Magda Dujka

„Pomoc międzynarodowa i nowy ład gospodarczy w okresie powojennym”

Zasadniczy wpływ na powojenne losy polityczne świata, w tym Polski, miały decyzje podięte podczas spotkań przywódców wielkich mocarstw (Wielkiej Trójki) — F.D. Roosevelta, W. Churchilla

i J. Stalina. Na pierwszej konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie w 1943 r. przyjęto m.in. deklarację o prowadzeniu wspólnej polityki powojennej. Zade­cydowano o powołaniu Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), instytucji czuwają­cej nad pokojowym rozwiązywaniem problemów międzypaństwowych. Uczestnicy kon­ferencji teherańskiej zgodzili się na zmianę granic Polski, przesunięcie ich na zachód kosztem Niemiec i przekazanie Związkowi Radzieckiemu polskich Kresów Wschodnich, czyli terenów położonych na wschód od Bugu i Sanu.

Podczas konferencji w Jałcie w lutym 1945 r. zadeklarowano pomoc krajom, które były okupowane przez państwa faszystowskie lub podporządkowane im. Wszystkim na­rodom zagwarantowano prawo wyboru rządów. Zadecydowano o podziale Niemiec na 4 strefy okupacyjne: amerykańską, brytyjską, francuską i radziecką, a Berlina - na 4 sek­tory okupacyjne. Wśród aliantów ujawniła się wola zdecydowanego zmniejszenia poten­cjału gospodarczego Niemiec i pozbawienia ich siły militarnej. Jednak Amerykanie, któ­rzy początkowo opowiadali się za trwałym przekształceniem Niemiec z kraju przemysło­wego w rolniczy (plan Morgenthaua), szybko odstąpili od tego pomysłu.

Konferencja Wielkiej Trójki w Poczdamie latem 1945 r. odbyła się z udziałem no­wego prezydenta Stanów Zjednoczonych, Harry'ego Trumana, i nowego premiera Wiel­kiej Brytanii, Clementa Attlee. Zatwierdzono wówczas granice Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz podział Prus Wschodnich między Polskę a ZSRR. Przywódcy alianccy zadecydowali o wysiedleniu ludności niemieckiej z Polski, Czechosłowacji i Węgier. Sprecyzowano zasady polityki okupacyjnej wobec Niemiec. Równocze­śnie podjęto decyzję o okupacji Austrii przez wojska amerykańskie, brytyjskie, francu­skie i radzieckie.

W Poczdamie powołano Radę Ministrów Spraw Zagranicznych, złożoną z przedsta­wicieli Chin, Francji, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego,

z zadaniem przygotowania traktatów pokojowych z państwami pokonanymi. Do roku 1947 traktaty takie podpisano z Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami i Włochami. Stopniowo pogarszające się stosunki między aliantami uniemożliwiły podpisanie trakta­tu pokojowego z Niemcami. Fakt ten przez wiele lat negatywnie wpływał na sytuację polityczną w Europie oraz podtrzymywał tymczasowość polskiej granicy zachodniej.

Uzgodnienia Wielkiej Trójki dotyczyły także kontynuowania wojny z Japonią i jej po­wojennej okupacji przez Stany Zjednoczone. Zwycięstwo nad Japończykami, kończące II wojnę światową, zaowocowało podziałem wpływów w Korei i Indochinach między ZSRR, Stany Zjednoczone, Francję i Wielką Brytanię.

Zakończenie wojny nie przerwało dramatu, jaki przeżywała ludność cywilna. Na podstawie decyzji Wielkiej Trójki rozpoczęły się przymusowe przesiedlenia Niemców z wielu krajów europejskich. W latach 1945-1950 objęły one 12 mln osób deportowanych do stref okupacyjnych Niemiec. Migracje powojenne wystąpiły także w Azji, gdzie 3 mln Japończyków musiało się wycofać z dotychczas okupowanych obszarów Mandżu­rii, Korei i Tajwanu. Związek Radziecki, w celu zwiększenia zasobów siły roboczej, de­portował w głąb własnego terytorium blisko 900 tyś. osób narodowości niemieckiej. W mniejszej skali wystąpiły ruchy ludnościowe na pograniczu słowacko-węgierskim. Na wysiedlenia nałożyły się masowe powroty do miejsc zamieszkania byłych więźniów obozów koncentracyjnych i migracje ocalałych Żydów, masowo opuszczających Europę Środkową. Część z nich trafiła do Palestyny i wzięła udział w tworzeniu powołanego w 1948 r. Państwa Izrael. W konsekwencji wystąpiło zjawisko, które można nazwać no­wożytną „wędrówką ludów". Towarzyszyło mu tworzenie, głównie w Europie Zachod­niej, licznych obozów dla przesiedleńców. W szczytowym momencie przebywało w nich ok. 8 mln dipisów.

