Antropologia stosowana i badanie w działaniu. Założenia
metodologiczne procesu badawczego realizowanego na potrzeby
projektu tworzenia wsi tematycznych.
W badaniach prowadzonych na potrzeby tworzenia wsi tematycznych przyjęto
perspektywę antropologii stosowanej (applied anthropology). Jest to podejście
zakładające prowadzenie badań naukowych zorientowanych na praktykę społeczną.
Wyniki takich badań mogą znaleźć zastosowanie w procesach zmian społeczno –
kulturowych w podlegającej im społeczności [Staszczak Z. 1987]. Badania
prowadzone w ramach antropologii stosowanej charakteryzują się następującymi
cechami [por:
Willigen J. 1993].
•
formułowanie problemów badawczych w kategoriach praktyki społecznej,
•
praktycznie zorientowane wyniki badań lub sam proces badawczy,
•
podmiotowe podejście do badanej społeczności.
Antropologia stosowana to „antropologia, z której robi się użytek”, w której proces
badawczy definiowany jest nie w kategoriach dyscypliny, lecz wobec problemu,
którego rozwiązaniu służy
[Willigen J. 1993. s. 7].
Początków antropologii stosowanej można szukać w działalności XIX
wiecznych antropologów brytyjskich, którzy badali ludy zamieszkujące obszary
objęte działalnością kolonizacyjną Wielkiej Brytanii (Afryka, Australia, Oceania).
Czynny udział antropologów we wprowadzaniu europejskiej dominacji na terytoriach
objętych kolonizacją, był główną przyczyną krytyki antropologii stosowanej po
upadku mocarstw kolonialnych po drugiej wojnie światowej. Badaczy oskarżano
wtedy o to, że reprezentowali interesy administracji kolonialnej, a nie badanych
społeczności i uchylali się od odpowiedzialności za efekty wykorzystania danych
gromadzonych w wyniku swoich badań [Staszczak Z. 1987]. Po części zarzuty te
utrzymują się do dzisiaj pomimo, że władze kolonialne zazwyczaj nie przykładały
większej wagi do wyników badań antropologicznych, a sami badacze często
krytykowali system kolonialny i podejmowali w swoich opracowaniach zagadnienie
praw ludności rdzennej [Firth R. 2003. s. 25].
Współcześnie antropologia stosowana rozwija się najbujniej w Stanach
Zjednoczonych. Ten nurt amerykańskiej antropologii kultury cechuje rozległe pole
zainteresowań. Amerykańscy antropologowie praktycy wchodzą często w role
konsultantów, analityków, socjoekonomistów i menadżerów [Olszewska – Dyoniziak
B. 2000. s 254]. Takie badania prowadzone są zazwyczaj na zlecenia rządu,
organizacji biznesowych, organizacji pozarządowych (NGO), grup etnicznych.
Istnieje również nurt stosowanych badań antropologicznych inicjowanych przez
samych antropologów. Motywacje przyświecające takim działaniom mogą mieć
związek zarówno z humanistycznym poczuciem odpowiedzialności społecznej [por.
Firth R. 2003], jak i chęcią znalezienia sobie miejsca na rynku pracy, poprzez
rozwiązywanie problemów społecznych [por. WWW.ashoka.org].
Założenia przyświecające zastosowaniu antropologii w procesach zmiany
społeczno – kulturowej zakładają współuczestnictwo badacza w życiu badanej
społeczności. Ma on reprezentować interesy owej grupy i funkcjonować w niej na
prawach doradcy [Staszczak Z. 1987]. Antropolog może sterować procesami
społecznymi jedynie zgodnie z interesem i wolą członków społeczności,
uwzględniając przy tym przyjęty przez nią system wartości [Olszewska – Dyoniziak
B. 2000. s 255]. Osiągnięcie współuczestnictwa uznano za kluczowe zagadnienie w
trakcie planowania procesu badawczego. Współuczestnictwo może zostać osiągnięte
tylko w warunkach dobrowolności. Wymaga ekspresji, co jest zaprzeczeniem represji.
Współuczestnictwo prowadzi też do zmian postaw w kierunku rozwijania relacji
wzajemnych i sposobów komunikacji. Kluczowym elementem jest tu dialog,
możliwość wyrażania idei i ich swobodnego dyskutowania. Współuczestnictwo
oznacza dostęp do podejmowania decyzji poprzez niezależne wyrażanie własnych
poglądów, udział w podejmowanych działaniach [Projekt PHARE Nr p 9205-0405].
