STANISŁAW KRASOWICZ

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach

MOŻLIWOŚCI ZWIĘKSZENIA PRODUKCJI ZBÓŻ W POLSCE

Problemy produkcji zbóż w Polsce są przedmiotem wielu analiz. Ich autorzy zwracają

uwagę na aspekty agrotechniczne (Krasowicz, Budzyński 2005), ekonomiczne (Klepacki

2005) lub też cechy jakościowe pozyskiwanego ziarna zbóż jako surowca dla przemysłu

i źródła paszy (Jaśkiewicz, Krasowicz 2003).

Stosunkowo mało miejsca poświęca się natomiast produkcji zbóż w Polsce, w aspekcie

oceny wykorzystania potencjału produkcyjnego rolnictwa. Poszerzenie Unii Europejskiej

o nowe kraje oraz aktualna sytuacja na rynku zbożowym również przemawiają za potrzebą

analizy tej problematyki i przedstawienia oceny możliwości zwiększenia produkcji zbóż

w naszym kraju.

Opinie na temat możliwości produkcji zbóż w Polsce często mają charakter jednostronny

i nie uwzględniają wyników prowadzonych od lat badań środowiskowych i technologicznych

oraz opartych na nich analiz. Powoduje to subiektywny charakter ocen. Zawężone do

wybranych aspektów rozważania są często krzywdzące dla polskich producentów zbóż i dają

uproszczony obraz produkcji zbóż w Polsce oraz możliwości jej zwiększenia.

Z uwagi na znaczenie gospodarcze zbóż, ich plony i produkcja często są traktowane jako

jedna z ważniejszych miar intensywności rolnictwa i poziomu kultury rolnej kraju (Krasowicz

2007).

W bilansie zbożowym Polski 60-65% stanowi ziarno zużywane na paszę. Obserwowany

w ostatnich latach wzrost zużycia ziarna na paszę jest następstwem rozwoju fermowego

chowu trzody chlewnej i drobiu, które żywi się suchymi paszami złożonymi z ziarna zbóż

i komponentów białkowych. Na cele konsumpcyjne przeznacza się tylko 23% ziarna,

a przemysł rolno-spożywczy wykorzystuje tylko 2–3% (dotyczy to przede wszystkim żyta

zużywanego w gorzelnictwie i jęczmienia w browarnictwie). Na materiał siewny przypada

7% krajowego zużycia ziarna, a reszta to ubytki i straty (Zbiorowa 2005).

Wyniki wieloletnich badań środowiskowych i technologicznych prowadzonych

w IUNG w Puławach dostarczają szeregu przesłanek do obiektywnej oceny produkcji zbóż

w Polsce. Umożliwiają one również ocenę zróżnicowania regionalnego tej gałęzi produkcji.

Ponadto pozwalają one na interpretację szeregu zjawisk i tendencji wynikających z analizy

danych statystycznych. Mogą też być istotnym dopełnieniem analiz ekonomicznych

2

o charakterze rynkowym. Produkcja zbóż jest jednym z elementów złożonego systemu jakim

jest rolnictwo. Problemy gospodarki zbożowej należy zatem rozpatrywać na tle uwarunkowań

międzynarodowych, specyfiki i sytuacji ekonomicznej rolnictwa w danym kraju oraz

zróżnicowania intensywności gospodarowania (Krasowicz 2007).

Celem opracowania jest ocena możliwości zwiększenia produkcji zbóż w Polsce.

Materiał i metoda

Opracowanie ma charakter analizy porównawczej. Wykorzystano w nim informacje

pochodzące z różnych źródeł. Podstawowe ich źródło stanowiły dane GUS oraz FAOSTATU.

Ponadto w opracowaniu uwzględniono wyniki doświadczeń odmianowych COBORU i badań

IUNG. Wykorzystano również raporty i ekspertyzy IERiGŻ. Wskaźniki charakteryzujące

produkcję zbóż w Polsce przedstawiono na tle wybranych cech świadczących o specyfice

polskiego rolnictwa.