Zgodnie z decyzjami podjętymi w Poczdamie oddano pod polską administrację zie­mie leżące na wschód od linii Odry i Nysy Łużyckiej, południową część byłych Prus Wschodnich oraz obszar Wolnego Miasta Gdańska. Na terytorium Polski znalazły się m.in. Opole, Wrocław, Zielona Góra, Szczecin, Koszalin, Słupsk, Elbląg i Olsztyn, wcho­dzące do 1939 r. w skład Rzeszy. Ustalenia przebiegu granicy ze Związkiem Radzieckim dokonano w ramach umowy moskiewskiej z sierpnia 1945 r., pozostawiając poza macie­rzą m.in.: Stanisławów, Tarnopol, Lwów, Łuck, Brześć, Nowogródek i Wilno. W rezulta­cie decyzji granicznych nastąpiło przesunięcie centrum państwa polskiego ze wschodu na zachód, co odpowiadało celom politycznym wielkich mocarstw, a zwłaszcza ZSRR.

Obszar Polski uległ zmniejszeniu z 390 rys. km² w okresie międzywojennym do 312 tyś. km² po 1945 r. Wschodnie i południowo-wschodnie tereny II Rzeczypospolitej, łącznie 180 tyś. km², zostały włączone do ZSRR. Jednocześnie przyłączono do Polski ob­szary na zachodzie i pomocy o powierzchni 103 tyś. km². Przyłączone terytoria początko­wo nazwano Ziemiami Odzyskanymi, a następnie Ziemiami Zachodnimi i Połnocnymi.

Zmiana granic politycznych wywołała potężne zewnętrzne i wewnętrzne ruchy mi­gracyjne w Polsce. Szacuje się, że w latach 1945-1949 objęły one w sposób zorganizo­wany ok. 9 mln obywateli polskich

i ok. 3 mln Niemców. Konsekwencją przesunięcia granicy wschodniej było przesiedlenie na nowy obszar państwa polskiego ok. 1,5 mln Polaków zamieszkujących do 1939 r. Kresy Wschodnie, a w czasie wojny rozproszonych po całym ZSRR. Jednocześnie tysiące Ukraińców, Białorusinów i Litwinów deportowano do odpowiednich republik radzieckich.. Miejsce wysiedlonych z Ziem Zachodnich i Północnych 2,3 mln Niemców zajęła ludność polska, głównie z Kresów Wschodnich. Do ogólnego obrazu należy dodać powrót Polaków z Zachodu, głównie żołnierzy, oraz przymusowe wysiedlenie w 1947 r. Ukraińców i Łemków z Bieszczadów w ramach akcji „Wisła”.

Straty wojenne i migracje sprawiły, że ludność Polski licząca w 1938 r. 34,8 mln osób zmalała w 1946 r. do 23,9 mln, a następnie zaczęła stopniowo rosnąć, osiągając w 1949 r. 24,6 mln osób. W stosunku do okresu międzywojennego zasadniczo zmieni­ła się struktura narodowościowa społeczeństwa. Zdecydowanie zmalała rola mniejszo­ści narodowych, co sprawiło, że Polska praktycznie stała się państwem jednonarodowym. z dominacją religii rzymskokatolickiej. Powojenne migracje wpłynęły także na zwiększenie odsetka ludności żyjącej w miastach. Konsekwencją wojny były zatem nie tylko dotkliwe straty biologiczne, lecz także głębokie zmiany strukturalne polskiego społeczeństwa.

