŸwiêku. W tym kon-

tekœcie trzeba wspomnieæ o badaniach przeprowadzonych przez Williamsa (1976),

który analizuje szereg przymiotników w jêzyku angielskim, których znaczenia prze-

sz³y metaforyczne przesuniêcie synestetyczne. Wyniki analizy przeprowadzonej przez

Williamsa mo¿na sformu³owaæ nastêpuj¹co (patrz Williams (1976: 463)):

86

GRZEGORZ A. KLEPARSKI

Jeœli wyraz przechodzi metaforyczny transfer z jednej sfery sensorycznej do

drugiej, transfer dokonuje siê wed³ug nastêpuj¹cego wzoru:

Jak widaæ na powy¿szym diagramie, wyraz odnosz¹cy siê do pierwotnie do ‘do-

tyku’ mo¿e przejœæ do sfery ‘smaku’, ‘zapachu’, ‘koloru’ lub ‘dŸwiêku’, np. twarde

dŸwiêki, miêkkie dŸwiêki. Wyraz pierwotnie nale¿¹cy do sfery ‘przestrzeni’ mo¿e przejœæ

do sfery ‘koloru’ lub ‘dŸwiêku’, np. g³êboki dŸwiêk. Natomiast s³owa pierwotnie od-

nosz¹ce siê do sfery ‘koloru’ mog¹ przejœæ do sfery ‘dŸwiêku’ i vice versa, np. krzy-

kliwy kolor, czysty dŸwiêk

Zauwa¿my, ¿e w przypadku klasyfikacji Wundta niektóre klasy przez niego wy-

dzielane wydaj¹ siê byæ nieostre i zachodziæ na siebie. Trudno by³oby, na przyk³ad,

œciœle rozgraniczyæ zmiany asymilatywne, np. noga (sto³u), ramiê (dŸwigu), zaliczo-

ne do kategorii przeobra¿eñ regularnych i metafory uznane za przesuniêcia indywidu-

alne. Jednak, jak podkreœla Buttler (1978: 18), mimo szczegó³owych niekonsekwen-

cji koncepcji Wundta, wiele elementów jego dociekañ sta³o siê trwa³ym wk³adem do

teorii zmian znaczeniowych. To w³aœnie Wundt jako pierwszy, zwróci³ uwagê na rów-

noleg³oœæ wystêpowania przeobra¿eñ fonetycznych i znaczeniowych.

Za³o¿enie, ¿e procesy semantyczne nie maj¹ charakteru wy³¹cznie ¿ywio³owego i

¿e podlegaj¹ okreœlonej ingerencji i kontroli mówi¹cych pos³u¿y³o za punkt wyjœcia

tak zwanych klasyfikacji teleologicznych (celowoœciowych). Zauwa¿my, ¿e takie

ujêcia stanowi³y w pewnym sensie przeciwstawnoœæ koncepcji psychologicznych, bo

zmierza³y do wyœwietlenia skutków, a nie przyczyn zmian znaczeniowych, mówi¹c

inaczej – do ustalenia celów, którym te przesuniêcia mia³y ostatecznie s³u¿yæ. A wiêc,

zmiany znaczeniowe ujmowano równie¿ jako wynik okreœlonych intencji mówi¹cych.

Warto tutaj odwo³aæ siê do przyk³adu najstarszej klasyfikacji tego rodzaju, tj. schema-

tu zaproponowanego przez Schmidta (1894). Za jeden z zasadniczych bodŸców prze-

suniêæ semantycznych uwa¿a Schmidt potrzebê nazwania b¹dŸ nowych zjawisk, które

nie zosta³y jeszcze jêzykowo wyodrêbnione z rzeczywistoœci, b¹dŸ zjawisk znanych,

których pierwotne nazwy wysz³y z obiegu. Kolejne czynniki zmian to:

1) D¹¿enie do precyzji, wyra¿aj¹ce siê w procesie specjalizacji znaczeniowej i

ró¿nicowania treœci elementów wspó³funkcyjnych (np. dawnych wariantów

takich jak pol. wieczorny i wieczorowy),

2) D¹¿enie do wygody, które prowadzi do ró¿nego rodzaju skrótów struktural-

nych, powoduj¹cych z kolei „zgêszczenia” semantyczne (np. szampan, pochod-

ny od pierwotnej nazwy z³o¿onej vin de Champagne).