W analizie uwzględniono dwie grupy uwarunkowań. Pierwsza z nich dotyczy

uwarunkowań

przyrodniczo-agrotechnicznych,

a

druga

warunków

organizacyjno-

ekonomicznych rolnictwa. Do charakterystyki uwarunkowań wykorzystano także

opracowania innych autorów. Zebrane informacje statystyczne przedstawiono w formie tabel,

stosując wskaźniki obrazujące strukturę i poziom produkcji zbóż, dynamikę zmian a także

zróżnicowanie regionalne. Porównanie ograniczono do wybranych wskaźników i gatunków

zbóż.

Wyniki badań

1. Przyrodnicze i organizacyjno-ekonomiczne uwarunkowania produkcji zbóż w Polsce

Polska jest krajem o znacznym potencjale produkcyjnym. Jednak potencjał ten, oceniany

przez pryzmat produkcji zbóż, jest stosunkowo słabo wykorzystany a w dodatku jego

wykorzystanie jest zróżnicowane regionalnie (Jaśkiewicz, Krasowicz 2003; Filipiak,

Ufnowska 2002).

Produkcja zbóż jest ważnym miernikiem pozycji i konkurencyjności Polski wobec innych

krajów Unii Europejskiej. Świadczy też o stopniu wykorzystania potencjału rolniczej

przestrzeni produkcyjnej Polski.

Polska jest liczącym się w Europie producentem zbóż (tab.1). O pozycji Polski w bilansie

zbożowym Unii Europejskiej, jak i całej Europy, decyduje relatywnie duża powierzchnia

uprawy, stanowiąca około 16% powierzchni obsiewanej zbożami w 25 krajach UE. Polska

ustępuje natomiast wielu krajom Europy pod względem poziomu plonów zbóż. Są one

3

dwukrotnie niższe w porównaniu do uzyskiwanych w krajach o rozwiniętym rolnictwie,

a także od uzyskiwanych w doświadczeniach w warunkach optymalnej agrotechniki. Udział

Polski w światowej powierzchni uprawy i zbiorach zbóż jest zbliżony, co wskazuje, że plony

kształtują się blisko średniej światowej (tab. 2). Plony zbóż w Polsce pozostają na tym samym

poziomie od 15 lat (około 30 dt/ha); (Prusiński, Kozdemba 2005). Stanowią one około 50%

plonów uzyskiwanych w doświadczeniach COBORU. Świadczy o tym porównanie

zamieszczone w tabeli 3.

W porównaniu do wybranych krajów UE o takiej relacji decydują zarówno

uwarunkowania glebowo-klimatyczne Polski (tab. 4), jak też niski poziom intensywności

produkcji i duże zaniedbania w sferze agrotechniki podstawowych gatunków zbóż

(Krasowicz, Budzyński 2005).

Kraje europejskie, o intensywnym rolnictwie, uzyskiwały plony zbóż osiągane aktualnie

w Polsce już kilkadziesiąt lat temu (Klepacki 2005).

Jednym z wyznaczników poziomu uzyskiwanych plonów zbóż jest wysoki,

przekraczający 34% udział gleb bardzo słabych i słabych (tab. 5). Na glebach tych nawet

w doświadczeniach, w warunkach optymalnego zaopatrzenia w środki produkcji (nasiona,

nawozy mineralne, środki ochrony roślin) i starannej agrotechniki uzyskuje się plony zbóż

w granicach 2,5-3,0 t z ha. Warunki glebowe decydują także o możliwościach doboru

gatunków i powierzchni ich uprawy. Jednak dynamika zmian powierzchni i struktury uprawy

zbóż w Polsce, związana w dużym stopniu z uwarunkowaniami organizacyjno-

ekonomicznymi, jest duża (tab. 6).

Na podkreślenie zasługuje fakt, że w miarę pogarszania się warunków glebowych maleją

potencjalne możliwości wzrostu plonów zbóż poprzez intensyfikację agrotechniki. Dowodzą

tego wyniki wdrożeń kompleksowych technologii produkcji zbóż (Kuś i inni 2004).