Państwem, które mimo potężnych ofiar wyniosło z wojny największe korzyści poli­tyczne, był Związek Radziecki. W wyniku ustępliwości mocarstw zachodnich, pragną­cych, aby ZSRR zdobył się na jak największy wysiłek militarny, powiększył on swoje terytorium o blisko 700 tyś. km², zamieszkanych przez 20 mln osób. ZSRR objął poli­tycznymi wpływami Europę Środkową oraz kraje bałkańskie, tworząc podporządkowany sobie blok radziecki. W roku 1948, w wyniku sporów politycznych oraz ideologicznych, blok radziecki opuściła Jugosławia. Odtąd kraj ten rozwijał się poza istniejącymi ugrupo­waniami politycznymi, wykorzystując sympatie Zachodu. Tymczasem Związek Radziec­ki wzmocnił swoją rolę na Dalekim Wschodzie. Wydatnie pomógł w powołaniu Chińskiej Republiki Ludowej w 1949 r. oraz umocnieniu wpływów komunistycznych w Korei i Wietnamie.

Rosnąca pozycja ZSRR i jego ambicje mocarstwowe skłoniły władze amerykańskie do podjęcia przeciwdziałań. Zostały one sformułowane przez prezydenta Trumana w for­mie doktryny powstrzymania. Truman oskarżył ZSRR o naruszanie karty Organizacji Narodów Zjednoczonych, wprowadzanie rządów dyktatorskich w Europie Środkowej i ingerencję w sprawy wewnętrzne innych państw. Doktryna głosząca wspieranie „wszystkich wolnych narodów zmagających się z próbami zdominowania przez uzbrojo­ne mniejszości lub siły zewnętrzne" przewidywała udzielenie pomocy państwom zagro­żonym przez ZSRR, zwłaszcza Grecji i Turcji.

Doktryna Trumana unaoczniła rozpad koalicji wojennej i zainaugurowała w stosun­kach między Wschodem a Zachodem zimną wojnę, która spowodowała pogorszenie kli­matu politycznego oraz zrywanie kontaktów ekonomicznych i kulturalnych. Zimna woj­na stała się podstawą utworzenia w 1948 r. paktu brukselskiego (z udziałem Francji, Wiel­kiej Brytanii, Belgii, Holandii i Luksemburga), gwarantującego współdziałanie na wypadek agresji. W roku 1949 państwa paktu oraz Stany Zjednoczone, Kanada, Włochy Dania, Norwegia, Islandia i Portugalia podpisały traktat o powołaniu NATO (North Atlan­tic Treaty Organization) jako sojuszu obronnego. Ten sam rok przyniósł utworzenie z 3 zachodnich stref okupacyjnych Republiki Federalnej Niemiec (RFN), ze strefy ra­dzieckiej zaś - Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD). Ustanowienie różniących się pod względem ustrojowym dwóch państw niemieckich utrwaliło na kilkadziesiąt lat podział polityczny Europy.

Wyzwolenie Polski spod okupacji hitlerowskiej przez Armię Czerwoną i decyzje Wielkiej Trójki sprawiły, że o powojennych losach Polski decydował Związek Radziec­ki. Jego przywódcy, nie rezygnując z planu przekształcenia Polski w republikę radziecką, doraźnie przygotowali model państwa satelickiego z uzależnionymi od Kremla władza­mi. Latem 1944 r. został sformowany w Moskwie rząd zależny od Stalina — Polski mitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Jego trzon stanowili komuniści przebywający w ZSRR i okupowanym kraju, skupieni w Polskiej Partii Robotniczej (PPR), oraz mało znani ludowcy i socjaliści.

Instalowanie w kraju promoskiewskich władz mogło się odbyć tylko pod osłoną obecnej na ziemiach polskich Armii Czerwonej. Na przeszkodzie stało istnienie uznane go na arenie międzynarodowej rządu emigracyjnego w Londynie oraz jego delegatury i siły zbrojnej w okupowanej Polsce. Nie bez znaczenia była także postawa społeczeństwa nieakceptującego systemu komunistycznego powstałego w ZSRR, zagrażającego niepod­ległości Polski.

Oficjalny program władz narzuconych Polsce został zaprezentowany w Manifeście PKWN ogłoszonym 22 lipca 1944 r. W Manifeście odmówiono rządowi emigracyjne­mu w Londynie prawa reprezentowania narodu. Za legalną uznano konstytucję z marca 1921 r., opowiadano się za rozszerzeniem granic kraju na zachodzie i północy, od­daniem ziem na wschodzie ZSRR oraz związaniem się z tym państwem trwałym soju­szem. W Manifeście deklarowano także swobody obywatelskie i współpracę z krajami zachodnimi.

