47
PARAZYTOLOGIA
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
MAJ-CZERWIEC 3/2004
Ixodes ricinus jest roztoczem o brunat-
no-czerwonym, niekiedy czerwono-br¹zo-
wym zabarwieniu cia³a. Osobnik g³odny
jest silnie sp³aszczony grzbietowo-brzusz-
nie. Jego owalne cia³o jest lekko zwê¿one
z przodu. Doros³e osobniki samic klesz-
cza osi¹gaj¹ wielkoæ 3-4 mm, za wymia-
ry samców s¹ nieco mniejsze i wynosz¹
oko³o 2,5-3 mm. Jednak¿e po nassaniu
siê krwi samica kleszcza mo¿e osi¹gn¹æ
nawet wielkoæ 1,5 cm.
W naszych warunkach klimatycznych
sezon aktywnoci kleszczy zaczyna siê ju¿
nawet w lutym i trwa do listopada. Zatem
okres ¿erowania to znakomita wiêkszoæ
roku. Kleszcze najczêciej spotykane s¹
na skraju lasu, tj. tam, gdzie las s¹siadu-
je z ³¹k¹ lub pastwiskiem. Tam bowiem
naj³atwiej o potencjalnego ¿ywiciela. Tam
równie¿ najczêciej spotykane s¹ drzewa
i krzewy liciaste. Kleszcze spotykane s¹
na ró¿nej wysokoci (w zale¿noci od for-
my rozwojowej) od 20 cm nad ziemi¹
nawet do 1,7 m. Niewidoczny, bo przy-
czepiony po spodniej stronie licia paso-
¿yt wyczekuje cierpliwie swojej ofiary.
W momencie zbli¿enia siê cz³owieka czy
zwierzêcia kleszcz spada na potencjalne-
go ¿ywiciela i rozpoczyna wêdrówkê po
okres ¿erowania by³ skrócony do mini-
mum. Dziêki temu zmniejszamy szansê
na przekazanie potencjalnego zaka¿enia
poprzez zainfekowanego paso¿yta. Im
okres ¿erowania jest krótszy, tym szan-
sa, ¿e przeka¿e on zaka¿enie, staje siê
automatycznie mniejsza. Najprostsz¹
metod¹ jest wyjêcie kleszcza za pomoc¹
ig³y, tak jak usuwa siê drzazgê, inn¹
metod¹ jest wykrêcenie kleszcza, np. za
pomoc¹ pêsety czy specjalnych wyci¹ga-
rek, jeszcze inna metoda polega na za-
stosowaniu substancji insektobójczych
w postaci aerozolu. Niektórzy smaruj¹
zarówno naskórek, jak i kleszcza t³usz-
czem dopiero póniej go wykrêcaj¹,
jeszcze inni przypalaj¹ kleszcza roz-
grzan¹ ig³¹. Pamiêtajmy jednak, ¿e po-
smarowanie kleszcza t³uszczem w efek-
cie prowadzi do zatkania jego otworów
oddechowych, duszenia siê i niekontro-
lowanego zwiêkszonego wt³aczania tok-
syn w cia³o ¿ywiciela. Podobny mecha-
nizm wystêpuje w trakcie przypalania
klesza. Z tych te¿ powodów metody te nie
wydaj¹ siê byæ godne polecenia.
Jednak¿e ka¿dy inny sposób jest do-
bry, jeli tylko pozwala na szybkie usu-
niêcie paso¿yta. Istnieje wiele przes¹-
dów na temat kleszczy, np. niejedno-
krotnie w³aciciel psa obawia siê, ¿e gdy
w skórze zostanie aparat gêbowy, to
kleszcz odronie. Naturalnie nic podob-
nego. W miejscu tym powstaje zazwy-
czaj otorbiony ropieñ, który niejedno-
krotnie z czasem wymaga interwencji
chirurgicznej.