Teleologiczna interpretacja zmian znaczeniowych rozwinê³a siê szczególnie na

gruncie onomazjologii. Dla onomazjologów oœrodkiem analizy sta³ siê przedmiot re-

alny i sposoby jego oznaczania. Zauwa¿my, ¿e charakterystyczna dla semantyki pro-

dotyk

→

smak

→

zapach

→

przestrzeñ

dŸwiêk

kolor

>

>

>

>

>

>

>

87

ZMIANA ZNACZENIOWA WYRAZÓW

cedura badawcza, tj. postêpowanie „od wyrazu ku realiom”, w badaniach onomazjo-

logicznych, zosta³a jak gdyby odwrócona („od przedmiotu realnego ku wyrazowi-

nazwie”). Onomazjolodzy, podejmuj¹c analizê diachroniczn¹, tj. próbuj¹c odpowie-

dzieæ na pytanie, dlaczego zmieniaj¹ siê nazwy danego przedmiotu, dochodz¹ w³a-

œnie do ujêæ teleologicznych. Zauwa¿my, ¿e klasyfikacja zaproponowana przez Dorn-

seiffa (1938) jest prawie identyczna ze schematem Schmidta, jednak pewnym novum

jest wprowadzenie dodatkowego kryterium podzia³u tj. negatywnego b¹dŸ pozytyw-
nego

charakteru celu, ku któremu zmierza dane przeobra¿enie znaczeniowe. Do pro-

cesów o bodŸcach negatywnych Dornseiff (1938) zaliczy³:

1) D¹¿noœæ do usuniêcia niedostatków systemu, zmniejszaj¹cych jego ekono-

micznoœæ (np. zanik podwójnych nazw miesiêcy w polszczyŸnie XV-XVI w.:

grudzieñ/prosieñ, styczeñ/ ledzieñ, itd.),

2) Dzia³anie tabu obyczajowego, religijnego, estetycznego (np. zast¹pienie w

wielu jêzykach pierwotnej nazwy niedŸwiedzia jakimœ obrazowym ekwiwa-

lentem; niem. Bär, dos³ownie ‘br¹zowy, lit. lokys ‘oblizuj¹cy’, pol. niedŸwiedŸ
‘miodojad’, itp.).

Do bodŸców pozytywnych wywo³uj¹cych zmiany jêzykowe Dornseiff zalicza³

miêdzy innymi d¹¿noœæ do precyzji i tendencje do spotêgowania ekspresji.

Zauwa¿my, ¿e zarówno ujêcia psychologiczne, jak i ujêcia teleologiczne traktuj¹

zmiany znaczeniowe jako wynik okreœlonych procesów dokonuj¹cych siê w œwiado-

moœci jednostek: kojarzenia przez podobieñstwo i indywidualnych d¹¿noœci do precyzji

i wygody. Natomiast obie propozycje klasyfikacyjne wydaj¹ siê abstrahowaæ od faktu,

¿e ¿adna indywidualna modyfikacja s³ownikowa nie zyskuje rangi zmiany, jeœli nie roz-

powszechni siê w okreœlonym œrodowisku. Po drugie, w obu typach klasyfikacji bierze

siê pod uwagê bodŸce zmian niejako zewnêtrzne w stosunku do jêzyka, ignoruj¹c przy-

czyny tkwi¹ce w samej jego strukturze i sposobie funkcjonowania. Te niew¹tpliwe luki

obu ujêæ sta³y siê pod³o¿em powstawania klasyfikacji uzupe³niaj¹cych.

I tak, element spo³eczny powstawania i szerzenia siê innowacji semantycznych

zosta³ wysuniêty na czo³o w tzw. socjologicznej teorii zmian znaczeniowych. Da-

wa³a ona interpretacjê dwóch najpospolitszych procesów, tj. zwê¿enia (specjalizacji)

i rozszerzenia (generalizacji) znaczeñ, wi¹¿¹c je ze zjawiskami wêdrówki wyrazów z

jêzyka ogólnego do odmian œrodowiskowych i odwrotnie: z gwar œrodowiskowych

do leksyki ogólnonarodowej (por. Malberg (1969: 22,84)). Pierwszy kierunek wê-

drówki wyrazów poci¹ga za sob¹ proces ich specjalizacji. Na przyk³ad, nale¿¹cy do

s³ownictwa ogólnego francuski wyraz pondre ‘k³aœæ’ nabra³ w dialektach zwê¿one

zakresowo znaczenie ‘sk³adaæ jaja’. Odwrotnie, wyraz œrodowiskowy w jêzyku ogól-

nonarodowym podlega procesowi generalizacji. Klasycznym przyk³adem takiego prze-

biegu zmiany znaczeniowej jest historia francuskiego czasownika arriver ‘przyby-

waæ’, zapo¿yczonego do jêzyka ogólnego z gwary marynarzy, w której mia³ wê¿sze

znaczenie ‘przybijaæ do brzegu’ (< ³ac. adripare < ripa ‘brzeg’)

5

.

