11

4. Układ Słoneczny

Zadanie 4.1

a) 1) teoria geocentryczna

2) teoria heliocentryczna

b) 1) Klaudiusz Ptolomeusz

2) Mikołaj Kopernik

c) 1) Starożytność – I wiek n.e.

2) Odrodzenie – XVI wiek

d) 1) W modelu Wszechświata centralne miejsce zajmuje Ziemia,

a wokół niej, po kołowych orbitach poruszają się planety
i gwiazdy (a ściślej: wg tej teorii, każda planeta poruszała
się po swoim własnym kole – epicyklu, a dopiero środek
epicyklu poruszał się po większym kole – deferencie wokół
Ziemi).

2) W modelu Układu Słonecznego centralne miejsce zajmuje

Słońce, a wokół niego krążą wszystkie planety.

Zadanie 4.2

c)

Zadanie 4.3

Rys. 4.2. Schemat Układu Słonecznego:
Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun
Pomiędzy orbitą Marsa i Jowisza krążą plentoidy.
Jedna z hipotez głosi, że pas planetoid stanowi materia
kosmiczna, która nie związała się w obiekt planetarny.

Zadanie 4.4

Tab. 4.1. Planety Układu Słonecznego:
Planety wewnętrzne inaczej zwane ziemiopodobnymi:
Merkury, Wenus, Mars.
Planety zewnętrzne inaczej zwane olbrzymami:
Saturn, Uran, Neptun.

Zadanie 4.5

A.

ma większe nachylenie orbity niż orbity planet: 17°15’;

duży mimośród orbity: czasem bywa bliżej Słońca
niż Neptun;

ma mniejszą gęstość niż planety ziemiopodobne;

ma mały promień i małą masę, czyli nie jest podobny
do planet olbrzymów.

B. Do małych ciał układu planetarnego.

Zadanie 4.6

*

A. Punkt sfery niebieskiej, z którego wydają się wylatywać

meteory, nazywa się radiantem roju.

B. Nazwa roju meteorowego pochodzi zwykle od nazwy

gwiazdozbioru, w którym znajduje się radiant tego roju.

C. Rój meteorów – perseidy.

Zadanie 4.7

A. Mars
B.

Tab. 4.2. Obszary badań prowadzonych przez łaziki badawcze

NASA na Marsie

C. n

a Marsie występowała woda w stanie ciekłym,

czasem nawet w dużych ilościach,

występowały warunki sprzyjające powstaniu życia
– pierwszych prymitywnych organizmów.

Zadanie 4.8

A.

Prowadzenie obserwacji z powierzchni Ziemi
– np. za pomocą teleskopu Spitzer Space Telescope.

Prowadzenie obserwacji z obiektów zawieszonych
na orbicie okołoziemskiej – np. za pomocą Międzynarodowej
Stacji Kosmicznej (ISS), za pomocą teleskopu Hubble’a,
sztucznych satelitów.

Wysyłanie sond kosmicznych w odległe rejony Układu
Słonecznego i poza Układ Słoneczny – np. ekspedycja sondy
Pioneer 10.

Wysyłanie sond i urządzeń i wprowadzanie ich na orbity
innych planet – np. Marsa: Mars Odyssey
i Mars Global Surveyor.

B. Współczesna nauka formułująca teorie powstawania, budowy

i ewolucji Wszechświata (kosmologia) opiera się na dwóch
założeniach:

prawa fizyki są uniwersalne i odnoszą się do całego
Wszechświata;

obserwowany Wszechświat jest taki sam jak ten,
który znajduje się poza granicami obserwacji.
Obserwowane za pomocą teleskopów i radioteleskopów
obiekty astronomiczne i związane z nimi zjawiska mogą
poprzez analogię dostarczać informacji na temat przeszłości
naszej gwiazdy – Słońca – oraz związanego z nią układu
planetarnego. Powstanie i ewolucja Ziemi jako jednej
z planet Układu Słonecznego oparta jest na teorii
mgławicowej (układ planetarny powstał z wielkiego obłoku
materii międzygwiazdowej, który został lokalnie zagęszczony).
Odkrycie we wrześniu 2006 r. olbrzymiej planety* krążącej
wokół gwiazdy wchodzącej w skład podwójnego układu
gwiazd i znajdującej się w konstelacji Jaszczurki
(około 450 lat świetlnych od Ziemi) przyczyniło się
do nowego spojrzenia na procesy powstawania planet.
Poza Układem Słonecznym odkryto do 2006 r. około
dwustu planet. Współczesne narzędzia badawcze
nie pozwalają jeszcze na wykrywanie obiektów znacznie
mniejszych, o wielkościach podobnych do Ziemi.
Naukowcy twierdzą, że rozwój technologii może to zmienić
w najbliższych latach.
* http://wiadomosci.wp.pl/kat,18032,wid,8507282,

wiadomosc.html z dn. 15.09.2006 r.

5. Współrzędne geograficzne

Zadanie 5.1

a) N
b) S
c) E
d) W

Zadanie 5.2

a) 4,
b) 3,

22

c) 9,
d) 6,
e) 1,
f) 2,
g) 7,
h) 8,
i) 5.

Zadanie 5.3

około 6°N,
około 6°S

Zadanie 5.4

a) N W: Chiltern Hills
b) N E: North Downs
c) N W N E: South Downs

Zadanie 5.5

A. Wschodnie wybrzeża: około 179°40’W; zachodnie wybrzeża:

około 179°50’E.

B. 1) Najbardziej na wschód wysunięte krańce wyspy mają

długość geograficzną wschodnią / zachodnią, a najbardziej
na zachód wysunięte – długość geograficzną wschodnią /
zachodnią. Wyspa położona jest na północ / południe
od równika.

2) Wyspa Mango znajduje się w kierunku południowo-

-wschodnim / południowo-zachodnim od wyspy Taveuni.
Ma długość geograficzną wschodnią / zachodnią.

3) Wyspa Koro znajduje się w kierunku południowo-wschodnim /

południowo-zachodnim od wyspy Taveuni. Ma długość
geograficzną wschodnią / zachodnią.

Zadanie 5.6

A.

Anchorage (położenie w przybliżeniu): 61°N 150°W

Murmańsk (położenie w przybliżeniu): 69°N 33°E

Anadyr’ (położenie w przybliżeniu): 65°N 178°E

B.

1)

Anchorage znajduje się na północ / południe od bieguna
północnego.

2)

Murmańsk znajduje się na północ / południe od bieguna
północnego.

3)

Archangielsk jest położony na północ / na południe od portu
w Murmańsku.

4)

Anadyr’ leży na półkuli wschodniej / zachodniej
i jest zlokalizowany na północ / na południe od Anchorage,
który jest położony na półkuli wschodniej / zachodniej.

C. W Murmańsku.
D. 1) północ, 2) podbiegunowego północnego, 3) polarnej.

Zadanie 5.7

a-10 Dobrowolski: 67°S, 100°E
b-7 Scott: 78°S, 168°E
c-11 Wostok: 79°S, 105°E
d-1 Georg von Neumayer: 70°S, 9°W
e-3

Nowa Łazariewska: 70°S, 11°E

6. Ruch obrotowy Ziemi

Zadanie 6.1

1) wirowym, 2) zachodu, 3) wschód, 4) 24 godz., 5) biegunów,
6) okręgi, 7) stała, 8) 15°, 9) równika, 10) 0 km,
11) biegunach.

Zadanie 6.2

A. Europa i Afryka
B. c
C. Dzień i noc
D. Indywidualna odpowiedź ucznia.
E. 1) światła miast

2) Rzym, Oslo (mogą być wymienione inne nazwy miast, np.

Genua, Paryż),

3) Lizbonie, dzień; Gdańsku, Rzymie, noc (mogą być

wymienione inne nazwy miast, np: w Madrycie, Londynie
jest dzień; w Wiedniu, Sztokholmie jest noc itp.),

4)* zakończyli zajęcia w szkole,
5) zachodzi.

Zadanie 6.3

A.

Odpowiedź w formie graficznej.

B. 1) prawo, lewo

2)

prądów morskich,

rzek,

prądów powietrza.

Zadanie 6.4

a) kolejność występowania południa słonecznego:

Suwałki, Szczytno, Słupsk, Szczecinek, Szczecin,

b) kolejność występowania północy słonecznej:

Moskwa, Kijów, Gdańsk, Rzym, Oslo, Londyn, Lizbona.

7. Czas na Ziemi

Zadanie 7.1

Po uwzględnieniu tylko lądowego terytorium Kanady (bez wysp)
różnica między wschodnimi a zachodnimi krańcami wynosi
4 godziny.

Zadanie 7.2

A. Trzykrotnie: wkraczając na terytorium Białorusi, wkraczając

w granice Polski i przekraczając granicę Portugalii.

B. Trzy godziny (w Portugalii obowiązuje ten sam czas strefowy,

co w Londynie).

C. 1) Przesuną zegarki „do przodu” – wskazywana godzina

będzie późniejszą niż w Lizbonie.

Zadanie 7.3

A. 1) wschód 30°E

2) zachód 15°E

B. 1) (czas letni to czas zgodny z czasem słonecznym południka

30°E). Gdy zgodnie z czasem letnim zegarki w Warszawie
pokazują godzinę 12.00, południe słoneczne dopiero będzie.

3

Różnica długości geograficznej pomiędzy 30°E a południkiem
Warszawy – 21°E wynosi 9°. Przyjmując, że Ziemia obraca
się o 1° w ciągu 4 minut, różnica czasu słonecznego wynosi
36 minut, czyli według Słońca mamy godzinę 11.24.
Południe słoneczne będzie obserwowane w Warszawie
za 36 minut, czyli wg wskazań zegarków o 12.36.