Pamiêtaæ nale¿y jednak o tym, ¿e klesz-
cze mog¹ przenosiæ wiele gronych chorób.
B
ABESZJOZA
Jest to jedna z chorób przenoszonych
przez kleszcze wystêpuj¹ca na coraz wiêk-
szym terenie naszego kraju.
jego ciele szukaj¹c optymalnego miejsca
¿erowania. Z regu³y s¹ to miejsca dobrze
ukrwione i ma³o widoczne dla ofiary,
a wiêc okolice g³owy, uszu, pach, bok klat-
ki piersiowej (fot.1).
Wrzynaj¹c swój aparat gêbowy kleszcz
wydziela specyficzne rodzaje liny, która
pozwala nie tylko na trwa³e umocowanie
go w naskórku ofiary, ale równie¿ ma zdol-
noci znieczulaj¹ce, dlatego te¿ moment
wtargniêcia w naskórek niejednokrotnie
bywa niezauwa¿ony przez ofiarê ataku.
Rozpoczyna siê okres ssania krwi. Apa-
rat gêbowy paso¿yta dzia³a niczym pom-
pa ss¹co-t³ocz¹ca. Kleszcz wysysa krew,
lecz w jej miejsce wprowadza drugi rodzaj
liny zawieraj¹cej toksyny i substancje
zapobiegaj¹ce krzepniêciu krwi.
W tym momencie wart podkrelenia jest
fakt, ¿e po z³o¿eniu przez samicê jaja roz-
wija siê z niego larwa, a z niej nimfa, któ-
ra przeistacza siê w imago, tzn. postaæ
doros³¹ paso¿yta (samca b¹d samicê).
Ka¿da samica kleszcza zdolna jest z³o¿yæ
nawet do 4000-6500 jaj [1]. Równie¿ wart
podkrelenia jest fakt, ¿e ka¿da postaæ
rozwojowa musi pobraæ krew od zwierzê-
cia, by móc przeobraziæ siê w kolejn¹ for-
mê rozwojow¹.
W chwili, gdy zauwa¿ymy u siebie czy
u psa kleszcza, trzeba staraæ siê wyj¹æ
go stosunkowo szybko tak, by jego
Niebezpieczne choroby
przenoszone przez
kleszcze i komary
CZ. I
Artur Dobrzyński
Specjalista chorób psów i kotów, lecznica dla zwierząt w Warszawie
Na świecie opisano ponad 850 gatunków kleszczy, ponad 60 w samej Europie. W Pol−
sce stwierdzono kilkanaście gatunków tego roztocza. Największe znaczenie w naszych
warunkach geograficznych przypisuje się kleszczowi pastwiskowemu – Ixodes ricinus.
Na terenie naszego kraju najliczniejszą populację kleszczy spotyka się w rejonie pół−
nocno−wschodnim, północno−zachodnim, a także w okolicach Sudet, Pogórza Śląskie−
go, Kotliny Toruńskiej i Wysoczyzny Łaskiej.
Fot. 1.
48
ARAZYTOLOGIA
P
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
MAJ-CZERWIEC 3/2004
Czynnik etiologiczny i drogi
szerzenia siê choroby
Za wyst¹pienie choroby odpowiedzial-
ny jest pierwotniak Babesia canis.
Ss¹cy kleszcz wprowadza do krwioobie-
gu ¿ywiciela chorobotwórcze pierwotnia-
ki, które atakuj¹ erytrocyty opadniêtego
inwazj¹ zwierzêcia. Przenikaj¹ do ich wnê-
trza i rozpoczynaj¹ rozmna¿anie poprzez
podzia³ wewn¹trz krwinki. Napêcznia³y od
namna¿aj¹cych siê pierwotniaków erytro-
cyt ulega rozerwaniu, za paso¿yt ataku-
je nastêpne krwinki.