Powołanie PKWN było ważnym elementem stalinowskiej polityki faktów dokonah nych, zmierzających do zniewolenia Polski. Kolejne inicjatywy Kremla przekształcające PKWN w Rząd Tymczasowy, a w czerwcu 1945 r. w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej eliminowały wpływy rządu emigracyjnego i polityków opozycyjnych w kraju. Znamienne dla tego procesu były sfałszowane wyniki wyborów do sejmu w 1947 r., prze­prowadzonych w warunkach zastraszenia i terroru. Oficjalnie stwierdzały one zdecydo­wane zwycięstwo komunistów i współpracujących z nimi socjalistów. Rzeczywiste rezul­taty były korzystne dla opozycyjnego Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL), ale nie zmieniło to faktu, iż kluczowe stanowiska w państwie objęli komuniści z PPR i działacze sojuszniczej Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS).

Wybory otworzyły drogę do jawnego wprowadzania radzieckich instytucji ustrojo­wych, dominacji partii komunistycznej i wzmożonej walki z opozycją. W tym samym czasie nasiliły się spory frakcyjne wśród komunistów rywalizujących o względy Moskwy. Ich ofiarą padł sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka, oskarżony o próbę realizowania polskiej drogi do socjalizmu. Na czele PPR, a następnie Polskiej Zjednoczonej Partii Ro­botniczej (PZPR) stanął wierny wykonawca poleceń Stalina, Bolesław Bierut. Pod jego kierownictwem postępowała, zgodnie z dyspozycjami Kremla, stalinizacja życia społecz­nego Polski.

Tworzenie powojennego ładu ekonomicznego

Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy

W lipcu 1944 r., gdy jeszcze z pełną intensywnością toczyły się działania zbrojne, z ini­cjatywy prezydenta Roosevelta zebrały się w Bretton Woods (stan New Hampshire) dele­gacje 44 państw, aby omówić problemy finansowe, z jakimi może się spotkać gospodar­ka światowa po zakończeniu wojny. Mając w pamięci liczne trudności walutowe i płatni­cze lat 1918-1939, wyrażano poparcie dla systemu waluty złotej, ułatwiającej wymianę międzynarodową oraz przyczyniającej się do stabilizacji gospodarczej poszczególnych krajów. W Bretton Woods, przy istotnym wpływie koncepcji ekonomisty z Harvardu, Harry'ego White'a, zadecydowano o powstaniu Międzynarodowego Funduszu Waluto­wego ^:— MFW (International Monetary Fund — IMF) oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju — Banku Światowego (International Bank for Reconstruction and Development — World Bank — IBRD).

Zadaniem utworzonego pod koniec 1945 r. MFW było rozwiązywanie problemów bilansów płatniczych oraz stabilizacja walut oparta na prymacie dolara. Pozycja dolara wynikała z jego zewnętrznej wymienialności na złoto, polegającej na tym, że banki centralne innych państw mogły otrzymać złoto za posiadane dolary USA. Parytet waluty amerykańskiej wobec złota utrzymano na poziomie przedwojennym, wynoszącym 35 dol. za uncję złota. Państwa członkowskie MFW, ustalając parytet swoich walut wobec złota, uzyskiwały pośrednią (za pośrednictwem dolara USA) wymienialność tych walut na złoto. Jednocześnie zo­bowiązywały się do utrzymywania kursu wymiany walut narodowych w granicach nieprzekraczających 1% ich parytetu. W przypadku trudności w utrzymaniu granic kursu kraje członkowskie mogły liczyć na pomoc Funduszu w postaci złota, dolarów i walut wymienialnych.

Środki MFW pochodziły z wpłat państw członkowskich w walutach narodowych (75%) oraz dolarach i złocie (25%). Wysokość składki zależała od poziomu dochodu na­rodowego i udziału państwa w handlu światowym. Początkowo największy udział miały Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Fundusz rozpoczął działalność w Waszyngtonie w 1947 r., a jego pierwszym znaczącym osiągnięciem była skuteczna pomoc przy prze­prowadzaniu w 1949 r. dewaluacji walut w krajach zachodnioeuropejskich i Kanadzie.