2) (czas zimowy to czas zgodny z czasem słonecznym

południka 15°E). Gdy zgodnie z czasem zimowym zegarki
w Warszawie pokazują godzinę 12.00, południe słoneczne
już było. Różnica długości geograficznej pomiędzy 15°E
a południkiem Warszawy – 21°E wynosi 6°. Przyjmując,
że Ziemia obraca się o 1° w ciągu 4 minut – różnica czasu
słonecznego wynosi 24 minuty (czyli według Słońca mamy
godzinę 12.24). Południe słoneczne było obserwowane
w Warszawie przed 24 minutami, czyli wg wskazań
zegarków o 11.36.

Zadanie 7.4

A. 1) Londyn – 0°00’; Walencja – 0°20’W; La Coruna – 8°30’W;

Lizbona – 9°00’W.

2)

Tab. 7.1

B. Miasta są położone na różnych półkulach: 9°00’ + 21°00’ =

30°, czyli dwie godziny różnicy.

C. Inną godzinę.

Zadanie 7.5

a) kolorem żółtym należy zakreślić południk, na którym

zaznaczono Petersburg, czyli: 30°E,

b) kolorem czarnym należy zakreślić południk 150°W,
c) kolorem różowym powinno się zaznaczyć obszar pomiędzy

południkami 67,5°W a 52,5°W,

d) kolorem szarym powinno się zaznaczyć obszar pomiędzy

południkami 112,5°E a 127,5°E.

Zadanie 7.6

A. 1) Wymienione miejscowości znajdują się po dwóch stronach

południka zero. W takiej sytuacji należy dodać do siebie
stopnie długości geograficznej, a następnie przeliczyć różnicę
czasu:
74° + 21° = 95°,
co daje różnicę 6 godzin 20 minut. Ten czas należy odjąć
od czasu w Warszawie, ponieważ Nowy Jork znajduje się
na zachód od Warszawy. W momencie wylotu samolotu
z Warszawy (wg czasu słonecznego w Warszawie),
w Nowym Jorku jest godzina 23.10. Do tego czasu należy
dodać czas lotu (+6 godzin), co daje godzinę przylotu 5.10.

2) Wymienione miejscowości znajdują się po jednej stronie

od południka zero. W takiej sytuacji należy odjąć od siebie
stopnie długości geograficznej, a następnie przeliczyć różnicę
czasu:
127° – 21° = 106°,
co daje różnicę 5 godzin 4 minuty. Ten czas należy
dodać do czasu w Warszawie, ponieważ Seul znajduje się
na wschód od Warszawy. W momencie wylotu samolotu
z Warszawy (wg. czasu słonecznego w Warszawie), w Seulu

jest godzina 10.34. Do tego czasu należy dodać czas lotu
(+11 godzin), co daje godzinę przylotu 23.34.

B. 1) W Nowym Jorku w momencie wylotu zegarki wskazują

godzinę 1.30, zatem przylot będzie o godz. 7.30 tego
samego dnia,

2) W Seulu w momencie wylotu zegarki wskazują godzinę

15.30, zatem przylot będzie o godz. 2.30 dnia następnego.

Zadanie 7.7

A. 2)
B. 4)

Zadanie 7.8

Datę wyjściową obliczeń można przyjąć dowolnie – np. datę dnia,
w którym rozwiązywane jest zadanie.
a) Londyn 04.09 godz. 14.00
b) Rio de Janeiro 04.09 godz. 11.00
c) San Francisco 04.09 godz. 6.00
d) Nowosybirsk 04.09 godz. 21.00
e) Osaka 04.09 godz. 23.00
f) Melbourne 04.09 godz. 24.00/05.09 godz. 0.00

Zadanie 7.9

Wszystkie wpisy będą miały datę 15.02., ponieważ Wyspy
Gilberta, Wyspy Feniks i Wyspy Tonga są położone w granicach
jednego państwa Kiribati, które dekretem (z 1995 roku)
przesunęło tę linię o ponad 3000 km na półkulę zachodnią (czas
wschodnich granic tego państwa liczony jest GMT + 14).

UWAGA:
W dawniejszych wydaniach atlasów Wyspy Gilberta i Wyspy
Feniks znajdują się po dwóch stronach linii zmiany daty
zaznaczanej najczęściej w atlasach i poprowadzonej w pobliżu
południka 180° (często również niektóre z wydanych już po 1995
roku nie mają naniesionej tej korekty).
Zatem przy założeniu, że linia zmiany daty przebiega wg dawnego
przebiegu – sprzed korekty z 1995 roku (około południka 180°)
– odpowiedzi byłyby następujące:

16 lutego (linia zmiany daty przekraczana jest „w ślad za
Słońcem”, w tej sytuacji „tracimy” jeden dzień, wpisując datę
o jeden dzień późniejszą);

15 lutego (linia zmiany daty przekraczana jest „ku Słońcu”,
w tej sytuacji „zyskujemy” jeden dzień, wpisując tę samą datę,
czyli tu datę następnego dnia – „jutrzejszego” wpisu);

15 lutego (przy założeniu, że wpis będzie dokonywany w porcie
– ponieważ Wyspy Tonga i Wyspy Fidżi mimo położenia
na dwóch różnych półkulach znajdują się po tej samej stronie
od linii zmiany daty. Jednakże, gdyby wpisu dokonano na
otwartym morzu (poza wodami terytorialnymi), datą wpisu
byłby dzień 16 lutego. Na otwartym morzu obowiązują strefy
czasowe wyznaczane przez południki bez uwzględniania granic
państwowych i administracyjnych, a linia zmiany daty przebiega
wzdłuż południka 180°).

4

8. Ruch obiegowy Ziemi

Zadanie 8.1

A–E.

Odpowiedź w formie graficznej

.

Zadanie 8.2

1) rok, 2) 365, 3) 5, 4) 49, 5) 12,
6) gwiazdozbiorami (znakami) Zodiaku, 7) ekliptyką, 8) 23°27’,
9) 21, 10) 23.

Zadanie 8.3

Mapa 8.1:
a – biegun południowy
b – biegun północny
c – Dobrowolski
d – Hawana
e – Quito
f – Punta Arenas
g – Rockhampton
h – Rovaniemi
i – Sa

~

o Paulo

j – Warszawa

Zadanie 8.4

1) d, e, g
2) d
3) e, g, i
4) h
5) f
6) j
7) a, b
8) e
9) d, e, g, i
10) c, f, h, j
11) a, b
12) d
13) g, i

Zadanie 8.5

1) i, f, e
2) e, i, f

Zadanie 8.6

Następstwa

ruchu obrotowego Ziemi: 2, 4, 5, 9, 10, 11, 13

ruchu obiegowego Ziemi: 1, 3, 6, 7, 8, 12, 13

Zadanie 8.7*

A. Określenie „równonocy” oznacza, że teoretycznie dzień będzie

trwał tak długo jak noc (w rachubie czasu przyjmujemy,
że 12 godzin).

B. Za początek astronomicznej wiosny uznajemy moment, w którym

Słońce w swej wędrówce po nieboskłonie wejdzie w znak Barana.

Zadanie 8.8

1) papieża Grzegorza XIII, 2) gregoriańskim

Zadanie 8.9

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 8.10

2008

Zadanie 8.11

Zgodnie z rachubą kalendarza gregoriańskiego rok, który jest
podzielny przez 4, jest rokiem przestępnym, jeżeli jednak jest
podzielny przez 100, jest rokiem zwykłym – wyjątek stanowi rok
podzielny przez 400 – rok 2000 był rokiem przestępnym. Zatem,
jeżeli nadal będzie obowiązywał kalendarz gregoriański, to rok
3000 będzie rokiem zwykłym.

9. Oświetlenie Ziemi w ciągu roku

Zadanie 9.1

A–D.

Odpowiedź w formie graficznej

.

Zadanie 9.2

b

Przesilenie letnie – 22 VI
ϕ = 52°N
h – wysokość Słońca nad horyzontem w momencie górowania
h = 90° – ϕ + 23°27’
h = 90° – 52° + 23°27’
h = 61°27’

Zadanie 9.3

a) Przesilenie letnie – 22 VI

h = 81°27’
ϕ – szerokość geograficzna miejscowości A
81°27’ = 90° – ϕ + 23°27’
ϕ = 32°N

b) Przesilenie zimowe – 22 XII

h = 26°27’
ϕ – szerokość geograficzna miejscowości B
26°27’ = 90° – ϕ + 23°27’
ϕ = 87°S

Zadanie 9.4

52°S

Zadanie 9.5

a) na kole podbiegunowym na półkuli północnej
b) na zwrotniku Raka
c) na biegunie północnym
d) na równiku

Zadanie 9.6

A. c.
B. Należy zakreskować obszar od kręgu polarnego północnego do

bieguna północnego.

C. Zjawisko dnia polarnego.
D. Należy zaznaczyć równik.

Zadanie 9.7

A. W okolicach okołobiegunowych przez cały rok Słońce widoczne

na horyzoncie lub niewiele ponad nim nie dawałoby zbyt dużo
światła – byłoby wrażenie wiecznego zmroku. W czasie

5

wędrówki wzdłuż południka ku niższym szerokościom
geograficznym oświetlenie byłoby coraz lepsze dzięki
zwiększaniu się wysokości Słońca nad horyzontem.

B. Powierzchnia Ziemi najlepiej byłaby ogrzana w okolicach

równikowych i tam panowałyby najwyższe temperatury,
a obszary okołobiegunowe pokryte byłyby czapami lodowymi
o znacznej powierzchni. Nie występowałaby roczna sezonowość
opadów, a różnice ciśnień wynikałyby tylko z ogrzania
powierzchni Ziemi i jej ruchu wirowego bez przesuwania się
ośrodków ciśnień ku północy i ku południowi, jak to można
zaobserwować w warunkach obecnych. Nie występowałyby
charakterystyczne dla średnich szerokości geograficznych
pory roku. Zatem warunki życia roślin zależałyby tylko od
ich położenia w określonej szerokości geograficznej, od
odległości od zbiorników wodnych, wysokości nad poziom
morza. Można przypuszczać, że najlepsze warunki byłyby
w okolicach równika, chyba, że panujące wysokie temperatury
w konsekwencji doprowadziłyby do przegrzania
i wysuszenia gleby.