W technologiach tych stosowano w sposób zsynchronizowany dostępne ilościowe

i jakościowe elementy agrotechniki, potwierdzone w wieloletnich badaniach IUNG. Na

glebach dobrych (kompleksy 1–4), średnie plony zbóż we wdrożeniach kompleksowych

technologii były o około 1–1,5 t z ha większe w porównaniu do uzyskiwanych

w doświadczeniach przeprowadzonych we wcześniejszym okresie. Natomiast na glebach

słabszych (kompleks 5–7) różnica ta, w analogicznym porównaniu, wynosiła 0,3–0,8 t z ha.

Ogólnie można stwierdzić, że potencjał glebowy i klimatyczny Polski, chociaż gorszy niż

w przypadku czołowych krajów Unii Europejskiej (tab. 4), pozwala jednak na znaczne

zwiększenie średnich plonów zbóż w stosunku do stanu obecnego (Kuś i inni 2004).

4

Specyfiką polską jest też zbyt duży udział ekstensywnie uprawianych mieszanek

zbożowych (3,9 mln ton) oraz korzystnie rosnący udział pszenżyta (13%) w zbiorach ogółem

i niestety ciągle zbyt niski udział jęczmienia w zasiewach. W stosunku do krajów Europy

Zachodniej w Polsce występuje bardzo duży udział zbóż w strukturze zasiewów, który

przekroczył średnio 74%, a w niektórych powiatach województw północnych i wschodnich

dochodzi do 90%. W takich warunkach zwiększenie udziału gatunków wartościowych

gospodarczo jest trudniejsze ze względów fitosanitarnych. Nawet żyto i owies mogą wtedy

reagować 12–18% zniżką plonu, a efektywność nakładów plonotwórczych (produkcja/koszty

bezpośrednie), przy takim następstwie roślin jest znacznie mniejsza (Kowalczyk 2002).

Technologiczne ograniczenia w poziomie uzyskiwanych plonów mają pierwotne źródła

przede wszystkim w wielkości gospodarstwa. Aż 84% gospodarstw rolniczych w Polsce ma

powierzchnię poniżej 10 ha gruntów ornych, i aż połowa powierzchni obsianej zbożami

znajduje się w gospodarstwach poniżej 30 ha (GUS 2006). Znaczna część tych gospodarstw

produkuje surowce o niskiej jakości – na potrzeby własne, wewnętrzne. Stosowane przez nie

ekstensywne technologie w połączeniu ze słabymi warunkami siedliskowymi znacznej części

Polski nie gwarantują minimalnego progu opłacalności. Niski poziom agrotechniki dotyczy

nie tylko nakładowych czynników technologii (siew materiałem kwalifikowanym,

racjonalności dawek nawożenia, poziom ochrony roślin, itd), ale także czynników

beznakładowych dotyczących precyzji zastosowań i kompleksowości konkretnych

technologii (Budzyński 2003; Budzyński, Szempliński 2003; Rozbicki 2000; Harasim 2003).

Krajowy postęp hodowlany w zbożach należy ocenić jako duży. W rozpatrywanym

okresie było prawie 300 odmian wszystkich gatunków zbożowych o wysokiej średniej

wydajności zarówno przedrejestrowej, jak i w warunkach PDO. Nowe odmiany wszystkich

gatunków reagowały korzystnie na wyższy poziom agrotechniki. Niestety ich wykorzystanie

było i jest nadal małe, a udział materiału kwalifikowanego (z którym trafiają do produkcji

nowe odmiany) w zasiewach corocznych wynosi od 7% w życie (wymiana co 14 lat), 14%

w pszenicy ozimej (wymiana co 7 lat), do 19–21% w jęczmieniu jarym i pszenicy jarej

(wymiana co 5 lat); (Oleksiak 2003). Wykorzystanie potencjału plonotwórczego odmian,

mierzone jako stosunek plonu w produkcji do plonu w COBORU, kształtuje się poniżej 50%.

W Polsce na początku XXI wieku stosowano ~95 kg ·ha

-1.

NPK. W obiegowych ocenach

to właśnie niskie dawki nawozów są powodem niezadowalających plonów w kraju.

