47

PARAZYTOLOGIA

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

MAJ-CZERWIEC  • 3/2004

Ixodes ricinus jest roztoczem o brunat-

no-czerwonym, niekiedy czerwono-br¹zo-

wym zabarwieniu cia³a. Osobnik g³odny

jest silnie sp³aszczony grzbietowo-brzusz-

nie. Jego owalne cia³o jest lekko zwê¿one

z przodu. Doros³e osobniki samic klesz-

cza osi¹gaj¹ wielkoœæ 3-4 mm, zaœ wymia-

ry samców s¹ nieco mniejsze i wynosz¹

oko³o 2,5-3 mm. Jednak¿e po nassaniu

siê krwi samica kleszcza mo¿e osi¹gn¹æ

nawet wielkoϾ 1,5 cm.

W naszych warunkach klimatycznych

sezon aktywnoœci kleszczy zaczyna siê ju¿

nawet w lutym i trwa do listopada. Zatem

okres ¿erowania to znakomita wiêkszoœæ

roku. Kleszcze najczêœciej spotykane s¹

na skraju lasu, tj. tam, gdzie las s¹siadu-

je z ³¹k¹ lub pastwiskiem. Tam bowiem

naj³atwiej o potencjalnego ¿ywiciela. Tam

równie¿ najczêœciej spotykane s¹ drzewa

i krzewy liœciaste. Kleszcze spotykane s¹

na ró¿nej wysokoœci (w zale¿noœci od for-

my rozwojowej) – od 20 cm nad ziemi¹

nawet do 1,7 m. Niewidoczny, bo przy-

czepiony po spodniej stronie liœcia paso-

¿yt wyczekuje cierpliwie swojej ofiary.

W momencie zbli¿enia siê cz³owieka czy

zwierzêcia kleszcz spada na potencjalne-

go ¿ywiciela i rozpoczyna wêdrówkê po

okres ¿erowania by³ skrócony do mini-

mum. Dziêki temu zmniejszamy szansê

na przekazanie potencjalnego zaka¿enia

poprzez zainfekowanego paso¿yta. Im

okres ¿erowania jest krótszy, tym szan-

sa, ¿e przeka¿e on zaka¿enie, staje siê

automatycznie mniejsza. Najprostsz¹

metod¹ jest wyjêcie kleszcza za pomoc¹

ig³y, tak jak usuwa siê drzazgê, inn¹

metod¹ jest wykrêcenie kleszcza, np. za

pomoc¹ pêsety czy specjalnych wyci¹ga-

rek, jeszcze inna metoda polega na za-

stosowaniu substancji insektobójczych

w postaci aerozolu. Niektórzy smaruj¹

zarówno naskórek, jak i kleszcza t³usz-

czem – dopiero póŸniej go wykrêcaj¹,

jeszcze inni „przypalaj¹” kleszcza roz-

grzan¹ ig³¹. Pamiêtajmy jednak, ¿e po-

smarowanie kleszcza t³uszczem w efek-

cie prowadzi do zatkania jego otworów

oddechowych, duszenia siê i niekontro-

lowanego zwiêkszonego wt³aczania tok-

syn w cia³o ¿ywiciela. Podobny mecha-

nizm wystêpuje w trakcie przypalania

klesza. Z tych te¿ powodów metody te nie

wydaj¹ siê byæ godne polecenia.

Jednak¿e ka¿dy inny sposób jest do-

bry, jeœli tylko pozwala na szybkie usu-

niêcie paso¿yta. Istnieje wiele przes¹-

dów na temat kleszczy, np. niejedno-

krotnie w³aœciciel psa obawia siê, ¿e gdy

w skórze zostanie aparat gêbowy, to

kleszcz odroœnie. Naturalnie nic podob-

nego. W miejscu tym powstaje zazwy-

czaj otorbiony ropieñ, który niejedno-

krotnie z czasem wymaga interwencji

chirurgicznej.