10. Sfery Ziemi

Zadanie 10.1

powłoka ziemska

Zadanie 10.2

a) hydrosfera, b) pedosfera, c) antroposfera lub epigeosfera,
d) biosfera, e) litosfera, f) atmosfera

Zadanie 10.3

Odpowiedź w formie graficznej

.

Zadanie 10.4

b)

Zadanie 10.5

B. 1) Klimat umiarkowany ciepły, kontynentalny

2) Długie ciepłe lato

3) Wegetacja roślin, głównie

traw i ziół, w porze wiosny, wczesnego lata i jesieni

4) Ukształtowanie na podłożu lessowym żyznych gleb
czarnoziemnych.

C. 1) Występowanie w podłożu skał rozpuszczalnych w wodzie,

tzn. wapieni i dolomitów

2) Wysokie roczne sumy

opadów

3) Woda wraz z CO

2

rozpuszcza skały podłoża

(krasowienie)

4) Uboga sieć wód powierzchniowych,

występują wywierzyska oraz różnorodne formy krasowe.

11. Budowa wnętrza Ziemi, litosfera

Zadanie 11.1

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 11.2

A. a) Włochy, Rosja, Grecja lub Czeczenia; b) Rosja, Kanada, RPA.
B. Wzrost temperatury wraz z głębokością następuje powoli

na obszarach geologicznie starych (np.: na obszarach fałdowań
prekambryjskich), natomiast na obszarach geologicznie
młodych, aktywnych wulkanicznie (np.: na obszarach fałdowań
alpejskich) następuje bardzo szybko.

C. 3 800 metrów – x°C, 117 metrów – 1°C

z proporcji: x = 3 800 m

·

1°C:117 m = 32,48°C,

15°C + 32,48°C = 47,48°C

D. Na obszarach, na których wzrost temperatury warstw skalnych

wraz z głębokością następuje bardzo szybko, można
wykorzystywać powszechnie tzw. energię geotermalną
– energię wnętrza Ziemi – np.: do ogrzewania mieszkań,
szklarni. Na takich obszarach występują również gejzery –
atrakcje turystyczne.

Zadanie 11.3

A.

Odpowiedź w formie graficznej.

B.

Płaszcz (3,3 g/cm

3

)

Skorupa kontynentalna (2,7–2,8 g/cm

3

)

Skorupa oceaniczna (3,0 g/cm

3

)

C. Dno oceanów jest położone około 4000 metrów niżej

w stosunku do powierzchni lądowej. Jest to spowodowane
izostazją. Kontynenty są zbudowane ze skał stosunkowo
lekkich (zbliżonych składem do granitów), natomiast skorupę
oceaniczną budują skały bazaltowe mające większą gęstość.
Obie skorupy pływają zanurzone w gęstszej materii płaszcza,
skorupa kontynentalna jako lżejsza i grubsza wynurza się
znacznie wyżej niż cięższa i cieńsza skorupa oceaniczna.

Zadanie 11.4

Termin

Definicja

Minerał

Ciało o budowie krystalicznej

– pierwiastek lub związek chemiczny

powstały w sposób naturalny.

Minerał

skałotwórczy

Ciało o budowie krystalicznej,

mające znaczący udział w budowie litosfery.

Skała

Naturalny zespół jednorodnych

lub różnorodnych minerałów.

Mineraloid

Ciało o nieokreślonej strukturze budowy wewnętrznej

i niejednorodnym składzie chemicznym.

Zadanie 11.5

kwarc, mika, skaleń

Zadanie 11.6

Skały magmowe głębinowe – powstają głęboko pod powierzchnią
Ziemi. Magma zastyga powoli w warunkach wysokiej,
zróżnicowanej temperatury i ciśnienia. Powstałe w tym procesie
kryształy są dobrze wykształcone i wyraźnie widoczne. O takich
skałach mówimy, że mają budowę jawnokrystaliczną.

Zadanie 11.7

Tab. 11.2. Charakterystyka wybranych skał

Zadanie 11.8

a) skały osadowe okruchowe,
b) skały osadowe,
c) skały osadowe organiczne,
d) skały metamorficzne,
e) skały magmowe głębinowe,
f) skały osadowe chemiczne.

6

12. Główne jednostki tektoniczne

Zadanie 12.1

obszary fałdowań prekambryjskich – 1
obszary fałdowań paleozoicznych – 3
obszary fałdowań trzeciorzędowych – 2
tarcza bałtycka – a
tarcza ukraińska – b
platforma wschodnioeuropejska – e
góry systemu kaledońskiego – d
góry systemu alpejskiego – c
góry systemu hercyńskiego – f

Zadanie 12.2

pośrodku: platforma,
niżej: z lewej – tarcza krystaliczna,

z prawej – płyta.

Zadanie 12.3

a) tarcza krystaliczna – rozległy stary (prekambryjski) masyw

krystaliczny wynurzający się na powierzchnię Ziemi;
jego brzegi najczęściej są wygięte ku górze, natomiast część
centralna jest nieco ugięta.

b) platforma – wycinek skorupy ziemskiej obejmujący

co najmniej dwa piętra strukturalne: na sfałdowanym
starym (prekambryjskim lub paleozoicznym), najczęściej
zmetamorfizowanym podłożu (fundamencie platformy)
leży płasko młodsza pokrywa platformowa.

c) płyta – część platformy kontynentalnej, składająca się

z poziomo ułożonych warstw skał osadowych, przykrywających
starsze krystaliczne podłoże.

Zadanie 12.4

a) monoklina
b) od lewej: synklina, antyklina
c) płaszczowina
d) uskok
e) od lewej: rów tektoniczny, zrąb tektoniczny
f) uskok

Zadanie 12.5

Na lądach można wyróżnić dwie wielkie strefy górskie:

jedna, o ogólnym kierunku równoleżnikowym, przebiega
od północnej Afryki przez Europę po Himalaje w Azji;
obejmuje między innymi takie łańcuchy górskie, jak: Atlas,
Alpy, Karpaty, Bałkany, Kaukaz, Góry Pontyjskie, Taurus,
Zagros, Hindukusz, Himalaje, Kunlun;

d

ruga, o przeważającym kierunku południkowym,

otacza Ocean Spokojny; tworzą ją m.in. następujące łańcuchy:
Andy, Kordyliery, Wielkie Góry Wododziałowe,
Góry Wierchojańskie, Góry Koriackie, Góry Transantarktyczne.

13. Tektonika płyt

Zadanie 13.1

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 13.2

Ocean Spokojny

Zadanie 13.3

a–b)
Rys. 13.1. Podsuwanie się płyty oceanicznej pod oceaniczną

od lewej: 1, 3, 4, c – morze, b – morze, a – morze

Rys. 13.2. Podsuwanie się płyty oceanicznej pod kontynentalną

od lewej: 2, 3, 4, f – morze, e – ląd, d – ląd

Zadanie 13.4

W strefie kolizji dwóch płyt oceanicznych jedna z nich ulega
uginaniu i podsuwa się pod drugą. W miejscu, w którym płyty się
ze sobą stykają, z górnej części płyty ulegającej zanurzaniu
zostaje zdarta jej zewnętrzna część przez krawędź płyty
nadległej. Zdarty w ten sposób materiał skalny tworzy pryzmę
zdeformowanych i zmetamorfizowanych osadów, które
w niektórych miejscach wynurzają się ponad powierzchnię
oceanu, tworząc wyspy.

Zadanie 13.5

Płyty litosfery w strefie ryftowej rozchodzą się poziomo
w przeciwnych kierunkach. Zgodnie z teorią tektoniki płyt,
siłą napędową tego ruchu są prądy konwekcyjne występujące
w górnym płaszczu. Prądy te, docierając do spągu litosfery,
rozchodzą się w przeciwnych kierunkach, doprowadzając
do rozrywania litosfery. W miejscu rozerwania skorupy ziemskiej
powstaje głębokie i wąskie zagłębienie, zwane ryftem,
na teren którego wkracza morze. Znajdujące się po obu stronach
ryftu płyty kontynentalne oddalają się od siebie (unosząc się
biernie na płynącej wskutek konwekcji materii płaszcza),
a w strefie ryftu, przez istniejące pęknięcie, następuje
stały wypływ magmy bazaltowej, która zastygając, tworzy
nowe fragmenty dna oceanicznego, w postaci grzbietu
śródoceanicznego. Dno oceaniczne rozrasta się po obu stronach
doliny ryftowej. Ryft, czyli część osiowa grzbietów
śródoceanicznych, jest miejscem występowania trzęsień ziemi,
których przyczyną jest prawdopodobnie rozciąganie skorupy
ziemskiej. Ryft nie biegnie po linii prostej, ale co pewien odcinek
przesuwa się wzdłuż spękań o kierunku prostopadłym do osi
grzbietu (wzdłuż tak zwanych uskoków transformacyjnych).
W grzbiecie śródoceanicznym występują liczne wulkany,
które niekiedy wynurzają się ponad powierzchnię oceanu
w postaci wysp wulkanicznych. Do tego rodzaju wysp należą
miedzy innymi Galapagos i Islandia. W 1973 r. wybuch
wulkanu Helgafell poważnie zniszczył miasteczko i port rybacki
Vestmannayjar, położone na niewielkiej wyspie Heimaey

