Nowy Ład gospodarczy jako alternatywa dla liberalizmu i marksizmu. Kwestie

gospodarcze i agrarne w myśli politycznej Obozu Narodowo-Radykalnego

,,ABC”

Arkadiusz Meller

Wolność i praca dla Polaka w Polsce!

Chrześcijańska sprawiedliwość społeczna

Narodowe koleżeństwo pracy!

W tych trzech hasłach streszcza się nasz ideał

społeczny!

Wojciech Zaleski

Problematyka dotycząca życia gospodarczego w latach trzydziestych ubiegłego wieku była

dośd częstym zagadnieniem pojawiającym się w polskiej myśli politycznej. Nie inaczej było w

przypadku narodowych-radykałów. Jest rzeczą dośd powszechnie znaną, iż wspomniany ruch

polityczno-ideowy dzielił się na dwie grupy: Ruch Narodowo-Radykalny ,,Falanga” (którego

zapatrywania na ekonomię zostały przedstawione przez autora poniższego artykułu w po-

przednim numerze Glaukopisu) oraz Obóz Narodowo-Radykalny ,,ABC”. Rozłam wewnątrz

jednolitego, pod względem strukturalnym Obozu Narodowo-Radykalnego nastąpił 25 kwiet-

nia 1935 roku. Wówczas to grupa związana z Bolesławem Piaseckim dokonała secesji z ONR.

Powodami rozłamu były różnice: w stosunku do Stronnictwa Narodowego (zwolennicy Bole-

sława Piaseckiego wyrażali większe zastrzeżenia, co do możliwości współpracy z tą partią niż

grupa Henryka Rossmana); ambicje osobiste przywódców obu frakcji; sprzeciw wobec istnie-

nia tajnej organizacji w ONR; różnice w podejściu do gospodarki planistycznej[2]. Zwolennicy

Bolesława Piaseckiego rekrutujący się głównie z Oddziału Akademickiego Obozu Wielkiej

Polski oraz redakcji Akademika Polskiego utworzyli Ruch Narodowo-Radykalny zwany także

ONR ,,Falanga”, który w późniejszym okresie działalności został dotknięty procesem dekom-

pozycji[3]. Do czołowych działaczy tej grupy należeli m.in.: Wojciech Wasiutyoski, Witold

Staniszkis, Marian Reutt, Wojciech Kwasieborski. Z kolej zwolennicy Henryka Rossmana, (do

których należeli m.in.: Jan Korolec, Tadeusz Gluzioski, Tadeusz Todtleban,) tworzyli nadal

ONR, do którego dodawano wyrażenie ,,ABC” (nazywany tak od głównego pisma tej frakcji).

Warto zaznaczyd, że Jan Mosdorf, będący w okresie legalnej działalności Obozu jego przy-

wódcą po delegalizacji oficjalnie nie wsparł żadnej z rywalizujących ze sobą grup[4].

Należy podkreślid, że wewnętrzna struktura organizacyjna, która przybrała formę Organizacji

Polskiej[5], w przeciwieostwie do Ruchu Narodowo-Radykalnego ,,Falanga” miała charakter

wielopoziomowy i była utajona. Przyjęcie powyższej formy organizacyjnej miało umożliwid

skupienie najbardziej ideowych członków, którzy poprzez swoją wzorcową postawę stanowi-

liby dla reszty społeczeostwa punkt odniesienia[6].

Wobec powyższego staje się oczywistym, że działalności tej grupy narodowo-radykalnej, któ-

rej liczebnośd określa się na około 500 osób[7] ograniczała się do prowadzenia działalności

ideowo-wychowawczej. Obóz Narodowo-Radykalny ,,ABC” swoją ograniczoną aktywnośd

organizacyjną koncentrował, na środowisku studenckim. W 1936 roku narodowi-

radykałowie z Warszawie utworzyli organizację – Narodowy Związek Polskiej Młodzieży Ra-

dykalnej, która skupiała studentów ze stołecznych uczelni: Politechniki Warszawskiej, Uni-

wersytetu Warszawskiego, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego[8]. Ponadto starano się

pozyskad robotników w tym celu zaangażowano się w działalnośd Związku Zawodowego

,,Praca Polska”[9]. Należy zauważyd, że aktywnośd organizacyjna interesującego nas ruchu

politycznego ulegała stopniowemu zahamowaniu po śmierci w lutym 1937 roku lidera ONR

,,ABC” Henryka Rossmanna, oraz po rozwiązaniu przez władze sanacyjne w marcu tego sa-

mego roku wspomnianej wyżej studenckiej ekspozytury narodowych-radykałów. Mimo tych

faktów interesujący nas ruch polityczny osiągał pewne sukcesy np. w stołecznych wyborach

municypalnych z grudnia 1938 roku ONR ,,ABC” zdobył 4 mandaty podczas gdy Stronnictwo

Narodowe 11 miejsc w radzie miejskiej[10].

Głównym ośrodkiem krystalizowania się myśli politycznej był wydawany w Warszawie od

1933 roku przez Tadeusza Todtlebana miesięcznik Nowy Ład. W poniższym tekście wykorzy-

stano zarówno wspomniany wyżej periodyk jak i też organy prasowe wydawane lokalnie

przez narodowych-radykałów z grupy ,,ABC” (tygodnik Polska Narodowa[11]) oraz broszury

programowe. Ponadto autor oparł się na artykułach czołowych twórców myśli politycznej

grupy związanej z Henrykiem Rossmannem publikowanych przed oficjalnym powstaniem

ruchu politycznego będącego obiektem naszego zainteresowania, gdyż koncepcje wówczas

rozwijane były później tylko w niewielkim stopniu modyfikowane.

Zaprezentowane w poniższym tekście zagadnienia w literaturze sekundarnej nie znalazły jak

do tej pory szerszego omówienia poza nie licznymi fragmentarycznymi wzmiankami[12].

Krytyka materializmu ekonomicznego

Podstawą dla wszelkich rozważao dotyczących zmiany istniejących stosunków społecznych-

politycznych czy też gospodarczych jest rozpoznanie rzeczywistości, czyli wskazanie jak wy-

gląda istniejący układ relacji społecznych, co jest w nich nie właściwe, co wymaga zmiany, a

co jest możliwe do zachowania. Dlatego też nasze rozważania wokół myśli ekonomicznej

narodowych-radykałów rozpoczniemy od przedstawienia ich zapatrywao na istniejące dok-

tryny ekonomiczne.

Punktem wyjścia dla rozważao grupy ,,ABC” była krytyka i odrzucenie zarazem komunizm i

kapitalizm jako systemów ekonomicznych nie przydatnych w rozwiązywaniu problemów go-

spodarczych. Bardzo znamienne jest, że zrównywano kapitalizm i komunizm uważając, że

obie doktryny społeczno-ekonomiczne są wyrazem tego samego materialistycznego świato-

poglądu nie zgodnego z moralnością wyrosłą z dziedzictwa chrześcijaoskiego. Według Obozu

Narodowo-Radykalnego ,,ABC” wspomniane ideologie charakteryzowały się:

- fałszywym założeniem wedle, którego człowiek w swojej aktywności ekonomicznej

kieruje się wyłącznie chęcią osiągnięcia zysku, (tym samym obie doktryny pomijały

przesłanki altruistyczne, metafizyczne, ideowe etc. w podejmowaniu przez jednostki

działalności gospodarczej; w liberalizmie figurą teoretyczną takiej postawy była idea

,,człowieka ekonomicznego”),

- darwinizmem społecznym, według którego tylko przewaga materialna miała decy-

dowad o pozycji społecznej człowieka,

- rugowaniem z życia gospodarczego małych warsztatów pracy, które były zastępo-

wane przez wielki przemysł, który doprowadzał w efekcie do odhumanizowania pracy

poprzez jej zmechanizowanie,

- kultem techniki,

- zniszczeniem właściwego pojęcia własności prywatnej poprzez kumulowanie kapita-

łu przez niewielką liczbę osób, która tym samym pozbawiała rzesze ludzi prawa do

własności, tym samym obie ideologie dążyły do zniewolenia człowieka poprzez pod-

trzymywanie systemu najemnictwa pracy,

- antagonizowaniem społeczeostwa na dwie antynomiczne grupy: posiadających

środki produkcji i ich pozbawionych,

- nie wydolnością i nie efektywnością ekonomiczną,

- tworzeniem w społeczeostwie zbyt dużych rozpiętości majątkowych,

- niszczeniem wolności ekonomicznej poprzez nieustanny rozrost biurokracji,

- nie uwzględnianiem godności ludzkiej poprzez sprowadzanie pracowników jedynie

do jednego z elementów w procesie produkcji[13].

Do powyższego opisu należy dodad jeszcze jeden element, który zdaniem narodowych-

radykałów spajał komunizm i kapitalizm. Tym łącznikiem mieli byd Żydzi, którzy poprzez roz-

ciągnięcie swoich wpływów na kontrolowanie życia gospodarczego dążyli do opanowania i

podporządkowania sobie świata chrześcijaoskiego. Zarówno kapitalizm jak i też komunizm

jako systemy na wskroś materialistyczne, zdaniem ONR ,,ABC” odpowiadały żydowskiej, tal-

mudycznej psychice[14].

Zdaniem narodowych-radykałów niejako wzorcowym przykładem opisującym funkcjonowa-

nie świata kapitalistycznego był system karteli gospodarczych. Zdaniem interesującego nas

ruchu politycznego system ten niszczył zarówno pojęcie własności jak i też wolności. Mono-

polistyczne przedsiębiorstwa poprzez opanowanie rynku stawały się dyktatorami życia go-

spodarczego, gdyż uzależniały od swoich usług, dóbr wszystkich potencjalnych odbiorców.

Ponadto kartele blokowały możliwośd ,,wejścia” na rynek nowych podmiotów gospodar-

czych, które mogłyby stanowid zagrożenie dla ich funkcjonowania. Tym samym poprzez ni-

welowanie potencjalnej konkurencji prywatne monopole miały przejmowad kompetencje

paostwa, którego jednym z uprawnieo była regulacja rynku, a więc także określanie, jakie

podmioty gospodarcze mogą na nim funkcjonowad a jakie nie[15]. Kartele, zdaniem naro-

dowych-radykałów, zdobywały swoją monopolistyczną pozycję głównie dzięki protekcji poli-

tyków, którzy mieli udzielad właścicielom tych przedsiębiorstw różnego rodzaju pomocy fi-

nansowej, za którą z kolei otrzymywali odpowiednią gratyfikację od swoich protegowanych.

Jednocześnie struktura właścicielska karteli posiadała charakter ukryty. W broszurze Anto-

niego Borkowskiego Za kulisami wielkiego kapitału z 1937 roku, (na całośd powyższej pracy

złożyły się artykuły uprzednio publikowane w miesięczniku Nowy Ład[16]), która przybrała

formę onirycznej wędrówki autora po świecie wielkiego kapitału odnajdujemy kolejne kręgi

dantejskiego piekła kapitalizmu. Swoistego rodzaju przedsionkiem do owego Hadesu były

firmy, które bezpośrednio korzystały ze współpracy z systemem monopolowym. Kolejny po-

ziom ,,piekła kapitalizmu” był zajmowany przez wyższych urzędników paostwowych (prze-

ważnie ministrów). Z kolei centralne miejsce i zarazem najbardziej ukryte mieli zajmowali

Żydzi oraz kolaborujący z nimi najwyżsi przedstawiciele paostwa[17].

Powyższy opis w dośd dobry sposób odzwierciedla postrzeganie przez narodowych-

radykałów mechanizmu powstawania wielkich majątków kapitalistycznych, w których klu-

czową rolę odgrywały oszustwa finansowe oraz wsparcie skorumpowanych i działających na

szkodę dobra narodu polityków. Zdaniem przywołanego autora wpływ na powstawanie

,,fortun” miało także wykupywanie przez ,,obcy” kapitał przedsiębiorstw znajdujących się w

złej sytuacji finansowej, które następnie dzięki koneksjom towarzyskim lub poprzez mecha-

nizm korupcyjnym były dokapitalizowane przez paostwo w postaci dotacji, anulowania dłu-

gów etc. Ponadto o przewadze monopoli na rynku decydowało: wypłacanie pracownikom

najmniejszego uposażenia, oferowanie słabej jakości towarów oraz nie dbanie o warunki

socjalne robotników[18].

Z przedstawionych powyżej względów oczywistym staję się, że narodowi-radykałowie odrzu-

cali zarówno kapitalizm jak i komunizm w przebudowie gospodarczej Polski. Zdaniem ONR

,,ABC” w tym celu należało oprzed się na nowych ideach, które zrywałyby ze starymi doktry-

nami i jednocześnie nie stanowiłyby odwzorowania zasad wprowadzonych w innych pao-

stwach np. we Włoszech czy w III Rzeszy[19].

Wizja nowego ładu gospodarczego

Postulowana przez Obóz Narodowo-Radykalny ,,ABC” wizja ułożenia stosunków ekonomicz-

nych sprowadzała się do następujących wytycznych:

- prymat dobra narodu nad sferą życia ekonomicznego,

- likwidacja zależności gospodarczej Polski od obcego, przeważnie anonimowego,

międzynarodowego kapitału,

- upowszechnienie własności prywatnej,

- wyznaczanie przez paostwo ogólnych ram, w których powinno funkcjonowad życie

gospodarcze,

- kierowanie się ewolucyjną drogą prowadzącą do zmian gospodarczych[20].

Zastosowanie powyższych zasad miało doprowadzid do sytuacji, w której doszłoby do pogo-

dzenia interesów i potrzeb zarówno narodu i paostwa z jednej strony a partykularnych po-

trzeb poszczególnych osób z drugiej strony. Jak pisał czołowy ekonomista grupy ,,ABC” Woj-

ciech Zaleski: ,,Opierając się o te założenia damy Narodowi całkowite władanie nad życiem

gospodarczym, każdemu Polakowi możnośd zaspokojenia swych potrzeb, a paostwu siłę

zbrojną, zdolną do urzeczywistnienia woli Narodu i zabezpieczenia mu warunków rozwo-

ju”[21].

Narodowi-radykałowi nie przypisywali życiu gospodarczemu autonomicznych celów, które

miały abstrahowad od istniejącej rzeczywistości. Ekonomia powinna byd podporządkowana

bezpośrednio potrzebom i dobru narodu. Najlepiej oddają to słowa jednego z czołowych

myślicieli opisywanego ruchu politycznego Jana Korolca: ,,Gospodarstwo społeczne nie jest

celem samym w sobie. Winno byd jedynie środkiem, pozwalającym narodowi zdobyd dobra

materialne, które by mu pozwoliły spełniad te cele, jakie przed nim stoją, oraz zaspokajad

potrzeby jednostek wchodzących w jego skład”[22].