Celem Banku Światowego była pomoc w procesie powojennej odbudowy przez udzielanie pożyczek na cele rozwojowe i ułatwianie inwestycji prywatnych. Służyły one rozbudowie dróg, linii kolejowych, portów, systemów energetycznych i irygacyjnych. Kapitał zakładowy Banku w wysokości 10 mld dol. był podzielony na 100 tyś. udziałów wykupywanych przez państwa członkowskie. Najwięcej udziałów zakupiły Stany Zjed­noczone, Wielka Brytania i Związek Radziecki. Do roku 1950 liczba członków Banku Światowego osiągnęła 52. Początkowo, wbrew przyjętym zasadom, z pożyczek Banku korzystały tylko kraje kapitalistyczne, m.in. Francja, Holandia i Chile.

Polska należała do grupy krajów uczestniczących w konferencji w Bretton Woods. Delegacja, na której czele stał Leon Grosfeld, reprezentowała rząd emigracyjny w Lon­dynie. Obecność Polski w instytucjach utworzonych w Bretton Woods zaakceptowały władze powołane w Warszawie. Na konferencji w 1946 r., podczas której wybierano wła­dze Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego, delegacji naszego kraju przewodniczył prezes Narodowego Banku Polskiego, Edward Drożniak.

Polska wniosła do MFW udział w wysokości 125 mln dol., ale nie była w stanie wywiązać się z aportu w postaci złota. Kontrowersje w stosunkach z Funduszem budziły tak­że kwestie parytetu złotego, uniemożliwiające zaciąganie pożyczek. Jednak istotniejszy problem stanowiła zależność polityczna Polski od ZSRR. W warunkach pogarszania się stosunków między Wschodem a Zachodem w 1950 r. Polska wystąpiła z MFW. W tym samym roku Polska opuściła także Bank Światowy, w którym bezskutecznie ubiegała się o kredyt w wysokości 600 mln dol. na modernizację górnictwa, podniesienie poziomu rol­nictwa i rozbudowę przemysłu rolno-spożywczego.

Oprócz realizacji pomysłów z Bretton Woods, pod wpływem sugestii amerykańskie­go prezydenta Trumana, podjęto prace nad stworzeniem Międzynarodowej Organizacji Handlu (International Trade Organisation — ITO). Jednak różnice stanowisk Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii dotyczące zasad handlu międzynarodowego uniemoż­liwiły realizację tego projektu. Sukcesem zakończyły się natomiast negocjacje 23 państw, które w 1947 r. w Genewie podpisały Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade — GATT). Rola GATT polegała na ułatwianiu między­narodowych stosunków gospodarczych przez eliminację dyskryminacji w handlu, po­wszechne wprowadzenie klauzuli największego uprzywilejowania i ponowne wprowa­dzenie wymienialności walut. Jak przewidywano, w przyszłości GATT miał się stać agen­dą ITO. W praktyce przez pół wieku działał samodzielnie.

Bank Światowy, GATT i MFW pomagały w przezwyciężaniu powojennych trudności ekonomicznych, umacnianiu elementów rynku oraz tworzeniu międzynarodowego syste­mu walutowego i celnego, kreującego wolny handel. Niezwykle ważny był ich udział w odbudowie zniszczonych krajów Europy i Dalekiego Wschodu. Trudności przeżywane przez przemysł i rolnictwo oraz brak rezerw walutowych sprawiały, że deficyt handlowy tych państw sięgał przeszło 7 mld dol.

UNRRA i plan Marshalla

Wśród społeczności krajów, które najsilniej ucierpiały w okresie wojny, panowała nie­pewność i poczucie braku perspektyw. Ułatwiało to agitację partiom radykalnym, zwłasz­cza komunistycznym, oraz sprzyjało walce ekonomicznej organizowanej przez związki zawodowe. W tych warunkach już od lipca 1945 r. Stany Zjednoczone rozpoczęły akcję pomocy dla zniszczonej Europy, a następnie objęły nią inne regiony świata (Afrykę, Chi­ny, Japonię). Było to możliwe, gdyż Stany Zjednoczone wkroczyły w okres powojenny z dużymi możliwościami eksportowymi, zarówno artykułów przemysłowych, jak i produktów rolnych, oraz z dobrą sytuacją finansową. Do dystrybucji pomocy amerykańskiej wykorzystywano różne organizacje rządowe i charytatywne. Początkowo największą rolę odgrywała powołana w Waszyngtonie w 1943 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy — United Nations Relief and Rehabilitation Administration (UNRRA). Pomoc UNRRA w postaci dostaw żywności, odzieży, lekarstw, paliw, ziarna siewnego, zwierząt hodowlanych, narzędzi i środków transportu do początku 1948 r. osiągnęła wartość ok. 4 mld dol.