7

u wybrzeży Islandii. W miejscach występowania rowów
oceanicznych, mających kształt podłużnych rynien obniżających
się do 5–7 km p.p.m., obserwowane są inne procesy.
W strefie tej prądy konwekcyjne materii górnego płaszcza
mają kierunek zstępujący, co prowadzi do ściskania litosfery
oraz zbliżania płyt litosfery i ich kolizji. Gdy dochodzi do zderzenia
płyt, jedna podsuwa się pod drugą, zanurza się w materię
płaszcza i ulega przetopieniu; jest to tak zwany proces subdukcji.
Przy zderzeniu dwu płyt oceanicznych każda z nich może ulec
subdukcji.
Przy spotkaniu płyty oceanicznej z kontynentalną subdukcji ulega
oceaniczna, ponieważ kontynentalna jako zbyt lekka nie może się
zanurzyć w materii płaszcza. Gdy zetkną się dwie płyty
kontynentalne, żadna nie ulegnie subdukcji. Większości
rowów oceanicznych towarzyszą dwa łańcuchy wysp.
Łańcuch rozciągający się bliżej rowu zbudowany jest ze słabo
zmetamorfizowanych skał osadowych. Drugi łańcuch tworzą
wulkany, z których część wynurza się ponad powierzchnię oceanu
w postaci wysp wulkanicznych. Tam, gdzie rów graniczy
z płytą kontynentalną, wulkany znajdują się w głębi lądu,
a łuk osadowy jest nasunięty na krawędź płyty kontynentalnej.
Sytuacja taka występuje wzdłuż rowu atakamskiego, wulkany
są położone w łańcuchu Andów. Rowom oceanicznym towarzyszą
liczne trzęsienia ziemi, których przyczyną jest ściskanie skorupy
ziemskiej. Strefy aktywności sejsmicznej i wulkanicznej ciągną się
nie tylko wzdłuż grzbietów śródoceanicznych i rowów oceanicznych,
ale również łączących je uskoków transformacyjnych,
m.in. uskoku San Andreas w Kalifornii czy systemu uskoków
przecinających Kaukaz, Azję Mniejszą, Wyżynę Irańską.
Występujące w tych strefach trzęsienia ziemi są często tragiczne
w skutkach. W tabeli poniżej zamieszczono kilka przykładów
tragicznych trzęsień ziemi, które wystąpiły w XXI wieku.

Tragiczne trzęsienia ziemi w XXI wieku.

Data

Kraj

Epicentrum

Skala

Richtera

Liczba ofiar

zabici

ranni

26.12.2003

Iran

29°N, 58,33°E

6,8

43 000

20 000

21.05.2003

Algieria

36,9°N 3,7°E

6,8

2 266

10 261

25.03.2002

Afganistan

35,9°N 69,2°E

6,1

1 000

4 000

26.01.2001

Indie

23,3°N 70,3°E

7,7

20 026

166 836

Zadanie 13.6

Grzbiety oceaniczne: a, b, d, g, h, i
Rowy oceaniczne: c, e, f, j

Zadanie 13.7

Jeżeli dochodzi do zderzenia dwóch płyt kontynentalnych, żadna
z nich nie ulega subdukcji, gdyż obydwie są zbyt lekkie, by móc
się zanurzyć w materii płaszcza. Brzegi obydwu płyt w miejscu
ich kolizji ulegają deformacjom, co prowadzi do wypiętrzenia
łańcucha górskiego.

14. Procesy geologiczne wewnętrzne

Zadanie 14.1

Przyczyna procesów geologicznych wewnętrznych tkwi we wnętrzu
Ziemi. Stanowi ją energia cieplna zgromadzona w płaszczu Ziemi.
Procesy wewnętrzne nazywa się również endogenicznymi
(gr. endon – ’wewnątrz’, geos – ’pochodzenie’).

Zadanie 14.2

Procesy

Objaśnienia

procesów

Proces ten obejmuje ogół zjawisk związanych

z powstawaniem, krystalizacją i przemieszczaniem się

magmy, ale bez wydostawania się jej

na powierzchnię Ziemi.

plutonizm

Są to pionowe ruchy wywołane zaburzeniami

równowagi między skorupą a płaszczem Ziemi.

Obszary Skandynawii podniosły się w wyniku

tego ruchu w ciągu ostatnich kilkunastu tysięcy lat

o kilkaset merów.

izostazja

Jest to ogół zjawisk polegających na wydostawaniu się

lawy oraz substancji jej towarzyszących

na powierzchnię Ziemi.

wulkanizm

Są to powolne ruchy pionowe wielkich obszarów

kontynentalnych. W przeszłości geologicznej

ruchy te powodowały wielkie transgresje i regresje

morskie. Współcześnie występują między innymi

na wybrzeżu Morza Śródziemnego w okolicach

Neapolu.

ruchy

lądotwórcze

(epejrogeniczne)

Jest to zjawisko drgania skorupy ziemskiej.

trzęsienia ziemi

Jest to ogół procesów prowadzących do powstania

pasm górskich (orogenów).

ruchy

górotwórcze

(orogeniczne)

Zadanie 14.3

Tab. 14.1. Wybrane katastrofalne trzęsienia Ziemi w XX

i XXI wieku

Zadanie 14.4

Tab. 14.2. Przyczyny kataklizmu z 26 grudnia 2004 roku

Zadanie 14.5

A. Na Oceanie Spokojnym istnieje wyspecjalizowany system

ostrzegania przed tsunami, w skład którego wchodzą satelity
i czujniki sejsmiczne. Około 150 czujników sejsmicznych
rozrzuconych po całym Pacyfiku jest gotowych do rejestrowania
trzęsień ziemi, które mogą wywołać tsunami.
Na Pacyfiku znajdują się czujniki przypływów, które
sprawdzają, czy w pobliżu brzegu nie zmienia się poziom
wody, co może oznaczać tsunami. Z kolei podwodne czujniki
ciśnienia rejstrują zmiany ciśnienia wody. Dane przekazywane
są do boi na powierzchni wody i dalej do satelitów. Kiedy
uczeni potwierdzą powstanie tsunami, alarmują zagrożone
kraje, a władze ostrzegają ludność.

8

B. Mieszkańcy obszarów zagrożonych zbliżającą się falą tsunami

powinni przemieścić się w głąb lądu, na tereny wyżej położone.
Źródło: Newsweek. Wydanie specjalne z dnia 9.01.2005 r.

Zadanie 14.6

A.

Mapa 14.1. Odpowiedź w formie graficznej.

B.

Tab. 14.3. Przykłady czynnych wulkanów na poszczególnych

kontynentach

Zadanie 14.7

kolejno:

trzęsienia ziemi,

Polska, Słowacja, Francja, Niemcy,

Karpat, Alp,

alpejskiej.

Zadanie 14.8

A. Trzęsienia ziemi na południu Polski występują najczęściej

w obrębie Karpat, Sudetów i ich przedgórzy. Karpaty
są młodymi górami, chwiejnymi sejsmicznie. Niezbyt
silne wstrząsy występują tam stosunkowo często. Jednak
najczęściej na południu kraju występują trzęsienia zapadowe
spowodowane, np.: osiadaniem stropów wyrobisk górniczych,
zapadaniem się stropów jaskiń, ruchami masowymi.

B**. Prawdopodobnie źródłem wstrząsów na północy Polski jest:

a) podnoszenie się Półwyspu Skandynawskiego na skutek

odciążenia po ustępowaniu lądolodu,

b) powstanie uskoku tektonicznego biegnącego od Kaliningradu

w kierunku Suwałk (jest to hipoteza wymagająca dowodów
– głębokich wierceń i wieloletnich obserwacji),

c) wypłukanie przez wodę grubych, podmorskich pokładów soli

i powstanie pustek skalnych oraz zapadanie się ich stropów.

Przykładowe źródła: Gazeta Wyborcza, 5 XII 2004 r. Ziemia
drży, bo wyskoczył uskok – Andrzej Hołdys oraz strony
internetowe: www.przyrodapolska.pl

Zadanie 14.9

Zagrożenia lawinami błotnymi, opadami popiołów i gazów.

–

Wykształcenie się gleb na popiołach i tufach wulkanicznych.

+

Spadek zawartości ozonu w troposferze.

–

Występowanie wód mineralnych i termalnych.

+

Powstanie nowych powierzchni lądowych.

+

Trzęsienia ziemi i powstanie fali tsunami.

–

Powstawanie skał i surowców mineralnych.

+

Obfite wylewy lawy.

–

Zniszczenie wyspy wulkanicznej.

–

Przejściowe ochłodzenie klimatu.

–

Zadanie 14.10

Przerwanie ciągłości warstw skalnych, powstanie uskoków.

3

Osadzanie materiału skalnego w morzach i na lądach.

1

Pionowe przemieszczanie warstw skalnych wzdłuż uskoków.

4

Powstanie zrębów i rowów tektonicznych.

5

Przesuwanie się płyt litosfery i fałdowanie warstw skalnych.

2

15. Procesy geologiczne zewnętrzne
A. Wietrzenie

Zadanie 15.1

Wietrzeniem nazywamy całokształt zmian, jakim podlegają skały

i minerały je budujące, poddane działaniu atmosfery, hydrosfery

i biosfery.

P

Wskutek wietrzenia mechanicznego (fizycznego) skały ulegają

kruszeniu i rozpadowi, zmienia się również ich skład chemiczny.

F

Gołoborza w Górach Świętokrzyskich i Karkonoszach powstały

w procesie rozpadu blokowego spowodowanego zamrozem.

P

Produktami wietrzenia chemicznego są między innymi lateryty

i boksyty.

P

Na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych dominuje

wietrzenie chemiczne.

P

W klimacie umiarkowanym kontynentalnym zimą przeważa

wietrzenie chemiczne, natomiast latem wietrzenie mechaniczne.