Polskie życie ekonomiczne miało przybrad kształt niezależności (samodzielności) gospodar-

czej. W zamyśle ONR ,,ABC” ów stan oznaczał sytuację, w której to wspólnota narodowa

,,bez ingerencji czynników obcych” posiadała wyłącznośd o decydowaniu kierunku swego

rozwoju ekonomicznego. Paostwo kierujące się powyższymi wskazaniami zachowywałoby

swoją samodzielnośd ekonomiczną nawet w wypadku zaistnienia konfliktu zbrojnego. Ponad-

to wprowadzenie powyższych założeo umożliwiłoby Polsce prowadzenie ekspansji ekono-

micznej. Gospodarka realizująca powyższe wskazania miała znajdowad się w opozycji do sa-

mowystarczalnośd ekonomicznej, którą narodowi-radykałowie utożsamiali z autarkią, która

wedle ich opinii nie mogła zostad w Polsce zrealizowana, gdyż wymagałaby całkowitej izolacji

Polski od podmiotów zewnętrznych[23]. Należy zauważyd, że zwolennikami samodzielnośd

gospodarczej Polski byli czołowi ekonomiści Narodowej Demokracji jak Roman Rybar-

ski[24][25]. czy Stanisław Głąbioski

Istotną kwestią rozjaśniającą propozycje programowe ONR ,,ABC” wobec kształtu przyszłego

ładu gospodarczego był stosunek omawianego ruchu politycznego do zagadnienia własności

prywatnej. Należy zauważyd, że dokonywano jej rozróżnienia na dwa typy tj.: negatywną

oraz pozytywną. Ta pierwsza miała służyd wyłącznie zaspakajaniu egoistycznych potrzeb jed-

nostki, która zamiast kierowad się w swoim postępowaniu zmysłem moralnym i rozumem

dokonywała wyborów kierując się jedynie imperatywem zaspokojenia swojego instynktu. Z

kolei tzw. dobra własnośd prywatna to ta, która miała powodowad wywołanie w człowieku

odruchów moralnych w postaci poczucia odpowiedzialności za los wspólnoty narodowej.

Zdaniem narodowych-radykałów tylko ta forma własności, zgodna z postulatami moralności

chrześcijaoskiej, powinna byd wspierana przez paostwo kierujące się dobrem narodu[26].

Należy jednak zauważyd, że interesujący nas ruch polityczny nie przydawał wspólnocie naro-

dowej prawa do bycia wyłącznym dyspozytorem własności, od którego jednostka uzyskiwała

jedynie przywilej jej użytkowania, co proponował Ruch Narodowo-Radykalny ,,Falanga”.

Zdaniem Jana Korolca takie ujęcie problemu własności jest wyrazem postawy materialistycz-

nej i nie wiary w siłę i znaczenie narodu, gdyż wspólnota poprzez odpowiednie przygotowa-

nie moralne jednostek miał, według jego koncepcji, pośrednio wpływad na użytkowanie wła-

sności przez osoby zgodnie z interesem i dobrem narodu. Jak pisał wspomniany wyżej dzia-

łacz ONR ,,ABC”: ,,Naród jest zjawiskiem poza prawnym. Nie może więc byd podmiotem

prawa własności. Panowanie nad przedmiotami materialnymi wykonywuje za pośrednic-

twem jednostek, nad którymi panuje dzięki normom moralnym, tkwiącym w tych jednost-

kach. Naród zdrowy nie potrzebuje zasady , gdyż przez mocne związanie jednostek sprawuje

dostateczną władzę nad przedmiotami materialnymi, narodowi zaś choremu zasada ta nic

nie pomoże”[27].

Jak można dostrzec to na jednostce odpowiednio świadomej ciążącej na niej obowiązków i

podejmowania wysiłków na rzecz narodu powinien spoczywad ciężar prowadzenia aktywno-

ści gospodarczej podczas gdy paostwo powinno jedynie nadawad odpowiednią formę, kształt

pożądanemu ładowi gospodarczemu. Owa kreacyjna funkcja paostwa, jak ją można nazwad

na potrzeby poniższego tekstu przybrałaby kształt tzw. gospodarki wiązanej. Polegad miała

na wskazywaniu przez paostwo głównych celów gospodarczych, które powinny byd osiągnię-

te, lecz jednocześnie paostwo nie wyznaczałoby ścisłych ram, w których realizacja powyż-

szych zamierzeo przebiegałaby[28].

Istnienie planowania gospodarczego, czy raczej planizmu ekonomicznego, zdaniem narodo-

wych-radykałów, nie spowodowałoby powielania systemu funkcjonującego w Związku So-

wieckim, gdyż podstawą owej zasady ekonomicznej miała byd: własnośd prywatna oraz swo-

boda w podejmowaniu przez jednostkę działalności gospodarczej. Decydujące znaczenie w

powodzeniu owej idei miało byd przesiąknięcie przez jednostki ideą poświęcenia i pracy na

rzecz narodu. Jak pisał jeden z działaczy narodowo-radykalnych: ,,Przy realizowaniu planu

okazuje się w pełnym świetle znaczenie ideologii. Wszystkiego dojrzed i dopilnowad się nie

da. Trzeba, żeby większośd obywateli spełniała swe zadania chętnie i żeby wiedziała, co robid

w tym zakresie swego działania, który się wymyka z pod rządowej kurateli. Nie trzeba wtedy

będzie uciekad się do przymusu, zbyteczni będą karbowi z knutem w garści, zbyteczne całe

masy kontrolerów i nadkontrolerów. I paostwo wtedy zachowa tylko ogólny nadzór i regu-

lowania ewentualnych wybujałości”[29].

Jak to wynika z przytoczonej powyżej wypowiedzi omawiany ruch polityczny zdawał sobie

sprawę, że nadmiar regulacji prawnych jest szkodliwy zarówno dla życia gospodarczego jak i

dla samego narodu, gdyż rodzi groźbę możliwości faktycznego zniesienia własności prywat-

nej, co oznaczałoby zaistnienie dyktatu biurokracji, którą i tak uważano w Polsce za nad-

mierną. Ponadto, zdaniem ONR ,,ABC” nadmiar aparatu urzędniczego nieuchronnie wiódłby

Polskę w stronę zaistnienia rozwiązao zastosowanych w Związku Radzieckim[30].

Problematyka planowania gospodarczego proponowana przez omawianą grupę narodo-

wych-radykałów zbliżała ją bardziej do idei prezentowanych w tym względzie przez Jana

Mosdorfa[31], który w części swych koncepcji zbliżał się do rozwiązao proponowanych przez

ONR ,,ABC” (chod formalnie nie przynależał do tej formacji ideowo-politycznej) niż do idei

prezentowanych w tym względzie przez Ruch Narodowo-Radykalny ,,Falanga”. Przywódca

pierwszego ONR (działającego legalnie zaledwie dwa miesiące: kwiecieo-czerwiec 1934 r.) w

swoim dziele życia Wczoraj i Jutro wspomina, iż dla projektowanych przez niego zmian eko-

nomicznych konieczne będzie wprowadzenie ogólnego planu gospodarczego. Jak zaznaczał:

,,proces przeprowadzenia tych reform jak i dalszy proces funkcjonowania życia gospodarcze-

go wymaga istnienia ośrodka kierowniczego, obejmującego całośd gospodarki społecznej

jednolitym planem, skierowanym celowo ku racjonalnemu rozwojowi społeczeostwa. (…)

Plan gospodarczy wymaga podziałów terenów produkcji oraz podziału zadao producentów,

wymaga stawiania przez ośrodki kierownicze celowo obmyślanych wymagao skierowanych

na poszczególnych producentów” [32].

Mimo wyznaczeniu administracji paostwowej ograniczonej roli w oddziaływaniu na życie

gospodarcze to według narodowych-radykałów paostwo nie powinno całkowicie wycofywad

się z regulacyjnej funkcji. Według Obozu Narodowo-Radykalnego ,,ABC” przyznanie jednost-

kom prawa do posiadania własności prywatnej miało wiązad się z obowiązkiem podejmowa-

nia przez te osoby aktywności uwzględniającej dobro narodu. Dlatego też wszelkie działania,

które godziłyby w interes wspólnoty powinny byd przez paostwo zwalczane. Dotyczyło to

głównie obszarów działalności ekonomicznej, która była narażona na wpływy ,,obcego” kapi-

tału, który szkodząc interesowi narodowemu powinien przejśd w jego władanie. Powyższe

założenie, zdaniem narodowych-radykałów nie było sprzeczne z zasadą oparcia przyszłego

ustroju gospodarczego na własności prywatnej. Jak zauważał Jan Korolec: ,,Własnośd będąca

w rękach obcych, może byd tolerowana ze względu na doraźne cele polityki gospodarczej,

albo też ze względu na zagadnienia polityki narodowej. Obalenie jej nie podrywa samej zasa-

dy własności prywatnej, na której opiera się narodowy ustrój gospodarczy, bo ta własnośd

jest (…) przywilejem dla swoich, połączonym z obowiązkami”[33].

Według ruchu politycznego będącego obiektem naszych rozważao paostwo powinno szcze-

gólną uwagę zwracad na te dziedziny życia gospodarczego, które posiadały bezpośredni

wpływ na życie polityczne[34]. Owym strategicznym dla życia gospodarczego elementem był

system monopoli prywatnych, który kierując się w swoim postępowaniu wyłącznie ego-

istycznymi względami działał na szkodę interesu narodowego. Zdaniem Wojciecha Zaleskiego

w interesie paostwa powinno byd stworzenia takich warunków, które by sprawiły, że byłyby

one zarządzane ,,z punktu widzenia dobra publicznego”[35]. Zdaniem autora przytoczonych

słów jedynie paostwo miało gwarantowad zaistnienie powyższego celu. Dlatego też unaro-

dowieniu powinien ulec cały wielki przemysł[36], do którego zaliczano: kopalnie, huty, elek-

trownie, banki oraz ,,zakłady użyteczności publicznej”[37]. Jak przewidywano unarodowienie

powyższych gałęzi gospodarki powinno odbyd się za odpowiednim odszkodowaniem[38].

Należy jednakże zauważyd, że przejecie we władania paostwa ,,wielkich” przedsiębiorstw nie

było punktem docelowym projektowanego Nowego Ładu gospodarczego. Jak zaznaczano

powyżej opisane działanie paostwa miało wprost prowadzid do uspołecznienia fabryk, czyli

oddania ich we władanie pracowników. Proces ten polegał na ewolucyjnej zmianie statutu

pracowników danego przedsiębiorstwa polegającego na przechodzeniu od bycia najemnika-

mi do stawania się pełnoprawnymi współwłaścicielami zakładu pracy, z którym byli związani.

Opis tego jak ten proces miał wyglądad przynosi nam broszura programowa grupy ,,ABC” z

1937 roku zatytułowana Polska bez proletariatu: ,,W przedsiębiorstwach paostwowych po-

trącałoby się jak dziś, składkę na ubezpieczenie emerytalne, tylko składka ta nie szłaby do

zurzędniczałych zakładów ubezpieczeo, ale zostawałoby w przedsiębiorstwach, jako udział

pracownika. Gdy udział ten dosięgnąłby pewnych rozmiarów, pracownik zostawałby udzia-

łowcem, z prawem wyboru władz”[39]. Jak można zauważyd, pracownicy poprzez odkładanie

odpowiedniej sumy pieniędzy stawaliby się współakcjonariuszami przedsiębiorstwa, jednak-

że ich wpływ na zarząd firmy byłby uzależniony, jak to dalej wyjaśnia Wojciech Zaleski, od

stażu pracy[40]. Jak podkreślano ,,związanie” pracownika z przedsiębiorstwem poprzez jego

,,uspołecznienie” powinno doprowadzid do:

- rozbicia karteli,

- wytworzenia się wśród pracowników poczucia odpowiedzialności za posiadane mie-

nie, które uodporniałoby ich na wpływ propagandy socjalistycznej,

- zwiększenia efektywności i innowacyjności fabryk,

- ograniczenia biurokracji[41].

Należy jednakże zauważyd, że narodowi-radykałowie z grupy ,,ABC” nie byli zwolennikami

oparcia gospodarki przyszłego paostwa o duże przedsiębiorstwa przemysłowe[42]. Jak pod-

kreślano taka sytuacja nie byłaby odpowiednia dla Polski ze względu na:

- brak odpowiedniej infrastruktury technicznej (brak odpowiednich maszyn, kadr),

- monotonię pracy, która niszczyła kreatywnośd pracowników,

- brak odpowiednich rynków zbytu,

- rozrost biurokracji[43].

Dlatego też proces uspołecznienia przedsiębiorstw zostałby uzupełniony przez proces upo-

wszechnienie własności, które polegało na związaniu rodziny z własnym małej lub średniej

wielkości warsztatem pracy[44]. Wprowadzenie uspołecznienia przedsiębiorstw oraz oparcia

polskiej gospodarki na wzmiankowanej powyżej dekoncentracji doprowadziłby w efekcie do

zniesienia pracy polegającej na najemnictwie, która przez narodowych-radykałów była utoż-

samiana z niewolnictwem[45].

Na maginiesie naszych rozważao należy zauważyd, że podobne stanowisko co ONR ,,ABC”

wobec anonimowego kapitału oraz wywłaszczenia jego majątku przyjmował przywoływany

już wcześniej Jan Mosdorf. Przy czym przewidywał przeprowadzenie unarodowienia wielkich

przedsiębiorstw bez możliwośd wypłat rekompensat ich właścicielom[46]. Nacjonalizację

banków przewidywał także jeden z czołowych przedstawicieli młodego pokolenia narodow-

ców Adam Doboszyoski[47]. Zarówno Jan Mosdorf[48] jak i Adam Doboszyoski[49] wzorując

się na brytyjskich dystrybucjonistach (Gilbert Keith Chesterton, Hillary Bellock[50]) domagali

się dekoncentracji kapitału.

Konsekwencją wspomnianych wyżej założeo był wysuwany postulat wspierania przez pao-

stwo polskiej drobnej przedsiębiorczośd w postaci rodzimych warsztatów rzemieślniczych,

sklepów, etc[51]. Zdaniem narodowych-radykałów polski kupiec miał wykazywad się nastę-

pującymi cechami: ,,Obowiązkiem kupca polskiego jest nosid wysoko sztandar godności ku-

pieckiej. Kupiec polski powinien byd solidny, rzetelny i grzeczny dla klienteli, powinien tak

kalkulowad ceny, aby nie były za wysokie”[52]. Zdawano sobie sprawę, że tzw. unarodowie-

nie handlu wymagało dokonania zmian w polskim charakterze narodowym, który został

ukształtowany z jednej strony przez mentalnośd rolniczą, a z drugiej przez psychologię

urzędniczą, biurokratyczną[53]. Według ONR ,,ABC” sposobem na realizację stworzenia

,,nowego” typu Polaka będącego zainteresowanym w rozwijaniu własnej przedsiębiorczości

miał byd odpowiedni system wychowawczy, który nie opierałby się wyłącznie o sam system

szkolnictwa, lecz to od osób pretendujących do miana przywódców narodu miał iśd przykład

odpowiedniego, należytego typu zachowao, które następnie byłyby powielane przez resztę

społeczeostwa. Zdaniem narodowych-radykałów do procesu zmian gospodarczych zostałyby

zaangażowane osoby, które do tej pory znajdowały się na uboczu życia społecznego zajmując

się wyłącznie swoimi egoistycznymi celami[54].