Tymczasem wyniki badań wskazują jednoznacznie, że bilanse wszystkich składników są

dodatnie, jakkolwiek nadwyżki fosforu i potasu mają z reguły małe wartości. Można więc

stwierdzić, że przy średnich plonach rzędu 30–31 dt obecny poziom nawożenia nie jest

5

czynnikiem ograniczającym wydajność (Fotyma, Pietruch 2000). Efektywność analogicznych

dawek stosowanych w Czechach i Szwecji jest aż o 50% wyższa. Wskazuje to, że

pozanawozowe czynniki agrotechniki ograniczają efektywność tego środka produkcji.

Według Budzyńskiego (2003) należą do nich przede wszystkim nieprzestrzeganie

optymalnego terminu siewu zarówno gatunków ozimych, jak i jarych, skutkujące bardzo silną

obniżką plonu oraz nieracjonalny podział dawek N (czyli słaba interakcja nawożenia

z beznakładowymi czynnikami technologii).

Poziom zużycia środków ochrony roślin w Polsce (w latach 2002–2004 wynosił

0,56–0,63 kg sa ·ha

-1

), był i jest kilkukrotnie niższy w stosunku do krajów UE. Około 75–80%

polskiego rynku środków ochrony roślin rolniczych przypada na zboża. Efekt plonochronny,

czyli opłacalność środków ochrony roślin, a szczególnie herbicydów jest zadowalający ale

przy przestrzeganiu dobrych praktyk mógłby być znacznie większy. Specyficzna struktura

gatunkowa zasiewów (mieszanki, żyto, owies) oraz rozdrobnienie plantacji pogarszają stan

ochrony zbóż w kraju. Pruszyński, Adamczewski i Korbas (cyt. za Budzyński 2003) podają,

ż

e na 40% zasiewów nie stosuje się żadnych zabiegów ochronnych, chwasty zwalcza się na

co 3 plantacji, a choroby na co 6. Wartości tych miar są kilkakrotnie (5–6 razy) gorsze niż

w rolnictwie krajów ościennych.

W większości krajów Europy Zachodniej o intensywnym rolnictwie w ostatnich latach

następuje obniżenie poziomu zużycia NPK w kg/ha UR. Jednak poziom zużycia nawozów

mineralnych jest tam wyższy niż w Polsce (GUS). Ponadto średnio w Polsce udział gleb

bardzo kwaśnych i kwaśnych przekracza 50%, a w niektórych regionach dochodzi do 70%

(Igras, Lipiński 2005). Rzutuje to na efektywność nawożenia, a ponadto wskazuje na

zróżnicowanie poziomu kultury rolnej.

Z danych GUS wynika, że w dalszym ciągu bardzo niski jest udział nasion

kwalifikowanych w zasiewach zbóż. Średni udział kwalifikowanego materiału siewnego zbóż

w produkcji w 2007 r., przy uwzględnieniu w zapotrzebowaniu na nasiona jedynie plantacji

w czystym siewie, wyniósł 8,4%. Po uwzględnieniu mieszanek wskaźnik udziału nasion

kwalifikowanych zbóż w zasiewach wynosi 6,9%. Najwięcej nasion kwalifikowanych stosuje

się w uprawie pszenicy jarej i jęczmienia ozimego (Zbiorowa 2007). Stosunkowo najwięcej

kwalifikowanego materiału siewnego zbóż sprzedaje się w województwach: śląskim,

pomorskim, lubuskim, kujawsko-pomorskim i opolskim, najmniej zaś w mazowieckim,

podkarpackim, lubelskim i świętokrzyskim.

W porównaniu do wybranych krajów Europy istotne znaczenie ma specyficzna dla Polski

struktura gatunkowa. Średnio w krajach Europy Zachodniej uprawia się więcej gatunków

6

intensywnych tj. pszenicy i jęczmienia oraz kukurydzy. W Polsce znaczący udział mają żyto,

owies i mieszanki zbożowe, które w innych krajach uprawiane są sporadycznie (Kuś i inni

2004).