Podobnie w jêzyku polskim, znaczeñ uogólnionych nabra³y np. frazeologizmy

myœliwskie, pierwotnie oznaczaj¹ce konkretne dzia³ania podczas ³owów. Jak podaje

5

Na ten temat patrz, np. Heller et al. (1983: 8).

88

GRZEGORZ A. KLEPARSKI

Buttler (1978: 86), wyra¿enie zbiæ z tropu znaczy³o pierwotnie ‘zmyliæ psy goñcze’,

podobnie jak ³owieckie pochodzenie ma przymiotnik szczwany, którym pierwotnie

okreœlano zwierzê, które by³o wielokrotnie szczute ale zawsze wywija³o siê z zasadz-

ki; st¹d znaczenie uogólnione ‘sprytny, przebieg³y’. Sam przymiotnik przebieg³y sta-

nowi³ pierwotnie myœliwski epitet u¿ywany w odniesieniu do psa goñczego, który

wyprzedza³, czyli przebiega³ nie tylko ca³¹ sforê swych wspó³towarzyszy, ale i œciga-

ne zwierzê.

Koncepcja socjologiczna zmian znaczeniowych, która swój najbardziej typowy

kszta³t zyska³a w pracach Meilleta, zwróci³a uwagê na ciekawy i dotychczas pomija-

ny aspekt procesów zmiennoœci znaczeniowej, tj. na ich zwi¹zek ze zjawiskami we-

wnêtrznych zapo¿yczeñ, z miêdzyœrodowiskowymi wêdrówkami wyrazów; nie mo-

g³a jednak pretendowaæ do rangi klasyfikacji uniwersalnej, bo nie dawa³a zadowala-

j¹cej interpretacji tych zmian, na których powstanie wp³ywaj¹ nie czynniki zewnêtrz-

ne, lecz wewnêtrzjêzykowe. Jedn¹ z tez Meilleta by³a teza, jakoby zachodzi³ œcis³y

zwi¹zek miêdzy mniej lub bardziej szerokim znaczeniem wyrazu a wielkoœci¹ spo-

³ecznoœci jêzykowej która go u¿ywa. W literaturze polskiej dyskusjê z tym pogl¹dem

Meilleta podejmuje na przyk³ad Mañczak (1996). Jak podkreœla Doroszewski (1927:

20), za bezsprzecznie g³ówn¹ (choæ nie jedyn¹) przyczynê zmian znaczeniowych uwa¿a

Meilllet czynnik spo³eczny, staraj¹c siê wykazaæ jego dominuj¹c¹ rolê. Wed³ug Meil-

leta pozostaje on w bezpoœrednim zwi¹zku z faktem zró¿nicowania ludzi mówi¹cym

tym samym jêzykiem na oddzielne grupy, a wiêc dzieje znaczenia wyrazu to przede

wszystkim dzieje jego zapo¿yczeñ przez jedne grupy spo³eczne od drugich. Jednak,

jak s³usznie podkreœla Doroszewski (1927: 21), czynnik spo³eczny zmiany znaczenia

wyrazów nie jest jakimœ samoistnym czynnikiem, raczej stwarza on tylko warunki

zewnêtrzne sprzyjaj¹ce upowszechnieniu siê tych lub innych znaczeñ.

W przeciwieñstwie do licznych stosunkowo obserwacji szczegó³owych, dotycz¹-

cych wewn¹trzsystemowego uwarunkowania zmian semantycznych, syntezy w tym

zakresie, a zw³aszcza ca³oœciowe klasyfikacje oparte na takim za³o¿eniu, s¹ zupe³nie

wyj¹tkowe. Prób¹ ca³oœciowego przedstawienia systemowego pod³o¿a ewolucji zna-

czeñ jest dedukcyjna koncepcja Ullmanna. Novum jego koncepcji polega na tym, ¿e

oparta jest ona nie na indukcji, na uogólnieniu stwierdzeñ odnosz¹cych siê do kon-

kretnych przyk³adów, lecz usi³uje daæ pewien teoretyczny model przesuniêæ znacze-

niowych, przy którego pomocy mo¿na by³oby opisaæ wszystkie szczegó³owe zmiany

znaczeniowe.