Kolejnym elementem życia gospodarczego wymagającym przebudowy, zdaniem osób sku-

pionych wokół dziennika ,,ABC” był system bankowy, któremu przypisywano duże znaczenie

w powodzeniu zaistnienia postulowanych zmian. Jak pisał Wojciech Zaleski: ,,Aparat kredy-

towy daje władzę nad życiem gospodarczym”[55]. Monopolistyczny system bankowy, zda-

niem tego polityka uzależniał od siebie przedsiębiorców, traktując ich jako swoich niewolni-

ków: ,,Przedsiębiorca zdany na kredyt bankowy musi się podporządkowad woli tych, którzy

dają, traci on właściwie swą samodzielnośd”[56]. Zdaniem narodowych-radykałów istniejący,

dotychczasowy system nie spełniał swoich zadao, gdyż znajdował się w rękach żydowskich.

Tym samym nie mógł działad na rzecz narodu. Dlatego też cały system bankowy miał zostad

uspołeczniony. Proces ten jednak nie polegałby na prostym przejęciu przez paostwo własno-

ści należącej do banków. Jak czytam w broszurze programowej ONR ,,ABC”: ,,banki winny

przechodzid w większości na własnośd grup gospodarczych, którym służą – np. banki popiera-

jące rolnictwo – na własnośd spółek rolniczych, banki dające pożyczki handlowe – na wła-

snośd kupców itd. Przy takim stanie rzeczy bank będzie służył rozwojowi wytwórczości –

podczas gdy dziś pieniądz ujarzmia twórczych ludzi”[57]. Jednak proponowane zmiany w tej

dziedzinie życia gospodarczego nie miały ograniczyd się do zmiany struktury właścicielskiej,

ale także dotyczyłyby:

- zmniejszenia stóp procentowych,

- wspierania przez paostwo powstawania bezprocentowych kas spółdzielczych, które

udzielałyby pomocy finansowej polskim ,,drobnym” przedsiębiorcom oraz

- wprowadzenia kontroli przez samorządy gospodarcze nad przyznawanymi kredyta-

mi[58].

Zdaniem narodowych-radykałów zmiana systemu bankowego nie powinna skutkowad zmia-

ną systemu walutowego. Jak uważano rozwiązaniem kryzysu gospodarczego nie było zwięk-

szanie ilości pieniądza w obiegu, ani też odejście od związania emisji waluty z ilością posia-

danych rezerw złota. Jak twierdzono zwiększenie ilości waluty na rynku powodowałoby de-

waluację oszczędności zwykłych obywateli jak i też skutkowałoby wzrostem inflacji[59].

Zdaniem Obozu Narodowo-Radykalnego ,,ABC” paostwo powinno możliwie jak najmniej in-

terweniowad w proces gospodarczy, gdyż jak zauważano to społeczeostwo, świadome ciążą-

cych na niej obowiązków rozwijania i dbania o dobro narodu lepiej gwarantowało rozwój

ekonomicznym kraju niż zbiurokratyzowana struktura paostwowa próbująca dokonywad

nadmiernych interwencji gospodarczych. Jak pisał Jan Korolec: ,,Poza interwencją paostwa

istnieje inna najzdrowsza forma interwencji społecznej w sprawy gospodarcze. Interwencja

instynktu społecznego, obyczaju, normy moralnej”[60]. Jednakże zdaniem tego autora opar-

cie samej gospodarki na zaufaniu do jednostki było nieskuteczne i musiało byd uzupełnione o

działanie paostwa. Jak zaznaczał najbardziej odpowiednią formą interwencji paostwa powin-

no byd pośrednie oddziaływanie na życie gospodarcze, które powinno przybrad formę np.

systemu podatkowego, celnego, wspierania polskiego przemysłu[61]. Inwestycje realizowa-

ne przez narodowo-radykalne paostwo ,,powinny wywoływad, pobudzid tworzenie się inwe-

stycji prywatnych”[62].

W tym celu, według narodowych-radykałów paostwo powinno wspierad i rozwijad tzw. robo-

ty publiczne. Jak przewidywano miały one objąd:

- przemysł zbrojeniowy, motoryzacyjny,

- system infrastruktury drogowej,

- budowę nowych szkół,

- prowadzenie prac melioracyjnych (w ramach tej aktywności przewidywano m.in.:

budowę kanału rzecznego łączącego Bug z Dniestrem, stworzenie szeregu zapór

wodnych na obszarze Podkarpacia, które miały dostarczad energię elektryczną) po-

nadto miano prowadzid:

- budowę osad robotniczych[63], które powinny ,,dad robotnikom własne domki

wraz z ogródkiem, gdzie słooce i dobre powietrze będzie lekarstwem na wszystkie

choroby społeczne”[64].

Jak twierdzono posiadanie przez pracowników własnego majątku w postaci wspomnianego

,,domku z ogródkiem” wiązałoby robotnika ze społeczeostwem. Ponadto posiadanie na wła-

snośd mienia miało wyrabiad w pracownikach poczucie odpowiedzialności i tym samym uod-

porniałoby na wpływ indoktrynacji socjalistycznej. Podkreślano, że robotnicy powinni uzy-

skiwad wspomniane mienie nie w drodze przyznania go przez paostwo, lecz w skutek wyku-

pu. Tym samym omawiany punkt programu społecznego ONR ,,ABC” przybiera kształt jedy-

nie pewnego postulaty, celu, do którego paostwo powinno dążyd wysiłkiem swoich obywate-

li a nie poprzez wprowadzenie systemu ,,rozdawnictwa” społecznego[65].

Należy zauważyd, że kwestia konieczności posiadania przez pracowników własnego majątku

wykazuje zbieżnośd z tym, co nauczał w swej encyklice społecznej Rerum novarum papież

Leon XIII, który przewidywał, że pracownik odpowiednio wynagradzany będzie ze swej natu-

ry dążył do posiadania mienia, które zapobiegałoby uleganiu przez robotników wpływom

rewolucjonistów społecznych[66]. Zresztą w programie ONR ,,ABC” możemy odnaleźd więcej

odwołao do nauki społecznej Kościoła katolickiego. W myśl założeo narodowych-radykałów

społeczeostwo miało opierad się na rodzinie, a robotnicy powinni otrzymywad tzw. płacę

rodzinę, która pozwalałaby pracownikowi utrzymad zarówno siebie jak i swoją rodzinę[67].

Identyczny postulat wcześniej gdyż w 1891 roku wysunął wspomniany już papież Leon

XIII[68].

Należy podkreślid, że omawiany ruch polityczny nie odmawiał kobietom prawa podejmowa-

nia pracy zarobkowej. Zwracano uwagę, że w złej sytuacji gospodarczej ich pomoc w utrzy-

maniu rodziny jest niezbędna. Zaznaczano jednocześnie, że sytuacja pracujących kobiet wy-

maga poprawy ze względu na ich niższe zarobki, trudne warunki pracy oraz nie przestrzega-

nie przez pracodawców praw socjalnych im przysługujących[69].

Podobnie jak papież Pius XI w encyklice Quadragesimo Anno tak i narodowi-radykałowie z

grupy ,,ABC” sprzeciwiali się strajkom i lokautom[70], a spory między pracownikami i praco-

dawcami miały byd rozwiązywane przez niezależne sądownictwo. Problematycznym zagad-

nieniem jest stosunek omawianego ruchu ideowo-politycznego do korporacjonizmu[71],

którego wprowadzenie zalecał papież Pius XI[72], a na gruncie polskim szermierzami tej idei

byli m.in. konserwatyści tacy jak Władysław Leopold Jaworski, Jan Bobrzyoski, czy czołowy

działacz sanacyjnej grupy ,,Jutra Pracy”, (która próbowała inkorporowad do swojej myśli poli-

tycznej idee obozu narodowego) Jan W. Hoppe[73] oraz związany z obozem narodowym

Adam Doboszyoski[74]. W publikacjach, deklaracjach programowych etc. interesującego nas

ruchu ideowego w zasadzie nie spotykamy się z zdecydowanym stwierdzeniami mówiącymi

o konieczności oparcia ustroju gospodarczo-politycznego na wspomnianej wyżej koncepcji.

Jedyną wzmianką jest deklaracja przywoływanego już wcześniej Wojciecha Zaleskiego, który

dośd sceptycznie odnosił się do idei korporacyjnej ze względu na opanowanie samorządu

gospodarczego przez Żydów i ,,duch kapitalistyczny”. Aby uzyskad pełny obraz stosunku ONR

,,ABC” do korporacjonizmu oddajmy na chwilę głos autorowi pracy Polska bez proletariatu:

,,Mówi się dużo o możliwości przejęcia przez samorządy i korporacje tzn. związki pracowni-

ków i pracodawców funkcji paostwa, polegających na stwarzaniu praw dla życia gospo-

darczego. Dziś, gdy w samorządzie gospodarczym pełno jest Żydów i Polaków zarażonych

duchem kapitalizmu i wyzysku, nie ma o tym mowy. W przyszłości ustrój korporacyjny ode-

grad może wielką rolę, usuwając brutalne formy walk między poszczególnymi zawodami i

klasami, podnosząc moralnośd poszczególnych zawodów, broniąc ich słusznych potrzeb. Te

swoje zadania spełni jednak wtenczas, kiedy usunięte będą zasadnicze przeciwieostwa mię-

dzy pracą najemną, a kapitałem, wynikające ze złego podziału własności. Przy obecnym du-

chu naszych korporacje stałyby się niestety rodzajem karteli, hamujących wzrost wytwórczo-

ści, dążących do stworzenia przywilejów i ich obrony”[75]. Jak wynika z przytoczonego cytatu

narodowi-radykałowie nie byli zdecydowanymi przeciwnikami idei korporacyjnej, lecz uwa-

żali jej przydatnośd jedynie po uprzednim dokonaniu postulowanych zmian gospodarczych.

Należy podkreślid, że narodowi-radykałowie propagowali także solidaryzm narodowy, który

był jednym z głównych elementów idei korporacyjnej. Wątki solidarystyczne przejawiały się

w deklaracjach konieczności współdziałania pracowników i pracodawców dla dobra wspól-

noty narodowej w ramach związków zawodowych. Jak pisano: ,,Dążeniem naszym jest unie-

zależnid ruch robotniczy od partyjnictwa, a zorganizowad Związki Zawodowe na nowych pod-

stawach, żeby się w nim znalazł nie tylko pracownik, ale i pracodawca. Wtenczas w życiu

zawodowym zniknie nienawiśd klasowa, która jest wytworem dla nas obcym, nie tylko po-

chodzeniem ale i duchem”[76]. Rolę powyższą, zdaniem narodowych-radykałów, powinien

spełniad Związek Zawodowy ,,Praca Polska”[77], w którego pracę zwłaszcza na obszarze war-

szawskim ONR ,,ABC” był zaangażowany[78].

Dośd epizodycznie w publicystyce ONR ,,ABC” spotykamy się z żądaniami przyznania Polsce

kolonii. Jako powody dla których nasz kraj powinien je uzyskad wskazywano na: względy

sprawiedliwości, jak argumentowano niektóre kraje posiadają nadmiar kolonii, których nie

potrafią należycie wykorzystad oraz przeludnienie kraju, które uległoby ,,rozwiązaniu” po

uzyskaniu terenów zamorskich. Ponadto pozyskane przez Polskę nowe ziemie stałyby się dla

naszego kraju bazą surowcową oraz poszerzyłyby rynki zbytu dla wytwarzanych towarów. Jak

zaznaczano ,,Własne kolonie – to koniecznośd życiowa Polski, to podstawa naszej potęgi poli-

tycznej, gospodarczej i militarnej, to przyszłe szerokie drogi rozwojowe Narodu”[79]. Warto

wspomnied, że podobne stanowisko w tej kwestii zajmował sanacyjny Obóz Zjednoczenia

Narodowego[80]

Problematyka agrarna w myśli politycznej ONR ,,ABC”

Publicyści Obozu Narodowo-Radykalnego ,,ABC” zwracali uwagę na główne problemy pol-

skiej wsi, do których zaliczano przede wszystkim:

- ubóstwo,

- przeludnienie,

- małą powierzchnię upraw rolnych,

- niską efektywności uzyskiwanych zbiorów i hodowli oraz

- niski poziom wykształcenia[81].

Przyczyn tego stanu rzeczy dopatrywano się w zaszłościach historycznych oraz dominacji w

życiu gospodarczo-politycznym Polski mieszkaoców miast, co powodowało odcięcie chłopów

od wpływu na kształtowanie się losu narodu[82]. Wedle opinii narodowych-radykałów

mieszkaocy wsi prezentowali odmienną postawę od miejskiego charakteru, zainfekowanego

naleciałościami mentalności żydowskiej[83]. Mieli odznaczad się przywiązaniem do ziemi, co

sytuowało ich w opozycji wobec koczowniczego, kosmopolitycznego sposobu życia Ży-

dów[84]. Ponadto odznaczali się: myśleniem nakierowanym na przyszłośd, konserwatyzmem

umiarkowaniem, rzetelnością, dostojeostwem[85]. Dlatego też jak przewidywano powinni

,,mied decydujący wpływ na całokształt twórczości narodowej”[86].

Wsi przypisywano duże znaczenie w procesie przebudowy polityczno-gospodarczej paostwa

polskiego – miało ono byd podstawą przyszłej silnej i potężnej Polski[87]. Zdarzały się wręcz

stwierdzenia warunkujące możliwośd powodzenia postulowanych zmian społeczno-

gospodarczych od zaistnienia i powodzenia zmian zaistniałych na polskiej wsi: ,,Jak długo nie

uporządkujemy stosunków wiejskich, tak długo nie będzie można mówid ani o spolszczeniu

miast, ani o zwiększeniu wydajności naszego przemysłu i rękodzieła”[88].

Przebudowy polskiej wsi miało dokonad młode pokolenie chłopów, które w przeciwieostwie

do pokolenia swoich rodziców nie przejawiało sposobu myślenia ukształtowanego przez tra-

dycję poddaostwa paoszyżnianego ani nie charakteryzowało się biernością, marazmem, któ-

re znamionowało starsze pokolenie ziemiaostwa. Ponadto dostrzegano wśród tego pokole-

nia dokonanie się odrodzenia moralnego, które powodowało dostrzeganie konieczności ra-

dykalnej przebudowy struktury polskiego rolnictwa[89]. Jednocześnie zwracano uwagę na

koniecznośd współpracy młodego pokolenia mieszkaoców wsi z ziemiaostwem, które dla

dobra narodu miało wyzbyd się egoizmu stanowego i wspólnie z rolnikami powinno współ-

pracowad w dziedzinie przebudowy polskiej wsi[90]. Ziemiaostwo, wedle narodowych-

radykałów, powinno:

- pełnid dla chłopów rolę przywódczą w procesie zmiany charakteru polskiego rolnic-

twa;

- odpowiadad za propagowanie wśród ,,ludu” kultury rolnej oraz

- dawad przykład do naśladowania w postaci bojkotu towarzyskiego Żydów[91].

Obóz Narodowo-Radykalny ,,ABC” wyznaczał polskiej wsi zadania do spełnienia dla dobra

narodu. Tymi celami było: dostarczenie odpowiedniej ilości i jakości artykułów rolnych (speł-

nianie niejako funkcji narodowego spichlerza), przechowywanie i kultywowanie tradycji na-

rodowych oraz zapewnienie wspólnocie narodowej ,,dopływu nowych sił”[92], a więc jak

można sądzid wieś spełniałaby rolę biologicznego rezerwuaru narodu.