Ważnym wyznacznikiem intensywności technologii i regionalnego zróżnicowania

produkcji zbóż w Polsce są uwarunkowania organizacyjno-ekonomiczne (wielkość i struktura

gospodarstw, ich towarowość oraz chłonność na postęp technologiczny).

We współczesnym rolnictwie, w warunkach gospodarki rynkowej, o poziomie

wykorzystania potencjału produkcyjnego w znacznym stopniu decydują czynniki

ekonomiczno-organizacyjne. Najważniejszymi czynnikami ograniczającymi wykorzystanie

potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej, ocenianego przez pryzmat produkcji zbóż

w Polsce są: rozdrobnienie gospodarstw oraz niski poziom nakładów produkcyjnych

(plonotwórczych i plonochronnych) i stosowanie ekstensywnych technologii.

Gospodarstwa drobne, gorzej wyposażone w sprzęt techniczny, nie są w stanie stosować

nowoczesnych, często bardzo precyzyjnych, technologii produkcji i uzyskują wyraźnie niższe

plony zbóż. Znajduje to potwierdzenie w wynikach gospodarstw prowadzących

rachunkowość rolniczą, pod nadzorem merytorycznym IERiGŻ (tab. 7).

Teza ta znajduje również uzasadnienie w danych statystycznych GUS dotyczących

województw (tab. 8).

Z tabeli 8 wynika, że w województwach, położonych w południowo-wschodniej części

Polski (podkarpackie, lubelskie, małopolskie, świętokrzyskie), mimo relatywnie korzystnych

warunków siedliskowych (wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej powyżej

ś

redniej dla kraju), ze względu na rozdrobnienie struktury agrarnej uzyskuje się niższe plony

zbóż niż średnio w kraju. Natomiast w województwach zachodnich i północnych,

wyróżniających się korzystniejszą strukturą agrarną stosuje się bardziej intensywne

technologie produkcji i uzyskuje wyraźnie większe plony zbóż.

Z badań IERiGŻ (Skarżyńska 2006) oraz IUNG (Jaśkiewicz, Krasowicz 2003) wynika, że

w miarę przesuwania się od zachodu ku wschodowi kraju poziom intensywności produkcji

i zaawansowania technologicznego gospodarstw, wyraźnie się obniża. Tezę tę potwierdzają

dane zamieszczone w tabeli 9, charakteryzujące poziom plonów zbóż, wielkość nadwyżki

bezpośredniej z 1 ha oraz kosztów bezpośrednich ponoszonych na produkcję zbóż, w czterech

wyodrębnionych przez IERiGŻ regionach Polski.

W północnej i zachodniej części Polski większy udział w strukturze agrarnej mają

gospodarstwa większe obszarowo, wyróżniające się wysoką towarowością produkcji zbóż,

wyższym udziałem gatunków „jakościowych”. Czynnikiem sprzyjającym wdrażaniu postępu

7

technologicznego na tych obszarach Polski jest także mniejsze rozdrobnienie gruntów

(mniejsza liczba działek w przeliczeniu na gospodarstwo, większa powierzchnia pól).

Umożliwia to stosowanie nowych technologii, opartych na wykorzystaniu specjalistycznego

sprzętu oraz wydajnych maszyn i narzędzi, pozwalających na terminowe i precyzyjne

wykonywanie zabiegów i czynności agrotechnicznych. Wyniki badań ankietowych IUNG

(Zarychta, Kęsik 2005) wskazują ponadto, że rolnicy – kierownicy gospodarstw w zachodniej

i północnej Polsce wyróżniają się wyższym poziomem wiedzy fachowej. Podobne wyniki

uzyskał Klepacki (2005) oceniając tzw. kompleksowość technologii produkcji zbóż w Polsce.