F

Zadanie 15.2

Wietrzenie mechaniczne:
1) dobowe zmiany temperatury oraz różnice w pochłanianiu

energii słonecznej przez minerały budujące skałę,

2) działanie zamrozu, czyli zamarzającej wody, która powiększa

swoją objętość i rozpycha szczeliny i pory skalne.

Wietrzenie chemiczne:
1) obecność wody i rozpuszczonych w niej związków chemicznych,
2) występowanie w skałach minerałów wchodzących w reakcje

chemiczne z roztworami wodnymi.

Zadanie 15.3

W procesie wietrzenia biologicznego znaczącą rolę odgrywają
organizmy (rośliny i zwierzęta), które powodują zarówno
mechaniczne niszczenie skał (np. wzrost korzeni powoduje
pękanie skał), jak również wywołują wietrzenie chemiczne
(np. oddziałują na skałę wydzielanymi substancjami).
Intensywność wietrzenia biologicznego zależy przede wszystkim
od klimatu. Ciepło i duża wilgotność sprzyjają rozwojowi świata
organicznego i wzmagają intensywność wietrzenia.

Zadanie 15.4

Tab. 15.1. Dominujący rodzaj wietrzenia

na wybranych obszarach

B. Powierzchniowe ruchy masowe

(grawitacyjne)

Zadanie 15.5

Powierzchniowe ruchy masowe (grawitacyjne) polegają

na przemieszczaniu się materiału skalnego pod wpływem

siły ciężkości.

P

Kiedy siła tarcia i spójność osadów równoważą się, ruchy

masowe zachodzą z bardzo dużą prędkością.

F

Na intensywność przebiegu ruchów masowych wpływają

między innymi: nachylenie stoku, rodzaj i ułożenie skał,

miąższość zwietrzeliny, pokrywa roślinna.

P

9

Najszybszy ruch mas skalnych występuje w trakcie spełzywania.

F

Osuwiska i pełznięcie gruntu występują na zboczach pradolin

Wisły, Warty i Noteci.

P

W Warszawie, Łodzi, Płocku i Sandomierzu, ze względu

na położenie miast nad skarpami dużych dolin rzecznych,

istnieje zagrożenie występowania osuwisk.

F

Zadanie 15.6

Od lewej: osuwanie, spełzywanie, obrywanie

Zadanie 15.7

Przykładowa odpowiedź:
Obszary zabudowane:
1) ustabilizowanie stoku – budowa specjalnych murów

oporowych,

2) odwadnianie rejonu stoku.
Obszary zagospodarowane rolniczo:
1) terasowanie zboczy,
2) orka w poprzek stoku.

C. Działalność wiatru

Zadanie 15.8

Skutki działalności eolicznej są najbardziej widoczne na pustyniach.

P

Wywiewanie cząstek mineralnych, czyli korazja, prowadzi

do obniżenia powierzchni terenu.

F

Korazja oznacza przede wszystkim rysowanie powierzchni

skalnych, polerowanie, drążenie i ścieranie przez twarde

ziarna mineralne.

P

Deflacja zachodzi do momentu odsłonięcia litej skały

lub powstania bruku deflacyjnego.

P

Typowymi osadami powstałymi w wyniku akumulacji eolicznej

są graniaki i grzyby skalne.

F

Pokrywy lessowe na chińskiej Wyżynie Lessowej powstały

w wyniku osadzania pyłów wywiewanych z pustyni Gobi.

P

Zadanie 15.9

A. Od lewej: wydma paraboliczna, barchan.
B. W obydwu przypadkach strzałki skierowane w lewo.
C.

Wydmy paraboliczne powstają na obrzeżach pustyń,
tam, gdzie jest nieco więcej wilgoci i występuje skąpa
roślinność, lub na obszarach piaszczystych strefy umiarkowanej
zarastających roślinnością. Środkowa, sucha część
wzniesienia wydmy, przesuwa się szybciej niż ramiona,
które przytrzymywane są przez roślinność lub wilgotne podłoże.
Ma kształt łuku otwierającego się do wiatru o ramionach
skierowanych pod wiatr. Stoki ich są asymetryczne, długie
i łagodne po stronie dowietrznej, a krótkie i strome po stronie
zawietrznej (przeciwległej).
Barchany powstają na obszarach suchych pustyń
przy jednostajnej umiarkowanej sile wiatru, gdy piasku
jest niedużo, a podłoże jest zwięzłe. Kształtem przypominają
sierp, którego ramiona są wyciągnięte zgodnie z kierunkiem
wiatru. Szybciej przesuwają się ubogie w materiał ramiona
wydmy niż rozbudowana część centralna. Stoki dowietrzne
są długie i łagodne, a stoki zawietrzne (przeciwległe) – krótkie
i strome.

Zadanie 15.10

A. 1) akumulacji, 2) osadowa (okruchowa), 3) żółtej,

4) wapnia, 5) wąwozy, 6) stromych, 7) Lubelskiej,
8) Sandomierz.

B. Lessy pokrywają znaczne obszary środkowej i południowo-

-wschodniej oraz wschodniej Europy. Występują na południe
od czoła lądolodu wyznaczającego zasięg ostatniego
zlodowacenia. Powstawały w plejstocenie wskutek
wywiewania przez wiatry drobnego materiału z przedpola
lodowca i transportowania tego materiału ku południowi,
gdzie był akumulowany.

C. Występowanie żyznych gleb – czarnoziemów, wykształconych

na obszarach stepów, występowanie wąwozów lessowych,
atrakcji turystycznych.

D. Działalność wód płynących

Zadanie 15.11

A–B. X – bieg górny

1) duży spadek
2) mała ilość wody
3) erozja wgłębna (denna), wsteczna
4) doliny V-kształtne, progi skalne, wodospady, kaniony

Y – bieg środkowy
1) średni spadek
2) średnia ilość wody
3) erozja boczna, akumulacja
4) występowanie starorzeczy oraz wałów odsypowych

w szerokich dolinach, w korycie rzeki mogą występować
nasypy mieliznowe.

Z – bieg dolny
1) mały spadek
2) duża ilość wody
3) erozja boczna, akumulacja
4) nasypy mieliznowe w korycie i w dolinie rzeki

C. A.

a – a

1

B.

b – b

1

C.

c – c

1

Zadanie 15.12

Na pustyniach wody płynące po nawalnych deszczach mogą

spowodować powstanie wadi (ued), czyli suchych dolin.

P

Poziom ujścia rzeki wyznacza podstawę (bazę) erozyjną,

czyli poziom, poniżej którego nie może sięgać erozja wgłębna rzeki.

P

Podniesienie podstawy erozyjnej powoduje wzrost spadku rzeki

i równocześnie wzrost erozji wgłębnej.

F

Erozja wsteczna na obszarach źródłowych może doprowadzić

do powstania bystrzy lub wodospadów.

F

Tarasy akumulacyjne zbudowane są z osadów rzecznych, natomiast

tarasy erozyjne są wycięte w skałach budujących stoki doliny.

P

Starorzecza tworzą się w górnym biegu rzeki w wyniku erozji

bocznej i akumulacji.

F

Na granicy biegów rzek tworzą się stożki piargowe.

F

10

Zadanie 15.13

a) brak prądów morskich,
b) małe falowanie i niewielkie pływy,
c) ujście rzeki do płytkiej zatoki morskiej.

Zadanie 15.14

ujścia lejkowate, tzw. estuaria

Zadanie 15.15

Ganges – d,
Kongo – e,
La Plata – e,
Loara – e,
Missisipi – d,
Nil – d,
Niger – d,
Odra – d,
Sekwana – e,
Wołga – d.

E. Zjawiska krasowe

Zadanie 15.16

Nazwa kras wywodzi się z języka słoweńskiego i oznacza skałę

lub obszar skalisty.

P

Zjawiska krasowe są rozpowszechnione wszędzie tam,

gdzie występują wapienie, dolomity, gipsy, margle i sole.

P

Na intensywność procesów krasowych wpływa zawartość CO

2

w wodzie.

P

Zjawiska krasowe mogą rozwijać się w piaskowcach o spoiwie

wapnistym.

P

Cechą charakterystyczną obszarów krasowych jest dobrze

wykształcona sieć wodna.

F

Do form krasu powierzchniowego należą: żebra, uwały, mogoty

i draperie.

F

Zadanie 15.17

A – ostaniec krasowy
B – stalaktyt
C – stalagmit
Wyjaśnienie powstania formy A:
Ostaniec krasowy jest wypukłą formą o stromych zboczach.
Stanowi pozostałość pokrywy skalnej zbudowanej z odpornych
warstw. W procesie wietrzenia chemicznego usunięte zostały
mniej odporne skały.
Wyjaśnienie powstania formy B:
Stalaktyty – nacieki wapienne zwisają w formie sopli ze stropu
jaskini krasowej. Powstają wskutek wytrącania się węglanu

wapnia z wody sączącej się kroplami ze szczelin krasowych.
Wyjaśnienie powstania formy C:
Stalagmity – nacieki wapienne (np. iglice, słupy) wznoszą się
z dna jaskini ku górze. Powstają i rosną (od dołu ku górze)
wskutek wytrącania się węglanu wapnia z sączących się
ze stalaktytu bądź stropu jaskini kropel wody.

F. Działalność lodowców

Zadanie 15.18

Miejsce, w którym gromadzi się śnieg, przekształcający się

z czasem w lód lodowcowy, nosi nazwę cyrku lodowcowego.

F

Czoło lodowca przesuwa się do przodu tylko wtedy, kiedy tempo

topnienia (ablacji) jest mniejsze od tempa dostawy lodu.

P

Jeziora rynnowe powstały w wyniku erozji wód podlodowcowych.

P

Lodowce typu alpejskiego występują na Kaukazie, w Himalajach

i Andach.

P

Lodowce typu norweskiego mają postać czap lodowych,

z których spływają krótkie jęzory.

P

Eratyki to inna nazwa głazów narzutowych.

