Nowy ład międzynarodowy

Nowy ład międzynarodowy

Wstęp
1. Upadek komunizmu

1.1. Rozpad systemu dwubiegunowego
1.2. Wybory 4 czerwca 1989 r. i upadek muru berlińskiego
1.3. Wojna w Zatoce Perskiej

2. Nowy podział — Północ–Południe

2.1. Cechy charakterystyczne państw Północny

2.2. Cechy charakterystyczne Południa

3. Regionalizm

4. Globalne problemy

4.1. Problemy demograficzne i żywnościowe

4.2. Problemy surowcowo-energetyczne
4.3. Globalny brak wody

4.4. Terroryzm — problem XXI wieku

5. W stronę multilateralizmu
Słownik

Bibliografia
Bibliografia stron WWW

1

Nowy ład międzynarodowy

Wstęp

W końcu komunizm upadł, po części na
skutek sklerozy systemu, a po części pod

presją Zachodu (...)

Henry Kissinger

Świat wkroczył w XX wiek w okresie dominacji Stanów Zjednoczonych. Mocarstwo to na
każdym kroku podkreśla swoją rolę i dąży do jej utrzymania. Świat dwubiegunowy
— prosty w ocenie — zakończył swoje istnienie w 1991 r. Od tego czasu, mimo
dominującej roli Waszyngtonu, coraz więcej państw decyduje o kształcie współczesnych
stosunków politycznych. Duże znaczenie ma podział na państwa bogate i biedne, których
wzajemne relacje znajdują się na pograniczu współpracy i rywalizacji. Dodatkowym
elementem zmieniającym środowisko międzynarodowe stały się przejawy inicjatyw
regionalnych. Mimo wielu pozytywnych efektów, prowadzą one nieuchronnie do
konfrontacji z procesami globalizacyjnymi. Niektóre aspekty globalnych problemów
wydają się kluczowe dla przyszłości świata międzynarodowych stosunków. Przyszłe
konflikty zapewne będą wymuszane przez niedobory takich surowców, jak woda. Już dziś
przejawy takich procesów nie należą do rzadkości. I wreszcie zadajmy pytanie
podstawowe: czy państwa i inni uczestnicy stosunków międzynarodowych w XXI wieku
będą współpracować, czy dążyć do rywalizacji?

2

Nowy ład międzynarodowy

1. Upadek komunizmu

Na stan współczesnych stosunków międzynarodowych wpłynęły następujące wydarzenia:
1) rozpad systemu dwubiegunowego,
2) wybory 4 czerwca 1989 r. w Polsce,
3) zjednoczenie Niemiec,
4) wojna w Zatoce Perskiej.

1.1. Rozpad systemu dwubiegunowego

Rywalizacja między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim prowadziła
nieuchronnie do sytuacji konfliktowych o dużym wskaźniku zagrożenia dla
bezpieczeństwa międzynarodowego. Oba mocarstwa prowadziły grę na wyczerpanie
przeciwnika. „Początkiem końca” imperium radzieckiego było objęcie fotela
prezydenckiego przez Ronalda Reagana. Amerykański prezydent uznał Związek Radziecki
za imperium zła. Najważniejszym celem administracji Reagana było doprowadzenie do
sytuacji, w której istnienie Związku Radzieckiego straci rację bytu. Orężem w walce
Stanów Zjednoczonych stały się dwie kwestie: prawa człowieka i wyścig zbrojeń. O ile
pierwsza z nich przedstawiała Związek Radziecki w negatywnym świetle na arenie
międzynarodowej, o tyle druga prowadziła do wzrostu budżetu obronnego, a w ocenach
amerykańskich strategów radziecka gospodarka nie była na to przygotowana.
Amerykański prezydent powrócił do odłożonych programów budowy nowych broni, takich
jak bombowiec B-1, czy nowych rakiet międzykontynentalne ICBM (ang. Intercontinental
Ballistic Missiles).

3

Nowy ład międzynarodowy

30

20

10

0

metry

AMERYKAŃSKO-RADZIECKI POTENCJAŁ MIĘDZYKONTYNENTALNYCH POCISKÓW BALISTYCZNYCH

Liczba rozmieszczonych

Głowice pocisków

Zasieg maksymalny (m)

SS–11

SS–33

SS–17

SS–18

SS–19

SS–24

SS–23

MENUTEMAN II

MENUTEMAN III PEACEKEEPER

350

4

10 600–13 000

60

1

9 400

110

4

10 000

200

10

11 000

320

6

10 000

ok. 58

10

10 000

ok.170

1

10 500

450

1

12 500

500

3

11 000

50

do 10

11 000

Amerykańskie i radzieckie pociski balistyczne

Źródło: FAS. Witryna internetowa.

http://www.fas.org/irp/dia/product/smp_89.htm

, stan z 20 kwietnia 2005 r.

Ponadto doktryna Reagana zakładała pomoc dla ruchów niepodległościowych
w państwach obozu komunistycznego. Niewątpliwie duże znaczenie miało również dojście
do władzy Michaiła Gorbaczowa. Reformy (pierestrojka i glasnost), jakie wprowadził
radziecki przywódca z pewnością przyczyniły się do upadku Związku Radzieckiego.

Najważniejsze jednak znaczenie miały decyzje dotyczące:
1) wprowadzenia w 1983 roku w ramach NATO amerykańskich rakiet średniego zasięgu

do Europy,

2) budowy

systemu

Strategicznej Inicjatywy Obronnej (SDI).

Plan budowy SDI zmusił władze radzieckie do pokojowych rozmów, które rozpoczęto
w 1983 r. Przełomem we wzajemnych stosunkach było spotkanie między Ronaldem
Reaganem i Michaiłem Gorbaczowem w stolicy Islandii Reykjaviku. Postanowiono
wówczas o 50% ograniczeniu arsenału broni strategicznej w ciągu 5 lat i zniszczeniu
wszystkich pocisków balistycznych w ciągu 10 lat. Przełomową była decyzja Michaiła
Gorbaczowa o zmniejszeniu wojsk radzieckich o 500 tys. Tym samym dyplomatyczne
rozmowy amerykańsko-radzieckie zaowocowały upadkiem systemu komunistycznego.

1.2. Wybory 4 czerwca 1989 r. i upadek muru berlińskiego

Kluczowe znaczenie dla upadku bloku ZSRR, obok polityki Stanów Zjednoczonych, miała
sytuacja w Polsce. Między 6 lutego a 5 kwietnia 1989 r. odbyły się obrady Okrągłego

4

Nowy ład międzynarodowy

Stołu. Stronę opozycyjną reprezentowali m.in. Lech Wałęsa i Tadeusz Mazowiecki,
rządową zaś m.in. generał Czesław Kiszczak. W czasie obrad powołano komisje do spraw
reform politycznych, polityki społecznej i gospodarczej oraz pluralizmu związkowego.

W wyniku porozumień wprowadzono:
1) pluralizm

związkowy (powtórna legalizacja NSZZ Solidarność, która odbyła się

17 kwietnia 1989 r.),

2) wolność słowa i zrzeszania się,
3) dwuizbowy

parlament,

4) urząd prezydenta państwa,
5) gospodarkę rynkową,
6) apolityczność sądów i prokuratury,
7) samorząd terytorialny.

W wyniku zawartych porozumień doprowadzono do wolnych wyborów, które odbyły się
4 czerwca 1989 r. W wyniku wyborów kontraktowych stronie rządowej zapewniono 65%
mandatów, a 35% opozycji. Jednak w wyborach do Senatu strona PZPR przegrała,
uzyskując tylko 1 mandat w 100-osobowej Izbie Wyższej. Wkrótce wybrano pierwszego
premiera, którym został Tadeusz Mazowiecki. W zdecydowany sposób wpłynęło to na
dalszą politykę zagraniczną Rzeczpospolitej i państw Europy Środkowo-Wschodniej.
W expose minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski zapewnił
o proeuropejskim i proatlantyckim kursie polityki zagranicznej.

Drugim istotnym wydarzeniem był upadek muru berlińskiego i zjednoczenie
Niemiec. Od 13 sierpnia 1961 do 9 listopada 1989 r. w państwie niemieckim
funkcjonował system umocnień długości 45,1 km, oddzielający Berlin Wschodni od
Berlina Zachodniego. 13 sierpnia 1961 r. władze NRD zamknęły przejścia do Berlina
Zachodniego. Uniemożliwiło to kontakty między rodzinami, a także było elementem
sporów i gry międzynarodowej. Dopiero po przemianach w Polsce, 19 listopada 1989 r.,
rozpoczęto demontaż muru berlińskiego. Wkrótce potem, 10 lutego 1990 r. radziecki
przywódca wyraził zgodę na zjednoczenie i rozpoczęto negocjacje na tzw. konferencji
2 + 4 (obu państw niemieckich oraz Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji
i ZSRR). Przede wszystkim podjęto problem przyszłego bezpieczeństwa sąsiadów
zjednoczonych Niemiec. W konsekwencji doprowadziło to do zjednoczenia Niemiec przez
przyłączanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej do Republiki Federalnej Niemiec.
Helmut Kohl przyznał, że „Upadek muru berlińskiego symbolizuje koniec zimnej wojny”
(Przemówienie kanclerza Republiki Federalnej Niemiec Helmuta Kohla w obu izbach

5

Nowy ład międzynarodowy

parlamentu Rzeczypospolitej Polskiej Warszawa, 6 lipca 1995 r.

http://www.zbiordokumentow.pl/1995/3/1.html

).