Rolnictwo by mogło należycie wypełniad swoje zadania musiało przejśd gruntowną przebu-

dowę. W tym celu należało, zdaniem narodowych-radykałów przeprowadzid reformę rolną,

które skutkowałoby powstaniem indywidualnych gospodarstw rolnych[93]. Parcelacji uległy-

by wielkie majątki ziemskie[94], aczkolwiek nie określano, od jakiej wielkości gospodarstwa

rolne podlegałyby reformie rolnej. Można jedynie domniemywad, że w tym względzie akcep-

towano obowiązujące przepisy[95], które na mocy ustawy o wykonaniu reformy rolnej z 15

lipca 1920 roku wprowadzały przymusowy wykupu gruntów rolnych (w przypadku Polski

centralnej parcelacji podlegały majątki ziemskie powyżej 60 hektarów, a na Kresach

Wschodnich ponad 400 ha). Właściciele ziemi przeznaczonej na potrzeby parcelacji, według

narodowych-radykałów, otrzymywaliby stosowne odszkodowania[96]. Wyjątkiem od tej re-

guły stanowiły majątki należące do ludności żydowskiej, które jak zaznaczał jeden z publicy-

stów Nowego Ładu były przeważnie ,,nabyte (..) w drodze nieuczciwych machinacji kredyto-

wych”[97]. Warto podkreślid, że narodowi-radykałowie nie określali wysokości odszkodowa-

nia przynależnego właścicielom parcelowanych majątków. Jedyne ,,wielkie majątki”, które

zostałyby to gospodarstwa hodowlane[98]. Wedle obliczeo Wojciecha Zaleskiego przepro-

wadzenie reformy rolnej skutkowałoby, przy zachowaniu obowiązujących w tej dziedzinie

rozwiązao, powstaniem około 100 tysięcy nowych gospodarstw, co nie powodowałoby za-

spokojenia potrzeb polskiego rolnictwa, które wymagało powstania dodatkowych ,,pół mi-

liona nowych gospodarstw”[99]. Dlatego też uzupełnieniem parcelacji powinno byd prowa-

dzenie prac melioracyjnych, które doprowadziłyby do wyzyskania nie użytków rolnych, któ-

rych liczbę szacowano na ,,5 milionów hektarów, to jest prawie 20 procent, obecnie użytko-

wanej ziemi rolnej” [100].

Jednakże zdawano sobie sprawę, że przebudowa struktury polskiej wsi w oparciu wyłącznie

o przeprowadzenie samej reformy rolnej byłoby nie skuteczne, gdyż nie zlikwidowano by

zjawiska nadmiernego przeludnienia dając pracę tylko dla około 1/3 ogólnej liczby bezrobot-

nych zamieszkujących polską wieś[101]. Dlatego też, jak przewidywano, niezbędnym ele-

mentem wiodącym do przebudowy struktury polskiego rolnictwa powinno byd skierowanie

nadmiaru ludności, która nie znalazłaby pracy w rolnictwie do pracy w zawodach charaktery-

stycznych dla struktury miejskiej, a więc do rzemiosła, handlu. Warunkiem powodzenia po-

wyższego przedsięwzięcia było uprzednie spolszczenie miast, a więc zmuszenie ludności ży-

dowskiej do emigracji z Polski. Opuszczone przez Żydów stanowiska pracy zajęliby Polacy

przybywający z prowincji[102].

Jak przewidywał jeden z czołowych myślicieli Obozu Narodowo-Radykalnego ,,ABC” Jan Ko-

rolec skierowanie ludności wiejskiej do miast zmniejszyłoby ,,nadwyżkę” osób zamieszkują-

cych wieś z 9 do 4 milionów[103]. Zdaniem narodowych-radykałów nawet gdyby okazałoby

się możliwe skierowanie pozostałej grupy do miasta byłoby to niekorzystne dla narodu[104],

gdyż: ,,Dla zachowania zdrowia fizycznego i psychicznego narodu konieczne jest, by ludnośd

zamieszkująca wieś, miała przewagę. Oczywiście pod warunkiem, że nie będzie żyła w skraj-

nej nędzy i umierała z głodu”[105]. Dlatego też postulowano przeprowadzenie uprzemysło-

wienia wsi. W myśl tego założenia na wsi miały powstawad małe, rodzinne warsztaty rze-

mieślnicze[106] dające zatrudnienie osobom, które by nie opuściły dotychczasowego swoje-

go miejsca zamieszkania. Ponadto miano dokonad dyslokacji przedsiębiorstw z miast do wsi.

Jak wyglądałby ten proces przynosi nam następujący opis zamieszczony w Nowym Ładzie –

głównym organie ideowo-programowym ONR ,,ABC”: ,,W wykonaniu hasła decentraliazacji

kapitału trzeba kraj pokryd siecią niewielkich ośrodków produkcji. Ośrodek taki obejmowałby

terytorialnie kilka – kilkanaście wsi i mógłby zaopatrywad ludnośd tych wsi we wszelkie po-

trzebne wyroby rzemieślnicze, w niektóre towary i wyroby rzemieślnicze, w niektóre towary i

wyroby przemysłowe, wytwarzane w miarę możności przez średnie i drobne warsztaty

przemysłowe, rozsiane po wsiach. Oczywiście o wyłączności nie ma mowy i granice ośrodka

byłyby tylko teoretyczne, istniałyby przeto na papierze w planie czynników kierowniczych

paostwowych, czy samorządu gospodarczego”[107]. Jak wynika z przytoczonego powyżej

fragmentu uprzemysłowienie oprócz: upowszechnienia własności, likwidacji bezrobocia

przyniosłoby dodatkowy element w postaci samodzielności ekonomicznej wsi. Niezbędnym

elementem powyższego procesu miało byd dokonanie elektryfikacji, upowszechnienie ma-

szyn rolniczych oraz zakładanie spółek rolniczych, w których zatrudnienie znajdowaliby me-

chanicy oraz gromadzono by oprócz paliwa niezbędne materiały zapasowe do urządzeo rol-

niczych. Dodatkowo poprzez rozbudowę infrastruktury miano ułatwiad i zachęcad osoby

mieszkające na wsi do podejmowania pracy w miejskich ośrodkach przemysłowych[108].

Oprócz bezrobocia i nadmiernego przeludnienia kolejnym problemem polskiego rolnictwa

były niestabilne i przeważnie nie wysokie ceny artykułów rolnych. Zdaniem narodowych-

radykałów przyczyną tego stanu rzeczy był system pośrednictwa, który powodował wydłuże-

nie ,,drogi” między producentem a klientem, co skutkowało sztucznym zawyżaniem cen pro-

duktów rolnych, za które musiał płacid ostateczny odbiorca dobra podczas gdy dochody pro-

ducentów nie ulegały powiększeniu. Zbyt wysoka cena koocowa, którą musiał płacid konsu-

ment powodowało ograniczanie konsumpcji, co z kolei miało negatywnie wpływad na po-

ziom dochodów uzyskiwanych przez rolników, którzy następnie zmniejszali dokonywanie

inwestycji, polegających przeważnie na zakupie sprzętu rolniczego produkowanego w ośrod-

kach miejskich. W ten sposób system pośrednictwa zdominowany przez Żydów negatywnie

wpływał na rozwój całej gospodarki. Narodowi-radykałowi nadzieje w przełamaniu tego sta-

nu rzeczy upatrywali w odejściu od monopolistycznego, żydowskiego systemu dystrybucji na

rzecz tworzenia polskiego systemu pośrednictwa w postaci spółdzielni, spółek rolni-

czych[109].

Czynnikiem, który dodatkowo wpływałby na wzrost poziomu zamożności polskiej wsi miało

byd zróżnicowanie produkcji rolnej[110], które skutkowałoby zastępowaniem importowa-

nych produktów. Jak zaznaczano ,,sprowadzamy produkty, które albo możemy sami wytwo-

rzyd, jak np. len i konopie, wełna, skóry i jelita, owoce, nasiona oleiste, albo też przez krajo-

we surowce zastąpid (np. bawełna, juta, owoce egzotyczne)”[111]. W tym celu polskie rolnic-

two miało podnieśd poziom zintensyfikowania: upraw lnu, konopi, nasion oleistych, rzepaku,

bawełny, tytoniu oraz hodowli zwierząt[112]. Dodatkowym wzmocnieniem dla stabilności

cen artykułów rolnych w przewidywaniu narodowych-radykałów byłoby utworzenie Centrali

Zbożowej, która miała byd ,,organem społecznym, mało zbiurokratyzowanym, w bardzo sto-

sunkowo znacznym stopniu opierającym się na przedsiębiorczości i inicjatywie prywat-

nej”[113]. Wspomniana Centrala posiadałaby status instytucji paostwowej posiadającą wy-

łącznośd na handel czteroma podstawowymi uprawianymi w Polsce gatunkami zbóż (pszeni-

ca, żyto, owiec, jęczmieo). Owa organizacja po z góry ustalonych cenach ,,za pośrednictwem

powiatowych, prywatnych lub spółdzielczych firm zbożowych”[114], które by otrzymywałyby

stałą prowizję, prowadziłaby skup zboża. Centrala oprócz powyżej wspomnianej aktywności

posiadałaby także monopol na eksport polskiego zboża. Przedstawione działania, w zamyśle

narodowych-radykałów, powodowałyby zarówno: zmniejszenie poziomu bezrobocia na wsi,

uniezależniałyby gospodarczo Polskę oraz uodporniałyby rolników od zmian cen wytwarza-

nych przez nich produktów[115].

Nad przebudową wsi w opisany powyżej sposób miało czuwad specjalnie do tego powołane

Ministerstwo Przebudowy Społecznej, które kierowałoby:

- migracją chłopów do miast oraz

- prowadzeniem propolskiej i antyżydowskiej akcji propagandowej.

Ministerstwu podlegałby ,,Bank Przebudowy Społecznej i Likwidacyjne Towarzystwo Polsko-

Żydowskie dla rozrachunków z przejęcia mienia żydów emigrujących”. Dotychczasowy samo-

rząd gospodarczy w postaci różnego rodzaju izb przemysłowych, handlowych, rzemieślni-

czych, rolniczych uległby ześrodkowaniu w postaci istnienia jednej Izby Przebudowy Społecz-

nej[116], która przejęłaby zadania realizowane przez wspomniane powyżej formy samorządu

gospodarczego i której głównym zadaniem stałaby się realizacja przebudowy polskiej

wsi[117].

Podstawową jednostką organizacyjną projektowanego Ministerstwa miała byd spółka wiej-

ska, do której przynależnośd byłaby dobrowolna. Pełniłaby ona funkcję pośrednią między

producentem artykułów rolnych a systemem hurtowym. Spółki posiadałyby własny majątek,

a jej członkowie ponosiliby solidarną odpowiedzialnośd za jej zobowiązania finansowe. Do jej

zadao należałby: ,,wspólny zakup narzędzi rolniczych, nasion, nawozów sztucznych itp. –

wspólna przeróbka i sprzedaż produktów, – wspólne domy ludowe, łaźnie itd.”[118]. Spółki

nie podlegałyby dodatkowemu obciążeniu podatkowemu, lecz jedynie jej członkowie byliby

zobowiązani do płacenia podatków od wysokości osiąganego dochodu. Kolejną zachętą ze

strony paostwa do zakładania spółek wiejskich miało byd uzyskiwanie kredytowania działal-

ności ze strony Banku Przebudowy. Działalnośd powyższej instytucji podlegałaby wyłącznie

kontroli ze strony instruktorów Izby Przebudowy Społecznej[119], lecz nie uzyskujemy in-

formacji o zakresie ich kompetencji i o ewentualnych restrykcjach związanych z naruszeniem

zasad funkcjonowania.

Szansę w powodzeniu projektowanych zmian w strukturze polskiego rolnictwa dostrzegano

w edukacji młodego pokolenia mieszkaoców wsi oraz w wytworzeniu wśród niego karności

oraz poczucia spełniania obowiązków wobec narodu. Temu celowi miały służyd obozy pracy,

które by gromadziły wszystkich Polaków (bez względu na płed) po ukooczeniu 19 lat. W obo-

zach miano szkolid przebywających w nich młodych rolników w różnych dziedzinach życia

gospodarczego tak by móc wytworzyd wśród nich zdolnośd do podejmowania różnorodnych

zawodów w tym także związanych z handlem, rzemieślnictwem by mogli w ten sposób sta-

nowid realną konkurencję dla ludności żydowskiej[120].

Koocząc rozważania dotyczące przebudowy polskiej wsi w programie Obozu Narodowo-

Radykalnego ,,ABC” należy zauważyd, że interesujący nas ruch polityczny sprzeciwiał się

prowadzeniu przez paostwo gospodarki planistycznej względem rolnictwa. Zdaniem Jana

Korolca ingerencja paostwa ,,nie dałaby się ona zupełnie pogodzid z psychologią naszego

chłopa. Bezpośrednia ingerencja publiczna, – i to przede wszystkim za pośrednictwem samo-

rządu rolniczego – powinna się ograniczyd do spraw obrotu ziemię, naprawy ustroju rolnego

oraz spraw sanitarnych i porządku”[121]. Nie oznaczało to wszak jakoby narodowi-

radykałowi byli zwolennikami wycofania się paostwa z procesu nadzoru nad kształtowanie

porządnego ładu w obszarze rolnictwa. Zamiast planowania gospodarczego proponowano

pośrednią ingerencję paostwa w procesy przemian struktury polskiej wsi. Stąd też wynikała

akceptacja ONR ,,ABC” dla istnienia wspomnianych obozów pracy czy też Ministerstwa Prze-

budowy Społecznej, które miało jedynie w ogólnych zarysach wyznaczad zadania zmierzające

do zmiany polskiego rolnictwa.

Kwestia żydowska

Jednym z częściej pojawiających się zagadnieo w publicystyce Obozu Narodowo-Radykalnego

,,ABC” była kwestia obecności ludności żydowskiej w życiu gospodarczym. Zdaniem narodo-

wych-radykałów Żydzi mimo swego mniejszościowego statusu całkowicie podporządkowali

sobie życie ekonomiczne Polski. Dominowali zarówno w handlu: zagranicznym, hurtowym

jak i też mieli byd właścicielami większości sklepów, fabryk oraz domów mieszkalnych[122].

Ponadto ,,starozakonni” przeważali w sektorze bankowym i kredytowym[123] tym samym

decydowali o możliwości powstawania nowych inwestycji. Jako egzemplifikację powyższych

twierdzeo przytaczano następujące dane statystyczne: ,,W samej Warszawie jest 352 400

Żydów meldowanych, to jest więcej niż w całej Anglii, Francji, Austrii itd. (…) Do Żydów nale-

ży 75% nieruchomości miejskich, 80% przemysłu, 85% handlu, 90% kredytu, a w b. Galicji

nawet 98%. (…) Adwokatów Żydów mamy 53%, lekarzy – 80%, 75% wydawnictw należy do

Żydów, 80% beletrystyki jest przez nich wydawane. 80% handlu dewonocjonaliami tj.

przedmiotu kultu religijnego jest w rękach żydowskich. Czy to nie skandal żebyśmy nosili

krzyżyki i modlili się z książeczek wyrabianych przez Żydów”[124].