Badanie naukowe jest w ujęciu antropologii stosowanej nierozłączne z
procesem społecznym, wobec czego badacz w trakcie swojej pracy musi od samego
początku spełnić pewne specyficzne dla swej sytuacji warunki [Stringer E. 1996. s.
38]:
•
zapewniać poczucie równości wśród członków badanej społeczności,
•
unikać konfliktów, jeśli to tylko możliwe,
•
stwarzać możliwość rozwiązywania pojawiających się konfliktów w sposób
jawny i otwarty,
•
wzmacniać relacje osobiste, nieformalne i oparte na współpracy bardziej niż
stosunki formalne, funkcjonalne i autorytarne.
Badacz w procesie komunikacji z badaną społecznością powinien:
•
posługiwać się zrozumiałym dla wszystkich językiem,
•
uważnie słuchać ludzi i starać się rozumieć, co mają do przekazania,
•
być szczerym i uczciwym,
•
zachowywać się w sposób, który jest uznany w społeczności za poprawny,
•
regularnie informować wszystkich uczestników o podejmowanych planach
i zachodzących wydarzeniach.
W trakcie działań partnerstwa i połączonego z nimi procesu badawczego, przestrzega
się zasady wspólnego z mieszkańcami podejmowania decyzji i konsultuje się z nimi
wszelkie ustalenia wynikające z badań. Mieszkańcy wsi włączają się również
aktywnie w badania. Liderzy lokalni zbierali informacje związane z dziedzictwem
kulturowym wsi, niektórzy z nich prezentowali efekty swoich poszukiwań na
konferencji podsumowującej badania. Ważnym elementem procesu badawczego było
również zaangażowanie w badania dzieci. Na wstępnym etapie były one
przewodnikami po wsi, a ich obecność pomogła przełamać lody pomiędzy członkami
zespołu badawczego i mieszkańcami wsi. Wykorzystano również to, że wywiady
prowadzone przez dzieci mają wysoką jakość [por. Cooperrider, D. L. 1996. ss. 5-11].
W trakcie badań rozwijano nieformalne relacje badaczy z mieszkańcami wsi. Służyła
temu wspólna praca nad realizacją założeń projektu aktywizacji wsi, świętowanie
sukcesów i uczestniczenie członków zespołu badawczego w wydarzeniach nie
związanych bezpośrednio z projektem a ważnych dla mieszkańców wsi (dożynki, Dni
Pola, msze święte, itp.).
Po przyjęciu perspektywy antropologii stosowanej konieczne było znalezienie
odpowiednich metod badawczych. Antropologia stosowana posługuje się koncepcją
„samodeterminujacej się społeczności” [Olszewska – Dyoniziak B. 2000. s 255].
Należało zatem przyjąć taką metodę, w ramach której społeczność jest traktowana
jako świadomy podmiot działań, i która pozwala na jej współuczestnictwo
w badaniach. Również relacje zachodzące w procesie badawczym, winny być wobec
tych założeń podmiotowe. Dotyczy to zarówno stosunków badacz - badany, jak
i stosunku badacza do samego siebie i badanego problemu. Metoda taka powinna
również sprzyjać uzyskiwaniu wyników badań istotnych z punktu widzenia praktyki
społecznej i pozwalać na ścisłe połączenie badań z procesem zmiany społecznej,
celem jej ciągłego monitorowania. Podejście to stoi w opozycji do pozytywistycznej
tradycji badawczej, w której badacz jest usytuowany ponad rzeczywistością, jako
obiektywny obserwator starający się nie ingerować w badany przedmiot [Wyka A.
1993. ss. 46 - 47]. Za metodę odpowiednią dla realizacji tych postulatów uznano
współuczestniczące badanie w działaniu (participatory action research).
Podstawowe założenia takiego badania to [Stringer E. 1996. s. xvi]:
•
pragmatyczne podejście do badań,
•
aktywne uczestnictwo społeczności w procesie badawczym,
•
rezultaty badań związane w praktyczny sposób z życiem lub pracą jego
uczestników.