P

Zadanie 15.19

A. a) Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Azja, Afryka

b) Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Azja, Afryka,

Australia z Oceanią, Europa

c) Antarktyda, część Ameryki Północnej (Grenlandia)
d) Afryka

B. Alpy – 2

Andy – 4
Góry Skandynawskie – 1
Himalaje – 3
Kilimandżaro – 5

Zadanie 15.20

ukształtowanie powierzchni

Zadanie 15.21

Przykładowa odpowiedź:
dolina U-kształtna, dolina zawieszona, cyrk lodowcowy.

Zadanie 15.22

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 15.23

Granica wiecznego śniegu w Polsce przebiega na wysokości około
2300 m n.p.m., tj. na wysokości tatrzańskich grani
i nielicznych stromych szczytów, na których nie mogą gromadzić
się duże ilości śniegu. W zacienionych żlebach i kotłach
położonych nieco poniżej, można spotkać grube płaty śniegu,
które zalegają tam od wielu lat.

11

Zadanie 15.24

Zestawienie form rzeźby

polodowcowej

Kryteria

bruzdy,

barańce (mutony),

wygłady lodowcowe

formy erozyjne

wytworzone

przez lodowiec

kemy,

ozy,

sandry

formy akumulacyjne

wód lodowcowych

i polodowcowych

glina morenowa,

głaz narzutowy,

morena czołowa

formy akumulacyjne

wytworzone

przez lodowiec

pradolina,

rynna polodowcowa,

garnce lodowcowe

formy erozyjne

wód lodowcowych

i polodowcowych

dolina U-kształtna,

cyrk lodowcowy,

morena środkowa

formy utworzone

przez działalność

lodowców górskich

Zadanie 15.25

Łagodnie nachylony stok od strony nasunięcia lodu,
stromy z drugiej strony

G. Działalność morza

Zadanie 15.26

Efekty działalności wód morskich i oceanicznych najlepiej są widoczne

na obszarze wybrzeża, czyli linii oddzielającej ląd od morza.

P

Na wybrzeżach niskich dominuje abrazja.

F

Na wybrzeżach wysokich brzegi niszczone są do wysokości zasięgu

fal i ich rozprysku.

P

Wybrzeża: fiordowe, dalmatyńskie, riasowe są przykładami

wybrzeży wysokich.

P

Wybrzeża: mierzejowe, lagunowe, wyrównane są przykładami

wybrzeży niskich.

P

Wewnątrz atolu występuje laguna.

P

Zadanie 15.27

A. a – fiordowe, b – szkierowe, c – riasowe, d – dalmatyńskie,

e – lagunowe, f – mierzejowo-zalewowe, g – wyrównane,
h – limanowe.

B. 1 – a, 2 – b, 3 – c, 4 – d, 5 – e, 6 – f, 7 – g, 8 – h

C. a) c; 1) Wybrzeże Irlandii, 2) Wybrzeże Normandii

b) e; 1) Okolice Wenecji, 2) północne wybrzeża Zatoki

Meksykańskiej

c) b; 1) Wybrzeże Szwecji, 2) Wybrzeże Finlandii

D. 1. Norwegia, 2. Szwecja, 3. Islandia, 4. Włochy,

5. Chorwacja, 6. Polska, 7. Polska, 8. Ukraina

16. Formy ukształtowania lądów

i dna oceanicznego

Zadanie 16.1

Formy

powierzchni

Ziemi

Opisy form

Niziny

Położone są poniżej 300 m n.p.m. Charakteryzuje je

przeważnie mało urozmaicona rzeźba. Ich powierzchnie

mogą być płaskie (równinne), faliste lub pagórkowate.

Wyżyny

Położone są powyżej 300 m n.p.m. Powierzchnie mają

charakter przeważnie falisty lub pagórkowaty. Wydziela

się je, między innymi, na podstawie niewielkich

wysokości względnych.

Góry

Są najbardziej urozmaiconymi powierzchniami

na obszarach lądowych. Charakteryzują je duże

wysokości bezwzględne i względne.

Szelfy

Ich nachylenie do powierzchni Ziemi wynosi zaledwie

kilka stopni. Za ich dolną granicę przyjęto głębokość

200 metrów.

Stoki

kontynentalne

Strome, pochyłe powierzchnie – o nachyleniu nawet

do 45° – dochodzące do głębokości około 3000 metrów.

Ich rzeźba jest bardzo urozmaicona.

Baseny

oceaniczne

Położone są na głębokości 3000–6000 metrów

i zajmują największą część den oceanicznych.

Grzbiety

oceaniczne

Są to aktywne sejsmicznie podwodne pasma górskie

występujące na granicach płyt litosfery.

Rowy

oceaniczne

Mają strome, asymetryczne stoki. Ich dna są niemal

płaskie i podlegają stałemu obniżaniu. Występują

na granicach płyt litosfery.

Zadanie 16.2

1) Nizina Zatokowa, 2) Nizina Atlantycka, 3) Nizina Hudsońska,
4) Wyżyna Meksykańska, 5) Wyżyna Kolorado, 6) Góry Alaska,
7) Nizina Orinoko, 8) Nizina La Platy, 9) Wyżyna Brazylijska,
10) Wyżyna Gujańska, 11) Wyżyna Abisyńska, 12) Góry Smocze,
13) Góry Przylądkowe, 14) Wyżyna Wschodnioafrykańska,
15) Góry Betyckie, 16) Nizina Francuska, 17) Nizina Niemiecka,
18) Nizina Wołoska, 19) Góry Dynarskie, 20) Nizina
Nadkaspijska, 21) Wyżyna Wołyńska, 22) Wyżyna Irańska,
23) Nizina Zachodniosyberyjska, 24) Wyżyna Środkowosyberyjska,
25) Nizina Chińska, 26) Wyżyna Tybetańska, 27) Nizina Gangesu,
28) Nizina Indusu, 29) Wyżyna Barkly, 30) Nizina Nullarbor.

I) Grzbiet Północnoatlantycki, II) Basen Afrykańsko-Antarktyczny,
III) Grzbiet Wschodniopacyficzny, IV) Rów Atakamski, V) Rów
Mariański, VI) Rów Filipiński, VII) Basen Środkowoindyjski,
VIII) Grzbiet Australijsko-Antarktyczny.

Zadanie 16.3

b), d)

12

Zadanie 16.4

A. a) Europie, b) Afryce, c) Europa, d) Azji, e) Antarktyda, f) Azja,

g) Europa, h) Europa, Australia z Oceanią, i) Europa,
j) Azja i Antarktyda.

B. Europa.
C. Europa posiada najniższe średnie wzniesienie ze wszystkich

kontynentów, wynosi ono 292 m n.p.m. Niziny, czyli obszary
położone od 0 do 300 m n.p.m., zajmują aż 73,7%
powierzchni kontynentu. Obszary wzniesione od 300
do 500 m n.p.m. stanowią – 9,3%.
Z kolei na najwyżej położone wzniesienia (w granicach
500–5000 m n.p.m.) przypada 16% powierzchni kontynentu.
Dość znaczne powierzchnie – 1,4% – zajmują depresje –
obszary położone poniżej poziomu morza – znajdują się one w
basenie Morza Kaspijskiego oraz w deltach Renu i Wisły.
Kulminacja kontynentu: 4807 m n.p.m. znajduje się
w Alpach Zachodnich na szczycie Mont Blanc.
Mimo iż średnie wzniesienie Europy w porównaniu z innymi
kontynentami jest nieznaczne (pewne podobieństwo daje się
zauważyć w Australii z Oceanią), to nie można nazwać jej
kontynentem nizinnym, ze względu na dosyć licznie
występujące, na ogół niezbyt wysokie, łańcuchy górskie
powstałe w czasie ruchów górotwórczych: kaledońskich,
hercyńskich i alpejskich.

Zadanie 16.5

Kontynent: Azja
Najwyżej położony punkt: Czomolungma (Mt. Everest)

(8848 m n.p.m.)

Najniżej położony punkt: Morze Martwe (405 m p.p.m.)
Obliczenia:
8848 m - (- 405 m) = 8848 m + 405 m = 9253 m

Zadanie 16.6

Od lewej: szelf, stok kontynentalny, rów oceaniczny, dolina
ryftowa, grzbiet oceaniczny.

17. Dzieje Ziemi

Zadanie 17.1

Tab. 17.1. Tabela stratygraficzna

Zadanie 17.2

1) Zwiększyła się liczba er z 5 do 10. Prekambr, który w starym

podziale obejmował dwie ery: archaiczną i proterozoiczną,
w nowym podziale obejmuje aż siedem er: eoarchaik,
paleoarchaik, mezoarchaik, neoarchaik, paleproterozoik,
mezoproterozoik i neoproterozoik.

2) W erach: paleproterozoik, mezoproterozoik, neproterozoik

wydzielono łącznie 10 nowych okresów.

3) Zniknęły dawne nazwy okresów ery kenozoicznej: trzeciorzęd

i czwartorzęd, pojawiły się nowe: paleogen i neogen.

4) Zmianie uległy granice wieku pomiędzy poszczególnymi erami.

Zostały one wyznaczone na podstawie datowania wieku
bezwzględnego skał.

Zadanie 17.3

Wydarzenia geologiczne

Era

zgodnie

ze starym

podziałem

zgodnie

z nowym

podziałem

Powstają kratony – sztywne

bloki kontynentalne, najbardziej

stabilne elementy współczesnych

kontynentów (ponad 2,5 mld

lat temu).

Archaik

Neoarchaik

Rozpoczął się trwający do dziś

rozwój Oceanu Atlantyckiego.

Mezozoik

Mezozoik

Powstały złoża węgla

kamiennego.

Paleozoik

Paleozoik

Pojawił się człowiek rozumny

(Homo sapiens).