1.3. Wojna w Zatoce Perskiej

Interpretacja konfliktów w rejonie Zatoki Perskiej sprowadza się w głównej mierze do
rozważań, kto ile zarobił i dlaczego ropa naftowa drożeje od czasu wybuchu konfliktu
w regionie? Niemniej jednak wojna w Zatoce Perskiej w 1991 r. definitywnie zakończyła
erę zimnej wojny. W odpowiedzi na aneksję Kuwejtu przez rząd Saddama Husajna
powstała, pod przewodnictwem USA, koalicja 28 państw (w tym ZSRR). Posiadając
mandat Rady Bezpieczeństwa państwa podjęły się przeprowadzenia operacji wojskowej
Pustynna Burza. Władze w Iraku otrzymały ultimatum, w którym wzywano Bagdad do
wycofania się z Kuwejtu do 15 stycznia 1991 r. Działania wojenne trwały od 17 stycznia
do 28 lutego, kiedy to Irak zaakceptował rezolucję ONZ. Koalicja antyiracka zastosowała
w walce najnowocześniejsze rodzaje broni.

W konsekwencji Stany Zjednoczone przejęły rolę hegemona w stosunkach
międzynarodowych. Po wojnie w Zatoce Perskiej stało się jasne, że nowoczesne
uzbrojenie stanie się ważnym czynnikiem „wojny limitowanej” — tj. ograniczającej się do
danego rejonu geograficznego. Fakt ten skłonił inne państwa do szybkiej modernizacji
własnych sił zbrojnych (m.in. Chiny czy Indie).

Ostatecznie o dominacji Stanów Zjednoczonych zdecydowały trzy czynniki:
1) wojna w Zatoce Perskiej i wzrost roli Stanów Zjednoczonych po upadku Związku

Radzieckiego,

2) rozszerzenie NATO i włączenie państw Azji Centralnej do państw zrzeszonych

w Partnerstwie dla Pokoju (ang. Partnership for Peace),

3) interwencja

Sojuszu

Północnoatlantyckiego w Kosowie — zbombardowanie ambasady

ChRL w Belgradzie w maju 1999 r.

Słowa, które najpełniej oddają rzeczywistość końca komunizmu zostały wypowiedziane
przez ministra spraw zagranicznych RP Andrzeja Olechowskiego na forum ONZ: „Odszedł
stary świat — dwubiegunowy, konfrontacyjny. Nie jesteśmy już podzieleni. Ale nie
jesteśmy też zjednoczeni. W rzeczywistości wiele problemów, dotychczas uśpionych lub
ukrytych, wyszło na światło dzienne z zaskakującą siłą — konflikty etniczne,
nacjonalizmy, nietolerancja religijna. Zimną wojnę może jeszcze z powodzeniem zastąpić
»zimny pokój« lub — co gorsza — »gorący chaos«” (Przemówienie ministra spraw

6

Nowy ład międzynarodowy

zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Olechowskiego na 49. sesji
Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Nowy Jork, 27 września 1994 r.

http://www.zbiordokumentow.pl/1994/3/14.html

).

7

Nowy ład międzynarodowy

2. Nowy podział — Północ–Południe

Po II wojnie światowej strukturę stosunków międzynarodowych, oprócz podziału na blok
Zachodni i Wschodni, ujmowano również w kategoriach podziału na Północ i Południe.
Mimo iż podział ten funkcjonował w przeszłości, to należy przedstawić jego główne tezy,
gdyż często pojawia się on w rozważaniach o współczesnym i przyszłym kształcie życia
międzynarodowego. Według koncepcji podziału Północ–Południe do państw Północy
zaliczane są wysoko rozwinięte państwa Europy Zachodniej i Ameryki Północnej wraz
z Japonią, Australią, Nową Zelandią, Izraelem i Republiką Południowej Afryki, a także
średnio rozwinięte państwa byłego bloku radzieckiego, tj. ZSRR i jego sojusznicy
z Europy Środkowej i Wschodniej. Należy zwrócić uwagę, że z wyjątkiem Japonii są to
wyłącznie „kraje białe”. Mimo że państwa bogate stanowią zaledwie 1/3 ludności, to
wytwarzają one 2/3 światowego PKB. Do państw biednego Południa, czyli tzw. światowej
wsi, zaliczane są państwa Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji. Kraje te są dużo mniej
rozwinięte gospodarczo, zacofane technologicznie, a dodatkowo zamieszkane przez
2/3 ludności świata.

Mimo że doktryna światowej wsi i światowego miasta Mao Zedonga nie została oficjalnie
zaaprobowana przez wspólnotę międzynarodową, to jednak podział na państwa biedne
i bogate funkcjonuje. Ukształtowana linia podziału przetrwała upadek komunizmu
i w pełni zachowuje swoją aktualność jako podstawowa cecha struktury współczesnych
stosunków międzynarodowych. W podziale na pierwszy plan wysuwa się kryterium
rozwoju ekonomicznego. Państwa Północy to państwa bogate, o wysokim wskaźniku
PKB i rozwiniętej infrastrukturze. Tego nie można powiedzieć o biednym,
niedoinwestowanym Południu. Wystarczy wskazać państwa afrykańskie, które większość
własnych budżetów przeznaczają na spłaty zaciągniętych kredytów, a nie na rozwój
edukacji czy służby zdrowia. Na początku lat 80-tych z państw Północy do państw
Południa przepłynęło w formie pożyczek 43 mld dolarów, ale już pod koniec tej dekady,
w r. 1989, tendencja ta odwróciła się. Spłacające pożyczki Południe płaciło 50–60 mld
dolarów państwom Północy.

Drugim wyróżnikiem jest kryterium geograficzne. Państwa bogate to państwa na
półkuli północnej (za wyjątkiem Australii i Nowej Zelandii). Należy podkreślić, że są to
państwa zamieszkałe głównie przez białych, choć wielonarodowość Stanów
Zjednoczonych czy Europy nie przesądza o takiej charakterystyce. Ponadto do państw
Północy zaliczane są Japonia i Korea Południowa zamieszkałe przez rasę żółtą.

8

Nowy ład międzynarodowy

Dodatkowo należy wyróżnić kryterium cywilizacyjne. Cywilizacja to więzy krwi, język,
styl życia, religia. W każdej cywilizacji funkcjonują odmienne zwyczaje, prawa, normy
i wartości. Generalnie przyjmowane jest założenie, że Północ to cywilizacja
judeochrześcijańska, natomiast Południe to cywilizacje chińska, hinduistyczna i islamska,
a także latynoamerykańska i afrykańska. Cele i wartości wymienionych cywilizacji nie są
bynajmniej tożsame, a — jak dowodzą niektórzy naukowcy, np. P. Huntinton
— cywilizacje pozachrześcijańskie kontestują wartości cywilizacji Zachodu. To z kolei
prowadzi to zderzenia cywilizacji (ang. clash of civilization). Główny zagadnieniem tego
dyskursu jest pretendowanie przez każdą z cywilizacji do bycia uniwersalną
i przeciwstawianie się innym. Niewątpliwie przypomina to konfrontację między światem
zachodnim a Związkiem Radzieckim. Jednak podstawowe pytania koncentrują się wokół
problemu, na ile różnice będą prowadziły do wojen i konfliktów, a na ile przeciwności te
będą się wzajemnie uzupełniały?

Ostatnim kryterium przyjmowanym przy podziale na państwa bogate i biedne jest
kryterium instytucjonalne. W rozumieniu tego kryterium państwa Południa to państwa
rozwijające się, należące do Grupy–77 (

http://www.g77.org/

). W skład tej grupy,

działającej przy Organizacji Narodów Zjednoczonych, wchodzą 132 państwa. Organizacja
została powołana do życia w 1964 r. W odróżnieniu od państw Południa, państwa Północy
reprezentowane są w takich organizacjach, jak OBWE (Organizacja Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie, obejmująca 55 państw, w tym Rosję, Stany Zjednoczone
i Kanadę) i Euroatlantycka Rada Partnerstwa (skupiająca 44 państwa). OBWE wywodzi
się z Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie założonej na początku lat
70-tych XX w. Istotnym osiągnięciem KBWE jest negocjowany w ramach tej organizacji
Traktat o Siłach Konwencjonalnych w Europie (Treaty on Conventional Armed Forces in
Europe — CFE). Ponadto przyjmuje się, że państwa Północy to członkowie OECD
(ang. Organization for Economic Co-operation and Development
—

http://www.oecd.org/home/

)

2.1. Cechy charakterystyczne państw Północny

Z punktu widzenia politycznego twierdzenie, że państwa Północy w głównej mierze są
państwami świata cywilizacji zachodniej jest uprawnione. Zachód jest w stosunkach
międzynarodowych obszarem zintegrowanym przez grupę państw o podobnych
wartościach i określonych funkcjach. Za podstawę systemu zachodniego należy przyjąć
trzy główne filary:
1) gospodarkę rynkową i instytucje opieki socjalnej,

9

Nowy ład międzynarodowy

2) wartości kultury politycznej nadającej tożsamość,
3) podobną strukturę instytucji demokratycznych.

Pierwszy z filarów to ekonomiczny ustrój państw, oparty na zasadach rynkowych. Według
norm przyjętych przez OECD wspólnym mianownikiem dla państw Północy są:
1) rynek oligopolistyczny, na którym obok wielkich korporacji działają mniejsze firmy,
2) duży stopień uspołecznienia własności w sferze produkcji, w postaci kapitału

akcyjnego,

3) konkurencja pozacenowa, będąca konsekwencją marketingowej koncepcji

zarządzania podmiotami gospodarczymi,

4) interwencjonizm

państwowy w sferze gospodarki — zwiększanie nakładów na

programy badawczo-rozwojowe oraz w rolnictwie czy handlu zagranicznym,

5) stworzenie systemu konsultacji w postaci izb handlowo-przemysłowych, izb rolnych

i innych,

6) stworzenie

społeczeństwa informacyjnego, w którym informacja jest czynnikiem

produkcji oraz trwałym elementem systemu społecznego.

W obecnym układzie państwa Północy osiągnęły poziom rozwoju cywilizacyjnego, który
określany jest mianem postindustrialnego. Oznacza to, że w społeczeństwach tych
szeroko pojęty sektor usług publicznych, komunalnych, handlu, finansów, informatyki,
telekomunikacji, ubezpieczeń czy turystyki odgrywa decydującą rolę w wytwarzaniu
dochodu narodowego. Najlepszym przykładem jest to, że w państwach należących do
elitarnej grupy G-7 udział ten wynosi średnio 65%.