Ullmann bierze za podstawê funkcjonaln¹ (relacyjn¹) koncepcjê znaczenia,

któr¹ definiuje jako [...] zwrotn¹ relacjê miêdzy kszta³tem a sensem. Zmiana znacze-

nia – to przemieszczenie jednego z tych komponentów, czasem zaœ obu jednoczeœnie.

Klasyfikacja Ullmanna opiera siê zatem na ustaleniu wszystkich mo¿liwych przesu-

niêæ b¹dŸ nazwy (tj. postaci s³ownej), b¹dŸ sensu. Na takiej zasadzie wyodrêbnia au-

tor trzy kategorie zmian: 1) przesuniêcia nazw, 2) przesuniêcia sensów, 3) zmiany

mieszane: jednoczesne przesuniêcia nazw i sensów. Kryterium wewnêtrznego podzia³u

w obrêbie tych ogólnych klas staje siê Saussure’owskie rozró¿nienie zwi¹zków aso-

cjacyjnych (na zasadzie podobieñstwa) i syntagmatycznych (na zasadzie stycznoœci).

Ostatecznie wiêc schemat proponowany przez Ullmanna przedstawia siê nastêpuj¹co:

89

ZMIANA ZNACZENIOWA WYRAZÓW

1. Przesuniêcia nazw:

a)

na zasadzie podobieñstwa sensów, np. zmiany metaforyczne typu oczko
(ziemniaka) , ucho (dzbana);

b)

na zasadzie stycznoœci sensów, np. przeniesienie nazwy instytucji na zespó³

pracowników tej instytucji: Ca³e biuro siê œmia³o.

2.

Przesuniêcia sensów:
a)

na zasadzie podobieñstwa nazw, np. przyk³ady etymologii ludowej;

b)

na zasadzie stycznoœci nazw; grupa ta obejmuje przyk³ady „zgêszczeñ” typu

czarna < ma³a czarna i wp³ywu kontekstu na powstanie wtórnych odcieni
znaczeniowych.

3. Zmiany mieszane.

Z a k o ñ c z e n i e

Jak zauwa¿yliœmy, w wiêkszoœci przywo³anych tutaj klasyfikacji (ale i w wielu

innych) dzia³a jakaœ jedna ogólna zasada porz¹dkowania materia³u (logiczna, psycho-

logiczna, socjologiczna itp.). Istniej¹ jednak klasyfikacje, w których poszczególne ka-

tegorie wydzielane s¹ na podstawie ró¿nych kryteriów. Ich twórcy rezygnuj¹ niejako

z klarownoœci i konsekwencji samego schematu na rzecz uchwycenia wszystkich ty-

pów zmian znaczeniowych. Typowym przyk³adem takiego podzia³u jest klasyfikacja

Carnoya (1927) oraz typologia Sterna (1931) zaproponowana w pracy Meaning and
Change of Meaning

. I tak, propozycja Sterna jest uk³adem typowo eklektycznym, w

którym zasada historyczno-genetyczna krzy¿uje siê z psychologiczn¹ i logiczn¹.

Generalnie rzecz bior¹c, nale¿y zgodziæ siê z tym, ¿e nie istnieje obecnie ¿adna,

powszechnie przyjêta klasyfikacja przeobra¿eñ semantycznych wyrazów. Najczêœciej,

poszczególni autorzy podejmuj¹cy tematykê zmiany semantycznej wyrazów zaczy-

nali od ca³kowitego zanegowania dorobku poprzedników i starali siê stworzyæ w³asn¹

typologiê zmian znaczeniowych.

B i b l i o g r a f i a

B a r b e r C.L. 1957. The Idea of Honour in the English Drama, 1591-1700. Göteborg:

Elanders Boktryckeri Akttiebolag.

B r ü c k n e r A. 1927.

Slownik etymologiczny jêzyka polskiego. Warszawa: Wiedza Po-

wszechna (przedruk z roku 1957).

B u t t l e r D. 1978. Rozwój semantyczny wyrazów polskich. Warszawa: Wydawnictwa Uni-

wersytetu Warszawskiego.

C a r n o y A. 1927. La science de mot. Traite de semantique. Louvain.
v a n D o n g e n G.A. 1933. Amelioratives in English. Rotterdam: T. De Vries, Dz.
D o r n s e i ff F. 1938. Das Problem des Bedeutungswandels. Zeitschrift fur Deutsche Phi-

lologie, 63.