Analiza danych zamieszczonych w tabeli 8 wskazuje, że województwa charakteryzujące

się najgorszym wykorzystaniem potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej, ocenianym za

pomocą plonów zbóż mają z reguły niższe zużycie nawozów mineralnych i wapna

nawozowego na 1 ha użytków rolnych. Województwa te mają także niższą powierzchnię zbóż

w przeliczeniu na gospodarstwo (GUS 2006). Ponadto, w znacznej części gospodarstw, zboża

są uprawiane głównie na paszę lub na samozaopatrzenie gospodarstw domowych i odgrywają

relatywnie mniejszą rolę w towarowej produkcji zbóż. Dążenia do intensyfikacji produkcji

zbóż oraz wdrażania postępu technologicznego silniej zaznaczają się w zachodniej części

kraju (Krasowicz 2007).

2. Możliwości zwiększenia produkcji zbóż w Polsce

Wzrost produkcji musi następować poprzez intensyfikację produkcji i wzrost plonów.

Wyniki uzyskiwane w doświadczeniach oraz w lepszych gospodarstwach, jednoznacznie

wskazują na duże potencjalne możliwości wzrostu plonów zbóż. Również pewna

intensyfikacja technologii produkcji zbóż jest uzasadniona ekonomicznie, co potwierdza

wyliczona wielkość nadwyżki bezpośredniej (tab. 9). W dalszych rozważaniach potencjalną

produkcję ziarna zbóż w Polsce oszacowano w dwóch wariantach:

• wariant I – za podstawę przyjęto plony osiągane w latach 1978-1986 w doświadczeniach

przeprowadzonych na poszczególnych kompleksach glebowych. Plony te są o około 30%

większe od uzyskiwanych, średnio w kraju, w ostatnich latach. Przyjęte plony zbóż można

traktować jako realne do uzyskania w produkcji, gdyż w okresie tym nawet

w doświadczeniach nie stosowano fungicydów. Natomiast zastosowanie tego elementu

agrotechniki włącznie z postępem biologicznym wyraźnie zwiększyło plony zbóż

uzyskiwane w doświadczeniach w ostatnim okresie. Dodatkowo zmiany w doborze

gatunków, a szczególnie zwiększenie areału uprawy kukurydzy, zwiększy również

zdecydowanie produkcję i przeciętne plony ziarna.

8

• wariant II – za podstawę symulacji przyjęto plony uzyskane w latach 1999–2001

w gospodarstwach prowadzących rachunkowość rolną pod nadzorem merytorycznym

IERiGŻ. Uwzględniając relatywnie dużą liczbę badanych gospodarstw, ich zróżnicowaną

strukturę obszarową, a także wyższy od stosowanego przeciętnie w kraju poziom

agrotechniki można przyjąć, że jest to potencjalny poziom plonów możliwy do osiągnięcia

przeciętnie w kraju, w warunkach umiarkowanej intensyfikacji technologii produkcji.

W obu wariantach przyjęto założenie, że plony zbóż uzyskiwane w doświadczeniach

i w gospodarstwach wiodących w masowej produkcji, będą realnie możliwe do osiągnięcia

w perspektywie 10–15 lat.

Uwzględniając podane powyżej założenia oszacowano potencjalną produkcję ziarna zbóż

(tab. 10). Wyniki przeprowadzonej symulacji wskazują, że w obu wariantach realne jest

osiągnięcie w kraju produkcji ziarna na poziomie 29–30 mln ton, czyli przewyższającej

o 1–2 mln ton aktualne zużycie. Należy jednak podkreślić, że konieczny jest wzrost nakładów

na pewną intensyfikację produkcji oraz poprawę odczynu i zasobności gleb. Pozwoliłoby to

pokryć potrzeby konsumpcyjne i paszowe oraz przeznaczyć 1–1,5 mln ton ziarna na

produkcję bioetanolu.

Dodatkowo trzeba podkreślić, że około 20% ziarna będzie produkowane na glebach

słabych i bardzo słabych, gdzie przeciętne plony (nawet w doświadczeniach) nie przekraczają

3 t/ha. Na takich glebach znaczący musi być udział żyta w strukturze zasiewów, którego

wartość gospodarcza jest niższa. Przy obecnych relacjach cenowych i niskim poziomie

plonów, produkcja ta jest nieopłacalna dla rolników. Istniejący system dopłat w pewnym

stopniu poprawia sytuację gospodarstw zbożowych na glebach słabych.