Pamiêtaæ nale¿y jednak o tym, ¿e klesz-

cze mog¹ przenosiæ wiele groŸnych chorób.

B

ABESZJOZA

Jest to jedna z chorób przenoszonych

przez kleszcze wystêpuj¹ca na coraz wiêk-

szym terenie naszego kraju.

jego ciele szukaj¹c optymalnego miejsca

¿erowania. Z regu³y s¹ to miejsca dobrze

ukrwione i ma³o widoczne dla ofiary,

a wiêc okolice g³owy, uszu, pach, bok klat-

ki piersiowej (fot.1).

Wrzynaj¹c swój aparat gêbowy kleszcz

wydziela specyficzne rodzaje œliny, która

pozwala nie tylko na trwa³e umocowanie

go w naskórku ofiary, ale równie¿ ma zdol-

noœci znieczulaj¹ce, dlatego te¿ moment

wtargniêcia w naskórek niejednokrotnie

bywa niezauwa¿ony przez ofiarê ataku.

Rozpoczyna siê okres ssania krwi. Apa-

rat gêbowy paso¿yta dzia³a niczym pom-

pa ss¹co-t³ocz¹ca. Kleszcz wysysa krew,

lecz w jej miejsce wprowadza drugi rodzaj

œliny zawieraj¹cej toksyny i substancje

zapobiegaj¹ce krzepniêciu krwi.

W tym momencie wart podkreœlenia jest

fakt, ¿e po z³o¿eniu przez samicê jaja roz-

wija siê z niego larwa, a z niej nimfa, któ-

ra przeistacza siê w imago, tzn. postaæ

doros³¹ paso¿yta (samca b¹dŸ samicê).

Ka¿da samica kleszcza zdolna jest z³o¿yæ

nawet do 4000-6500 jaj [1]. Równie¿ wart

podkreœlenia jest fakt, ¿e ka¿da postaæ

rozwojowa musi pobraæ krew od zwierzê-

cia, by móc przeobraziæ siê w kolejn¹ for-

mê rozwojow¹.

W chwili, gdy zauwa¿ymy u siebie czy

u psa kleszcza, trzeba staraæ siê wyj¹æ

go stosunkowo szybko – tak, by jego

Niebezpieczne choroby

przenoszone przez

kleszcze i komary

CZ. I

Artur Dobrzyński

Specjalista chorób psów i kotów, lecznica dla zwierząt w Warszawie

Na świecie opisano ponad 850 gatunków kleszczy, ponad 60 w samej Europie. W Pol−

sce stwierdzono kilkanaście gatunków tego roztocza. Największe znaczenie w naszych
warunkach geograficznych przypisuje się kleszczowi pastwiskowemu – Ixodes ricinus.
Na terenie naszego kraju najliczniejszą populację kleszczy spotyka się w rejonie pół−
nocno−wschodnim, północno−zachodnim, a także w okolicach Sudet, Pogórza Śląskie−
go, Kotliny Toruńskiej i Wysoczyzny Łaskiej.

Fot. 1.

48

ARAZYTOLOGIA

P

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

MAJ-CZERWIEC  • 3/2004

Czynnik etiologiczny i drogi

szerzenia siê choroby

Za wyst¹pienie choroby odpowiedzial-

ny jest pierwotniak Babesia canis.

Ss¹cy kleszcz wprowadza do krwioobie-

gu ¿ywiciela chorobotwórcze pierwotnia-

ki, które atakuj¹ erytrocyty opadniêtego

inwazj¹ zwierzêcia. Przenikaj¹ do ich wnê-

trza i rozpoczynaj¹ rozmna¿anie poprzez

podzia³ wewn¹trz krwinki. Napêcznia³y od

namna¿aj¹cych siê pierwotniaków erytro-

cyt ulega rozerwaniu, zaœ paso¿yt ataku-

je nastêpne krwinki.

