Ład międzynarodowy w okresie transformacji
Kres dwubiegunowego porządku międzynarodowego oznaczał koniec pewnego ładu, nie dawał jednak żadnych przesłanek mówiących, jak określić obecny stan rzeczy. Nie było (jak w historii) żadnej wielkiej konferencji międzynarodowej, na której określone zostałyby konstytutywne cechy nowego ładu. Istnieje duża liczba instytucji międzynarodowych, rozwinięte jest też prawo międzynarodowe; brakuje jednak czynnika, który mógłby nadać nazwę obecnej sytuacji międzynarodowej. Okres, w którym znajduje się świat jest okresem przejściowym.
NOWE CZYNNIKI W ŻYCIU MIĘDZYNARODOWYM
Nowe czynniki są przyczyną dynamiki, zmienności (sprzeczności), napięć, kryzysów i konfliktów porządku międzynarodowego i będą towarzyszyć dalszej jego ewolucji.
Globalizacja: głównie w sferze gospodarki - wzrost mobilności i integracji rynków finansowych oraz swobodne przemieszczanie się bilionów dolarów powodują rozregulowanie gospodarek narodowych i otwierają je na zagraniczną konkurencję. Do tego proces globalizacji zaznacza się w niemal wszystkich dziedzinach życia społecznego, przenikając i nakładając się poszczególne nurty. W niektórych ujęciach globalizacja przejawia się w: 1) zmniejszeniu dystansu 2) skróceniu czasu 3) zaniku funkcji granicy międzypaństwowej jako istotnej bariery dla przepływu w skali globalnej.
Konsekwencje globalizacji:
Ograniczenie autonomii państw
Wzrost zadań rządów (tylko one są im w stanie sprostać w postaci regulacji i współpracy mnar.)
Czynnik homogenizujący wzorce, zasady, normy, standardy w różnych dziedzinach życia
Niestabilność systemu finansowego o globalnej skali powodują zaburzenia w innych częściach globu
Marginalizacja całych państw i regionów, które nie mają szans stać się beneficjentami pozytywnego efektu globalizacji.
Nowa faza rewolucji przemysłowej i technologicznej: napędza procesy globalizacji oraz wpływa na strukturę porządku międzynarodowego. Coraz szybszy jest rozwój nauki (fizyka, matematyka, elektronika). Rozwój mniej znaczących krajów jest niemal uzależniony od tego, ile z posiadanej wiedzy Zachód zdecyduje im użyczyć. Koncentracja na najnowocześniejszych technologiach powoduje przesunięcie produkcji bardziej podstawowej do krajów mniej rozwiniętych.
Umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego: zdecydowanie zmalała liczba konfliktów o charakterze międzypaństwowym. Pomniejsze konflikty regionalne są tłumione przez instytucje międzynarodowe. Zmniejszają się budżety wojskowe państw (z wyjątkiem USA), spada produkcja przemysłu zbrojeniowego. Świat staje się coraz bardziej pokojowy i bezpieczny.
Rozprzestrzenianie się demokracji: o ile w latach '60 demokratyczna była ¼ państw, to w latach '90 są to już 2/3 ogółu. Niezaprzeczalnym faktem jest to, że państwa o rozwiniętym ustroju demokratycznym nie toczą wojen agresywnych oraz prowadzą pokojową politykę. Są mniej skłonne do ponoszenia kosztów ludzkich i materialnych na rzecz wojny, rozwiązań konfliktów poszukując raczej w mediacji i rokowaniach.
Ochrona praw człowieka: prawa człowieka są coraz ważniejszym tematem zarówno konferencji (i to organizacji dalekich u swych źródeł od tej tematyki, jak Unia Europejska, NATO czy Bank Światowy), jak i polityki państw czy instytucji uniwersalnych. Z powodu nieprzestrzegania praw człowieka stosowane są sankcje wobec państw, zamrażane są stosunki, dochodzi do interwencji humanitarnych. Prawa człowieka wikłane są też w związki i uzależniane od innych problemów międzynarodowych: ideologicznych, geopolitycznych i gospodarczych. Wciąż nie jest rozstrzygnięty spór, w którym z jednej strony stoi zasada suwerenności, a z drugiej zasada poszanowania praw człowieka i międzynarodowej kontroli ich przestrzegania (po operacji NATO w Kosowie może zostać pozbawione legitymizacji prawo do interwencji humanitarnej).