Przyczyny dominacji osób wyznania mojżeszowego w życiu gospodarczym próbowano tłu-

maczyd bezwzględną chęcią zdobycia przez Żydów dominacji nad innymi narodami, którego

środkiem prowadzącym do tego celu miało byd uzyskanie kontroli nad dobrami materialny-

mi. Jak pisał czołowy ekonomista ONR ,,ABC” Wojciech Zaleski: ,,Po co człowiek tego typu

walczy o zwiększenie majątku? Czy aby lepiej zaspakajad swoje potrzeby? Nie! Przecież może

mied niemal wszystko, czego tylko zapragnie, bez wytężającej pracy. Chodzi mu, o co innego:

o zaspokojenie ambicji przez sprawowanie władzy nad ludźmi i rzeczami. Ogromny, bowiem

jest zakres władzy wielkiego potentata bankowego. Dziesiątki tysięcy robotników i urzędni-

ków po fabrykach i przedsiębiorstwach handlowych i przewozowych zależą od banku”[125].

Owe dążenie dominacji Żydów nad ,,gojami” według Tadeusza Gluzioskiego było spowodo-

wane tym, że religia judaistyczna nie posiadała jedynie celów wyłącznie konfesyjnych lecz

przede wszystkim zawierała, przeważnie ukryte cele polityczne, które najtrafniej odawała

idea mesjanistyczna, która zdaniem działacza ONR ,,ABC”, sprowadzała się do chęci

,,opanowania świata przez Jehowę i sprzymierzonego z nim Izraela”[126]. To właśnie mesja-

nizm powodował, zdaniem Gluzioskiego, że ludnośd żydowska prowadziła walkę ,,z otocze-

niem nie żydowskim, aby je opanowad i ujarzmid”[127].

Zdaniem narodowych-radykałów jedną z przyczyn dominacji mniejszości żydowskiej w życiu

gospodarczym była niska cena oferowanych przez nią towarów, która była efektem stoso-

wania przez ,,starozakonnych”: oszustw podatkowych; wyzysku pracowników oraz oferowa-

nia niskiej jakości produktów[128].

Według Obozu Narodowo-Radykalnego ,,ABC” mechanizm powstawania wielkich majątków

żydowskich wyjaśniał stosowany przez tą mniejszośd proceder lichwy. Zdaniem narodowych-

radykałów Żydzi w czasie rewolucji przemysłowej poprzez stosowanie wysoko oprocentowa-

nych kredytów uzależniali od siebie drobnych rzemieślników, którym sprzedawano po zawy-

żonej cenie niezbędne narzędzia pracy. Ponadto Żydzi stawali się zarówno głównymi dostaw-

cami niezbędnych surowców do produkcji jak i też odbiorcami wytworzonych dóbr. W ten

sposób nie będąc zaangażowanymi w bezpośredni, osobisty proces produkcji stawali się fak-

tycznymi właścicielami i osobami kontrolującymi wielki przemysł[129]. Zdaniem jednego z

publicystów Nowego Ładu osoby wyznania mojżeszowego w swoim dążeniu do opanowania

świata wielkiego przemysłu stosowały ,,pewien szablon, sprowadzając system do trzech

głównych sposobów: a) systematyczne oszustwo stosowane względem wspólników, b) ban-

kructwa, czyli periodyczne oszustwa w stosunku do wierzycieli, c) podpalenie, czyli spora-

dyczne oszukiwanie instytucji ubezpieczeniowych”[130].

Według narodowych-radykałów stan uzależnienia polskiej gospodarki od ludności żydowskiej

był szkodliwy dla dobra narodu ze względu na brak możliwości kształtowania ładu ekono-

micznego w pożądanym kierunku jak i też z powodu niejako wrodzonej wrogości Żydów do

Polaków. Rozwiązaniem tej sytuacji według Obozu Narodowego-Radykalnego ,,ABC” było

spolszczenie gospodarki oraz zmuszenie ich do emigracji z Polski.

W enuncjacjach, interesującego nas ruchu politycznego wobec kwestii żydowskiej zwraca

uwagę kolektywne potraktowanie osób wyznania mojżeszowego, w którym nie było miejsca

na indywidualne oceny zachowao, postaw. Jak podkreślano proponowany program antyży-

dowski miał objąd wszystkich Żydów bez względu na posiadany statusu majątkowy[131]. W

propagandowej odezwie skierowanej do młodego pokolenia Polaków zamieszczonej w wy-

dawanej w Łowiczu Polsce Narodowej czytamy: ,,Młodzieży Polska! Pamiętaj: Żyd – to Twój

wróg! I ten mały, biedny, w nędznym sklepiku za ladą stojący, którego znasz i o którym wiesz,

że nic złego nie zrobił i sam głodem przymiera. I on jest wrogiem Twojego Kraju, bo za nim

stoi całe światowe żydostwo – polip, wysysający krew Twojego Narodu, – ten biedny żydek,

to jedna z milionów macek polipa”[132]. Powyższe twierdzenia były uzupełniane przez sfor-

mułowania wedle, których tak jak starsze pokolenia zrealizowały swój obowiązek wobec na-

rodu, jakim było odzyskanie niepodległości przez Polskę tak imperatywem młodych naro-

dowców powinna stad się walka o niezależnośd ekonomiczną od obcych wpływów. Walkę o

,,odżydzenie” gospodarki traktowano w szeroki sposób, gdyż jak wskazywano walka z Żydami

na polu ekonomicznym była zarówno paliatywem na bezrobocie jak i też była skierowana

przeciwko agitacji komunistycznej[133].

Zdaniem osób związanych z grupą Henryka Rossmanna skuteczną metodą usunięcia mniej-

szości żydowskiej z Polski było propagowanie bojkotu handlowego, który miał byd jednocze-

śnie zgodny z katolicką etyką, jaki i też był o wiele bardziej skuteczny od bezpośredniej, fi-

zycznej walki z Żydami[134], gdyż tzw. zajścia antyżydowskie jednie mobilizowały osoby wy-

znania mojżeszowego znajdujące się poza granicami Polski do finansowego wspierania prze-

śladowanych współbraci[135]. Jak można sądzid hasłem, którym mieli się kierowad narodo-

wo-radykalni działacze miało byd sformułowanie użyte przez księdza Stanisława Trzeciaka

podczas odczytu zorganizowanego w Łowiczu przez Akcję Katolicką i Związek Popierania Pol-

skiego Stanu Posiadania – ,,Kochaj Żyda, jak bliźniego, sprzedaj, kupuj swój u swego”[136].

Hasło wspierania przez konsumentów wyłącznie polskiej przedsiębiorczości[137] przybierało

niekiedy nazbyt egzaltowaną formę, która odmawiała bycia Polakiem osobom wyłamującymi

się z powyższego wskazania: ,,Niegodny imienia Polaka jest ten, kto niesie gorsz swój wro-

gowi – Żydowi!”[138].

Uzupełnieniem akcji bojkotowej miało byd wspieranie przez rząd polskiego:

- handlu,

- rzemiosła oraz

- rozwijanie ruchu spółdzielczego, który powinien zastępowad żydowski handel deta-

liczny[139].

Ponadto paostwo, jak czytamy w memoriale grupy ,,ABC” zatytułowanym Likwidujemy Ży-

dów, (w którym przedstawiono całościową wizję ułożenia stosunków polsko-żydowskich)

odebrałoby Żydom wszystkie przyznane monopole. Samorząd terytorialny, jaki i też admini-

stracja paostwowa miała nie korzystad z usług przedsiębiorstw żydowskich. W myśl powyż-

szego dokumentu programowego mniejszośd żydowska zostałaby ,,nie dopuszczona” do

Centralnego Okręgu Przemysłowego, gdyż jak argumentowano obszar ten ze względu na

swoje strategiczne znaczenie mógł byd narażony na akcję szpiegowską ze strony Żydów. Na

podstawie powyższego dośd enigmatycznego zapisu nie możemy wysnud wniosku czy wy-

znawcy judaizmu mieliby zostad wysiedleni z powyższego obszaru, a jeśli tak to gdzie zostali-

by skierowani ani też czy skutkiem powyższego punktu miał byd ,,tylko” zakaz pracy lub pro-

wadzenia przedsiębiorstw w obrębie COP[140].

Dodatkowo mniejszośd żydowska posiadająca mienie (zarówno majątki ziemskie jak i fabryki)

zostałaby wywłaszczona bez możliwości ubiegania się o rekompensatę[141]. Jak przewidy-

wano działające do czasu wywłaszczenia ,,firmy żydowskie będą nosid specjalne ozna-

ki”[142].

Przewidywano także: zakaz pracy Żydów w przedsiębiorstwach należących do chrześci-

jan[143] oraz usunięcie ich z działalności w pracach samorządu gospodarczego w postaci izb

rolniczych, handlowych, rzemieślniczych[144].

Kolejnym działaniem skierowanym przeciw mniejszości żydowskiej miało byd wprowadzenie

przez władze paostwowe zakazu stosowania uboju rytualnego[145]. Powyższe przedsięwzię-

cie skierowane było w najbardziej religijną cześd ludności żydowskiej, której zasady talmu-

dyczne zabraniały spożywania mięsa zwierząt zabitych w nie odpowiedni sposób.

Kolejnym elementem walki ekonomicznej z Żydami w zamyśle narodowych-radykałów po-

winna byd akcja kolonizacyjna Kresów Wschodnich przeprowadzona ze środków publicz-

nych[146]. Miała ona polegad na wspieraniu przez paostwo migracji osób narodowości pol-

skiej wykonujących wolne zawody a także trudniące się rzemieślnictwem na obszar najbar-

dziej zdominowany przez mniejszośd żydowską, a więc na wspomniany wyżej obszar.

Konsekwencją przyjętej walki ekonomicznej z ludnością żydowską było publikowanie w pra-

sie związanej z interesującym nas ruchem politycznym list firm należących do wzmiankowa-

nej mniejszości[147]. Za przykład jak miała w praktyce wyglądad głoszona przez ONR ,,ABC”

akcja bojkotowa i walka o ,,unarodowienie” handlu niech posłuży następujący fragment:

,,Pragnąd kutnowskich żydoludów już wkrótce będziemy fotografowad tych, którzy kupują u

Żydów i fotografie ich będziemy umieszczad w . Żydoludów ostrzegamy więc przed przykrą

niespodzianką, jaką bez wątpienia będzie ujrzenie swej podobizny z odpowiednim dopi-

skiem”[148]. Warto dodad, że autorowi niniejszego artykułu nie udało się odnaleźd na ła-

mach wymienionego tygodnika śladów spełnienia tej groźby. Można, więc uznad, że powyż-

sze ostrzeżenie wzbudzające słuszne wątpliwości i zastrzeżenia pełniło jedynie funkcję pro-

pagandowo-ostrzegającą, którego zadaniem było przekonanie adresatów o zdolnościach

organizatorskich i sile miejscowych narodowych-radykałów.

W powszechnej opinii członków ONR ,,ABC” przedstawione wyżej działania posiadały status

jedynie przejściowy, tymczasowy[149], gdyż punktem docelowym było całkowite ,,usunięcie”

Żydów z paostwa polskiego. Nie należy jednak owego wielce nie fortunnego sformułowania,

dośd często pojawiającego się w publicystyce radykałów skupionych wokół Henryka Ross-

manna, rozumied jak fizycznej eksterminacji osób wyznania mojżeszowego. Otóż celem ONR

,,ABC” było zmuszenie Żydów do emigracji[150], poprzez stworzenie nie przyjaznych warun-

ków do dalszej egzystencji w Polsce. Stąd też pojawiały się takie sformułowania jak te poni-

żej: ,,Trzeba stworzyd takie warunki, by Żydzi u nas nie mieli co robid ani co jeśd. (…) Nie ku-

pujmy i nie sprzedawajmy niczego Żydom. Niech spotykają się na każdym kroku z powszech-

ną jednolitą, wrogą postawą społeczeostwa. Niech ziemia Polska nie będzie im przytułkiem.

Niechaj pali się im pod nogami, niech parzy im stopy. Wówczas na pewno znajdzie się jakiś

nowy Mesjasz, który ich wyprowadzi z …”[151]. Zdaniem narodowych-radykałów stworzenie

warunków, o których wspominał autor przytoczonego cytatu samoczynnie spowodowałoby

emigrację Żydów z Polski bez potrzeby dodatkowego zmuszania ich do tego. Chod należy

zauważyd, że trudno mówid o dobrowolności emigracji wyznawców judaizmu w przypadku

pozbawiania ich majątków i stwarzanie utrudnieo w codziennej egzystencji.

Obóz Narodowo-Radykalny ,ABC” przewidywał, iż emigracja Żydów z Polski wymaga między-

narodowej współpracy, gdyż ,,nie byłoby dla nas pożądane, by osiedlili się oni gdzieś niedale-

ko Polski i mogli łatwo powrócid”[152]. Skutkiem ,,umiędzynarodowienia” kwestii opuszcze-

nia przez mniejszośd żydowską Polski miało byd skierowanie ich osiedlenia na Madaga-

skar[153] bądź innej należącej do Polski w przyszłości kolonii[154].

Według Obozu Narodowo-Radykalnego ,,ABC” wszystkie wskazane powyżej działania miały

mied charakter legalny[155]: ,,Jak w swoim czasie w świecie zachodnim ratowano los robot-

nika przed wyzyskiem kapitału, normując odpowiednio ustawodawstwo socjalne, tak w

obecnych stosunkach polskich konieczne jest ratownicze ustawodawstwo dające żywiołowi

polskiemu możliwe szanse do walki z żydowską przewagą”[156]. Zdaniem narodowych-

radykałów powierzenie kwestii ułożenia stosunków polsko-żydowskich wedle projektowane-

go, pożądanego kształtu jedynie mechanizmowi rynkowemu bez ingerencji paostwa uważa-

no za nie pożądane: ,,Pozostawienie rozwoju wypadków konkurencji wolnej, to w naszych

warunkach przekreślenie możliwości realizacji wielkich celów, jakie szeroko się głosi”[157].

Przyczyną tego stanowiska było przekonanie o dominacji Żydów w większości dziedzin go-

spodarki, dlatego też pozostawienie owej problematyki jedynie wolej konkurencji okazałoby

się nie efektywne i z góry stawiałoby Polaków na straconych pozycjach[158].