Objawy i przebieg choroby

Dochodzi do reakcji ³añcuchowej pro-

wadz¹cej do zniszczenia znakomitej wiêk-

szoœci krwinek czerwonych i w konse-

kwencji krañcowej anemii. Pojawia siê

wysoka gor¹czka, dochodz¹ca do 39,5-

41,0°C. Powiêkszeniu

ulegaj¹ wêz³y ch³onne

i pojawia siê powiêk-

szenie pola st³umienia

w¹trobowego. Zwierzê

wykazuje bolesnoϾ

okolicy nerek. Bar-

dzo czêsto wystêpuje

krwiomocz  (fot. 2),

oraz biegunki (nie-

rzadko z domieszk¹

krwi). Szczud³owaty

chód, ¿ó³taczka (fot. 3 i 4), bladoœæ spojó-

wek i œluzówek, apatia, osowia³oœæ, brak

apetytu dope³niaj¹ obrazu choroby.

Zejœcie œmiertelne mo¿e nast¹piæ w ci¹-

gu kilku dni od chwili przekazania inwa-

zji przez kleszcza (2, 3).

Diagnostyka

Rutynowym badaniem diagnostycznym

jest badanie rozmazu krwi pobranego z ob-

wodowych naczyñ krwionoœnych (np. na-

czyñ ma³¿owiny usznej). Wa¿ne jest, by nie

braæ do badañ pierwszych kropel krwi. Do

badania u¿ywamy nastêpnych kropel,

z których robimy przynajmniej dwa rozma-

zy na szkie³ku podstawowym (fot. 5, 6).

Nastêpnie rozmazy barwione s¹ me-

tod¹ Giemsy i ogl¹dane pod mikrosko-

pem. Stwierdzenie obecnoœci pierwot-

niaków B. canis wewn¹trz erytrocytów

œwiadczy o zaka¿eniu.

W przypadkach w¹tpliwych lub nawet

negatywnych warto badanie to powtórzyæ

po 2-3 dniach. W diagnostyce tej choro-

by wykorzystuje siê tak¿e immunofuore-

scencjê, test Elisa i PCR (4, 5).

Leczenie

Leczenie przyczynowe:

IMIZOL (IMIDOCARB DIPROPIONATE)

– Schering-Plough. Polecana dawka

6,6 mg/kg im. zalecane podanie dwukrot-

ne w odstêpie dwóch tygodni [6].

OXOPIRVEDINE – (OXOMEMAZIN;

PHENAMIDIN) – Merial. Zalecana dawka

to 1 ml/kg wagi cia³a, lub inaczej 1 am-

pu³ka na 10 kg wagi cia³a podana sc. Je-

œli objawy choroby nie ustêpuj¹ po 48

godz. od chwili podania leku, zalecane jest

powtórne podanie.

FA.TRY.BANYL R.T.U. (DIMINAZEENE;

ANTYPIRYNE) – Fatro. Zalecana dawka to

1 ml/15 kg wagi cia³a im. [5].

Leczenie wspomagaj¹ce i objawowe:

Antybiotykoterapia. Uzupe³nianie strat

wodno-elektrolitowych, preparaty ¿elaza

trójwartoœciowego (np. Ferrum-Lek).

W przypadkach ostrego przebiegu trans-

fuzja krwi. Preparaty przeciwkrwotoczne

(Vitacon, Cyklonamina, kwas aminoka-

pronowy). Preparaty usprawniaj¹ce i od-

budowuj¹ce pracê w¹troby (wit. A; wit. E;

Essentiale Forte; Hepason; Ext. Liver).

Zapobieganie

Stosowanie repelentów odstraszaj¹cych

kleszcze. Unikanie miejsc spacerów,

o których wiadomo, ¿e wystêpuje tam sta-

cjonarnie piroplazmoza. Stosowanie pro-

filaktycznych szczepieñ ochronnych.

 W Polsce brak jednak zarejestrowa-

nych szczepionek przeciwko piroplazmo-

zie. Przedstawiona szczepionka jest zabi-

t¹ szczepionk¹ firmy Merial.