Objawy i przebieg choroby
Dochodzi do reakcji ³añcuchowej pro-
wadz¹cej do zniszczenia znakomitej wiêk-
szoci krwinek czerwonych i w konse-
kwencji krañcowej anemii. Pojawia siê
wysoka gor¹czka, dochodz¹ca do 39,5-
41,0°C. Powiêkszeniu
ulegaj¹ wêz³y ch³onne
i pojawia siê powiêk-
szenie pola st³umienia
w¹trobowego. Zwierzê
wykazuje bolesnoæ
okolicy nerek. Bar-
dzo czêsto wystêpuje
krwiomocz (fot. 2),
oraz biegunki (nie-
rzadko z domieszk¹
krwi). Szczud³owaty
chód, ¿ó³taczka (fot. 3 i 4), bladoæ spojó-
wek i luzówek, apatia, osowia³oæ, brak
apetytu dope³niaj¹ obrazu choroby.
Zejcie miertelne mo¿e nast¹piæ w ci¹-
gu kilku dni od chwili przekazania inwa-
zji przez kleszcza (2, 3).
Diagnostyka
Rutynowym badaniem diagnostycznym
jest badanie rozmazu krwi pobranego z ob-
wodowych naczyñ krwiononych (np. na-
czyñ ma³¿owiny usznej). Wa¿ne jest, by nie
braæ do badañ pierwszych kropel krwi. Do
badania u¿ywamy nastêpnych kropel,
z których robimy przynajmniej dwa rozma-
zy na szkie³ku podstawowym (fot. 5, 6).
Nastêpnie rozmazy barwione s¹ me-
tod¹ Giemsy i ogl¹dane pod mikrosko-
pem. Stwierdzenie obecnoci pierwot-
niaków B. canis wewn¹trz erytrocytów
wiadczy o zaka¿eniu.
W przypadkach w¹tpliwych lub nawet
negatywnych warto badanie to powtórzyæ
po 2-3 dniach. W diagnostyce tej choro-
by wykorzystuje siê tak¿e immunofuore-
scencjê, test Elisa i PCR (4, 5).
Leczenie
Leczenie przyczynowe:
IMIZOL (IMIDOCARB DIPROPIONATE)
Schering-Plough. Polecana dawka
6,6 mg/kg im. zalecane podanie dwukrot-
ne w odstêpie dwóch tygodni [6].
OXOPIRVEDINE (OXOMEMAZIN;
PHENAMIDIN) Merial. Zalecana dawka
to 1 ml/kg wagi cia³a, lub inaczej 1 am-
pu³ka na 10 kg wagi cia³a podana sc. Je-
li objawy choroby nie ustêpuj¹ po 48
godz. od chwili podania leku, zalecane jest
powtórne podanie.
FA.TRY.BANYL R.T.U. (DIMINAZEENE;
ANTYPIRYNE) Fatro. Zalecana dawka to
1 ml/15 kg wagi cia³a im. [5].
Leczenie wspomagaj¹ce i objawowe:
Antybiotykoterapia. Uzupe³nianie strat
wodno-elektrolitowych, preparaty ¿elaza
trójwartociowego (np. Ferrum-Lek).
W przypadkach ostrego przebiegu trans-
fuzja krwi. Preparaty przeciwkrwotoczne
(Vitacon, Cyklonamina, kwas aminoka-
pronowy). Preparaty usprawniaj¹ce i od-
budowuj¹ce pracê w¹troby (wit. A; wit. E;
Essentiale Forte; Hepason; Ext. Liver).
Zapobieganie
Stosowanie repelentów odstraszaj¹cych
kleszcze. Unikanie miejsc spacerów,
o których wiadomo, ¿e wystêpuje tam sta-
cjonarnie piroplazmoza. Stosowanie pro-
filaktycznych szczepieñ ochronnych.
W Polsce brak jednak zarejestrowa-
nych szczepionek przeciwko piroplazmo-
zie. Przedstawiona szczepionka jest zabi-
t¹ szczepionk¹ firmy Merial.