U źródeł metody badania w działaniu leży wiele tradycji intelektualnych, ale żadna
wyraźnie jej nie określa. Początków tej metody można szukać w tradycji
socjologicznej. Już Saint Simon wskazywał na potrzebę angażowania obywateli w
proces zmiany społecznej. Zapoczątkowanie tej koncepcji przypisuje się również
Jacobowi L. Moreno. Opisał on interwencję w systemy i ład społeczny. Powód i cel
takiej interwencji miały być ważne dla jej uczestników, którzy nad jej
przeprowadzeniem współpracują z badaczem [Gunz. J. 1996 ss. 145 - 149]. Pomysł
Jacoba Moreno przejął jego uczeń - Kurt Lewin, który jest autorem terminu badanie
w działaniu. Tak pisze Kurt Lewin w swojej książce z 1946 roku: Badania potrzebne
w praktyce społecznej można najlepiej scharakteryzować jako socjotechnikę i
zarządzanie społeczne. Jest to rodzaj badania w działaniu (action research), badanie
porównawcze, którego efektem i warunkiem są różne formy aktywności społecznej i
które prowadzi do aktywności społecznej. Badania produkujące tylko książki nie są
dla celów społecznych wystarczające [Lewin. K. 1946 ss. 202 - 203]. Koncepcja ta
spełnia również postulaty heurystyczne interakcjonizmu symbolicznego.
Metodę badania w działaniu wykorzystywano początkowo w USA, w związku
z projektami edukacyjnymi oraz aktywizacji społeczności lokalnych, straciła ona na
popularności w latach 60. Ostatnio, wobec pojawienia się prądów pragmatycznych i
filozofii „postpozytywistycznej", można mówić o odrodzeniu się zainteresowania
badaniami w działaniu [Kwiecińska – Zdrenka M. 1996 s. 45]. Badania oparte na tej
metodzie realizowane są obecnie zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Australii i
Nowej Zelandii, Finlandii oraz Wielkiej Brytanii. Prowadzi się je w związku z:
problematyką edukacji i zagadnieniem roli szkoły w życiu społeczności oraz
rozwiązywaniem problemów mniejszości narodowych (zwłaszcza w USA, Australii),
aktywizacją i rozwojem społeczności lokalnych (zwłaszcza w Finlandii, gdzie
działania oparte o metody badania w akcji stały się elementem nowej polityki rozwoju
obszarów wiejskich tego kraju).
Istotą badania w działaniu, jest tworzenie przestrzeni porozumienia między
badaczem a badaną społecznością poprzez stwarzanie okazji do wspólnych działań.
Zgodnie z założeniami interakcjonizmu symbolicznego, to w działaniu ujawniają się
społeczne interpretacje rzeczywistości. Takie sytuacje pozwalają zatem na korzystanie
z technik obserwacji uczestniczącej i wywiadu swobodnego (np. podczas wspólnej
pracy i świętowania po jej zakończeniu). Podczas realizacji projektu tworzenia wsi
tematycznych badania socjologiczno – etnologiczne stanowią integralną część
procesu zmiany społecznej.
Bibliografia.
Cooperrider D. L. 1996. The "child" as agent of inquiry. Organization Development
Practitioner. 28:1 & 2.
Firth R. 2003. Czy antropologia społeczna ma przyszłość? (w:) Badanie Kultury,
elementy teorii antropologicznej. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Gunz J.1996. Jacob L. Moreno and Origins of Action Research. (w:) Educational
Action Research, nr 1.
Kwiecińska – Zdrenka M. 1996. Badacz w działaniu. Opisywać czy też zmieniać
zastaną rzeczywistość? Socjologia Wychowania, t. XIV.
Lewin K. 1946. Resolving Social Conflicts. Harper and Brothers publishers, New
York.
Olszewska – Dyoniziak B. 2000. Zarys antropologii kulturowej. Zachodnie Centrum
Organizacji. Zielona Góra.
Projekt PHARE Nr p 9205–0405 Metodologia współuczestnicząca, Szkolenie i pomoc
techniczna dla liderów lokalnych w zakresie metod, instrumentów i praktyki
przygotowania programów rozwoju i zarządzania w gminach.
Staszczak Z. 1987. Słownik etnologiczny: terminy ogólne. Warszawa, Poznań.
Stringer, E. 1996. Action Research. A Handbook for Practitioners. Sage Publications,
Thousand Oakes – London – New Delhi.
Willigen J. 1993. Applied Anthropology: An Introduction. Westport, CT: Bergin &
Garvey.
Wyka A. 1993. Badacz społeczny wobec doświadczenia. IFiS PAN, Warszawa.