Należy zauważyd, że stosunek Obozu Narodowo-Radykalnego ,,ABC” do mniejszości żydow-

skiej wynikał głównie z przesłanek ekonomicznych oraz politycznych (przypisywanie ludności

żydowskiej aktywności w ugrupowaniach rewolucyjnych społecznie). Warto też odnotowad,

że hasła bojkotu gospodarczego w międzywojennej Polsce nie należały na wyłącznośd do

narodowych-radykałów. Identyczne hasła już w latach dwudziestych głosił obóz narodowo-

demokratyczny a także związane z tą formacją polityczną Towarzystwo Rozwoju Życia Naro-

dowego w Polsce ,,Rozwój” a w latach trzydziestych: Związek Młodej Polski[159]; katolicki,

związany z RNR ,,Falanga” miesięcznik ,,Pro Christo”[160]; grupa ,,Jutra Pracy”[161][162].

czy też sanacyjny, aczkolwiek próbujący połączyd ideę narodową z paostwową Obóz Zjedno-

czenia Narodowego, który zabraniał Żydom wstępowania w swoje szeregi

Uwagi koocowe

Narodowi-radykałowie z grupy ,,ABC” odrzucając zarówno liberalizm ekonomiczny jak i też

komunizm starali się stworzyd alternatywę, która jednocześnie nie oznaczała powielania

rozwiązao wprowadzonych przez włoski faszyzm czy niemiecki narodowy-socjalizm. Zdawano

sobie sprawę, że Nowy Ład gospodarczy musi uwzględniad rodzime doświadczenia, tradycję

oraz polski charakter narodowy. Dlatego też odwoływano się w sposób mniej lub bardziej

widoczny do nauki społecznej Kościoła.

Wyrazem owych założeo było tworzenie koncepcji ekonomicznych, które starały się łączyd

poszanowanie własności prywatnej z ideą silnego paostwa. Dlatego też przewidywano w

początkowym stadium istnienia narodowo-radykalnego paostwa, nacjonalizację niektórych,

kluczowych dla życia narodu dziedzin gospodarki, które następnie, stopniowo przechodziłyby

we władanie pracowników danego zakładu pracy. Rola paostwa w życiu gospodarczym, we-

dle zamysłów Obozu Narodowo-Radykalnego ,,ABC” miała byd ograniczona. Można stwier-

dzid, że spełniałaby funkcję regulatora procesów ekonomicznych, który powinien ingerowad

w celu nadania systemowi ekonomicznemu ogólnych ram, celów do osiągnięcia bez krępo-

wania sfery autonomicznych działao jednostki.

Należy, zauważyd, że proponowane rozwiązania nie charakteryzowały się tak jak w przypad-

ku Ruchu Narodowo-Radykalnego ,,Falanga” rewolucyjnością, tzn. przewidywano, że propo-

nowany ład gospodarczy powstanie w wyniku długoletnich zmian, a nie w wyniku ,,przełomu

narodowego”, wraz z którym od razu miałby powstad idealny porządek ekonomiczny. Dlate-

go też koncepcje ONR ,,ABC” należy zakwalifikowad jako poglądy o proweniencji tradycjona-

listyczno-katolickiej zbliżone do idei prezentowanych przez grupę ,,młodych” obozu narodo-

wego. Zdaje się, że najtrafniejszego podsumowania idei społeczno-politycznych proponowa-

nych przez grupę ,,ABC” dokonał Julian Babioski w swoim krótki przeglądzie istniejących ów-

cześnie ugrupowao politycznych, który napisał: ,,Jej program narodowy i społeczno-

gospodarczy oparty jest na filozofii katolickiej (…). Łączenie go z rasizmem, hitleryzmem, fa-

szyzmem itd. jest dowodem nie tolerancji”[163].

Arkadiusz Meller

[1] W. Zaleski, ,,Nasz ideał społeczny”, Nowy Ład, , nr 5 (1936): s. 3.

[2] Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza i działalnośd, (Warszawa: Czytelnik

1985): s. 261-262; B. Grott, Nacjonalizm chrześcijaoski. Narodowo – katolicka formacja ide-

owa w II Rzeczypospolitej na tle porównawczym, (Krzeszowice: Dom Wydawniczy ,,Ostoja”

1999): s. 103; J. M. Majchrowski, ,,Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności– okres

działalności legalnej”, Dzieje Najnowsze, t. 3 (1976): s. 69; B. Grott, Katolicyzm w doktrynach

ugrupowao narodowo-radykalnych do 1939 roku (Kraków: Nakładem UJ 1987): 83-87.

[3] Pod koniec 1938 roku struktury Ruchu Narodowo-Radykalnego opuścili m.in.: Wojciech

Wasiutyoski, Stanisław Cimoszyoski zob. Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Gene-

za…,dz. cyt., s. 329; A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, (Lon-

dyn: Wydawnictwo Aneks 1990): s. 97. W styczniu 1939 roku Wasiutyoski założył pismo

,,Wielka Polska” podkreślając, że nie jest one związane z Falangą. Na temat samego czasopi-

sma zob. P. Tomaszewski, ,,Oblicze ideowo-polityczne miesięcznika ” [w:] pod red. H. Stysa i

P. Tomaszewskiego, Historia i Polityka. Myśl polityczna i dyplomacja w XX wieku t. 1 (2004)

:s. 97-110.

[4] Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza…,dz. cyt., s. 262.

[5] Obecnie jest przygotowywana praca Wojciech Muszyoskiego i Jana Żaryna dotycząca Or-

ganizacji Polskiej, która ma byd zatytułowana Organizacja Polska. Od ONR do ,,Ogniwa”

(1934-1955).

[6] W. J. Muszyoski, Obóz Narodowo-Radykalny *w:+ Encyklopedia ,,Białych Plam” t. XIII, (Ra-

dom: POLWEN 2004): s. 186.

[7] Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalnośd, dz. cyt., s. 283.

[8] Tamże, s. 284.

[9] Tamże, s. 284-285.

[10] Tamże, s. 329; G. Radomski, Samorząd terytorialny w myśli politycznej Narodowej De-

mokracji 1918-1939, (Toruo: Wydawnictwo Naukowe UMK 2009): 258.

[11] Tygodnik ,,Polska Narodowa” był organem prasowym ONR ,,ABC’ wydawanym w Łowi-

czu zob. W. J. Muszyoski, ,,Obóz Narodowo-Radykalny” *w:+ Encyklopedia, dz. cyt.., s. 189; w

tygodniku zamieszczano reklamy pism związanych z interesującym nas ruchem politycznym

zob. ,,Czytajcie prasę Narodowo-Radykalną”, Polska Narodowa, nr 2 (1938): s. 3; ,,Czytajcie

prasę Narodowo-Radykalną”, tamże, nr 5 (1938): s. 2; ,,Czytajcie prasę Narodowo-

Radykalną”, tamże, nr 7 (1938): s. 1 oraz zamieszczano przedruki z Nowego Ładu zob. J. Ko-

rolec, ,,Przez żydowskie okulary”, tamże, nr 21 (1938): s. 1-2,

[12] W. J. Muszyoski, ,,Obóz Narodowo-Radykalny” *w:+ Encyklopedia…, dz. cyt., s. 192; Sz.

Rudnicki, ,,Program społeczny Obozu Narodowo–Radykalnego (ONR). Stosunek do kwestii

robotniczej”, Z pola walki, nr 3 (1965): s. 40-42 (zaprezentowane w wymienionym artykule

rozważania dotyczące ONR ,,ABC” zostały powtórzone przez Szymona Rudnickiego w jego

książce Obóz Narodowo–Radykalny. Geneza i działalnośd, dz. cyt., s. 275-278); B. Grott, Kato-

licyzm w doktrynach ugrupowao narodowo – radykalnych do 1939 roku, (Kraków 1987): s.

83-87; tenże, Nacjonalizm chrześcijaoski. Narodowo-katolicka ,dz. cyt., s. 113; J. M. Maj-

chrowski, Szkice z historii polskiej prawicy politycznej, (Kraków: Nakładem UJ 1986): s. 60-61.

Autorowi niniejszego tekstu nie udało się dotrzed do dysertacji doktorskiej Krzysztofa Ka-

węckiego zatytułowanej Działalnośd i myśl społeczno-polityczna ONR ,,ABC” 1934-1939.

[13] W. Zaleski, Polska bez proletariatu, (Warszawa: Wydawnictwo ,,ABC” 1937): s. 4, 6; A.

Borkowski, ,,Maszyna, naród i człowiek”, Nowy Ład, nr 3 (1935): s. 6-7; W. Zaleski, ,,Myśl

radykalna w programie gospodarczym”, Nowy Ład, nr 6 (1935): s. 6-7; J. Grabioski,

,,Bankructwo gospodarstwa światowego”, Nowy Ład, nr 10 (1936): s. 3-4; B. Muszyoski, ,,Jak

wygląda ”, Polska Narodowa, nr 10 (1937): s. 1; ,,My zbudujemy ład!”, Nowy Ład, nr 1 (1933):

s. 1; S. Kempioski, ,,Istota przebudowy społecznej”, Nowy Ład, nr 3 (1938): s. 1; W. Zaleski,

,,Uwagi o programie gospodarczym. – I. Bezdroża”, Myśl Narodowa, nr 3 (1934): s. 20;

,,Ubezpieczenia społeczne”, Nowy Ład, nr 2 (1935): s. 2; W. Zaleski, ,,Na śmierd i życie”, No-

wy Ład, nr 6 (1936): s. 2; B. Muszyoski, ,,Bankructwo materializmu”, Polska Narodowa, nr 33

(1937): s. 1; T. Gluzioski, ,,”, a gospodarz, Nowy Ład, nr 1 (1936): s. 1-2; ,,Przed 1 maja”, Pol-

ska Narodowa, nr 23 (1938): s. 1; ,,O serce i pięśd robotnika”, Nowy Ład, nr 4 (1934): s. 1; B.

Muszyoski, ,,Gospodarka obcego kapitału”, Polska Narodowa, nr 36 (1937): s. 1; J. Jeziorao-

ski, ,,Ani komunizm, ani kapitalizm”, Polska Narodowa, nr 17 (1936): s. 1 (należy zauważyd,

że autor przywołanego tekstu był redaktorem odpowiedzialnym tygodnika ,,Falanga”, czyli

organu prasowego konkurencyjnego ruchu politycznego względem ONR ,,ABC”, który po

pierwszych próbach porozumienia Ruchu Narodowo-Radykalnego z Obozem Zjednoczenia

Narodowego opuścił RNR zob. Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalnośd,

dz. cyt., s. 313); J. Da-i, ,,Rzeczywistośd komunizmu”, Polska Narodowa, nr 16 (1936): s. 1; J.

Korolec, ,,U podstaw psychicznych własności”, Nowy Ład, nr 7 (1936): s. 2; B. Muszyoski,

,,Oblicze ruchu narodowo-radykalnego”, Polska Narodowa, nr 2 (1938): s. 1; ,, i bezrobotni”,

Polska Narodowa, nr 5 (1937): s. 1.

[14] ,,Żydzi-przywódcy robotników”, Nowy Ład, nr 1 (1935): s. 1; ,,Robotniku-Polaku!”, Polska

Narodowa. Bezpłatny dodatek nadzwyczajny, 1 maja 1937: s. 1; W. Sierakowski,

,,Zwycięstwo komunizmu-tryumfem Żydów”, Polska Narodowa, nr 7 (1938): s. 1; W. Zaleski,

,,Na śmierd i życie”, dz. cyt., s. 1; B. Muszyoski, ,,Rola Żydów w komunizmie”, Polska Naro-

dowa, nr 5 (1938): s. 1; M. E. Wiśniewski, ,,Nacjonalizm zwycięża”, Polska Narodowa, nr 15

(1938): s. 1; B. Muszyoski, ,,Walka klas a żydzi”, Polska Narodowa, nr 38 (1937): s. 1-2; J. Je-

zioraoski, ,,Ani komunizm, ani kapitalizm”, Polska Narodowa, nr 17 (1936): s. 1; J. Da-i,

,,Rzeczywistośd komunizmu”, dz. cyt., s. 1.

[15] W. Zaleski, ,,Bezdroża liberalizmu”, Myśl Narodowa, nr 42 (1932): s. 605; ,,Głos przemy-

słowca”, Nowy Ład, nr 4 (1935): s. 3; W. Zaleski, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 7-8.

[16] A. Borkowski, ,,Za kulisami wielkiego kapitału”, Nowy Ład, nr 6 (1936): s. 3-6; tenże, ,,Za

kulisami wielkiego kapitału (podróż druga)”, Nowy Ład, nr 7 (1936): s. 3-6; tenże, ,,Za kulisa-

mi wielkiego kapitału (powrót z podróży)”, Nowy Ład, nr 8 (1936): s. 9-12; tenże, ,,Za kulisa-

mi wielkiego kapitału (świat podziemny)”, Nowy Ład, nr 9 (1936): s. 8-12.

[17] A. Borkowski, Za kulisami wielkiego kapitału. Podróż imaginacyjna, szkic satyryczny,

(Warszawa: Biblioteka ,,Nowego Ładu” 1937): s. 3-12.

[18] Tamże, s. 6-22.

[19] W. Martini, ,,Praca i kapitał w świetle encyklik papieskich”, Nowy Ład, nr 1 (1939): s. 8;

W. Zaleski, ,,Uwagi o programie gospodarczym. – II. Podstawy ideowe przewrotu”, Myśl Na-

rodowa, nr 4 (1934): s. 35; T. Gluzioski, ,,, a gospodarz”, dz. cyt., s. 1; S. Kempioski, ,,Istota

przebudowy społecznej”, dz. cyt., s. 1-2; J. Jezioraoski, ,,Ani komunizm, ani kapitalizm”, dz.

cyt., s. 1; W. Zaleski, ,,Uwagi o programie gospodarczym. – I. Bezdroża”, dz. cyt., s. 19; M. E.

Wiśniewski, ,,Katolicyzm ruchu narodowo-radykalnego”, Polska Narodowa, nr 13 (1938): s. 2;

J. Korolec, ,,Szukanie własnych dróg”, Nowy Ład, nr 3 (1935): s. 2; J. Da-i, ,,Rzeczywistośd

komunizmu”, Polska Narodowa, nr 16(1936): s. 1; H. R., ,,Zadania wsi”, Nowy Ład, nr 6

(1935): s. 3; W. Zaleski, ,,Bezdroża liberalizmu”, dz. cyt., s. 606; ,,O nową politykę gospodar-

czą”, Nowy Ład, nr 5-6 (1933): s. 3; W. Zaleski, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 3.

[20] M. D., ,,Przebudowa przemysłu w Polsce”, Polska Narodowa, nr 22 (1936): s. 1; tenże,

,,Przebudowa przemysłu w Polsce. Dokooczenie artykułu z nr 22”, Polska Narodowa, nr 23

(1936): s. 1; ,,Rozwiązanie kwestii socjalnej w Polsce zależy przede wszystkim od…”, Nowy

Ład, nr 4 (1933): s. 3; B. Muszyoski, ,,Jak wygląda dyktatura proletariatu”, Polska Narodowa,

nr 37 (1937): s. 2; J. Jezioraoski, ,,Ani komunizm, ani kapitalizm”, dz. cyt, s. 1.

[21] W. Zaleski, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 3.

[22] J. Korolec, ,,Samostarczalnośd czy niezależnośd gospodarcza?”, Nowy Ład, nr 8(1936): s.

5.

[23] W. Zaleski, ,,Samowystarczalnośd czy niezależnośd gospodarcza?”, Myśl Narodowa, nr

34 (1933): s. 1; J. Korolec, ,,Samostarczalnośd czy niezależnośd gospodarcza?”, dz. cyt., s. 5-6;

M. D., ,,Przebudowa przemysłu w Polsce”, dz. cyt., s. 1.

[24] R. Rybarski, Polityka i gospodarstwo (Warszawa 1927): s. 17. Nt. Romana Rybarskiego

zob. J. Chodorowski, Roman Rybarski (1887-1942) (Wrocław 1997); Krakowscy twórcy pol-

skiej myśli ekonomicznej. Roman Rymarski. Materiały z sesji naukowej (Kraków 1987); M.