B
ORELIOZA
Wstêp
Choroba nazywana jest tak¿e krêtko-
wic¹ kleszczow¹ lub chorob¹ z Lyme, bo-
wiem pierwszy raz przypadek tej choroby
wykryto w miejscowoci Old Lyme na
pograniczu USA i Kanady.
Czynnik etiologiczny
i drogi szerzenia choroby
Choroba wywo³ywana jest przez krêtka
Borrelia burgdorferi. Nosicielem choroby
s¹ gryzonie polne i lene, zwierzyna p³o-
wa, za przenosicielami s¹ kleszcze.
Objawy i przebieg choroby
W pocz¹tkowym okresie choroby
w miejscu uk¹szenia (fot. 7) pojawia siê
krostka, grudka, która z czasem zmienia
Wyniki badañ hematologicznych
Niski poziom hemoglobiny
Niski hematokryt
Ma³a il. erytrocytów
Podwy¿szona il. leukocytów
Znacznie podwy¿szony wynik OB
Wyniki badañ biochemicznych krwi
Znaczne podwy¿szenie wyników:
AspAT; AlAT; AP; bilirubiny;
kreatyniny i mocznika
Fot. 2.
Fot. 3.
Fot. 5.
Fot. 6.
Fot. 4.
Fot. 7.
Fot. 8.
50
ARAZYTOLOGIA
P
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
MAJ-CZERWIEC 3/2004
swój kszta³t przybieraj¹c postaæ czerwo-
nego piercienia maj¹cego tendencjê do
rozprzestrzeniania siê. Jest to tzw. rumieñ
wêdruj¹cy (erythrema migrans).
Nie leczony mo¿e utrzymywaæ siê na-
wet 3-4 tygodnie, towarzysz¹ mu objawy
goæcopodobne, grypopodobne, stany
podgor¹czkowe, rozbicie, apatia, brak
apetytu. Ci¹gle rozwijaj¹ca siê choroba
prowadzi do zaburzeñ neurologicznych
objawiaj¹cych siê miêdzy innymi pora¿e-
niami nerwu twarzowego (opadniête ucho,
powieka, warga) pora¿eniem i opadniêciem
¿uchwy. W przebiegu choroby pojawiaæ siê
mo¿e tzw. wielostawowe zapalenie, które
dotyczy zwykle stawów kolanowych i ³ok-
ciowych [7]. Pog³êbiaj¹ca siê postaæ neu-
rologiczna daje obraz niedow³adów, para-
li¿u, lepoty i zmian psychicznych. Jeli
choroba przybierze formê narz¹dow¹, do-
minowaæ mog¹ objawy ze strony zaatako-
wanych narz¹dów w¹troby, nerek etc.
Diagnostyka
Diagnostyka choroby jest bardzo trudna
i niedoskona³a. Najczêciej opiera siê na
izolacji i hodowli krêtka. Jednak wyhodowa-
nie krêtka jest bardzo trudne, a ponadto
ujemny wynik nie wyklucza zaka¿enia.
Badania serologiczne oparte na wykry-
waniu swoistych przeciwcia³ przeciwko
krêtkowi przydatne s¹ dopiero po oko³o
6 tygodniach od chwili zaka¿enia, bowiem
dopiero wtedy mo¿na je wykryæ [8]. Im-
munofluorescencja porednia jako meto-
da diagnostyczna z uwagi na ma³¹ swo-
istoæ zastêpowana jest testami immuno-
enzymatycznymi, np. testem ELISA i ana-
liz¹ Western-blot. Jednak z tego samego
powodu (stosunkowo ma³a swoistoæ te-
stów) mo¿liwe jest uzyskane fa³szywych
wyników dodatnich. Natomiast uzyskanie
fa³szywych wyników ujemnych mo¿e byæ
powodowane zmiennoci¹ osobnicz¹ od-
powiedzi immunologicznej zwierzêcia, jak
i zmiennoci¹ antygenow¹ krêtków.