B

ORELIOZA

Wstêp

Choroba nazywana jest tak¿e krêtko-

wic¹ kleszczow¹ lub chorob¹ z Lyme, bo-

wiem pierwszy raz przypadek tej choroby

wykryto w miejscowoœci Old Lyme na

pograniczu USA i Kanady.

Czynnik etiologiczny

i drogi szerzenia choroby

Choroba wywo³ywana jest przez krêtka

Borrelia burgdorferi. Nosicielem choroby

s¹ gryzonie polne i leœne, zwierzyna p³o-

wa, zaœ przenosicielami s¹ kleszcze.

Objawy i przebieg choroby

W pocz¹tkowym okresie choroby

w miejscu uk¹szenia (fot. 7) pojawia siê

krostka, grudka, która z czasem zmienia

Wyniki badañ hematologicznych

• Niski poziom hemoglobiny

• Niski hematokryt

• Ma³a il. erytrocytów

• Podwy¿szona il. leukocytów

• Znacznie podwy¿szony wynik OB

Wyniki badañ biochemicznych krwi

Znaczne podwy¿szenie wyników:

AspAT; AlAT; AP; bilirubiny;

kreatyniny i mocznika

Fot. 2.

Fot. 3.

Fot. 5.

Fot. 6.

Fot. 4.

Fot. 7.

Fot. 8.

50

ARAZYTOLOGIA

P

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

MAJ-CZERWIEC  • 3/2004

swój kszta³t przybieraj¹c postaæ czerwo-

nego pierœcienia maj¹cego tendencjê do

rozprzestrzeniania siê. Jest to tzw. rumieñ

wêdruj¹cy (erythrema migrans).

 Nie leczony mo¿e utrzymywaæ siê na-

wet 3-4 tygodnie, towarzysz¹ mu objawy

goϾcopodobne, grypopodobne, stany

podgor¹czkowe, rozbicie, apatia, brak

apetytu. Ci¹gle rozwijaj¹ca siê choroba

prowadzi do zaburzeñ neurologicznych

objawiaj¹cych siê miêdzy innymi pora¿e-

niami nerwu twarzowego (opadniête ucho,

powieka, warga) pora¿eniem i opadniêciem

¿uchwy. W przebiegu choroby pojawiaæ siê

mo¿e tzw. wielostawowe zapalenie, które

dotyczy zwykle stawów kolanowych i ³ok-

ciowych [7]. Pog³êbiaj¹ca siê postaæ neu-

rologiczna daje obraz niedow³adów, para-

li¿u, œlepoty i zmian psychicznych. Jeœli

choroba przybierze formê narz¹dow¹, do-

minowaæ mog¹ objawy ze strony zaatako-

wanych narz¹dów – w¹troby, nerek etc.

Diagnostyka

Diagnostyka choroby jest bardzo trudna

i niedoskona³a. Najczêœciej opiera siê na

izolacji i hodowli krêtka. Jednak wyhodowa-

nie krêtka jest bardzo trudne, a ponadto

ujemny wynik nie wyklucza zaka¿enia.

Badania serologiczne oparte na wykry-

waniu swoistych przeciwcia³ przeciwko

krêtkowi przydatne s¹ dopiero po oko³o

6 tygodniach od chwili zaka¿enia, bowiem

dopiero wtedy mo¿na je wykryæ [8]. Im-

munofluorescencja poœrednia jako meto-

da diagnostyczna z uwagi na ma³¹ swo-

istoœæ zastêpowana jest testami immuno-

enzymatycznymi, np. testem ELISA i ana-

liz¹ Western-blot. Jednak z tego samego

powodu (stosunkowo ma³a swoistoœæ te-

stów) mo¿liwe jest uzyskane fa³szywych

wyników dodatnich. Natomiast uzyskanie

fa³szywych wyników ujemnych mo¿e byæ

powodowane zmiennoœci¹ osobnicz¹ od-

powiedzi immunologicznej zwierzêcia, jak

i zmiennoœci¹ antygenow¹ krêtków.