Szołucha, Naród i ekonomia. Myśl społeczno-ekonomiczna Narodowej Demokracji w okresie

II RP, (Szczecin: Fundacja im. Bolesława Chrobrego 2008): s. 47-63; J. Waskan, Koncepcje

społeczno-polityczne Romana Rybarskiego (Toruo 1991); N. Wójtowicz, ,,Roman Rybarski”,

Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, nr 8-9 (, 2007): s. 130-136.

[25] St. Gąbioski, Narodowa polityka ekonomiczna, Lwów 1928, s. 12-16.

[26] W. Zaleski, ,,Uwagi o programie gospodarczym. – III. Prawo własności”, Myśl Narodowa,

nr 5 (1934): s. 51; M. Z., ,,Uwłaszczenie mas to naczelny postulat zdrowej organizacji społe-

czeostwa”, Polska Narodowa, nr 47 (1937): s. 1; W. Zaleski, ,,Uwagi o programie gospodar-

czym. – II. Podstawy ideowe przewrotu”, dz. cyt., s. 36; J. Korolec, ,,Naród, wolnośd i wła-

snośd”, Nowy Ład, nr 3 (1936): s. 3.

[27] J. Korolec, ,,U podstaw psychicznych własności”, dz. cyt., s. 2.

[28] M. D., ,,Przebudowa przemysłu w Polsce”, dz. cyt., s. 1; J. Da-i, ,,W oczach młodego po-

kolenia…”, Polska Narodowa, nr 5 (1936): s. 2.

[29] P. Dobrzecki, ,,Planowośd czy ideologia?”, Polska Narodowa, nr 3 (1937): s. 1.

[30] W. Zaleski, ,,Ideologia biurokracji”, Myśl Narodowa, nr 32 (1933): s. 461; J. Da-i, ,,W

oczach młodego pokolenia…”, dz. cyt., s. 2; ,,Pora zawrócid z błędnej drogi”, Polska Narodo-

wa, nr 2 (1939): s. 4; ,,Gospodarka planowa czy papierowa”, Nowy Ład, nr 5-6 (1933): s. 1;

W. Zaleski, ,,Uwagi o programie gospodarczym. – IV. Dwa światy”, Myśl Narodowa, nr 7

(1934): s. 83.

[31] Zob. W. Muszyoski, ,,Jan Mosdorf” *w:+ pod red. W. Muszyoskiego, J. Mysiakowskiej,

Lista strat osobowych ruchu narodowego 1939-1955, (Warszawa: Instytut Pamięci Narodo-

wej 2008): s. 59; R. Łetocha, ,,Przedmowa” *w:+ Jan Mosdorf, Wczoraj i Jutro, (Biała Podlaska:

Agencja Wydawniczo-Reklamowa ,,ARTE” 2005): s. 7-36.

[32] J. Mosdorf, Wczoraj i Jutro, dz. cyt., s. 217.

[33] J. Korolec, ,,Naród, wolnośd i własnośd”, dz. cyt., s. 3.

[34] Tenże, ,,Koniecznośd głębokich zmian”, Nowy Ład, nr 5 (1937): s. 4.

[35] W. Zaleski, ,,Uwagi o programie gospodarczym. – III. Prawo własności”, dz. cyt., s. 52.

[36] Tamże.

[37] J. Jezioraoski, ,,Ani komunizm, ani kapitalizm”, dz. cyt., s. 1; B. Muszyoski, ,,Gospodarka

obcego kapitału”, Polska Narodowa, nr 36 (1937): s. 1; W. Zaleski, ,,Polska bez proletariatu”,

dz. cyt., s. 21; H. Szczawioski, ,,Monopol prywatny czy uspołecznienie?”, Nowy Ład, nr 2

(1936): s. 6; J. Wolski, ,,Przegląd gospodarczy”, Nowy Ład, nr 1(1936): s. 14.

[38] W. Zaleski, ,,Uwagi o programie gospodarczym. – III. Prawo własności”, dz. cyt., s. 52.

[39] W. Zaleski, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 25.

[40] Tamże; tenże, ,,Przedsiębiorstwo społeczne czy etatyzm bez interwencji N.I.K”, Nowy

Ład, nr 4 (1938): s. 4.

[41] Tenże, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 24-25; tenże, ,,Przedsiębiorstwo społeczne czy

etatyzm bez interwencji N.I.K”, dz. cyt., s. 4; tenże, ,,Uwagi o programie gospodarczym IV.

Dwa światy”, dz. cyt., s. 83.

[42] W. Zaleski, ,,Uwagi o programie gospodarczym. – IV. Dwa światy”, dz. cyt., s. 82.

[43] J. Da-i, ,,Upowszechnienie własności”, Polska Narodowa, nr 10 (1936): s. 1; tenże,

,,Robotnik dziś i jutro”, Polska Narodowa, nr 8 (1936): s. 1.

[44] M. Z., ,,Uwłaszczenie mas to naczelny postulat zdrowej organizacji społeczeostwa”, dz.

cyt., s. 1-2; J. Da-i, ,,W oczach młodego pokolenia…”, dz. cyt., s. 1; J. Korolec, ,,Koniecznośd

głębokich przemian”, dz. cyt., s. 4; ,,Rozwiązanie kwestii socjalnej w Polsce zależy przede

wszystkim od…”, dz. cyt., s. 3; W. Zaleski, ,,Ideologia biurokracji”, dz. cyt., s. 461.

[45] W. Zaleski, Polska bez proletariat, dz. cyt., s. 12, 21, 31.

[46] J. Mosdorf, Wczoraj i Jutro, dz. cyt., s. 245.

[47] A. Doboszyoski, ,,Ekonomia miłosierdzia”, *w:+ tenże, Studia polityczne (Monachium: Na

Wychodzctwie 1947): s. 245. Więcej nt. Adama Doboszyoskiego zob. B. Nitschke, Adam Do-

boszyoski, publicysta i polityk,,Trzecia droga” w myśli gospodarczej II Rzeczpospolitej, (Kra-

ków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych ,,Universtitas” 1994); opr. B.

Grott, Adam Doboszyoski o ustroju Polski (Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 1996); R. Łę-

tocha, ,,Wielki naród – koncepcje federacyjne Adama Doboszyoskiego” *w:+ pod. red. T. Si-

korskiego, A. Wątora, Narodowa Demokracja XIX-XXI. Koncepcje-ludzie-działalnośd, (Szcze-

cin: ZAPOL 2008): s. 355-366; B. Nitschke, ,,Adam Doboszyoski wobec nowej rzeczywistości

Polski Ludowej – koncepcje i tragizm postaci” *w:+ tamże, s. 367-380; K. Rogaczewska, ,,Myśl

ekonomiczna Narodowej Demokracji w kontekście konfliktu liberalizmu i socjalizmu”, *w:+

tamże, s. 99-101; M. Szołucha, Myśl społeczno-ekonomiczna Narodowej Demokracji…, dz.

cyt., s. 78-89; P. Tomasik, ,,Adam Doboszyoski – polityk nieokiełznany”, Biuletyn Instytut Pa-

mięci Narodowej, nr 8-9 (2007): s. 126-129; W. Muszyoski, ,,Adam Doboszyoski” *w:+ pod

red. W. Muszyoskiego, J. Mysiakowskiej, Lista strat osobowych, dz. cyt., s. 25-26. (Kraków:

Platan 1993); T. Włudyka,

[48] J. Mosdorf, Wczoraj i Jutro, dz. cyt., s. 213-216.

[49] A. Doboszyski, Gospodarka narodowa (Warszawa 1934).

[50] R. Okraska, ,,Własnośd kontra komunizm i kapitalizm, czyli rzecz o dystrybucjonizmie”,

Sprawa Polska, nr 3-4 (2001): s. 16-18.

[51] ,,Pora zawrócid z błędnej drogi”, dz. cyt, s. 4.

[52] A. Różycki, ,,Żydy na Madagaskar! Chłop i robotnik do handlu!”, Polska Narodowa, nr 38

(1937): s. 3.

[53] J. Da-i,,, Zjazd w pełni bojowy”, Polska Narodowa, nr 45 (1937): s. 1.

[54] W. Zaleski, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 20-21.

[55] W. Zaleski, ,,Banki prywatne i publiczne”, Nowy Ład, nr 3 (1936): s. 5.

[56] Tenże, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 11.

[57] Tamże, s. 22.

[58] A. Goerne, ,,Kredyt a kupiectwo”, Nowy Ład, nr 3 (1938): s. 4-5; W. Zaleski, Polska bez

proletariatu, dz. cyt., s. 21, W. Zaleski, ,,Kredyt i kryzys”, Myśl Narodowa, nr 22 (1933): s.

305-306; A. Borkowski, ,,Forteca czy tylko kram?”, Nowy Ład, nr 3 (1936): s. 7; W. Zaleski,

,,Banki prywatne i publiczne”, dz. cyt., s. 5; ,,Zakładajmy chrześcijaoskie kasy bezprocento-

we”, Polska Narodowa, nr 2 (1938): s. 2.

[59] W. Zaworski, ,,Bez cudów”, Nowy Ład, , nr 1 (1936): s. 4-5.

[60] J. Korolec, ,,Formy interwencji paostwowej”, Nowy Ład, nr 6 (1936): s. 2.

[61] Tamże.

[62] S. Opolski, ,,Inwestycje paostwowe i prywatne”, Nowy Ład, nr 8 (1936): s. 7.

[63] T. Grzybowski, ,,Roboty publiczne”, Nowy Ład, nr 3 (1938): s. 2-3; ,,Fundusz pracy”, No-

wy Ład, nr 3 (1933): s. 1; H. Szczawioski, ,,Przegląd gospodarczy”, Nowy Ład, nr 2 (1937): s.

13.

[64] T. Grzybowski, ,,Roboty publiczne”, dz. cyt., s. 3.

[65] ,,O trwałe podstawy bytu pracownika”, Nowy Ład, nr 7-8 (1933): s. 2.

[66] Leon XIII, Rerum novarum *w:+ pod red. J. Justyoskiego, Nauka społeczna Kościoła kato-

lickiego od Leona XIII do Jana Pawła II. Wybór tekstów źródłowych (Toruo: Towarzystwo Na-

ukowe Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora 1997): s. 27-43.

[67] J. Da-i, ,,W oczach młodego pokolenia…”, Polska Narodowa, nr 5 (1936): s. 1; M. Z,

,,Uwłaszczenie mas to naczelny postulat zbiorowej organizacji społeczeostwa”, Polska Naro-

dowa, nr 47 (1937): s. 1.

[68] Leon XIII, Rerum novarum *w:+ pod red. J. Justyoskiego, Nauka społeczna, dz. cyt., s. 32.

[69] M. S. R, ,,Kobiety w związkach zawodowych”, Nowy Ład, nr 2 (1935): s. 3; ,,Szukajmy

źródeł zarobku dla kobiet”, Nowy Ład, nr 4 (1935): s. 2.

[70] Pius XI, Quadragesimo anno*w:+ pod red. J. Justyoskiego, Nauka społeczna, dz. cyt., s.

65; ,,Strajki i lokauty”, Nowy Ład, nr 5-6 (1933): s. 2.

[71] Nt. korporacjonizmu zob. J. Bartyzel, ,,Korporacjonizm” *w:+ Encyklopedia ,,Białych

Plam”, t. X (Radom 2003): s. 139-152; J. Stefanowicz, Chrześcijaoska demokracja (Warszawa

1963): s. 106-108, 175-176; 181-186; M. Marczewska-Rytko, ,,Korporacjonizm w świetle spo-

łecznej nauki Kościoła” *w:+ pod red. B. Grotta, Religia i polityka, (Kraków 2000): s. 129-141.

[72] Pius XI, Quadragesimo anno*w:+ pod red. J. Justyoskiego, Nauka społeczna, dz. cyt., s.

63-65.

[73] J. Bartyzel, ,,Korporacjonizm” *w:+ Encyklopedia, dz. cyt., s. 150.

[74] A. Doboszyoski, Gospodarka narodowa, dz. cyt., s. 188-189.

[75] W. Zaleski, Polska bez proletariatu…, dz. cyt., s. 27.

[76] J. Grabowski, ,,O niezależnośd związków zawodowych”, Nowy Ład, nr 3 (1938): s. 7.

[77] Nt. tego związku zawodowego zob. W. J. Muszyoski, ,,Narodowcy w ruchu związkowym

II RP. Geneza, działalnośd i znaczenia Zjednoczenia Zawodowego ” *w:+ pod red. T. Sikorskie-

go, A. Wątora, Narodowa Demokracja, dz. cyt., s. 715-729.

[78] Warto zaznaczyd, że periodyk ,,Nowy Ład” zanim w 1935 roku stał się oficjalnym orga-

nem Obozu Narodowo-Radykalnego ,,ABC”, (aczkolwiek przywołany periodyk od samego

początku był wydawany przez późniejszego działacza wspomnianego ruchu politycznego Ta-

deusza Todtlebana) regularnie zamieszczał informacje dotyczące związku Praca Polska zob.

,,Praca Polska. Zadania Pracy Polskiej”, Nowy Ład, nr 2 (1933): s. 3; ,,Nowe zadania ruchu

zawodowego”, Nowy Ład, nr 2 (1933): s. 1; ,,Związek Pracowników Użyteczności Publicznej Z.

O. M.”, Nowy Ład, nr 1 (1933): s. 4; ,,Wodociągi i Kanalizacja”, tamże; ,,Związek Metalow-

ców”, tamże; ,,Związek Muzyków”, tamże; ,,Z życia tramwajarzy warszawskich”, Nowy Ład,

nr 4 (1934): s. 4; ,,Związek Zaw. Prac. Budowlanych Oddział w Warszawie, tamże; Z Zarządu

Okręgowego w Warszawie, tamże; ,,Rawa Mazowiecka”, tamże; ,,Związek Zaw. Prac. Rolnych

w Okręgu Ostrowiec”, Nowy Ład, nr 2 (1933): s. 4; ,,Okręg Łódzki, tamże; Z ruchu narodowo-

zawodowego w Tramwajach i Autobusach Miejskich w Warszawie”, tamże; ,,Związek pra-

cowników Budowlanych”, tamże; ,,Sytuacja pracowników i autobusów warszawskich w

oświetleniu związku zawodowego ”, Nowy Ład, nr 2 (1935): s. 1-2; ,,Działalnośd p. Radwana

w Zakładach Ostrowieckich”, Nowy Ład, nr 7-8 (1933): s. 4; ,,Z fontu pracy. Z życia narodo-

wych związków robotniczych ”, Nowy Ład, nr 1 (1935): s. 4; ,,Z frontu pracy. Z życia narodo-

wych związków robotniczych ”, Nowy Ład, nr 2 (1935): s. 4.

[79] ,,Żądamy kolonii”, Polska Narodowa, nr 16 (1938): s. 1.