Idea atlantycka, czyli szeroko rozumiane relacje między Stanami Zjednoczonymi
a Europą, jest powszechnie przyjmowana za podstawę działań państw Północy. Jeśli
w czasie zimnej wojny sojusz amerykańsko-europejski był naturalną konsekwencją
świata bipolarnego, to po upadku ZSRR państwa musiały zredefiniować wspólne interesy
i doprecyzować ideę transatlantycką. W podpisanej 20 listopada 1990 r. przez USA i UE
transatlantyckiej deklaracji (Transatlantic Declaration of 1990) sygnatariusze zobowiązali
się do:
1) wspierania demokracji, rządów prawa i praw człowieka oraz postępu społecznego

w skali światowej,

2) zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego,
3) wspierania wzrostu gospodarczego i tworzenia stabilnej gospodarki światowej,

zapewniającej osiąganie celów socjalnych i gwarantującej stabilność
międzynarodową,

4) promowania zasad gospodarki rynkowej i wielostronnego systemu handlowego,

10

Nowy ład międzynarodowy

5) pomocy

państwom rozwijającym się,

6) wspierania reform w państwach Europy Zachodniej i Wschodniej.

Współpraca w ramach bogatych państw może przybierać następujące formy:
1) zapobieganie niepotrzebnym i kosztownym w sensie ekonomicznym i politycznym

konfliktom,

2) uzgadnianie

podejścia do poszczególnym problemów międzynarodowych,

np. w dwustronnych relacjach z ZSRR i ChRL, reżimu proliferacji, zagrożeń
bezpieczeństwa międzynarodowego,

3) utrzymanie

spójności państw Północy przez wykazywanie większego zrozumienia

specyfiki i istoty polityki i strategii każdej ze stron,

4) przyjęcie Stanów Zjednoczonych jako elementarnego komponentu bezpieczeństwa

europejskiego oraz w regionie Azji i Pacyfiku,

5) zapewnienie

większego wpływu USA i Europy Zachodniej w regionie Azji Wschodniej

z uwagi na wzrost potęgi Chin.

2.2. Cechy charakterystyczne Południa

Wyodrębnienie kategorii państw biednego Południa natrafia na zasadnicze trudności. Jako
pierwszy tego terminu użył francuski ekonomista Alfred Sauvy w czasopiśmie „La Nouvel
Observateur” w 1952 r. Określenie Trzeci Świat weszło do życia międzynarodowego
przez analogię z trzecim stanem przed rewolucją francuską. Państwa te w większości leżą
na południe od 40. równoleżnika. W nauce funkcjonują dwie metody wyodrębnienia
państw Południa: pierwsza — ekonomiczna i druga — omawiająca założenia strukturalne
ładu międzynarodowego. Kategorie ekonomiczne, według których dokonywane jest
wyróżnienie państw Południa to:
1) niski dochód na jednego mieszkańca,
2) brak

oszczędności wewnętrznych, które mogą być reinwestowane,

3) brak wykwalifikowanych kadry,
4) tradycyjny

układ stosunków społecznych, niesprzyjający indywidualnej

przedsiębiorczości i innowacyjności.

Dodatkowo o zacofaniu państw Południa świadczy fakt, że ponad 97% zgłaszanych
w świecie patentów to patenty państw Północy. Dodatkowe kryteria wprowadził Bank
Światowy. Do państw Południa — państw rozwijających się — zaliczane są państwa,
w których dochód na jednego mieszkańca nie przekracza 10 tys. USD. Takich państw jest
obecnie ponad 160. Jednak wskaźnik ten nie jest miarodajny, gdyż wśród państw

11

Nowy ład międzynarodowy

rozwijających się istnieją duże dysproporcje. Podczas gdy w Afryce dochód w wysokości
1000 USD będzie uznany za wysoki, w państwach azjatyckich może zostać uznany za
niski. Dodatkowym wskaźnikiem przedstawiającym różnice między państwami Północy
i Południa jest wskaźnik Human Development Index — HDI, który wykorzystuje trzy
zmienne:
1) dochód na jednego mieszkańca,
2) długość życia,
3) poziom edukacji (

http://www.undp.org/hdr2003/faq.html

).

W rankingu HDI za rok 2001 za najbardziej rozwinięte państwo została uznana Norwegia,
następnie Australia i Kanada. Polska została sklasyfikowana na 38 miejscu, Chiny na 87,
a tabele zamknęły kolejno: Burundi, Niger i Sierra Leone
(

http://hdr.undp.org/reports/global/2001/en/pdf/hdi.pdf

, porównaj

http://hdr.undp.org/docs/statistics/indices/index_tables.pdf

).

Z punktu widzenia politologicznego, względem państw Południa przyjmowane są
następujące kryteria:
1) identyfikowanie na podstawie wspólnej kolonialnej przeszłości,
2) dążenia do solidarności grupowej, opartej na walce z kolonializmem,
3) realizacja

(przynajmniej deklaratywna) nowego ładu międzynarodowego,

4) zajmowanie

wspólnego

stanowiska na forum organizacji międzynarodowych,

np. dotyczącego programów pomocowych, ładu gospodarczego — na bazie opozycji
wobec państw Północy.

Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że w praktyce międzynarodowej upowszechniło się
uznanie za państwo rozwijające się na podstawie:
1) samookreślenia w postaci politycznej deklaracji państwa, które występuje na arenie

międzynarodowej o uznanie za państwo rozwijające się,

2) akceptacji decyzji innych państw, np. z Grupy 77 czy UNCTAD,
3) akceptacji przez państwa rozwinięte dla udzielenia pomocy, przywilejów handlowych

czy preferencji celnych.

W Afryce subsaharyjskiej, krajach islamskich oraz Indiach, występują czynniki
charakterystyczne dla ładu neorealistycznego: mnogość zadawnionych konfliktów
o granice, częste demonstracje siły, wojny i konflikty zbrojne o ograniczonej skali.

Aspektem, który nierozłącznie związany jest z państwami Południa jest współpraca
państw Trzeciego Świata. Najbardziej charakterystycznymi organizacjami są Ruch

12

Nowy ład międzynarodowy

Państw Niezaangażowanych i Grupa 77. Założycielami Ruchu Państw
Niezaangażowanych byli politycy: Josef Broz Tito (Jugosławia), Jawaharlal Nehru (Indie),
Gamal Abd el-Naser (Egipt). Pierwsza konferencja Ruchu Państw Niezaangażowanych
odbyła się w Belgradzie w 1961 r. Do głównych zasad ruchu należą:
1) utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego,
2) umacniania niezależności narodowej oraz promowanie rozwoju społecznego

i gospodarczego,

3) demokratyzacja stosunków międzynarodowych,
4) poszerzanie współpracy i dążenie do rozwoju ekonomicznego.

Postawą działania państw niezaangażowanych są zasady Pańcza Sila
(

http://www.oup.co.uk/pdf/bt/cassese/cases/part3/ch18/1702.pdf

):

1) poszanowanie integralności terytorialnej i suwerenności,
2) niemieszanie się w sprawy wewnętrzne,
3) nieagresja,
4) równość i zasada wzajemnych korzyści,
5) pokojowe współistnienie.

Druga globalna instytucja współpracy państw Południa to Grupa 77. Powstała ona
15 czerwca 1964 r. po pierwszej sesji Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu
i Rozwoju w Genewie. Państwa te działają w ramach systemu ONZ w poszczególnych
agendach organizacji: UNCTAD, FAO, UNiDO, UNESCO. Grupa 77 nie jest organizacją
międzynarodową lecz forum, które ma zapewniać lepsze reprezentowanie interesów
członków grupy. Głównym organem decyzyjnym organizacji są spotkania ministerialne,
odbywające się corocznie przed rozpoczęciem sesji ONZ, a także przed sesjami USCTAD,
UNiDO i UNESCO. Istotą działalności Grupy 77 jest przyjmowanie wspólnych deklaracji,
uzgadnianie wspólnych stanowisk dotyczących ważnych problemów międzynarodowych,
zajmowanie jednolitego stanowiska na forum organizacji międzynarodowych czy
konferencji międzynarodowych.

13

Nowy ład międzynarodowy

3. Regionalizm

Regionalizm w stosunkach międzynarodowych od początku lat dziewięćdziesiątych
stanowi ważny element polityki światowej. Jest on odzwierciedleniem realnych procesów
i zjawisk. Wyraża się on w dążeniach państw do poszukiwania efektywnych form
współpracy w różnych dziedzinach życia międzynarodowego. W rozwoju regionalizmu
należy wyróżnić następujące etapy:
1) rozwój świadomości regionalnej wśród elit i warstw społecznych państw sąsiadujących

w danym regionie,

2) ujawnienie wspólnych potrzeb i interesów państw sąsiadujących,
3) wzrost — w konsekwencji wyżej wymienionych etapów — ilościowej i jakościowej roli

integracji między państwami,

4) integracja regionu jako najbardziej zaawansowana forma współpracy regionalnej.

Według E. Hassa regionalizm to: „proces, w którego toku uczestnicy życia politycznego
w danym państwie przynoszą swoją lojalność, oczekiwania i aktywność do nowego
i większego centrum regionalnego, którego instytucje nabierają zwierzchniej jurysdykcji
nad państwami narodowymi” (Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, dynamika,
2001: 282).

Tabela 1. Cechy procesu integracji regionalnej

Forma integracji

Wolny

handel

Wspólna

polityka

handlowa

Swobodny przepływ

czynników produkcji

Wspólna polityka

monetarna

i fiskalna

Wspólny

rząd

Strefa wolnego
handlu

Tak

Nie

Nie

Nie

Nie

Unia celna

Tak

Tak

Nie

Nie

Nie

Wspólny rynek

Tak

Tak

Tak

Nie

Nie

Unia
ekonomiczna

Tak

Tak

Tak

Tak

Nie

Unia polityczna

Tak

Tak

Tak

Tak

Tak

Regionalizm należy traktować jako specyficzny proces i dający się wyodrębnić system
działań państwa w polityce zagranicznej w danym regionie geograficznym. Należy przy
tym zauważyć, że regionalizm jest instrumentem mającym zapewnić realizację

14

Nowy ład międzynarodowy

nadrzędnych celów polityki zagranicznej, ujmowanych w kategorii interesu narodowego
i racji stanu.