Polimerazowa reakcja ³añcuchowa
PCR (polimerasa chain reaction) jest bar-
dzo czu³¹ metod¹ diagnostyczn¹ opiera-
j¹c¹ siê na wykrywaniu fragmentów DNA
zawieraj¹cych charakterystyczn¹ sekwen-
cjê aminokwasów krêtka. Ze wzglêdu jed-
nak na swoj¹ wysok¹ czu³oæ wykorzy-
stuj¹c tê metodê mo¿na uzyskaæ fa³szy-
wie dodatnie wyniki.
Badanie p³ynu mózgowo-rdzeniowego
wskazane jest przy wyst¹pieniu objawów
neurologicznych. Stwierdzenie zwiêkszo-
nego stê¿enia bia³ka i zwiêkszenie stê¿e-
nia IgG mo¿e przemawiaæ za borelioz¹.
Leczenie
W przypadku uk¹szenia przez kleszcza
i wyst¹pieniu rumienia wêdruj¹cego ko-
nieczne jest podanie amoksycyliny
20 mg/kg doustnie 2 razy dziennie lub
doksycykliny 10 mg/kg doustnie raz
dziennie (nie stosowaæ w okresie ci¹¿y
i u szczeni¹t) [9]. Podawanie antybiotyku
powinno byæ kontynuowane przez oko³o
30 dni. W przypadku zapalenia stawów
maksymalne dawki tetracyklin (doksycy-
klina) podawana 2 razy dziennie. W przy-
padku neuroboreliozy zalecane s¹ cefa-
losporyny lub benzylopenicylina (Penicil-
lin G) podawana i.v. co 6 godzin.
Zapobieganie
Unikanie miejsc obfituj¹cych w klesz-
cze, szczególnie tam, gdzie endemicznie
wystêpuj¹ przypadki zachorowañ na bo-
reliozê. Stosowanie repelentów i rodków
bójczych przeciwkleszczowych.
W niektórych krajach dostêpne s¹
szczepionki przeciw boreliozie.
E
RLICHIOZA
Wstêp
Erlichioza jest chorob¹ niebezpieczn¹ dla
psów i wilków wystêpuj¹c¹ praktycznie na
ca³ym wiecie. Zwyczajowo nazywana jest
tak¿e riketsioz¹ psów, tropikaln¹ niedo-
krwistoci¹ ogóln¹ psów, psi¹ gor¹czk¹
krwotoczn¹ lub durem plamistym psów.
Czynnik etiologiczny
Za wyst¹pienie choroby odpowiedzial-
ne s¹ riketsie, a przede wszystkim Erli-
chia canis, E. equi, E. ewingii i inne [10].
Drogi szerzenia siê choroby
Wektorem zaka¿enia s¹ wszystkie sta-
dia rozwojowe kleszczy. One to, ¿eruj¹c
kolejno zarówno na chorych, jak i zdro-
wych zwierzêtach transmituj¹ zaka¿enie.
Znamiennym jest fakt, ¿e Erlichia w ciele
zaka¿onego kleszcza prze¿yæ mo¿e nawet
5 miesiêcy, bêd¹c ci¹gle potencjalnym
ród³em zaka¿enia.
Objawy i przebieg choroby
Choroba mo¿e przybieraæ trzy formy
przebiegu. Okres inkubacji choroby trwa
od 8 do 20 dni [11].
Przebieg ostry, który manifestuje siê
w 1-3 tygodnie po uk¹szeniu przez za-
infekowanego kleszcza i trwa oko³o
2-4 tygodni. Rikietsie wraz z krwioobie-
giem dostaj¹ siê do wêz³ów ch³onnych,
ledziony, w¹troby, p³uc, nerek, a nawet
szpiku kostnego. W wyniku tego zaka¿e-
nia ww. narz¹dy czêstokroæ ulegaj¹ po-
wiêkszeniu, mo¿e tak¿e pojawiæ siê ku-
lawizna i sztywnoæ chodu. Obrazu cho-
roby dope³nia anemia, depresja, apatia,
utrata apetytu, gor¹czka, przyspieszony
oddech i podskórne wylewy krwi.