[80] . J. M. Majchrowski, Silni-zwarci-gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodo-

wego (Warszawa : PWN 1985): s. 68-71.

[81] J. Korolec, ,,Zagadnienie wsi”, Nowy Ład, nr 4 (1936): s. 1; F. Stoch, ,,Obóz pracy”, Nowy

Ład, nr 9 (1936): s. 5; S. Opolski, ,,Przyczyny dzisiejszego stanu wsi polskiej”, Nowy Ład, nr 1

(1939): s. 3; J. Wyszyoski, ,,Szkoła dla wsi”, Nowy Ład, nr 12 (1937): s. 5.

[82] F. Stoch, ,,Obóz pracy”, dz. cyt., s. 5; S. Opolski, ,,Przyczyny dzisiejszego stanu wsi pol-

skiej”, dz. cyt., s. 3; J. Wyszyoski, ,,Szkoła dla wsi”, dz. cyt., s. 5.

[83] S. Opolski, ,,Przyczyny dzisiejszego stanu wsi polskiej”, dz. cyt., s. 5.

[84] T. Miączyoski, ,,Młode pokolenie wsi”, Nowy Ład, nr 4 (1938): s. 1.

[85] S. Opolski, ,,Przyczyny dzisiejszego stanu wsi polskiej”, dz. cyt., s. 5.

[86] J. Wyszyoski, ,,Szkoła dla wsi”, dz. cyt., s. 5.

[87] J. Korolec, ,,Zagadnienie wsi”, dz. cyt., s. 1

[88] F. Stoch, ,,Obóz pracy”, dz. cyt., s. 5.

[89] T. Miączyoski, ,,Młode pokolenie wsi”, dz. cyt., s. 2.

[90] S. Opolski, ,,Ziemiaostwo”, Nowy Ład, nr 2 (1938): s. 5.

[91] A. Różycki, ,,Żydowska szaraocza a ziemiaostwo”, Polska Narodowa, nr 39 (1937): s. 2.

[92] W. Rudniak, ,,Podział ziemi”, Nowy Ład, nr 2 (1936): s. 4.

[93] J. K., ,,Czego chce wieś?”, Polska Narodowa, nr 32 (1937): s. 2; J. Korolec, ,,Pojęcie re-

formy rolnej”, Myśl Narodowa, nr 17 (1930): 262-263; S. Opolski, ,,Drogi reformy wsi”, Nowy

Ład, nr 4 (1938): s. 5; A. Różycki, ,,Żydowska szaraocza a ziemiaostwo”, dz. cyt., s. 2; J. Da-i,

,,Wieś a upowszechnienie własności”, Polska Narodowa, nr 12 (1936): s. 1; J. Da-i, ,,W oczach

młodego pokolenia…”, Polska Narodowa, nr 5 (1936): s. 1; K. Grudniak, ,,Wieś a sprawa ży-

dowska”, Polska Narodowa, nr 2 (1936): s. 2.

[94] S. Opolski, ,,Drogi reformy wsi”, Nowy Ład, nr 4 (1938): s. 5; J. Da-i, ,,Wieś a upowszech-

nienie własności”, dz. cyt., s. 1.

[95] W. Zaleski, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 18; J. Korolec, ,,Zagadnienie wsi”, dz. cyt.,

s. 3.

[96] W. Rudniak, ,,Podział ziemi”, dz. cyt., s. 4.

[97] Tamże.

[98] J. Da-i, ,,Wieś a upowszechnienie własności”, dz. cyt., s. 1.

[99] W. Zaleski, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 18.

[100] S. Opolski, ,,Drogi reformy wsi”, dz. cyt., s. 5.

[101] J. Da-i, ,,Wieś a upowszechnienie własności”, dz. cyt., s. 1.

[102] ,,Żądamy kolonii”, dz. cyt., s. 1; J. Wolski, ,,Przegląd gospodarczy”, Nowy Ład, nr 6

(1935): s. 11; S. Opolski, ,,Drogi reformy wsi”, dz. cyt., s. 5; F. Stoch, ,,Prawo wobec wsi”,

Nowy Ład, nr 1 (1937): s. 1; J. Korolec, ,,Zagadnienie wsi”, dz. cyt., s. 3; W. Zaleski, Polska bez

proletariatu, dz. cyt., s. 18; S. Opolski, ,,Drogi reformy wsi”, dz. cyt., s. 5; A. Różycki,

,,Żydowska szaraocza”, dz. cyt., s. 2; J. K., ,,Czego chce wieś?”, Polska Narodowa, nr 32

(1937): s. 2; J. Da-i, ,,Wieś a upowszechnienie własności”, dz. cyt., s. 1; K. Grudniak, ,,Wieś a

sprawa żydowska”, dz. cyt. s. 2; J. Da-i, ,,W oczach młodego pokolenia…”, dz. cyt., s. 1; B.

Muszyoski, ,,O polskośd miast”, Polska Narodowa, nr 35 (1937): s. 1; ,,Rozwiązanie kwestii

socjalnej w Polsce zależy przede wszystkim od…”, dz. cyt., s. 3.

[103] J. Korolec, ,,Zagadnienie wsi”, dz. cyt., s. 3.

[104] W. Zaleski, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 18.

[105] J. Korolec, ,,Zagadnienie wsi”, dz. cyt., s. 3.

[106] ,,Po chleb na obczyznę”, Nowy Ład, nr 7-8 (1933): s. 3.

[107] W. Renke, ,,O uprzemysłowienie wsi (artykuł dyskusyjny)”, Nowy Ład, nr 5 (1937): s. 7.

[108] J. Da-i, Małorolni, ,,Polska Narodowa”, 1936, nr 14, s. 1; W. Zaleski, Polska bez proleta-

riatu, dz. cyt., s. 18; W. Renke, ,,O uprzemysłowienie wsi (artykuł dyskusyjny)”, dz. cyt., s. 7;

J. Da-i, ,,Wieś zorganizowana”, Polska Narodowa, nr 13 (1936): s. 1; ,,Żądamy kolonii”, dz.

cyt., s. 1; S. Opolski, ,,Drogi reformy wsi”, dz. cyt., s. 5; F. Stoch, ,,Prawo wobec wsi”, dz. cyt.,

s. 1; J. Da-i, ,,W oczach młodego pokolenia…”, dz. cyt., s. 1.

[109] St. R., ,,Opłacalnośd gospodarki rolnej”, Polska Narodowa, nr 3(1937): s. 2; J. Korolec,

,,Zagadnienie wsi”, Nowy Ład, nr 4 (1936): s. 4; J. K., ,,Czego chce wieś?”, Polska Narodowa,

nr 32 (1937): s. 2; H. Szczawioski, ,,Przegląd gospodarczy”, Nowy Ład, nr 10 (1936): s. 14; J.

Wolski, ,,Przegląd gospodarczy”, Nowy Ład, nr 9 (1936): s. 14; ,,Spadek cen zboża”, Nowy

Ład, nr 5-6 (1933): s. 4; W. Zaleski, Polska bez proletariatu, dz. cyt., s. 16-17.

[110] W. Rudniak, ,,Zabójczy import”, Nowy Ład, nr 1 (1936): s. 6; H. Szczawioski, ,,Przegląd

gospodarczy”, Nowy Ład, nr 3 (1937): s. 14; S. Opolski, ,,Drogi przebudowy wsi”, dz. cyt., s. 6.

[111] W. Rudniak, ,,Zabójczy import”, dz. cyt., s. 6.

[112] Tamże, s. 7; S. Opolski, ,,Drogi przebudowy wsi”, dz. cyt., s. 6; J. Wolski, ,,Przegląd go-

spodarczy”, Nowy Ład, nr 4 (1935): s. 12.

[113] S. Opolski, ,,Drogi przebudowy wsi”, dz. cyt., s. 7.

[114] Tamże, s. 6.

[115] S. Opolski, ,,Drogi przebudowy wsi”, dz. cyt., s. 6; W. Rudniak, ,,Zabójczy import”, dz.

cyt., s. 6-7; H. Szczawioski, ,,Przegląd gospodarczy”, dz. cyt., .s. 14-15.

[116] F. Stoch, ,,Prawo wobec wsi”, dz. cyt., s. 1.

[117] Tenże, ,,Ministerstwo przebudowy społecznej”, Nowy Ład, nr 2 (1938): s. 2.

[118] Tenże, ,,Prawo wobec wsi”, dz. cyt., s. 2.

[119] Tamże.

[120] F. Stoch, ,,Obóz pracy”, dz. cyt., s. 6.

[121] J. Korolec,,, Zagadnienie wsi”, dz. cyt., s. 4.

[122] F. Stoch, ,,Zbilansujmy”, Nowy Ład, nr 12 (1937): s. 1.

[123] W. Zaleski, ,,Na śmierd i życie”, Nowy Ład, nr 6 (1936): s. 1.

[124] K. H., ,,Groźne cyfry”, Polska Narodowa, nr 39 (1937): s. 2.

[125] W. Zaleski, ,,Na śmierd i życie”, dz. cyt., s. 1.

[126] H. Rolicki, Zmierzch Izraela, (Warszawa: Wydawnictwo ,,Ojczyzna” 1996): s. 399 (po-

wyższa pozycja jest przedrukiem wydawnictwa, które ukazało się w swojej pierwszej edycji w

Warszawie w 1932 roku).

[127] Tamże, s. 400.

[128] J. P., ,,Tajemnice handlu żydowskiego”, Polska Narodowa, nr 2 (1937): s. 2.

[129] A. Borkowski, ,,Heraldyka wielkiego kapitału”, Nowy Ład, nr 5 (1936): s. 7.

[130] Tamże.

[131],,Młodzieży Polska!”, Polska Narodowa, nr 32 (1937): s. 1; A. Różycki, ,,Czerwoni towa-

rzysze, przestaocie kłamad”, Polska Narodowa, nr 6 (1938): s. 1.

[132] ,,Młodzieży Polska!”, dz. cyt., s. 1.

[133] W . Sierakowski, ,,Pod sztandar walki o byt gospodarczy”, Polska Narodowa, nr 18

(1938): s. 2.

[134] Na temat stard dwóch grup narodowo-radykalnych (,,Falanga” i grupa ,,ABC”) z ludno-

ścią żydowską w Warszawie zob. M. Sosnowski, Krew i Honor. Działalnośd bojowa Obozu

Narodowo-Radykalnego w Warszawie w latach 1934-1939 (Warszawa 2000): s. 12-28.

[135] ,,Odczyt ks. Trzeciaka. Kwestia żydowska w świetle etyki chrześcijaoskiej”, Polska Na-

rodowa, nr 19 (1937): s. 1-2.

[136] Tamże, s. 2.

[137] W. Zaleski, ,,Uwagi o programie gospodarczym. – II. Podstawy ideowe przewrotu”,

Myśl Narodowa, nr 4 (1934): s. 36

[138] ,,Młodzieży Polska!”, dz. cyt., s. 1.

[139] St. Koped, ,,Zagadnienie żydowskie”, Polska Narodowa, nr 9 (1936): s. 1; A. Szperlich,

,,Handel hurtowy”, Nowy Ład, nr 12 (1937): s. 9; B. Muszyoski, ,,O polskośd miast”, dz. cyt., s.

1.

[140] ,,Likwidujemy Żydów”, Polska Narodowa, nr 29 (1938): s. 1, pkt 4, 5.

[141] St. Koped, ,,Zagadnienie żydowskie”, dz. cyt., s. 1; A. Różycki, ,,Czerwoni towarzysze,

przestaocie oszukiwad”, dz. cyt., s. 1.

[142] St. Koped, ,,Zagadnienie żydowskie”, dz. cyt., s. 1.

[143] A. Różycki, ,,Czerwoni towarzysze, przestaocie oszukiwad”, dz. cyt., s. 1.

[144] F. Stoch, ,,Zbilansujmy”, dz. cyt., s. 2.

[145] ,,Likwidujemy Żydów”, dz. cyt., s. 1, pkt. 8; ,,Walka z kartelem rzezaków rytualnych”,

Polska Narodowa, nr 6 (1936): s. 3; J. Wolski, ,,Przegląd gospodarczy”, Nowy Ład, nr 2 (1936):

s. 12.

[146] ,,Likwidujemy Żydów”, dz. cyt., s. 1, pkt. 10; ,,Po chleb na obczyznę”, dz. cyt., s. 3.

[147] Zob. ,,Kogo nie wolno popierad?”, Polska Narodowa, nr 2 (1939): s. 4; ,,O tem musisz

pamiętad!”, tamże, s. 4.

[148] ,,Ostrzeżenie”, Polska Narodowa, nr 13 (1938): s. 2.

[149] J. Korolec, ,,Trzeba usunąd największą przeszkodę!”, Nowy Ład, nr 6 (1935): s. 5.

[150],, Po chleb na obczyznę”, dz. cyt., s. 3.

[151] St. Koped, ,,Niech ziemia polska parzy im stopy!”, Polska Narodowa, nr 22 (1936): s. 11.

[152] J. Korolec, ,,Trzeba usunąd największą przeszkodę!”, dz. cyt., s. 5.

[153] A. Różycki, ,,Żydy na Madagaskar! Chłop i robotnik do handlu!”, dz. cyt., s. 3; B. Mu-

szyoski, ,,Demokracja – czy paostwo narodowe”, Polska Narodowa, nr 32 (1937): s. 2; W.

Drożyoski, ,,Kto ma jechad na Madagaskar”, Polska Narodowa, nr 4 (1938): s. 1.

[154] W. Drożyoski, ,,Kolonie”, Polska Narodowa, nr 25 (1936): s. 1.

[155] F. Stoch, ,,Zbilansujmy”, dz. cyt., s. 2; ,,Likwidujemy Żydów”, dz. cyt., s. 2.

[156] F. Stoch, ,,Zbilansujmy”, dz. cyt., s. 2.

[157] Tamże.

[158] Tamże.

[159] Zob. J. M. Majchrowski, Silni-zwarci-gotowi. Myśl polityczna…, dz. cyt., s. 169-181; T.

Sikorski, ,,. Problematyka wychowania do wojny w publicystyce politycznej Związku Młodej

Polski (1937-1939)” *w:+ pod red. P. Tomaszewski, M. Wołos, Organizacje młodzieżowe w XX

wieku. Struktury, ideologia, działalnośd (Toruo: Adam Marszałek 2008): s. 164-184.

[160] Nt. ,,Pro Chusto” zob. A. Meller, ,,Antysemityzm czy antyjudaizm na łamach miesięcz-

nika (1924-1939)?”, Historia i Polityka. Półrocznik poświęcony historii myśli politycznej, dy-

plomacji i stosunkom międzynarodowym, nr 8 (2009): s. 9-25.

[161] J. M. Majchrowski, Silni-zwarci-gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodo-

wego, dz. cyt., s. 182-193.

[162] Tamże, s. 127.

[163] J. Babioski, Geografia polityczna w Polsce A.D. 1937 (Warszawa: Nakładem Merkuriu-

sza Polskiego 1937): 23.

Powyższy artykuł, autorstwa Arkadiusza Mellera, pojawił się pod takim samym tytułem w

piśmie “Glaukopis”, nr 15-16, 2009 (ss. 51-83)