W tworzeniu się organizacji o charakterze regionalnym czynnikiem decydującym o jej
powstaniu jest niezaprzeczalnie kryterium geograficzne — bliskość sąsiadujących ze
sobą państw. Bliskość geograficzna państw wchodzących w skład danej organizacji
regionalnej w zdecydowany sposób ułatwia współpracę między nimi. Drugim wyróżnikiem
jest kryterium systemowe — region międzynarodowy definiuje się jako system,
w którym poziom relacji między jego elementami, jakimi są państwa, jest ściśle
określony, dzięki czemu można wyznaczyć jego granice. Ostatnie kryterium to
kryterium wspólnego interesu — w procesie rozwoju regionalnego następuje proces
stopniowego przekształcenia interesu narodowego we wspólny interes regionalny.

Analizując znaczenie podejścia regionalnego w stosunkach międzynarodowych należy
przyjąć, że równoważy ona wpływy globalizacji. Do negatywnych skutków globalizacji
zaliczamy:
1) upowszechnianie konsumenckiego stylu życia,
2) narzucanie liberalnego modelu rozwoju,
3) upowszechnienie zagrożeń ekologicznych,
4) pogłębienie różnic rozwojowych między państwami i regionami,
5) marginalizację państw i mniejszości w stosunkach międzynarodowych,
6) ograniczanie swobody działania rządów z uwagi na duży wpływ organizacji

międzynarodowych.

Początki regionalizmu sięgają doktryny Monroe’a. W orędziu przedstawionym 2 grudnia
1823 r. przed Kongresem amerykański prezydent James Monroe uznał, że najlepszą dla
Stanów Zjednoczonych będzie zasada odrzucająca dalszą ingerencję państw europejskich
w sprawy półkuli zachodniej, związana z zasadą nieinterwencji USA w sprawy Europy. Po
I wojnie światowej regionalizm miał zapewnić bezpieczeństwo państw i pokój
międzynarodowy. Takie procesy występowały w Ameryce Południowej, a także w Azji,
gdzie w 1926 r. w Nagasaki odbyła się Panazjatycka Konferencja Intelektualistów.
W Europie największą rolę odegrał austriacki pisarz, hrabia R. Coudenhove-Kalergi.
W 1923 r. opublikował on pracę pt. Pan Europa, a w 1926 r. zorganizował Kongres
Paneuropejski. Koncepcje regionalizmu zostały również zaakceptowane przez Ligę
Narodów. W artykule 21 Paktu Ligi Narodów stwierdzono, że: „zobowiązania
międzynarodowe zapewniające utrzymanie pokoju, takie jak traktaty w sprawie
sądownictwa arbitrażowego, oraz porozumienia regionalne, takie jak doktryna Monroe’a
nie są uważane za sprzeczne z postanowieniami niniejszego paktu” (Stosunki

15

Nowy ład międzynarodowy

międzynarodowe, geneza, struktura, dynamika, 2001: 288). Wkrótce powstały
organizacje o charakterze regionalnym, takie jak: Traktat Oceanu Spokojnego podpisany
w 1921 r. przez USA, Japonię, Wielką Brytanię i Francję czy Pakt Orientalny podpisany
w 1937 r. przez Afganistan, Iran, Irak i Turcję.

Po II wojnie światowej i powołaniu Organizacji Narodów Zjednoczonych zaistniała
możliwość zawierania sojuszy regionalnych. W artykule 52 w rozdziale VIII
postanowiono, że: „Żadne postanowienie niniejszej Karty nie wyłącza istnienia układów
lub organizacji regionalnych dla załatwiania spraw dotyczących utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, które nadają się do akcji o charakterze
regionalnym pod warunkiem, że takie układy lub organizacje oraz ich działalność zgodne
są z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych”. Ponadto uznano, że: „Rada
Bezpieczeństwa będzie popierała rozwój instytucji pokojowego rozstrzygania sporów
lokalnych na podstawie układów regionalnych lub przy pomocy organizacji regionalnych
bądź z inicjatywy państw zainteresowanych, bądź na skutek przekazania sprawy przez
Radę Bezpieczeństwa” (

http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php#8

).

Przykładów przejawu regionalizmu jest bardzo dużo. Dla zrozumienia zagadnienia
w praktycznej jego formie przybliżona zostanie Rada Państw Morza Bałtyckiego
(Council of Baltic Sea States). Rada ta to forum współpracy wielostronnej, skupiające
państwa regionu Morza Bałtyckiego. Począwszy od czerwca 2004 roku przewodniczy jej
Polska. Rada Państw Morza Bałtyckiego została utworzona w 1992 r. w Kopenhadze. Do
państw założycieli należały: Dania, Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Norwegia,
Polska, Rosja i Szwecja oraz Komisja Europejska. W wydanym oświadczeniu
postanowiono o powołaniu forum, które miało wspierać:
1) nowo

powstałe instytucje demokratyczne,

2) współpracę gospodarczą i techniczną,
3) akcje humanitarne, ochronę środowiska,
4) działalność kulturalną, edukacyjną, turystyczną,
5) transport

i

komunikację.

Nowym członkiem w 1995 r. stała się Islandia. Należy również podkreślić, że państwami
obserwatorami w Radzie są Francja, Włochy, Ukraina, Wielka Brytania, Stany
Zjednoczone oraz Holandia. Dodatkowo oprócz podmiotów państwowych w struktury
organizacji wchodzą związki międzynarodowe, m.in. Związek Miast Bałtyckich (Union
of Baltic Cities), Bałtycka Współpraca Subregionalna (Baltic Sea States Subregional
Cooperation), Organizacja Rozwoju i Współpracy Gospodarczej (Organization of Economic
Cooperation and Development). Przedmiotem prac Rady są wszystkie dziedziny życia

16

Nowy ład międzynarodowy

gospodarczego i politycznego poza sprawami wojskowymi. Przedstawiciele Rady zbierają
się raz w roku na sesjach ministerialnych. Najwyższym organem Rady jest Sesja
Ministerialna, w której uczestniczą ministrowie spraw zagranicznych państw
członkowskich. W okresie między sesjami prace Rady są koordynowane przez Komitet
Wyższych Urzędników (Committee of Senior Officials — CSO). Na czele CSO stoi
przedstawiciel kraju przewodniczącego w danej chwili Radzie. Dodatkowym węzłem
organizacyjnym Rady są stałe grupy robocze:
1) ds.

współpracy gospodarczej (Working Group on Economic Cooperation — WGEC),

2) ds.

bezpieczeństwa radiologicznego i nuklearnego (Working Group on Nuclear and

Radiation Safety),

3) ds. instytucji demokratycznych (Working Group on Democratic Institutions — WGDI),
4) ds.

współpracy w sprawach dzieci (Working Group for Cooperation on Children

at Risk — WGCC),

5) ds.

młodzieży (Working Group on Youth Affairs — WGYA).

Ponadto istnieje Grupa robocza ad hoc ds. transportu (Ad-hoc Working Group
on Trasportation Issues), która została powołana w 2001 roku podczas konferencji
ministrów transportu w Gdańsku.

17

Nowy ład międzynarodowy

4. Globalne problemy

Z punktu widzenia przyszłego kształtu stosunków międzynarodowych nie sposób nie
przedstawić zagadnień związanych z problemami globalnymi. Do kategorii problemów
globalnych zaliczamy:
1) problemy demograficzne i żywnościowe,
2) problemy surowcowe i energetyczne,
3) problemy ekologiczne,
4) międzynarodowy terroryzm.

4.1. Problemy demograficzne i żywnościowe

Podstawowym problemem demograficznym jest przeludnienie. 150 lat temu żyło na
świecie niewiele ponad miliard ludzi, 50 lat temu — już 2,5 mld, a obecnie — ponad
6 mld. Z politycznego punktu widzenia oznacza to konieczność poszukiwania konsensusu
w sprawach przyszłych przedsięwzięć w zakresie m.in. biotechnologii. Od szeregu lat
obserwujemy wolniejszy wzrost produkcji żywności niż przyrost ludności w skali
światowej. Czyżby spełniały się ponure przewidywania Tomasza Malthusa (1766–1834),
że ludność będzie rosła w postępie geometrycznym (podwajając się co 25 lat), a środki
żywności w postępie arytmetycznym (

http://www.isr.org.pl/slownik/maltuzjan.htm

).

Problem przeludnienia dotyczy przede wszystkim krajów słabo rozwiniętych, gdzie
zamieszkuje przeszło trzy czwarte ludności świata. Tam przyrost naturalny jest
najwyższy, sięga nawet 3–4% rocznie. Przeludnienie w tych krajach stanowi główną
przeszkodę w rozwoju gospodarczym.

Niewątpliwie narastającym problemem jest zwiększający się popyt na żywność. Problem
ten dotyczy głównie państw Trzeciego Świata, gdzie rolnictwo jest zacofane. O zacofaniu
rolnictwa stanowią prymitywne formy uprawy oraz fakt, że zatrudnienie znajduje w nim
60–70% ogółu ludności. Stan równowagi na światowym rynku żywnościowym zapewniają
głównie nadwyżki produkcyjne w Ameryce Północnej, Australii i Europie Zachodniej.
Dzięki temu nastąpiło zwiększenie ogólnej światowej produkcji żywności w latach
1980–1990 o 23,7%. Ponadto światowa produkcja mięsa od roku 1950 zwiększyła się
czterokrotnie — tylko że w Meksyku 22% ludności nie może nabyć nawet kawałka mięsa
za swoje dochody, a prawie 30% ziarna przeznaczone jest na wyżywienie hodowli. Na
prawie 50% powierzchni planety panuje głód. Wyżej wymienione problemy związane są
ze znacznym przyrostem ludności, a to grozi załamaniem się systemów socjalnych

18

Nowy ład międzynarodowy

w wielu szybko rozwijających się krajach. Może to prowadzić do konfliktów o surowce
naturalne między społecznościami.