Przebieg podostry. W przebiegu tej for-
my chore psy wykazywaæ mog¹ jedynie
anemiê. Organizm zwierzêcia zwalcza
samoistnie zaka¿enie lub choroba prze-
istacza siê w formê przewlek³¹.
Postaæ przewlek³a trwa oko³o 1-4 mie-
siêcy. Ujawnia siê ona postêpuj¹c¹
utrat¹ wagi cia³a, anemi¹, dusznoci¹,
niespecyficznymi objawami neurolo-
gicznymi, niekiedy nadmiernymi krwa-
wieniami z nosa, wybroczynami skór-
nymi. Istotne s¹ objawy okulistyczne,
tj. zmêtnienie rogówki, zapalenie jago-
dówki, wylewy do przedniej komory oka.
Szczególnie wra¿liwymi rasami s¹
owczarek niemiecki i doberman, u któ-
rych choroba przybieraæ mo¿e dramatycz-
ny przebieg.
Diagnostyka
Immunofluorescencja (IFA) mo¿liwe
jest ju¿ wczesne wykrycie przeciwcia³
przeciwko Erichii [12].
Test ELISA bardzo przydatny w celu
okrelenia aktualnego poziomu prze-
ciwcia³. Miano 1:40 uwa¿ane jest za wy-
nik dodatni.
Badanie rozmazu krwi. Badanie jest za-
wodne, bowiem morulle erlichi w monocy-
tach mog¹ byæ znajdowane zaledwie tylko
podczas 3 dni trwania ostrej fazy choroby.
Leczenie
Antybiotykami z wyboru s¹ tetracykli-
ny. Leczenie powinno byæ prowadzone
2-3 tygodnie. Przeciwskazaniem do poda-
wania tetracyklin jest jednak ci¹¿a i m³o-
dy wiek leczonych zwierz¹t. Wówczas sto-
suje siê chloramphenicol lub cefalospo-
ryny. W przypadku ostrego przebiegu ko-
nieczna jest transfuzja krwi i suplemen-
tacja wodno-elektrolitowa oraz zaordyno-
wanie preparatów powoduj¹cych krwio-
tworzenie. Ze wzglêdu na ma³op³ytkowoæ
i krwotocznoæ wskazane jest podanie
kwasu aminokapronowego, wit. K i cyklo-
naminy, a nawet podanie glikokortykoste-
roidów. Niektórzy klinicyci wraz z pro-
wadzon¹ terapi¹ antybiotykow¹ preferu-
j¹ podanie Imidocarbu [13]. Praktyczne
dawki dla psów:
Doxycyclina 10 mg/kg wc. 1 raz dzien-
nie w po³¹czeniu z Imidocarbem dipro-
pionate 5 mg/kg 2 zastrzyki co 2 ty-
godnie im.;
Oxytetracyclina 25 mg/kg co 8 godzin;
Minocyclina 20 mg/kg co 12 godzin;
Chloromphenicol 50 mg/kg co 8 godzin.
Profilaktyka
unikanie ekspozycji zwierz¹t na klesz-
cze w terenie, gdzie endemicznie wystê-
puj¹ zaka¿enia Erlichioz¹;
u¿ywanie repelentów przeciwko
kleszczom;
profilaktyczne podawanie niskich dawek
tetracyklin psom ¿yj¹cym w terenach
najbardziej zagro¿onych oxytetracucli-
na 6,6 mg/kg raz dziennie.
Pimiennictwo opublikujemy wraz
z drug¹ czêci¹ artyku³u.
lek. wet. Artur Dobrzyñski
Lecznica dla zwierz¹t
04-052 Warszawa
ul. Grenadierów 13