Polimerazowa reakcja ³añcuchowa

– PCR (polimerasa chain reaction) jest bar-

dzo czu³¹ metod¹ diagnostyczn¹ opiera-

j¹c¹ siê na wykrywaniu fragmentów DNA

zawieraj¹cych charakterystyczn¹ sekwen-

cjê aminokwasów krêtka. Ze wzglêdu jed-

nak na swoj¹ wysok¹ czu³oœæ wykorzy-

stuj¹c tê metodê mo¿na uzyskaæ fa³szy-

wie dodatnie wyniki.

Badanie p³ynu mózgowo-rdzeniowego

wskazane jest przy wyst¹pieniu objawów

neurologicznych. Stwierdzenie zwiêkszo-

nego stê¿enia bia³ka i zwiêkszenie stê¿e-

nia IgG mo¿e przemawiaæ za borelioz¹.

Leczenie

W przypadku uk¹szenia przez kleszcza

i wyst¹pieniu rumienia wêdruj¹cego ko-

nieczne jest podanie amoksycyliny

20 mg/kg doustnie 2 razy dziennie lub

doksycykliny 10 mg/kg doustnie raz

dziennie (nie stosowaæ w okresie ci¹¿y

i u szczeni¹t) [9]. Podawanie antybiotyku

powinno byæ kontynuowane przez oko³o

30 dni. W przypadku zapalenia stawów

maksymalne dawki tetracyklin (doksycy-

klina) podawana 2 razy dziennie. W przy-

padku neuroboreliozy zalecane s¹ cefa-

losporyny lub benzylopenicylina (Penicil-

lin G) podawana i.v. co 6 godzin.

Zapobieganie

Unikanie miejsc obfituj¹cych w klesz-

cze, szczególnie tam, gdzie endemicznie

wystêpuj¹ przypadki zachorowañ na bo-

reliozê. Stosowanie repelentów i œrodków

bójczych przeciwkleszczowych.

W niektórych krajach dostêpne s¹

szczepionki przeciw boreliozie.

E

RLICHIOZA

Wstêp

Erlichioza jest chorob¹ niebezpieczn¹ dla

psów i wilków wystêpuj¹c¹ praktycznie na

ca³ym œwiecie. Zwyczajowo nazywana jest

tak¿e „riketsioz¹ psów”, „tropikaln¹ niedo-

krwistoœci¹ ogóln¹ psów”, „psi¹ gor¹czk¹

krwotoczn¹” lub „durem plamistym psów”.

Czynnik etiologiczny

Za wyst¹pienie choroby odpowiedzial-

ne s¹ riketsie, a przede wszystkim Erli-

chia canis, E. equi, E. ewingii i inne [10].

Drogi szerzenia siê choroby

Wektorem zaka¿enia s¹ wszystkie sta-

dia rozwojowe kleszczy. One to, ¿eruj¹c

kolejno zarówno na chorych, jak i zdro-

wych zwierzêtach transmituj¹ zaka¿enie.

Znamiennym jest fakt, ¿e Erlichia w ciele

zaka¿onego kleszcza prze¿yæ mo¿e nawet

5 miesiêcy, bêd¹c ci¹gle potencjalnym

Ÿród³em zaka¿enia.

Objawy i przebieg choroby

Choroba mo¿e przybieraæ trzy formy

przebiegu. Okres inkubacji choroby trwa

od 8 do 20 dni [11].

– Przebieg ostry, który manifestuje siê

w 1-3 tygodnie po uk¹szeniu przez za-

infekowanego kleszcza i trwa oko³o

2-4 tygodni. Rikietsie wraz z krwioobie-

giem dostaj¹ siê do wêz³ów ch³onnych,

œledziony, w¹troby, p³uc, nerek, a nawet

szpiku kostnego. W wyniku tego zaka¿e-

nia ww. narz¹dy czêstokroæ ulegaj¹ po-

wiêkszeniu, mo¿e tak¿e pojawiæ siê ku-

lawizna i sztywnoϾ chodu. Obrazu cho-

roby dope³nia anemia, depresja, apatia,

utrata apetytu, gor¹czka, przyspieszony

oddech i podskórne wylewy krwi.