4.2. Problemy surowcowo-energetyczne

Problemy surowcowe i energetyczne znalazły się w centrum uwagi na początku lat
70-tych XX w., kiedy to autorzy pierwszego raportu dla Klubu rzymskiego
zatytułowanego Granice wzrostu uznali, że światowe złoża surowców wystarczą na jedno
stulecie. Wyczerpujące się źródła surowców naturalnych nieuchronnie będą prowadzić do
dalszych konfliktów. Już dziś środowiska międzynarodowe uznają interwencje USA
w Iraku z marca 2003 r. za wojnę o ropę. Jednak państwem, które może wywołać
światowy kryzys energetyczny są Chiny. Już w 1993 r. stały się importerem netto ropy
naftowej. W 2001 r. ropa z importu zaspokajała już 28% krajowego popytu. Do 2010 r.
udział ten wzrośnie do 50%. Dziś 60% importowanej ropy pochodzi z Bliskiego Wschodu
— Iraku, Iranu oraz państw Afryki Północnej (w tym Libii). Szacuje się, że
zapotrzebowanie na ten surowiec wzrośnie o 6,1 mln baryłek dziennie do 2020 roku. Jest
to spowodowane m.in. prywatyzacją sektora transportowego, a także możliwością zakupu
samochodów przez osoby prywatne. Z ograniczeniem gigantycznego wzrostu liczby
prywatnych samochodów władze lokalne dość dobrze sobie radzą m.in. w Szanghaju,
gdzie wprowadzono konieczność licytacji tablic rejestracyjnych, których cena nierzadko
sięga 5000 USD.

Pierwszą z możliwości wzniecenie zatargu z Japonią był konflikt o wyspy Senkaku, drugą
— bardziej skomplikowaną — spór o wyspy Sprately. W kwietniu 2002 r. Chiny
przeprowadziły manewry wojskowe na Morzu Południowo-Chińskim, dając tym samym do
zrozumienia, że nie zamierzają oddać kontroli nad zajmowanymi archipelagami wysp.
Ponadto w maju 2000 r. władze w Pekinie powołały specjalne jednostki dla obrony Morza
Południowo-Chińskiego — South Sea Marine Surveillance Force, a kilka lat wcześniej
Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych przyjęło uchwałę umożliwiającą
Armii Ludowo-Wyzwoleńczej interwencje na terytoriach historycznie chińskich. Kontrola
wysp umożliwi dostęp do głównej arterii morskiej do Azji Wschodniej. Podobnie rzecz ma
się z próbami dominacji w strategicznej Cieśninie Malacca. Jednak dopóki złoża Bliskiego
Wschodu będą udostępniane Chinom, władze w Pekinie nie zdecydują o siłowym
zapewnieniu dostaw ropy i gazu dla narodowej gospodarki. Inną możliwością pozyskania
źródeł energii — zastępującą konfliktowe rozwiązania — mogą być zagraniczne
inwestycje w elektrownie wiatrowe czy słoneczne.

19

Nowy ład międzynarodowy

Tabela 2. Produkcja baryłek ropy naftowej w niektórych krajach w latach 1990–2020

(mln baryłek dziennie)

1990 1999 2005 2010 2015 2020

Algieria

1,3

1,4

1,9

2,1

2,3

2,5

Nigeria

1,8

2,1

2,8

3,2

4,0

4,7

Libia

1,5

1,5

2,1

2,5

2,8

3,2

Afryka

2,2

2,8

3,1

3,8

4,6

5,8

Irak

2,2

2,8

3,1

3,8

4,7

5,8

Iran

3,2

3,9

4,0

4,3

4,6

4,8

Arabia Saudyjska

8,6

11,4

12,6

14,7

18,4

23,1

Wenezuela

2,4

3,4

4,2

4,6

5,0

6,0

b. ZSRR

11,4

7,2

9,6

11,9

13,6

14,8

Chiny

2,8

3,2

3,1

3,1

3,0

3,0

Źródło: EIA. Witryna internetowa.

http://www.eia.org

, stan z 2 kwietnia 2005 r.

4.3. Globalny brak wody

Współczesne stosunki międzynarodowe wydają się zdominowane przez problemy
związane z surowcami naturalnymi. Jednym z istotnych czynników kreujących przyszłe
konflikty jest woda, a raczej jej niedostateczna ilość. Mimo że „błękitna planeta” zawiera
ponad 1,36 mld km

3

wody, to jednak w 97,5% jest to woda słona. Współcześnie

korzystamy z 30–50 tysięcy km

3

wody pitnej rocznie. Mimo że w skali globalnej nie ma

deficytu wody, to jednak — z racji na warunki klimatyczne — w niektórych obszarach
istnieje poważny deficyt wody. W ponad 20 państwach statystyczny mieszkaniec zużywa
jej mniej niż 1000 m

3

rocznie. Do państw o najwyższym deficycie wody należą: Dżibuti,

Kuwejt, Malta, Katar, Bahrajn, Barbados, Singapur, Arabia Saudyjska, Zjednoczone
Emiraty Arabskie, Jordania, Jemen, Izrael, Tunezja, Zielony Przylądek, Kenia, Burundi,
Algieria, Rwanda, Malawi i Somalia.

Brak dostępu do wody może prowadzić do konfliktów. Przykładem tego mogą być spory
o podział wód Indusu między Indiami i Pakistanem, czy podzielenie wód Nilu między
Egiptem i Sudanem. Podobny konflikt o prawo użytkowania wód Gangesu miał miejsce
między Indiami a Bangladeszem. Konflikty o dostęp do wody będą występowały, zatem
tam, gdzie znajdują się źródła dużych rzek oraz tam, gdzie rzeki stanowią naturalną
granicę między państwami.

20

Nowy ład międzynarodowy

4.4. Terroryzm — problem XXI wieku

Terroryzm jest najczęściej definiowany jako użycie siły lub przemocy przeciwko osobom
lub własności, z pogwałceniem prawa, mające na celu zastraszenie i w ten sposób
wymuszenie na danej grupie ludzi realizację określonych celów. Działania terrorystyczne
mogą dotyczyć całej populacji, jednak najczęściej są one uderzeniem w jej niewielką
część, aby pozostałych zmusić do odpowiednich zachowań. Rozróżniamy cztery rodzaje
terroryzmu:
1) terroryzm polityczny — mający na celu doprowadzenie do zmiany ekipy rządzącej,

zmianę systemu politycznego, wymuszenie wprowadzenia pewnych rozwiązań
prawnych bądź oderwanie części terytorium od danego państwa i założenie nowego
państwa lub przyłączenie go do już istniejącego,

2) terroryzm kryminalny — mający na celu wyłudzenie korzyści materialnych,
3) terroryzm indywidualny — którego celem są wysoko postawione osobistości,
4) terroryzm zbiorowy — którego celem stają się przypadkowi ludzie.

Atak z 11 września 2001 r. na Stany Zjednoczone postawił nowe wyzwania przed
wspólnotą międzynarodową. Okazało się bowiem, że rezolucje Narodów Zjednoczonych
nie są skuteczne w praktyce. Na mocy Rezolucji 1373 powstał Komitet
Antyterrorystyczny (Counter Terrorism Committee). W jego skład weszło
15 przedstawicieli — członków Rady Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych.
Podstawowym zadaniem Komitetu jest przede wszystkim doradzanie krajom
członkowskim, w jaki sposób dostosować prawo obowiązujące w tych państwach, aby
najskuteczniej wypełniać postanowienia rezolucji. Komitet nie ma jednak prawa
nakładania sankcji na kraje, które nie wypełniają postanowień rezolucji. Dzięki raportom
przesyłanym przez państwa do Komitetu Antyterrorystycznego udało się dokonać zmian
legislacyjnych, unifikujących prawo w zakresie walki z terroryzmem.

Najbardziej znanym ugrupowaniem terrorystycznym jest Al Queda, znana również jako
Siły Islamskie, Islamski Front Wyzwolenia Miejsc Świętych, Organizacja Osamy
bin Ladena, Międzynarodowy Front Islamski na Rzecz Świętej Wojny z Żydami
i Krzyżowcami. Jest to wielonarodowa grupa terrorystyczna działająca na całym świecie.
Założona została przez Osama bin Ladena po zakończeniu wojny afgańskiej, w celu
zjednoczenia świata arabskiego. Grupa wspiera organizacje walczące z prozachodnimi
władzami islamskimi, m.in. Kuwejtu czy Arabii Saudyjskiej. Ponadto sponsoruje
bojowników w krajach represjonujących islam, takich jak Bośnia, Kosowo, Indie czy
Indonezja oraz walczy o ustanowienie krajów islamskich, m.in. Dagestanu czy Palestyny.
Prowadzi również działalność charytatywną i związaną z opieką społeczną w wielu krajach

21

Nowy ład międzynarodowy

muzułmańskich. Dodatkowe niebezpieczeństwo polega na deklaracjach i oświadczeniach
organizacji wzywających do mordowania niewiernych.

Rada Bezpieczeństwa

Zgromadzenie Ogólne

Sekretariat

Rada Gospodarcza i Społeczna

Grupa robocza VI Komitetu ZO
ds. opracowania całościowej
konwencji antyterrorystycznej
i konwencji o zwalczaniu aktów
terroryzmu nuklearnego

Komitet ad hoc ds. terroryzmu
zajmujący się opracowaniem
całościowej konwencji
antyterrorystycznej
i konwencji o zwalczaniu
aktów terroryzmu nuklearnego

Komitet
Antyterrorystyczny

Sekcja ds. Zapobiegania
Terroryzmowi

Biuro ds. Środków
Odurzających
i Przestępczości

Grupa robocza
ds. wypracowania
przez NZ polityki
wobec terroryzmu

Grupa monitorująca
implementancję nałożonych
przez RB sankcji przeciwko
Osamie bin Ladenowi,
al-Kaidzie oraz Talibom

Organy ONZ zajmujące się problematyką terroryzmu

Źródło: UNIC. Witryna internetowa.

http://www.unic.un.org.pl/terroryzm/organyonz.php

, stan z 2 kwietnia

2005 r.