Doroszewski W. 1927. Czynnik spo³eczny i indywidualny w rozwoju znaczeniowym

wyrazów. W: Symbolae Grammaticae in Honorem Ioannis Rozwadowski, t. 1 (ss. 19-

35). Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagielloñskiego.

90

GRZEGORZ A. KLEPARSKI

G e e r a e r t s D. 1997. Diachronic Prototype Semantics: A Contribution to Historical Lexi-

cology. Oxford: Clarendon Press.

H e e r d e g e n F. 1890. Grundzüge der Bedeutungslehre. Berlin.
J a b e rg D. 1901,1903,1905. Pejorative Bedeutungswandel im Französischen. Zeitschrift

für romanische Philologie, vols. 25, 27, 29.

H e l l e r L., H u m e z A., D r o r M. 1983. The Private Lives of English Words. London:

Routledge & Kegan Paul.

K l e p a r s k i G.A. 1986. Semantic Change and Semantic Components: An Inquiry into

Pejorative Developments in English. Regensburg: Friedrich Pustet Verlag.

K l e p a r s k i G.A. 1990. Semantic Change in English: A Study of Evaluative Develop-

ments in the Domain of HUMANS. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.

K l e p a r s k i G.A. 1996. Semantic Change in Onomasiological Perspective. W: G. Pers-

son, M. Ryden, Male and Female Terms in English. Umeå.

K l e p a r s k i G.A. 1997. Theory and Practice of Historical Semantics: The Case of Middle

English and Early Modern English Synonyms of GIRL/YOUNG WOMAN. Lublin:
The University Press of the Catholic University of Lublin.

£ozowski P. 1996. Semantic Change in the Conceptual Domain of DREAM: From Truth-

Condtional Synonymy to Unconditional Polysemy. Ph.D. Diss. Lublin: Uniwersytet

Marii Curie-Sk³odowskiej.

Mañczak W. 1996. Problemy jzykoznawstwa ogólnego. Wroc³aw-Warszawa-Kraków:

Ossolineum.

M a l mb e rg B. 1969.

Nowe drogi w jêzykoznawstwie: przegl¹d szkó³ i metod. Warszawa:

PWN.

M e i l l e t A. 1921. Linguistique historique et linguistique generale. Paris.
P a u l H. 1880. Prinzipien der Sprachgeschichte. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.
R e i s i g Ch. 1839. Vorlesungen über Lateinische Sprachwissenchaft. Leipzig.
R o z w a d o w s k i J. 1903. Semazjologia. Lwów.
S c h m i d t K. 1894. Die Gründe des Bedeutungswandels. Berlin.
S c h r e u d e r H. 1929. Pejorative sense development in English. McGrath.
S p e r b e r H. 1922. Ein Gesetz der Bedeutungsentwicklung. W: Zeitschrift für Deutsches

Altertum 59, 49-82.

S t e r n G. 1921. Swift, Swiftly and their synonyms: A contribution to semantic analysis

and theory. Göteborg: Göteborgs Hogskolas Arsskrift.

S t e r n G. 1931. Meaning and Change of Meaning, with Special Reference to the English

Language. Bloomington: Indiana University Press.

S t o c k l e i n J. 1898. Bedeutungswandel der Wörter, seine Entstehung und Entwicklung.

München.

Tr i e r J. 1931. Der Deutsche Wortschatz im Sinnezirk des Verstandes. Heidelberb: K. Winter.
Tu c k e r S. 1972. Enthusiasm: A Study in Semantic Change. Cambridge: Cambridge Uni-

versity Press.

U l l m a n n S. 1957. The Principles of Semantics. Oxford: Basil Blackwell.
Wi l l i a m s J. 1976. Synaesthetic adjectives: a possible law of semantic change. Langu-

age, 52 461-478.

Wu n d t W. 1911. Völkerpsycholgie. Band 2: Die Sprache. Leipzig.
Z w i e g i n c e w W. 1962. Semazjologia.

Warszawa: PWN.

91

ZMIANA ZNACZENIOWA WYRAZÓW

S u m m a r y

The aim of this paper is to review critically topical developments in the field of dia-

chronic semantics. The opening section of this paper deals with a number of controversies
that surround the issue of diachronic semantic change. Further, the focus is laid on the
typologies of changes in meaning – the main product of the research done in the field of
diachronic semantics. The author of this article offers a critical outline of Paul’s (1885)
logico-rhetorical classification, Jaberg’s (1901) axiological classification, Wundt’s (1900)
psychological classification, Schmidt’s (1894) teleological classification and Meillet’s
(1921) sociological classification.

92

GRZEGORZ A. KLEPARSKI