Kenozoik

Kenozoik

Pojawiło się życie: cudzożywne

bakterie oraz sinice

(około 3,5 mld lat temu).

Archaik

Paleoarchaik

Rozpoczął się proces

kształtowania litosfery.

Archaik

Eoarchaik

Zadanie 17.4

a) skamieniałościami przewodnimi
b) paleozoiku, mezozoiku

Zadanie 17.5

Skamieniałości przewodnie pozwalają na określenie wieku
skał osadowych, w obrębie których się znajdują. Stały się
podstawą stworzenia tablicy stratygraficznej.

Zadanie 17.6

A. Od lewej: orogeneza kaledońska, hercyńska, alpejska
B.

Tab. 17.2. Przykłady pasm górskich powstałych w wyniku
paleozoicznych ruchów górotwórczych.
Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 17.7

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 17.8

Najmłodsze góry orogenezy alpejskiej są na ogół najwyższymi
pasmami górskimi – osiągają wysokości bezwzględne nawet
kilkakrotnie większe niż stare góry orogenezy kaledońskiej
i hercyńskiej. Podobnie jest z wysokościami względnymi.
Na obszarze młodych gór różnice wysokości są znaczne,
niewielkie natomiast na obszarze starych gór. Różnice te wynikają
przede wszystkim z czasu oddziaływania niszczących procesów
zewnętrznych (egzogenicznych). Działalność tych procesów
prowadzi ostatecznie do zrównania powierzchni lądów.
Góry – obszary wyniesione podlegają przede wszystkim niszczeniu.

13

18. Budowa atmosfery

Zadanie 18.1

Kolejność warstw od powierzchni Ziemi:
1) troposfera, 2) tropopauza, 3) stratosfera, 4) stratopauza,
5) mezosfera, 6) mezopauza, 7) termosfera, 8) egzosfera

Zadanie 18.2

Jest to kryterium termiczne – warstwy zostały wydzielone
na podstawie charakterystycznych zmian lub stagnacji wartości
temperatury powietrza.

Zadanie 18.3

Jonosfera rozciąga się powyżej 85 km (niektóre źródła podają
jej występowanie już od 60 km) i charakteryzuje się dużą liczbą
jonów. Są one wynikiem działania promieni ultrafioletowych
wytrącających elektrony z atomów gazów znajdujących się
w jonosferze. Termin jonosfera odnosi się do elektrycznych
właściwości tej warstwy. Silnie rozrzedzone na tych wysokościach
powietrze cechuje się bardzo wysokim stopniem jonizacji.
Skutkiem tego są występujące w jonosferze zorze polarne
oraz jonosferyczne burze magnetyczne.

Zadanie 18.4

W jonosferze fale radiowe ulegają pochłanianiu, załamaniu
i odbiciu. Dzięki ostatniemu z wymienionych zjawisk, odbijaniu fal
radiowych, możliwa jest łączność radiowa. Występujące
w jonosferze burze magnetyczne mogą zakłócać rozchodzenie się
fal radiowych. Procesy jonizacji przyczyniają się do powstawania
zjawiska zorzy polarnej, ale jednocześnie mogą powodować
zakłócenia w odbiorze krótkich fal radiowych.

Zadanie 18.5

Egzosfera – część atmosfery występująca ponad termosferą.
W warstwie tej cząstki naładowane poruszają się wzdłuż linii pola
magnetycznego Ziemi. Energia cząstek jest tak duża, że mogą one
uciekać w przestrzeń kosmiczną. Jednak „ucieczka” dotyczy tylko
cząstek obojętnych. Jej dolna granica występowania określana
jest na 500 lub 750 km nad powierzchnią Ziemi, ale również
w literaturze można znaleźć stwierdzenia, że nie jest wyraźnie
określona ani jej dolna, ani górna granica. Zewnętrzną część
egzosfery, w której można obserwować „ucieczki cząstek”
w przestrzeń kosmiczną (co można zaobserwować nawet
na wysokości 20 000 km), nazywana jest czasami „koroną
ziemską” na podobieństwo „korony słonecznej”.

Zadanie 18.6

Wskazówki do wykonania wykresu:
Skalę pionową należy dobrać tak, żeby rysunek był dostatecznie
czytelny (najczęściej wykorzystywana w tego typu rysunkach
skala logarytmiczna zaburza właściwy odbiór proporcji pomiędzy
warstwami, lepiej posłużyć się skalą prostą; jednakże dla
zwiększenia czytelności dolnej warstwy można obok narysować jej
drugi wykres w większej skali).
Granice warstw (uwaga: w różnych źródłach mogą występować
różnice w podawanych wysokościach granicznych poszczególnych
warstw atmosfery):

troposfera (od 7 km nad biegunami do ok. 17–18 km nad
równikiem; szerokości umiarkowane 10–12 km),

tropopauza (miąższość różna do ok. 20 km),

stratosfera do ok. 50–55 km (w przestrzeni na wysokościach
ok. 20–35 km obserwujemy największą koncentrację ozonu,
tzw. „warstwa ozonowa”),

stratopauza niezbyt gruba warstwa na wysokości „graniczącej”
z kolejną strefą – od ok. 50 do 55 km,

mezosfera od wysokości ok. 55 km do 85 km,

mezopauza o nieznacznej miąższości od ok. 85 km.

Ponad nią rozciąga się termosfera od ok. 90 km do ok. 800 km.
Powyżej rozciąga się egzosfera.

Zadanie 18.7

Temperatura nad powierzchnią Ziemi:

troposfera – średni spadek temperatury o ok. 0,6ºC na 100
m. Początkowe wartości temperatury zależą od szerokości
geograficznej. Powoduje to również różnice w wartościach
temperatury górnych warstw troposfery w przestrzeni nad
biegunami: od około -45 do ok. -70ºC, a nad równikiem: od
-70 do -80ºC;

tropopauza – stagnacja wartości temperatury;

stratosfera – od wysokości ok. 25 km następuje dość szybki
wzrost temperatury do 0ºC w górnej granicy warstwy;

stratopauza – stagnacja wartości temperatury;

mezosfera – gwałtowny spadek temperatury do wartości -80ºC
(lub nawet niższej do -100ºC) na wysokości ok. 85 km od
wysokości ok. 55 km do 85 km;

mezopauza – stagnacja wartości temperatury.

W termosferze obserwuje się gwałtowny wzrost wartości
temperatury do ok. 1000ºC na wysokości 800 km.
Powyżej rozciąga się egzosfera – zewnętrzna powłoka atmosfery,
w której następuje gwałtowny spadek temperatury aż do 0
stopni Kelwina (czyli -273,2ºC) na granicy z przestrzenią
międzyplanetarną.
Przebieg spadku wartości ciśnienia może być tylko naszkicowany
orientacyjnie. W troposferze znajduje się ok. 4/5 całkowitej masy
powłoki gazowej, przy czym ciśnienie powietrza maleje wraz
z wysokością. Średnio można przyjąć, że jeżeli na poziomie morza
gęstość powietrza wynosi 100%, to w wyższych partiach troposfery
na wysokości ok. 10 km wynosi nieco ponad 33%, na wysokości
ok. 20 km – 8%, a na wysokości ok. 40 km zaledwie 0,3 %.

Zadanie 18.8

Formy badania atmosfery, np:

1) obserwacje i pomiary naziemne,

2) balony meteorologiczne,

3) rakietki meteorologiczne,

4) obserwacje prowadzone za pomocą satelitów.

Zadanie 18.9

Źródłem energii dla powierzchni Ziemi jest Słońce. Powietrze
ogrzewa się od powierzchni Ziemi. Część promieniowania
słonecznego ulega w atmosferze rozproszeniu, pochłonięciu

14

lub odbiciu, część – około 57% dochodzącego do górnej warstwy
– przenika przez warstwy atmosfery, docierając do powierzchni
Ziemi. Ogrzana powierzchnia Ziemi emituje promieniowanie
(długofalowe – cieplne), z którego część jest pochłaniana
przez atmosferę, część uchodzi w przestrzeń międzyplanetarną,
a część wraca do powierzchni Ziemi. Natężenie promieniowania,
które wraca do powierzchni Ziemi, zależy od zawartości
dwutlenku węgla w atmosferze. Gdyby w powietrzu nie było tego
gazu, temperatura na Ziemi byłaby o około 30°C niższa (obecnie
średnia roczna wynosi +15°C, a wynosiłaby -18°C).
To „zawracanie” promieni cieplnych jest zjawiskiem naturalnym
i nazywane jest efektem cieplarnianym lub efektem szklarniowym.

19. Ogólna cyrkulacja atmosfery

Zadanie 19.1

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 19.2

Podstawowym procesem klimatycznym w strefie międzyzwrotnikowej
jest pasatowa cyrkulacja powietrza. W strefie równikowej silnie
nagrzane powietrze unosi się. Konsekwencją tego jest niskie
ciśnienie przy powierzchni Ziemi i powstanie pasa ciszy.
Wznoszące się powietrze ulega ochłodzeniu, a zawarta
w nim para wodna – kondensacji. Tworzą się chmury i spadają
ulewne deszcze zenitalne. Powietrze w górnej części troposfery
przemieszcza się w stronę wyższych szerokości geograficznych.
Płynące od równika powietrze początkowo ma kierunek
południowy (na półkuli południowej – północny), jednak
pod wpływem działania siły Coriolisa odchyla się na półkuli
północnej w prawo, a na półkuli południowej w lewo.
W szerokościach około 30°N i S przyjmuje kierunek zachodni.
W strefie około 30°N i 30°S powietrze zaczyna osiadać,
wytwarzając przy powierzchni Ziemi pasy wysokiego ciśnienia.
Tu również powstają pasy ciszy. Dążąc do wyrównania ciśnienia,
powietrze odpływa dołem ku równikowi. W wyniku ruchu
obrotowego Ziemi na półkuli północnej przybiera kierunek NE,
a na południowej – SE. Są to wiatry stałe – pasaty.