– Przebieg podostry. W przebiegu tej for-

my chore psy wykazywaæ mog¹ jedynie

anemiê. Organizm zwierzêcia zwalcza

samoistnie zaka¿enie lub choroba prze-

istacza siê w formê przewlek³¹.

– Postaæ przewlek³a trwa oko³o 1-4 mie-

siêcy. Ujawnia siê ona postêpuj¹c¹

utrat¹ wagi cia³a, anemi¹, dusznoœci¹,

niespecyficznymi objawami neurolo-

gicznymi, niekiedy nadmiernymi krwa-

wieniami z nosa, wybroczynami skór-

nymi. Istotne s¹ objawy okulistyczne,

tj. zmêtnienie  rogówki, zapalenie jago-

dówki, wylewy do przedniej komory oka.

Szczególnie wra¿liwymi rasami s¹

owczarek niemiecki i doberman, u któ-

rych choroba przybieraæ mo¿e dramatycz-

ny przebieg.

Diagnostyka

– Immunofluorescencja (IFA) – mo¿liwe

jest ju¿ wczesne wykrycie przeciwcia³

przeciwko Erichii [12].

– Test ELISA – bardzo przydatny w celu

okreœlenia aktualnego poziomu prze-

ciwcia³. Miano 1:40 uwa¿ane jest za wy-

nik dodatni.

– Badanie rozmazu krwi. Badanie jest za-

wodne, bowiem morulle erlichi w monocy-

tach mog¹ byæ znajdowane zaledwie tylko

podczas 3 dni trwania ostrej fazy choroby.

Leczenie

Antybiotykami z wyboru s¹ tetracykli-

ny. Leczenie powinno byæ prowadzone

2-3 tygodnie. Przeciwskazaniem do poda-

wania tetracyklin jest jednak ci¹¿a i m³o-

dy wiek leczonych zwierz¹t. Wówczas sto-

suje siê chloramphenicol lub cefalospo-

ryny. W przypadku ostrego przebiegu ko-

nieczna jest transfuzja krwi i suplemen-

tacja wodno-elektrolitowa oraz zaordyno-

wanie preparatów powoduj¹cych krwio-

tworzenie. Ze wzglêdu na ma³op³ytkowoœæ

i krwotocznoϾ wskazane jest podanie

kwasu aminokapronowego, wit. K i cyklo-

naminy, a nawet podanie glikokortykoste-

roidów. Niektórzy klinicyœci wraz z pro-

wadzon¹ terapi¹ antybiotykow¹ preferu-

j¹ podanie Imidocarbu [13]. Praktyczne

dawki dla psów:

– Doxycyclina – 10 mg/kg wc. 1 raz dzien-

nie w po³¹czeniu z Imidocarbem dipro-

pionate 5 mg/kg – 2 zastrzyki co 2 ty-

godnie im.;

– Oxytetracyclina 25 mg/kg co 8 godzin;

– Minocyclina 20 mg/kg co 12 godzin;

– Chloromphenicol 50 mg/kg co 8 godzin.

Profilaktyka

– unikanie ekspozycji zwierz¹t na klesz-

cze w terenie, gdzie endemicznie wystê-

puj¹ zaka¿enia Erlichioz¹;

– u¿ywanie repelentów przeciwko

kleszczom;

– profilaktyczne podawanie niskich dawek

tetracyklin psom ¿yj¹cym w terenach

najbardziej zagro¿onych – oxytetracucli-

na 6,6 mg/kg raz dziennie.

Piœmiennictwo opublikujemy wraz

z drug¹ czêœci¹ artyku³u.

lek. wet. Artur Dobrzyñski

„Lecznica dla zwierz¹t”

04-052 Warszawa

ul. Grenadierów 13