We wcześniejszych analizach IUNG wskazywano na znacznie większe potencjalne

możliwości wzrostu produkcji zbóż w Polsce, gdyż globalną produkcję ziarna szacowano

nawet na około 34 mln ton. Jednak zakładano wówczas, że powierzchnia gruntów pod

zasiewami utrzyma się na poziomie przekraczającym 12,5 mln ha, a powierzchnia uprawy

zbóż wyniesie około 8,8 mln ha.

Przedstawione w tabeli 10 warianty I i II charakteryzują sytuację, która może być

osiągnięta w wyniku realizacji przyjętych założeń prognostycznych takich jak: optymalizacja

wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wyraźna poprawa agrotechniki, lepsze

wykorzystanie postępu hodowlanego. Do tego stanu można dochodzić etapowo lub też tempo

dochodzenia może być wolniejsze od zakładanego. W świetle badań IUNG-PIB można

również rozpatrywać wariant pośredni (lub I etap realizacji prognozy), w którym

powierzchnia zasiewów zbóż kształtuje się na poziomie około 8 mln ha, a więc tylko o około

9

5% niższym w stosunku do średniej z lat 2005-2007, ale poprawi się też poziom agrotechniki.

Przy takich założeniach produkcję zbóż na poziomie 29-30 mln ton będzie można uzyskać

przy plonach rzędu 3,6-3,7 t z ha, co oznaczałoby wzrost plonów w stosunku do średniej

z 3 ostatnich lat o około 20%. Jest to poziom plonów jaki uzyskano w korzystnym dla

produkcji zbóż roku 2004. Problem sprowadza się między innymi do ograniczania wahań

plonów i zbiorów zbóż w latach.

Przedstawiona symulacja jest próbą wykorzystania wyników badań środowiskowych

i technologicznych jako założeń prognostycznych.

WNIOSKI

1. Aktualnie produkcja zbóż w Polsce ma charakter ekstensywny, gdyż:

• uzyskiwane plony ziarna są około dwukrotnie niższe od osiąganych

w doświadczeniach oraz w produkcji w krajach o rozwiniętym rolnictwie;

• wielkość plonów i produkcji podlega dużym wahaniom w latach;

• produkcja ziarna nie pokrywa krajowego zapotrzebowania.

2. Polska posiada ewidentnie gorsze gleby oraz mniej korzystny agroklimat (długość okresu

wegetacji, średnia temperatura powietrza i ilość opadów) w stosunku do krajów Europy

Zachodniej. Jednak racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski

stwarza znaczne możliwości wzrostu plonów zbóż i globalnej produkcji ziarna.

3. W naszych warunkach wykorzystanie potencjału produkcyjnego zbóż, wyznaczonego

przez warunki klimatyczno-glebowe oraz właściwości genetyczne gatunków i odmian,

ograniczają czynniki ekonomiczno-organizacyjne, a głównie:

• rozdrobnienie agrarne;

• niski poziom nakładów produkcyjnych i stosowanie ekstensywnych technologii;

• dominacja zbóż w strukturze zasiewów.

4. Osiągnięcie średnich plonów zbóż w granicach 3,8–3,9 t z ha i krajowej produkcji ziarna

na poziomie 29–30 mln ton, to jest o 1–2 mln ton powyżej aktualnego zużycia jest realne.

Wymaga to jednak, obok pewnych zmian w doborze gatunków uprawianych zbóż,

wzrostu nakładów na umiarkowaną, uzasadnioną ekonomicznie intensyfikację produkcji

oraz na poprawę odczynu i zasobności gleb. Przedsięwzięciom tym powinno towarzyszyć

systematyczne podnoszenie wiedzy fachowej producentów oraz współpraca z doradztwem

rolniczym.