Tabela 3. Geografia zamachów terrorystycznych (1990–1999)

Ameryka Północna

76 zamachów

1213 zabitych i rannych

26 lutego 1993 (USA)

Wybuch w World Trade Center w Nowym Jorku
6 zabitych, ok. 1000 rannych

Odpowiedzialny: Islamski Dżihad

24 kwietnia 1997 (USA)
Wybuch w budynku federalnym w Oklahoma City
186 zabitych, 1000 rannych

Odpowiedzialny: Timothy McVeight

22

Nowy ład międzynarodowy

Ameryka Południowa i Środkowa

231 zamachów

1660 zabitych i rannych

18 lipca 1994 (Argentyna)

Wybuch w ośrodku współpracy izraelsko-argentyńskiej w Buenos Aires
160 zabitych, 200 rannych
Odpowiedzialny: Hezbollah

3 listopada 1998 (Kolumbia)

Wybuch w Mitu
138 zabitych, 30 rannych

Odpowiedzialne: Rewolucyjne siły zbrojne Kolumbii

Europa (w tym WNP)

205 zamachów

4365 zabitych i rannych

14 czerwca 1995 (Federacja Rosyjska)

Zajęcie szpitala w Budionnowsku przez Czeczeńców dowodzonych przez Rusłana Basajewa
130 zabitych, 1000 rannych

15 sierpnia 1998 (Irlandia Północna)
Wybuch na targowisku w Omagh

55 zabitych, 530 rannych
Odpowiedzialna: IRA

8 i 13 września 1999 (Federacja Rosyjska)
Wybuchy w Moskwie

340 zabitych, 466 rannych
Nikt nie przyznał się do zamachu

Azja

219 zamachów

12 154 zabitych i rannych

4 października 1988 (Pakistan)
Wybuch w Rawalphindi

93 zabitych, ok. 1000 rannych
Nikt nie przyznał się do zamachu

25 maja 1995 (Japonia)
Atak gazowy na tokijskie metro

12 zabitych, 5000 zatrutych
Odpowiedzialna: sekta Atum Shiurikyo

31 stycznia 1996 (Sri Lanka)
Wybuch w Colombo

90 zabitych, ok. 1000 rannych
Odpowiedzialni: Tamilskie Tygrysy

23

Nowy ład międzynarodowy

Afryka

204 zamachy

1009 zabitych i rannych

19 września 1989 (Niger)

Wybuch samolotu linii UTA nad Nigerem
171 zabitych
Nikt nie przyznał się do zamachu

15 czerwca 1996 (Arabia Saudyjska)

Zamach na amerykańskie koszary w Dachranie
19 zabitych, 515 rannych

Nikt nie przyznał się do zamachu

7 sierpnia 1998 (Kenia, Tanzania)

Wybuch przed amerykańskimi ambasadami w Nairobi i Dar-el-Salam
254 zabitych, ok. 5000 rannych

Odpowiedzialna: Islamska armia al-Queda Osama bin Ladena

Źródło: Greendevils. Witryna internetowa.

http://www.greendevils.pl/terroryzm/panstwo_pod_presja/panstwo_pod_presja.html

, stan z 2 kwietnia 2005 r.

24

Nowy ład międzynarodowy

5. W stronę multilateralizmu

W nowym środowisku międzynarodowym, po 11 września 2002 r., przeważają tendencje
do formowania multilateralnych sojuszy, mających na celu zdławienie terrorystycznego
zagrożenia. Mimo jednoczącego świat międzynarodowy czynnika, jakim jest walka
z terroryzmem, poszczególni uczestnicy wyrażają swoją dezaprobatę dla poczynań
Stanów Zjednoczonych. Głównymi aktorami międzynarodowej sceny politycznej są:
Stany Zjednoczone, Unia Europejska, Chińska Republika Ludowa, Japonia i Federacja
Rosyjska. Dodatkowo ważną rolę odegrają struktury ponadnarodowe, takie jak NATO czy
Szanghajska Organizacja Współpracy.

W ramach Unii Europejskiej daje się zauważyć wyraźny rozłam. Kłopotów przysparza
zwłaszcza II filar UE — Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa. Niemcy i Francja
— z uwagi na chęć kształtowania świata multilateralnego — kontestują amerykańską
politykę wobec Iraku. Po wojskowym zaangażowaniu się w Afganistanie państwa
europejskie z rezerwą odnoszą się do dalszego wysyłania własnym wojsk w rejony
konfliktów. Ponadto Paryż w obecnej sytuacji nie jest zdolny logistycznie do wzięcia
udziału w operacji. Ponadto pod koniec 2002 r. rząd francuski zdecydował o rozlokowaniu
dodatkowych sił na Wybrzeżu Kości Słoniowej w Afryce. Z kolei Niemcy dążące do
kreowania europejskiej polityki uznały, że zbliżenie z Francją będzie bardziej korzystne
niż przyzwolenie na amerykańską ofensywę w dolinie Tygrysa i Eufratu. Innym aspektem
amerykańskiej polityki są, jak się wydaje, specjalne stosunki niektórych państw NATO
— Polski, Czech czy Turcji — ze Stanami Zjednoczonymi, które prowadzą do zaostrzenia
sytuacji wewnątrz Sojuszu, a przez to w relacjach transatlantyckich. Stanowi to
o dysharmonii i braku zdolności politycznych. Brak zgody wewnątrz sojuszu kreuje obraz
NATO jako paktu, który — mając problemy z wypracowaniem wspólnego stanowiska
— będzie ewoluował w kierunku „absolutnej dominacji USA”. Tak więc w świecie
zachodnim zauważyć można kilka zasadniczych rozbieżności:
1) brak zgody Francji i Niemiec dla interwencji w Iraku,
2) zwiększającą się różnicę technologiczną i ewolucję NATO w kierunku organizacji

polityczno-wojskowej,

3) brak zgody co do przyszłego statusu NATO — izolacja (oprócz Wielkiej Brytanii) od

interwencji w Afganistanie czy problemu dalszego rozszerzenia.

W dalszej perspektywie NATO będzie musiało złagodzić obawy państw azjatyckich
w związku z rozszerzeniem sfery działań państw członkowskich (out of area). Dużą rolę
należy przykładać do państw Azji Środkowej, m.in. Kazachstanu. Region Azji Środkowej,

25

Nowy ład międzynarodowy

z uwagi na swoje położenie geograficzne odgrywa rolę sworznia — zwornika między Azją
a Europą. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do procesu rozszerzenia działań
NATO. W czerwcu 2002 r. Kazachstan zorganizował konferencję z udziałem 16 państw
azjatyckich(m.in. Chin, Indii, Afganistanu), poświęconą budowaniu wzajemnego zaufania.
W tej sytuacji wspólne operacja Rosji i Chin w ramach NATO z pewnością są rozważane.
Niemniej jednak, w opinii byłego prezydenta Czech Vaclava Havla, kluczowym
utrudnieniem w podjęciu takich decyzji będą problemy związane z polityką etniczną
(Rosja — wojna w Czeczenii, Chiny — Xinjiang) oraz przełamanie stereotypów wśród elit
wojskowych.

Mimo że Rosja zyskała poparcie dla walki z terroryzmem w Czeczenii ze strony państw
Zachodnich, to fakt istnienia podziału wśród opinii rosyjskiej na dobrą Unię Europejską
i złe NATO nie jest bez znaczenia. Rozszerzenie Sojuszu na wschód pogłębiło jeszcze
wzajemne uprzedzenia i stereotypy. Niemniej należy uznać, że sprzeciw Rosji wobec
rozszerzenia NATO nie miałby większego znaczenia. Zdające sobie z tego sprawę władze
na Kremlu uznały za konieczne aktywne uczestnictwo w procesie rozszerzenia. Otwarcie
Rosji na NATO i Unię Europejską stanowi o pragmatycznym podejściu administracji
Władimira Putina do stosunków międzynarodowych. Wynikające z tego konsekwencję to
przede wszystkim wzmocnienie roli Rosji w systemie światowym, a przez zagraniczne
inwestycje ożywienie gospodarcze wewnątrz kraju.

Z kolei zbliżenie Chin i NATO należy uznać za przejaw dążenia Chin do włączenia Państwa
Środka w szerszej rozumiane stosunki geopolityczne. Oprócz Szaghajskiej Organizacji
Współpracy i Traktatu o przyjaźni i dobrosąsiedztwie z Rosją, władze w Pekinie dążą do
włączenia własnego państwa w kształtowanie się nowego ładu w strategicznym regionie.
Ponadto dialog z NATO może prowadzić do zmniejszenia napięcia między Stanami
Zjednoczonymi a Chinami w regionie Azji Wschodniej (strefa tajwańska, aspiracje Chin
do dominacji na Morzu Południowo-Chińskim). Doświadczenia Państwa Środka z lat
1949–1976 wskazują, że próby izolacji własnego państwa oraz autarkii
(samowystarczalności gospodarczej) nie przyniosły rezultatów. Historyczne
uwarunkowania z znamienity sposób stymulują proces otwarcia Chin na Zachód. Warto
również zwrócić uwagę, że proces ten kreowany jest przez silne związki NATO i Rosji.
Czynnikiem stymulującym decyzje Chin o rozpoczęciu konsultacji z KG NATO stał się
również fakt, że jedynym państwem w regionie Azji Wschodniej rozwijającym dialog
z NATO jest Japonia.