Polska była krajem założycielskim UNRRA, dostarczała produktów przeznaczonych na pomoc i korzystała z dostaw. Przekazała do dyspozycji UNRRA m.in. 25 tyś. ton ce­mentu i 100 tyś. ton węgla, który otrzymały Austria oraz Jugosławia. Wartość dostaw UNRRA do Polski, głównie żywności, w latach 1945-1947 osiągnęła 480 mln dol.

Oprócz nieodpłatnej pomocy Amerykanie ułatwiali krajom europejskim i Japonii za­kupy żywności oraz dóbr inwestycyjnych na kredyt. Rozwiązywano także problemy za­dłużenia wojennego. Na podstawie układów finansowych Stanów Zjednoczonych z Fran­cją i Wielką Brytania kraje te uzyskały pożyczkę na spłatę zobowiązań wynikających z dostaw w ramach Lend-Lease Act. W roku 1946 ze środków amerykańskich sfinanso­wano połowę europejskiego i 2/3 japońskiego importu ze Stanów Zjednoczonych.

Szerszą inicjatywę ogłosił w czerwcu 1947 r. amerykański sekretarz stanu, generał George Marshall. Podczas wystąpienia na Uniwersytecie Harvarda przedstawił on pro­gram pomocy gospodarczej dla Europy, którego celem było przyspieszenie powojennej odbudowy i podniesienie stopy życiowej ludności. Na jesieni tego samego roku z podob­nym programem administracja amerykańska wystąpiła wobec Japonii. Niemały wpływ na stanowisko Amerykanów miała rozlewająca się fala niepokojów społecznych w Europie i Japonii, wywołanych złą sytuacją ekonomiczną. Partie komunistyczne wykorzystywały je w propagandzie antykapitalistycznej i w celu umocnienia swoich pozycji politycznych. Niezwykle silne były wpływy komunistów w zagłębiach przemysłowych Niemiec, Fran­cji i Włoch, a także w Japonii.

Plan Marshalla zaproponowano większości państw kontynentu. Pod naciskiem Krem­la, dostrzegającego antykomunistyczne ostrze programu pomocowego, zrezygnowały z niego kraje bloku radzieckiego, min. zainteresowana tym programem Polska. Dla Eu­ropy Środkowo-Wschodniej oznaczało to utratę możliwości uzyskania kredytów amery­kańskich i silniejsze podporządkowanie polityce ZSRR w ramach tzw. planu Mołotowa. Odrzucenie planu Marshalla świadczyło o narastaniu zimnej wojny, w której zasadniczą rolę odgrywała wojna gospodarcza między Wschodem a Zachodem.

Plan Marshalla, oficjalnie nazwany Planem Odbudowy Europy (European Recovery Program — ERP), zainaugurowany w kwietniu 1948 r. i realizowany do połowy 1953 r., nie przewidywał doraźnej pomocy o charakterze konsumpcyjnym, ale miał na celu zwięk­szenie udziału Stanów Zjednoczonych w odbudowie potencjału produkcyjnego Europy Zachodniej. Szesnaście krajów objętych planem Marshalla utworzyło Europejską Organi­zację Współpracy Gospodarczej (Organization for European Economic Cooperation — OEEC) w celu określenia potrzeb i dzielenia pomocy między państwa członkowskie.

Wybitną rolę w pracach OEEC, jako zalążka procesu integracji europejskiej, odegrał jej prze­wodniczący, belgijski polityk Paul Henri Spaak.

W latach 1948-1952 OEEC uzyskała pomoc amerykańską o wartości 13,6 mld dol., co stanowiło 1/2 zapotrzebowania zgłoszonego Amerykanom. Pomoc wykorzystano na zakup żywności, pasz, nawozów sztucznych, surowców, paliw oraz zwiększenie i uno­wocześnienie zdolności wytwórczych przemysłu. Głównymi odbiorcami amerykańskich towarów były: Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy Zachodnie i Holandia. Pomoc marshallowska stanowiła 2/3 importu do Europy ze strefy dolarowej. Powszechnie uwa­ża się, że bez niej odbudowa Europy Zachodniej przebiegałaby znacznie wolniej, a po­szczególne kraje byłyby dłużej nękane problemami społecznymi. W tym sensie plan Marshalla był reakcją na rozszerzenie się wpływów radzieckich w Europie Środkowej i aktywizację ruchu komunistycznego na zachodzie kontynentu.