5. Cechą specyficzną polskiego rolnictwa, uwarunkowaną czynnikami siedliskowymi (około

30% zbóż na glebach słabych) i organizacyjnymi (rozdrobnienie agrarne), jest niższy

10

udział gatunków intensywnych, dostarczających ziarna o najwyższej wartości użytkowej

(pszenica, jęczmień, kukurydza) w porównaniu do krajów UE. W warunkach pełnej

liberalizacji obrotu towarowego w ramach UE oraz nadprodukcji ziarna w całej

Wspólnocie stawia to polskich producentów zbóż w niekorzystnej sytuacji.

Literatura

1. Budzyński W. (2003): Prośrodowiskowe technologie produkcji zbóż w Polsce. Ochrona

Roślin, 12: 4-13.

2. Budzyński W., Szempliński W. (2003): Rośliny zbożowe. (W:) Szczegółowa Uprawa

Roślin. Pod red. Z. Jasińskiej i A. Koteckiego. AR Wrocław.

3. Filipiak K., Ufnowska J. (2002): Regionalne zróżnicowanie wykorzystania rolniczej

przestrzeni produkcyjnej. Zag. Ek. Rol., 1: 54-60.

4. Fotyma E., Pietruch Cz. (2000): Monitoring zawartości azotu mineralnego w glebach

gruntów ornych Polski – możliwości praktycznego wykorzystania. Biul. Inf. IUNG, z.12:

18-25.

5. GUS (2006): Roczniki Statystyczne.

6. Harasim A. (2003): Technologia jako czynnik kształtujący wykorzystanie potencjału

produkcyjnego rolnictwa. Pam. Puł., z. 132: 97-103.

7. Igras J., Lipiński W. (2005): Zagrożenia dla środowiska przy różnym poziomie

intensywności produkcji roślinnej w ujęciu regionalnym. (W:) Efektywne i bezpieczne

technologie produkcji roślinnej. IUNG Puławy, 141-150.

8. Jaśkiewicz B., Krasowicz S. (2003): Regionalne zróżnicowanie intensywności produkcji

zbóż w Polsce. Zag. Ek. Rol., z.1: 65-78.

9. Klepacki B. (2005): Proces przemian gospodarki polskiej lat 90 ze szczególnym

uwzględnieniem rolnictwa. (W:) Procesy przystosowawcze przedsiębiorstw agrobiznesu

do gospodarki rynkowej. SGGW Warszawa, 18-29.

10. Kowalczyk S. (2002): Opłacalność produkcji zbóż w Polsce i UE. (W): Produkcja i rynek

zbóż. Pod red. J. Rozbickiego. Wyd. Wieś Jutra W-wa.

11. Krasowicz S., Budzyński W. (2005): Produkcja zbóż w Europie na przełomie wieków

XX/XXI. Bibliotheca Fragmenta Agronomica, 9: 19-20.

12. Krasowicz S. (2007): Produkcja zbóż w Polsce jako kryterium wykorzystania potencjału

rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Zag. Ek. Rol., 2.

13. Kuś J. i inni (2004): Stan aktualny i perspektywy produkcji zbóż w Polsce w świetle

badań środowiskowych i technologicznych. Zag. Ek. Rol, z.3: 25-43.

11

14. Oleksiak T. (2003): Produkcja i rynek materiału siewnego w Polsce. Wieś Jutra, 5: 18-19.

15. Prusiński J., Kozdemba K. (2005): Postęp biologiczny w hodowli i uprawie zbóż w Polsce

po 1990 roku. Zag. Doradztwa Rolniczego, 4: 39-52.

16. Rozbicki J. (2000): Produkcja i rynek zbóż. Wyd. Wieś Jutra. Warszawa.

17. Skarżyńska A. (2006): Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych

w latach 2002–2005. Pr. Zbiorowa IERiGŻ: 38-114.

18. Zarychta M., Kęsik K. (2005): Ocena efektywności technologii produkcji zbóż

w gospodarstwach rolnych. (W:) Efektywne i bezpieczne technologie produkcji roślinnej.

IUNG Puławy, 131-132.

19. Zbiorowa (2005): Rynek zbóż. Stan i perspektywy. IERiGŻ Warszawa, 29.

20. Zbiorowa (2007): Rynek środków produkcji i usług dla rolnictwa. IERiGŻ, 32.