Mimo kształtującej się współpracy z NATO, Rosja i Chiny będą starały się utrzymać
równowagę sił (swoistego rodzaju balans) ze Stanami Zjednoczonymi. Dominacja

26

Nowy ład międzynarodowy

Waszyngtonu niesie za sobą niebezpieczeństwo dla strategicznych interesów obu
podmiotów. W opinii analityków chińskich może to doprowadzić do zachwiania harmonii
międzynarodowej, pozostawiając USA w izolacji, rozbudować amerykański system
antyrakietowy (National Missile Defence oraz Theather Missile Defence), być punktem
zwrotnym dla gospodarki światowej (dekompozycja globalnego systemu ekonomicznego),
a także zmniejszyć znaczenie kreowanego przez elity dialogu międzykulturowego.

W obecnej sytuacji trudno jednak wyobrazić sobie stworzenie bloku antyunilateralnego,
zdolnego do przeciwdziałania i podważania pozycji Stanów Zjednoczonych na arenie
międzynarodowej. Wyżej przedstawione procesy wskazują na poszukiwanie dialogu
z Waszyngtonem, uznając wyższość niekonfrontacyjnej postawy wobec Białego Domu.
W konsekwencji oddala to państwa negujące amerykańską politykę m.in. na forum Rady
Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, a tworzące NATO od USA. Może to
również powodować zbliżenie Waszyngtonu, przede wszystkim na płaszczyźnie
politycznej, z państwami popierającymi interwencję w Iraku (niewykluczone, że Federacji
Rosyjskiej i Chińskiej Republiki Ludowej). Z perspektywy doświadczeń historycznych
poparcie Moskwy i Pekinu dla amerykańskich akcji wojskowych wydaje się bardziej
prawdopodobna niż zgoda stolic europejskich. Ponadto może być ono stymulowane
ustępstwami Stanów Zjednoczonych na rzecz Rosji i Chin, chociażby w trudnych
kwestiach etnicznych. Przesuwanie punktu ciężkości stosunków międzynarodowych
w rejony konfliktów azjatyckich oraz negacja amerykańskiej polityki przez europejskich
partnerów może stanowić o zmniejszaniu roli Europy w polityce międzynarodowej.
W kolejnych latach można spodziewać się takiego procesu, a opór Francji i Niemiec
wobec amerykańskiej polityki będzie marginalizował Europę jako sojusznika Stanów
Zjednoczonych.

Czy w przyszłości będzie można uznać, że świat oparty jest na koncercie wielkich
mocarstw, tak jak to było w przypadku Europy XIX wieku, gdy bieg historii wyznaczały
zmieniające się alianse głównych sił Starego Kontynentu? Pytanie, jakie należy postawić
w tym miejscu brzmi: czy współpraca zwycięży nad rywalizacją? W tym koncercie wielką
rolę odegrają więzy transatlantyckie. Mimo wielu przeciwieństw widocznych po obu
stronach Atlantyku, Europa pozostaje zjednoczona. Wobec wyzwań XXI wieku, takich jak
terroryzm czy wzrost zagrożenia ze strony państw mających broń masowej zagłady,
świat zachodni nadal będzie się jednoczył. Stany Zjednoczone i Unia Europejska
z pewnością będą zabiegać o kontrolę nad złożami ropy naftowej, przede wszystkim
w Zatoce Perskiej i basenie Morza Kaspijskiego. Na tym polu może dochodzić do
dyplomatycznych napięć z Rosją i Chinami, które żywo interesują się regionem Azji
Centralnej.

27

Nowy ład międzynarodowy

Jakie wydarzenie zakończy XXI wiek? Dominacja wielkiego kapitału nad państwem
narodowym, wyczerpanie się złóż ropy naftowej, czy konflikt zbrojny między
cywilizacjami, który przepowiada Samuel P. Huntington? A może spokojny koniec historii,
który według Francisa Fukuyamy oznacza dominację systemu demokracji liberalnej, która
położy kres wojnom?

28

Nowy ład międzynarodowy

Słownik

Arbitraż — polubowny sąd, którego celem jest rozstrzygnięcie sporu między stronami,
w oparciu o poszanowanie prawa.
Azyl — udzielenie schronienia cudzoziemcowi ściganemu w kraju ojczystym lub
w państwie trzecim, z uwagi na popełnione przestępstwa polityczne.
Bezpieczeństwo narodowe — stan, w którym państwa mają poczucie pewności, że
brak jest groźby ataku militarnego, politycznych presji, nacisku gospodarczego,
zagrożenia ekologicznego czy utraty istotnych wartości kulturowych, tożsamości
kulturowych i narodowych.
Dyplomacja (ang. Diplomacy, franc. Diplomatie, hiszp. Diplomacia, ros. Dipłomatija)
— termin mający wiele znaczeń: 1) negocjowanie umów międzynarodowych, mających
na celu zawarcie korzystnych umów handlowych, uzyskanie poparcia politycznego czy
wojskowego, 2) zapobieganie powstawaniu sporów i łagodzenie konfliktów, 3) działalność
instytucji państwowych czy międzynarodowych, regulujących stosunki z innymi
państwami czy organizacjami międzynarodowymi, 4) instrument, za pomocą którego
państwo wyraża i prowadzi swoją politykę zagraniczną w stosunkach zewnętrznych,
5) sztuka zawierania kompromisu i ugody.
Embargo — środek odwetowy polegający na zatrzymaniu przedmiotów należących do
innego państwa bądź zakazie eksportu do danego państwa, mający na celu m.in.
nakłonienie do powrotu do rokowań czy spełnienia określonych ram prawa
międzynarodowego.
Klauzula arbitrażowa — uprzednie wyrażenie zgody na poddanie arbitrażowi wszelkich
sporów wynikłych na tle interpretacji lub stosowania danej umowy.
Klauzula największego uprzywilejowania — zagwarantowanie przez państwa umowy
najwyższego uprzywilejowania w kontaktach handlowych i politycznych.
Koncepcja transnarodowa — nurt w stosunkach międzynarodowych zakładający
wyższość struktur ponadnarodowych nad narodowymi. Do jej głównych założeń zaliczmy:
procesy transnarodowe, wzrost współzależności międzypaństwowej, globalizację
interakcji. Zwolennicy koncepcji transnarodowej zakładają również internalizację polityki
wewnętrznej oraz to, że wzrost współzależności prowadzi do rozstrzygania sporów
i konfliktów na drodze negocjacji. Do głównych ideologów nurtu transnarodowego
zaliczamy K. Kaisera i E. Morse’a.
Koncyliacja — metoda zakończenia sporu, w której organ międzynarodowy po zbadaniu
stanu faktycznego zaleca podjęcie odpowiednich kroków mających doprowadzić do
rozmów.

29

Nowy ład międzynarodowy

Konflikt asymetryczny — rodzaj konfliktu zbrojnego, w którym między siłą
i możliwościami stron występuje duża dysproporcja. Stroną konfliktu asymetrycznego
mogą być na przykład terroryści lub partyzanci.
Konflikt zbrojny — przejaw walki zbrojnej między państwami nawet w sytuacji, kiedy
wojna nie została wypowiedziana.
Koncert mocarstw — określenie używane w odniesieniu do postanowień Kongresu
Wiedeńskiego z 1815 r., definiujące stan stosunków międzynarodowych, oparty na
porozumieniach i układach wielkich mocarstw.
Liberalna wizja stosunków międzynarodowych — nurt filozoficzny, zakładający
zastąpienie siły prawem oraz systemem porozumień i organizacji międzynarodowych.
Celem liberałów jest osiągniecie harmonii interesów społeczeństw i pokoju przez
powszechną demokratyzację świata. Nie wykluczono jednak możliwości użycia siły, która
miała okazać się korzystna dla procesu przekształceń. Do głównym myślicieli liberalizmu
zaliczamy prezydenta Stanów Zjednoczonych W. Wilsona.
Marksizm — nurt filozoficzny odnoszący się również do spraw międzynarodowych.
Według marksistów światowy pokój miał być zapewniony przez zdobycie i utrzymanie
władzy przez proletariat. Ponadto najważniejszym założeniem ideologii jest uzależnienie
polityki zagranicznej od przemian wewnętrznych. Do główny ideologów marksizmu
zaliczamy K. Marksa i F. Engelsa.
Naród — trwała wspólnota ludzka, stworzona dzięki: wspólnej przeszłości, kulturze,
wspólnemu językowi, terytorium i życiu ekonomicznemu oraz świadomości własnej
odrębności wśród innych narodów.
Nurt ekologiczny — koncepcje zakładające stworzenie struktur ponadnarodowych,
mających na celu zachowanie pokoju oraz harmonii człowieka i natury. Stworzenie takich
struktur ma prowadzić do wzmożonej kontroli nad wypełnianiem światowych norm
ekologicznych. Wypracowane zostaną również podstawy do tzw. zdecentralizowanego
autorytaryzmu. Wśród poglądów ekologicznych wyróżniamy: 1) podejście
environmentalistyczne — akceptujące istnienie państwa, porządku społecznego
i ekonomicznego i w ramach ekosystemu poszukujące rozwiązań proekologicznych,
2) green theory — teorię negującą potrzebę tworzenia państw, a ich funkcjonowanie
postrzegającą jako główną przyczynę światowych klęsk.
Opinia publiczna — poglądy, oceny, sądy członków całej społeczności. Poglądy i opinie
dotyczą przede wszystkim ważnych spraw natury państwowej.
Organizacje międzynarodowe — trwałe związki państw lub osób fizycznych i prawnych
pochodzących z różnych państw. Są to zatem podmioty zbiorowe o międzynarodowym
składzie, realizujące wspólne cele i reprezentujące zbiorowe interesy.