Nowy gospodarczy podział świata

Początkowo instytucje międzynarodowe były tworzone przy udziale ZSRR i jego sateli­tów, z myślą o wzajemnych korzyściach ekonomicznych. W miarę narastania zimnej woj­ny górę brały kryteria polityczne, co z początkiem lat 50. doprowadziło do wycofania się państw wschodnich z Banku Światowego i MFW. Pod egidą ZSRR przystąpiły one do tworzenia własnych, izolowanych instytucji międzynarodowych, wzmacniających kontrolę Kremla nad krajami satelickimi. W styczniu 1949 r. Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR powołały odpowiednik OEEC w postaci Rady Wzajem­nej Pomocy Gospodarczej (RWPG). W tym samym roku przystąpiły do Rady Albania i NRD. Oficjalnie zadaniem RWPG była pomoc naukowo-techniczna oraz wymiana su­rowców, żywności, maszyn i uzbrojenia. Początkowo RWPG była mało aktywna, a jej członkowie ograniczali się do współpracy dwustronnej. Rada koncentrowała się na zwiększeniu wymiany wewnętrznej, zastępującej kontakty gospodarcze z Zachodem.

Było to konieczne, ponieważ zimna wojna, a zwłaszcza wycofanie się ZSRR i krajów satelickich z planu Marshalla doprowadziły do stałego kurczenia się wymiany towarowej między Wschodem a Zachodem. Negatywny wpływ na handel ze Wschodem miała uchwalona przez amerykański Kongres w 1949 r. ustawa o kontroli eksportu.

Konsekwencją II wojny światowej było zainaugurowanie procesu dekolonizacji. Ten­dencje emancypacyjne najsilniej wystąpiły w brytyjskich Indiach, które miały wielki wkład w zwycięstwo nad faszyzmem. W roku 1947 w miejsce dawnej kolonii brytyjskiej powstały niepodległe Indie i Pakistan. W następnym roku pojawiły się niezależne Cejlon i Birma, a w 1949 r. — Indonezja. Kraje postkolonialne dołączyły do grupy państw zacofanvch gospodarczo w Afryce, Ameryce Łacińskiej i Azji, tworząc tzw. Trzeci Świat. W skład Trzeciego Świata wchodziły kraje silnie zróżnicowane pod względem ustrojo­wym i ekonomicznym, nękane rozgrywkami wewnętrznymi o władzę oraz orientację w polityce zagranicznej, a przede wszystkim wielkimi problemami gospodarczymi i spo­łecznymi.

U progu lat 50. trójdzielny podział polityczny i gospodarczy świata stał się po­wszechnie dostrzeganą rzeczywistością. Tworzyły go rozwinięte kraje o gospodarce ryn­kowej, z dominującą pozycją Stanów Zjednoczonych (Pierwszy Świat), kraje bloku radzieckiego (Drugi Świat) i kraje rozwijające się (Trzeci Świat). Stany Zjednoczone stanęły na czele koalicji demokratycznych i kapitalistycznych społeczeństw. Wokół Związku Radzieckiego konsolidowały się gospodarczo kraje, które w wyniku dyktatu wielkich mocarstw stały się jego satelitami. Narzucony im ustrój ekonomiczny charak­teryzowało centralne planowanie i dominacja własności państwowej. Kraje Trzeciego Świata, w których podejmowano różne eksperymenty gospodarcze stały się przedmio­tem rywalizacji krajów o gospodarce rynkowej i bloku radzieckiego.

Źródla:

1. Janusz Kaliński, Historia gospodarcza XIX I XX wieku, Wydawnictwo PWE 2008, wydanie II,

2. J. Kaliński, Zarys historii gospodarczej XIX i XX wieku, Efekt, Warszawa 2002,

3. Z. Landau, J. Kaliński, Gospodarka Polski w XX wieku, PWE, Warszawa 1998.