Wpływ mediów: chodzi o wielonakładowe czasopisma mające swych odbiorców w wielu krajach oraz nadawców telewizyjnych o globalnym zasięgu. Podlegające czynnikom finansowym czy politycznym nie mogą one być całkowicie bezstronne. To zainteresowanie mediów nadaje danym czynnikom określoną rangę.
Pogłębianie się różnorodności świata: odmienność jego poszczególnych regionów, odrębność na tle rasowym, religijnym, cywilizacyjnym. Obok świata islamskiego w ostatnich latach uwidoczniła się cywilizacyjna odmienność krajów wschodniej Azji. Sukces gospodarczy (oparty na zachodnim kapitale) dał tym państwom polityczną pewność siebie. Stawiają one teraz skuteczny opór zachodnim koncepcjom porządkowania świata oraz jego politycznej i kulturalnej dominacji. Zróżnicowaniu na tle narodowym i cywilizacyjnym sprzyja pogłębienie się nierówności na tle majątkowym krajów. Wkładem biednych i słabych jest eksplozja demograficzna, niszczący środowisko naturalne rozwój gospodarczy oraz międzynarodowy terroryzm.
TEORETYCZNE INTERPRETACJE NOWEGO PORZĄDKU
Fukuyama: jako pierwszy wychwycił istotne cechy porządku międzynarodowego. W 1989 opublikował esej Koniec historii?, w którym zawarł tezę, że świat doszedł do krańcowego etapu rozwoju cywilizacyjnego.
Kissinger: w jego ocenie przywracanie równowagi w ramach powstającego ładu zajmie kilka dziesięcioleci. Będzie on też najbardziej złożonym ładem, gdyż nie zostanie wynegocjowany, a wyrośnie sam, żywiołowo. Światem rządzić będzie sześć mocarstw: USA, Europa, Chiny, Japonia, Rosja i ewentualnie Indie. Wszystkie państwa i mocarstwa będą musiały ze sobą współpracować. Pewne problemy (demograficzne, ochrona środowiska) trzeba będzie rozwiązać w skali globalnej.
Brzeziński: W nowym ładzie USA zyskują hegemonię w polityce światowej przez oddziaływania w czterech wymiarach:
są regulatorem w sferze militarnej
są gospodarczą lokomotywą świata
mają prymat technologiczny
4) są atrakcyjnym modelem życia społecznego i kultury masowej. Brzeziński posługuje się pojęciem „amerykańskiego systemu światowego”, do którego cech zalicza:
system bezpieczeństwa zbiorowego
regionalną współpracę gospodarczą
instytucje finansowe o światowym zasięgu
consensus jako metodę podejmowania decyzji
USA jest pierwszym mocarstwem naprawdę światowym, ale jej hegemonia nie jest wieczna. Do jej utrzymania potrzebny jest sojusz z „poszerzoną” Europą (poszerzenie NATO i UE), zapewnienie sobie współpracy z Rosją oraz wmontowanie Chin jako konstruktywnego i nieantyamerykańskiego mocarstwa w system mnar. Stawką w grze jest Eurazja. Wizja Brzezińskiego jest wizją jednobiegunowego systemu, gdzie sojusznicy USA starają się pomóc w utrzymaniu ładu. Wg krytyków to ujęcie sprowadza się do zdania - co dobre dla Ameryki jest dobre dla reszty świata.
Globalizacja: nurt powiązany z tym procesem ma dwa oblicza. Z jednej strony stoją entuzjaści, z drugiej zaś krytycy. Łączy ich jednak przeświadczenie, że globalizacja jest procesem nieubłaganym i nieodwracalnym. Pożytki wg entuzjastów (do których należą przede wszystkim praktycy procesu globalizacji, a więc przedstawiciele transnarodowych korporacji, mediów, finansów) to:
przyspieszenie rozwoju cywilizacyjnego
wzrost dobrobytu
znoszenie zbędnych barier między narodami
wzajemne uczenie się i inspiracja
Na horyzoncie, wg zwolenników widać już globalne społeczeństwo i globalne zarządzanie.
Krytycy globalizacji wskazują na negatywne skutki:
marginalizację pewnych regionów i krajów
rosnącą żywiołowość przepływu kapitału, destabilizującą mniejsze gospodarki
coraz trudniejszą do wykrycia korupcję oraz operacje prania brudnych pieniędzy
transnarodowe syndykaty zorganizowanej przestępczości
Naukowcy twierdzą, że wbrew tezom ideologów globalizacji, nie zmniejsza się rola państwa i rządu, choć trudniejsze stają się jego zadania. W obliczu budzącej niepokój globalizacji społeczeństwa poszukiwać będą spokoju w odniesieniach partykularnych: regionalnych, religijnych, kulturowych i narodowych.
CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W PORZĄDKU MIĘDZYNARODOWYM
Najważniejszą przesłanką jest ta, że dopóki porządek nazywać będziemy międzynarodowym, dopóty państwa i zachodzące między nimi oddziaływania pozostaną podstawową formą tej postaci życia społecznego. Będzie tak się działo, gdyż ludzie, narody i społeczeństwa identyfikują się z państwem jako formą wyrażającą ich tożsamość. Działalność pozapaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych obejmuje jedynie wycinki tego, czym zajmuje się państwo. Poza tym nie posiadają oni demokratycznej legitymizacji.
Kolejnym ważnym czynnikiem pozostanie pojęcie mocarstwowości. Rolę drugiego supermocarstwa, rywalizującego z USA, obejmą w ciągu 15-25 lat Chiny. Wzrosła rola Niemiec, spadła Rosji, ustabilizowała się pozycja Francji i Wielkiej Brytanii. Mocarstwowe aspiracje deklarują Indie. Po upadku porządku zimnowojennego funkcje mocarstwowości ulegają poważnym przeobrażeniom. Obecnie mocarstwa więcej wnoszą do ładu mnar. niż z niego wynoszą. Wymaga się od nich interwencji w sprawie przywrócenia lub utrzymania pokoju, one same zaś coraz częściej starają się unikać zaangażowania militarnego z dala od swych granic. Zostają one również wmontowywane w system międzynarodowy, dzięki czemu ich istnienie staje się najbardziej korzystne dla państw małych, które mogą liczyć na łatwiejsze uzyskanie pomocy z ich strony.
Łączenie się państw w związki o zasięgu regionalnym: jest to kolejny ważny czynnik. Te procesy będą przeciwieństwem globalizacji, o naturze integrującej. Szczególnego znaczenia procesy te nabierają wobec kryzysu ONZ; to im przypadnie (pod postacią organizacji pozarządowych i federacji międzynarodowych) zagospodarowanie szarych stref, nie pokrytych przez instrumenty państwowe i instytucje międzynarodowe.
Prawo międzynarodowe będzie coraz głębiej wnikać w głąb systemów wewnętrznych państw. Formalnoprawnym spoiwem społeczności międzynarodowej pozostanie system Narodów Zjednoczonych.
Porządek międzynarodowy jako trzywarstwowa całość:
gospodarka światowa jako najbardziej spójny poziom (mimo nierównomiernego rozwoju). Jej przejawem jest swoista, kosmopolityczna klasa społeczne o globalnym zasięgu, żyjąca na pewnym określonym poziomie, przyjmująca zdefiniowane zasady i wzorce życia. Ważnym czynnikiem tej warstwy porządku są też środki masowego komunikowania.
społeczność międzynarodowa jako kolejny poziom; jej spójnią są międzynarodowe stosunki polityczne. Na tym poziomie najbardziej widoczne są państwa strzegące swojej suwerenności oraz pozostali uczestnicy życia międzynarodowego (organizacje międzyrządowe).
warstwa cywilizacyjno - kulturowa. Źródło fragmentacji świata, napięć i konfliktów, rywalizacji. Tu też przechowywana jest różnorodność ludzkich cywilizacji. Tendencje w warstwie gospodarczej stają się zacierać różnorodność cywilizacyjną, podczas gdy państwa starają się chronić swoją kulturową tożsamość.
Na pewno nie będzie trwałym ład międzynarodowy narzucony odgórnie przez mocarstwa i kontrolowane przez nie instytucje międzynarodowe. Dla stabilnego rozwoju potrzebna jest przede wszystkim tolerancja dla różnic i sprzeczności. Wg J. Rosenau'a należy liczyć się z kontynuacją turbulentnego porządku międzynarodowego. Ewolucji porządku międzynarodowego poprzez turbulencję nie zdołają powstrzymać dogmatycznie interpretowane zasady i instytucje, które nieuchronnie podlegają z czasem pewnej petryfikacji. Instytucje porządku mnar. powinny być elastyczne i otwarte na zmiany, muszą umieć zaadaptować się do nowych sytuacji.