30

Nowy ład międzynarodowy

Organizacja Narodów Zjednoczonych (ang. United Nations — UN, fr. Organisation
des Nations Unies, hiszp. Organización de las Naciones Unidas, ros. Организация
Объединенных Наций — Organizacija Objediniennych Nacij, arab. الأمم المتحدة

— al-Umamu al-Muttahida, chiń. 联合国 — Lianheguo) — międzynarodowa organizacja

uniwersalna z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 października 1945 r. Do jej
głównych celów należy zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, promowanie współpracy
międzynarodowej oraz przestrzeganie praw człowieka.
Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty
Organization — NATO, fr. Organisation du Traité de l'Atlantique Nord — OTAN)
— organizacja o charakterze polityczno-wojskowym, powstała w wyniku podpisania
4 kwietnia 1949 r. Traktatu Północnoatlantyckiego. Do głównych zadań organizacji należy
zapewnienie bezpieczeństwa członkom Paktu.
Państwo — podmiot prawa międzynarodowego, posiadający: stałych mieszkańców,
struktury karne, suwerenną władze, określone terytorium oddzielone od innych granicą,
zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe.
Prawo międzynarodowe — jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm i regulacji
odnoszących się do problemów międzynarodowych. Prawo międzynarodowe
charakteryzuje się przede wszystkim sposobem powstawania norm i regulacji
międzynarodowych oraz rodzajem podmiotów będących adresatami prawa
międzynarodowego.
Realistyczna wizja stosunków międzynarodowych — nurt filozoficzny stworzony
przez Nicolas Spykmana i Hansa Morgenthau’a. Do jego głównych założeń zaliczamy:
równowagę sił, właściwie rozumiany interes narodowy, politykę powstrzymywania,
odrzucenie koncepcji reprezentowania idealnych praw moralnych, unikanie konfrontacji
ideologicznej.
Rokowania — negocjacje, po których następuje podpisanie umowy międzynarodowej.
Termin ten rozumiany jest również jako najprostsza metoda polegająca na bezpośrednim
uzgadnianiu stanowisk, prowadząca do rozwiązania konfliktu.
Rozejm — zawieszenie wszelkich operacji wojennych.
Suwerenność państwowa — niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej
władzy.
Umowa bilateralna — umowa dwustronna, której stronami są dwa podmioty prawa
międzynarodowego.
Umowa międzynarodowa — wspólne oświadczenie podmiotów prawa
międzynarodowego, które tworzą prawo międzynarodowe.
Umowa multilateralna — umowa wielostronna, której stronami jest wiele podmiotów
prawa międzynarodowego.

31

Nowy ład międzynarodowy

Wojna — zerwanie między państwami stosunków pokojowych i przejście do stosunków
wojennych, które charakteryzują się walką zbrojną i aktami wrogimi, skierowanymi
przeciwko drugiemu państwu.
Zwyczaj — zgodne postępowanie, czyli zgodna, tworząca prawo praktyka państw.

32

Nowy ład międzynarodowy

Bibliografia

1. Barnett A. D., 1967: Cadres, Bureaucrasy, and Political Power in Communist China,

with a Contribution by Ezra Vogel, Columbia Univ. Press, New York, London, p. 4–9.

2. Bayer J., Dziak W. J., 2004: Korea — broń masowego rażenia, Polska Akademia

Nauk, Warszawa.

3. Brzeziński Z., 1990: Cztery lata w Białym Domu. Wspomnienia, Wydawnictwo

Omnipress, Warszawa.

4. Kissinger H., 1996: Dyplomacja, Wydawnictwo Philips Wilson, Warszawa.
5. Kukułka J., 1978: Problemy teorii stosunków międzynarodowych, PAN, Warszawa.
6. Kukułka J., 1982: Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa.
7. Kukułka J., 2000: Teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo „Scholar”,

Warszawa.

8. Macfie D., 1997: Ocena rentowności inwestycji w akcje, Warszawa.
9. Mao Zedong, 1994: Ruguo Nikesong yuanyi lai wo yuanyi he ta tan (Jeśli Nixon

wyraża wolę przyjechania, wyrażam wolę prowadzenia rozmów), [w:] Mao Zedong
waijiao wenxuan (Mao Zedong o dyplomacji — wybór pism), Beijing, s. 593.

10. Mierzejewski D., 2003: Polityka prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira

Putina wobec systemu bezpieczeństwa Unii Europejskiej, [w:] Europa
Środkowa i Wschodnia wobec współczesnych wyzwań integracyjnych,
(red.) A. Stępień-Kuczyńska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
s. 314–325.

11. Pierwsza wojna światowa 1914–1918, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii,

1960: oprac. A. Deruga, J. Drużyna, nr 47, Warszawa.

12. Qian Jiang, 1997: Pingpang qiu waijiao (Dyplomacja pingpongowa), Beijing.
13. Stosunki międzynarodowe, Geneza, struktura, dynamika, 2001: (red.) E. Haliżak,

R. Kuźniar, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

14. Stosunki międzynarodowe, Teorie — systemy — uczestnicy, 2000:

(red.) T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

15. Wang Fuchun, 2003: Waishi guanli xue gailun (Wprowadzenie do zarządzania

sprawami zagranicznymi), Beijing Daxue Guojiguanxi Xueyuan Xili Jiaocai (Zeszyty
Naukowe Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Pekińskiego), Beijing,
s. 118.

16. Wstęp do teorii polityki zagranicznej, 2003: (red.) R. Zięba, Wydawnictwo Adam

Marszałek, Toruń.

17. Wu Xujun, 1995: Mao Zedong de wu bu gaoqi — da kai Zhong Mei guanxi de da men

(Pięć posunięć na szachownicy weiqi Mao Zedonga — otwarcie drzwi w stosunkach

33

Nowy ład międzynarodowy

chińsko-amerykańskich), [w:] Lin Ke, Xu Tao, Wu Xujun, Lishi de zhenshi (Prawda
o historii), Xiang Kang (Hong Kong), s. 244–245.

Bibliografia stron WWW

1. Asian Legal Resource Centre. Witryna internetowa.

http://www.alrc.net/index.php

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

2. Americans and the World. Witryna internetowa.

http://www.americans-

world.org/digest/regional_issues/china/china4.cfm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

3. Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP,

www.msz.gov.pl/file_libraries/40/4274/20030305.doc

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

4. Biuletyn Informacyjny MSZ

www.msz.gov.pl/file_libraries/39/3775/030822.doc

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

5. Biuro Bezpieczeństwa Narodowego. Witryna internetowa.

http://bbn.gov.pl/pl/nato/traktat.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

6. CBOS. Witryna internetowa.

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_178_04.PDF

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

7. Duke University. Witryna internetowa.

http://docs.lib.duke.edu/igo/guides/ngo/define.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

8.

EIA. Witryna internetowa.

http://www.eia.org

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

9. Federation of American Scientists. Witryna internetowa.

http://www.fas.org/spp/starwars/program/nmd/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

10. Federation of American Scientists. Witryna internetowa.

http://www.fas.org/irp/dia/product/smp_89.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

11. G-77. Witryna internetowa.

http://www.g77.org/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

12. Gazeta Wyborcza. Witryna internetowa.

http://bi.gazeta.pl/im/1994/m1994235.jpg

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

13. Greendevils. Witryna internetowa.

http://www.greendevils.pl/terroryzm/panstwo_pod_presja/panstwo_pod_presja.html

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

14. Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Witryna internetowa.

http://www.hfhrpol.waw.pl/index_pliki/informatory/uchodzcy/status%20uchodzcy_a5
.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

34

Nowy ład międzynarodowy

15. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://www.undp.org/hdr2003/faq.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

16. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://hdr.undp.org/reports/global/2001/en/pdf/hdi.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

17. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://hdr.undp.org/docs/statistics/indices/index_tables.pdf

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

18. IAEA.org. Witryna internetowa.

http://www.iaea.org/About/statute_text.html

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

19. Instytut Stosunków Międzynarodowych. Witryna internetowa.

http://www.ism.uw.edu.pl/halizak3.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

20. Instytut Studiów nad Rodziną UKSW. Witryna internetowa.

http://www.isr.org.pl/slownik/maltuzjan.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

21. Longin Pastusiak. Witryna internetowa.

http://www.longinpastusiak.neo.pl/prasa/publikacje/gw_2003_04_18a.html

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

22. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Witryna internetowa.

www.mswia.gov.pl/cudzo_uch.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

23. NigeriaBusinessInfor.com. Witryna internetowa.

http://www.nigeriabusinessinfo.com/nigeria-fdi2002.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

24. OECD. Witryna internetowa.

http://www.oecd.org/home/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

25. Onet.pl. Witryna internetowa.

http://www.republika.pl/zarzadportudarlowo/str7.htm

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

26. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa.

http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php#8

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

27. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa.

http://www.unic.un.org.pl/terroryzm/organyonz.php

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

28. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa.

http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#2

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

(K. Strachota, Abchazja).

29. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa.

http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#5

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

(M. Falkowski, Czeczenia).

30. Oxford University Press. Witryna internetowa.

http://www.oup.co.uk/pdf/bt/cassese/cases/part3/ch18/1702.pdf

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

35

Nowy ład międzynarodowy

36

31. Polski Punkt Informacyjny Galileo. Witryna internetowa.

http://galileo.kosmos.gov.pl/index.php?option=content&task=view&id=21&Itemid=4
9

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

32. Stosunki.pl. Witryna internetowa.

http://www.stosunki.pl/main253925520210,2,yisvp.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

33. Stosunki.pl. Witryna internetowa.

http://www.stosunki.pl/main322935530310,3,yisvp.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

34. The Kyrgyz Committee for Human Rights. Witryna internetowa.

http://www.kchr.org/index.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

35. The Official Website of the Olympic Movement. Witryna internetowa.

http://www.olympic.org/uk/index_uk.asp

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

36. UN Assistance Mission In Afganistan. Witryna internetowa.

http://www.unama-

afg.org/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

37. UNHCR. Witryna internetowa.

http://www.unhcr.pl/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

38. United Nations. Witryna internetowa.

http://www.un.org/Depts/dpko/missions/unmogip/index.html

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

39. Visegrád Group. Witryna internetowa.

http://www.visegradgroup.org/

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

40. European Environment Agency. Witryna internetowa.

http://org.eea.eu.int/links/ngo.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

41. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1993/2/14.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

42. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1995/3/1.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

43. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1994/3/14.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.