Zadanie 19.3

A.

Tab. 19.1. Spadek temperatury powietrza wraz z wysokością

Powietrze wzniesie się do wysokości 1100 m. Na tej wysokości
jego temperatura wyrówna się z temperaturą powietrza
otaczającego, w związku z czym ustanie jego wznoszenie.

B. Powietrze przy powierzchni gruntu było nasycone, wobec

tego podczas konwekcji spadek jego temperatury odbywał się
według adiabaty wilgotnej, to znaczy o 0,6°C na 100 metrów
wysokości.

Zadanie 19.4

Pasat

Zadanie 19.5

A. Piasek pochodził z Sahary.
B. Na obszar Ameryki Środkowej.
C. Ponad około 5000 km.

D. Autor nie użył tego określenia prawidłowo, w górnych
warstwach atmosfery nie obserwujemy tak intensywnych ruchów
mas powietrza jak w warstwie leżącej najbliżej jej powierzchni.
Autor powinien użyć określenia „w górnych warstwach troposfery”.

20. Ciśnienie atmosferyczne

Zadanie 20.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 20.2

A. Strefy wysokiego i niskiego ciśnienia przemieszczają się

wskutek zmian oświe tlenia Ziemi w ciągu roku. Równikowa
strefa niskiego ciśnienia przesuwa się na półkulę południową
najbardziej w styczniu, a na północną – najbardziej w lipcu.
Wraz z nią przesuwają się w ciągu roku wszystkie pozostałe
strefy ciśnienia. Poważne zakłócenia w rozmieszczeniu układów
barycznych są spowodowane obecnością lądów. Latem
nad nagrzanymi lądami tworzą się niże, a nad wyziębionymi
zimą – wyże.

B. Rozmieszczenie stref wysokiego i niskiego ciśnienia

na półkuli południowej jest stabilniejsze (mniejszy udział
powierzchni lądowych). Przez cały rok w strefie podzwrotnikowej
utrzymują się wyże: Południowoatlantycki, Południowoindyjski
i Południowopacyficzny, przesu wające się w lecie nieco
bardziej na południe.
Natomiast nad półkulą północną występują wyraźne odstępstwa,
szczególnie nad największym kontynentem – Azją. W zimie
powstaje tam potężny Wyż Azjatycki, a latem głęboki Niż
Południowoazjatycki. Nad Europą i Kanadą również zmienia się
sezonowo układ ciśnień. Tylko Wyż Hawajski i Wyż Azorski
w strefie podzwrotnikowej utrzymują się przez cały rok.

Zadanie 20.3

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 20.4

Dla stref podzwrotnikowych, w przybliżeniu 30°–35°N
i S, charakterystyczne są bardzo słabe i zmienne wiatry.
Są to strefy stałych układów antycyklonalnych o niewielkim
gradiencie ciśnienia, w których dominuje osiadający ruch mas
powietrza napływającego ze strefy równikowej. Również
w strefie zbieżności pasatów obu półkul występuje strefa ciszy
lub słabych wiatrów, szczególnie dobrze zauważalna nad
oceanami. Zarówno podzwrotnikowe pasy ciszy, jak i pas ciszy
równikowej przesuwają się (w kierunku północnym bądź
południowym) wraz z punktem podsłonecznym. Na przykład,
nad Oceanem Atlantyckim na wiosnę równikowy pas ciszy
rozciąga się średnio między 0° a 3°N, zaś na przełomie lata
i jesieni między 3°N a 11°N. W przeszłości zdarzało się,
że żaglowiec po wpłynięciu do bezwietrznej strefy tkwił
w bezruchu (nawet kilka tygodni) lub był bezwolnie unoszony
prądem morskim. W warunkach gorącego klimatu szybko
zaczynało brakować wody i żywności lub też zapasy ulegały
zepsuciu. Załodze groziła śmierć z braku wody i pożywienia.

15

21. Wiatry sezonowe

Zadanie 21.1

A.

Odpowiedź w formie graficznej.

B. Monsuny.
C. Monsuny występują na obszarach, gdzie sąsiadują ze sobą

rozległe obszary lądowe i wodne. Latem ląd intensywnie się
nagrzewa i powstaje głęboki ośrodek niskiego ciśnienia.
W tym samym czasie nad oceanem, który jest chłodniejszy,
tworzy się wyż. Monsun letni to wiatr wiejący znad oceanu
w kierunku lądu. Zimą nad silnie wychłodzonym lądem tworzy
się rozległy wyż. Nad oceanem jest znacznie cieplej, w związku
z tym ciśnienie jest niższe. Monsun zimowy to wiatr wiejący
od lądu w kierunku oceanu.

D. Cyrkulacja monsunowa najsilniej zaznacza się w Azji

Południowej i Południowo-Wschodniej, ale również w Azji
Wschodniej (Japonia, Chiny, Korea), północnej Australii
i zachodniej Afryce (Zatoka Gwinejska).

E. a) Monsuny wpływają na wielkość opadów: monsun letni

powoduje obfite opady, monsun zimowy niesie powietrze
suche. W czasie przejścia monsunu letniego w zimowy,
wskutek gwałtownych zmian ciśnienia, powstają huraganowe
wiatry, zwane tajfunami.

b) Monsun letni niesie w głąb kontynentu wilgotne powietrze;

obfite opady (przełom maja i czerwca), warunkują uprawę
ryżu (nawadnianie w okresie wzrostu roślin) na ogromnych
obszarach (m.in. Indie, Chiny, Bangladesz, Wietnam,
Tajlandia). Bardzo duże opady monsunowe powodują często
katastro falne powodzie, zwłaszcza na obszarze delty rzek
spływających z Himalajów; opóźnienie się monsunu letniego
powoduje katastrofalne susze.

F. W basenie Oceanu Indyjskiego – w jego północnej

i południowej części wyraźnie zauważa się sezonową zmianę
kierunku prądu morskiego (kierunki przeciwne) prądu
zwanego prądem monsunowym, zmienia się również obszar
największych prędkości prądu (bardziej ku północy – latem,
bardziej ku południowi – zimą). Prąd monsunowy jest prądem
ciepłym bez względu na porę roku.
We wschodniej części Oceanu Indyjskiego płynie Prąd
Somalijski. Latem jest prądem zimnym i jako odgałęzienie
Prądu Północnorównikowego opływa wschodnie wybrzeża
Afryki, płynąc w kierunku północno-wschodnim. Zimą,
w wyniku monsunu wiejącego znad Azji, zmienia kierunek
– i jako prąd ciepły – płynie w kierunku przeciwnym i łączy się
z Prądem Równikowym Wstecznym.

Zadanie 21.2

A. 1) ląd > woda

2) ) ląd < woda

B. Pierwszy rysunek od lewej: W, N,

drugi: N, W.

C. Pierwszy rysunek – strzałka w prawo,

drugi – w lewo.

D. Bryza (bryza dzienna wieje od morza, bryza nocna wieje od

lądu).

E. Pod wieczór wyrównywały się ośrodki ciśnień, ustawał wiatr

wiejący od morza (czyli przeciwny do ruchu wypływających
łodzi) i zaczynał wiać wiatr od lądu, który sprzyjał
wypływającym z portów łodziom (szczególnie żaglowym).

Zadanie 21.3

A–C.

Odpowiedź w formie graficznej.

D.

Powszechnie stosowana nazwa: fen
Polska nazwa: wiatr halny
Inne nazwy: chinook (Góry Skaliste), austrul (Nizina Wołoska),
autan (Langwedocja), berggarmsil (Góry Smocze), garmsil
(górny bieg Amu-darii), zonda (Andy)

E. Karpaty, Sudety.
F. Fenowego, orogenicznymi (przeszkoda terenowa), ciepłe, suche.
G. Wiatr ten przynosi szybkie ocieplenie i zmniejszenie wilgotności

powietrza, zatem sprzyja szybkiemu topnieniu śniegu i równie
szybkiemu wyparowywaniu powstającej w wyniku topnienia
wody. Skutkiem tego jest bardzo szybkie znikanie pokrywy
śnieżnej.

Zadanie 21.4

A. ora (doliny w Alpach)
B. bora (Wybrzeże Dalmatyńskie)
C. sirocco (Północna Afryka, południowa Europa)
D. mistral (Dolina Rodanu, Prowansja)
E. tornado (Ameryka Północna)

22. Temperatura powietrza

Zadanie 22.1

W okresie od 21 marca do 23 września Słońce wyżej wznosi
się nad półkulą północną i dni są tam dłuższe niż w podobnych
szerokościach na półkuli południowej. Dzięki temu na półkuli
północnej panuje wyższa temperatura niż na półkuli południowej.
W okresie od 21 września do 21 marca sytuacja się odwraca,
tzn. Słońce silniej oświetla półkulę południową i wówczas panuje
tam wyższa temperatura, a na półkuli północnej (w podobnych
szerokościach geograficznych) jest chłodniej.

Zadanie 22.2

W lipcu średnia temperatura powietrza w północnej Afryce
przekracza 30°C, natomiast nad oceanem jest ok. 10
stopni niższa. Powierzchnia lądowa ogrzewa się szybciej
niż powierzchnia wodna. Ponadto ruchy wód oceanicznych
powodują mieszanie się wód chłodnych (z wyższych szerokości
geograficznych oraz zalegających głębi) z wodami ciepłymi.
W efekcie temperatura powietrza zalegającego nad oceanem
jest niższa od temperatury powietrza zalegającego w tej samej
szerokości geograficznej nad lądem.

Zadanie 22.3

W styczniu na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Skandynawskiego
średnia temperatura powietrza jest dodatnia. W tym samym
czasie na szerokości około 60° N w głębi kontynentu spada ona
do minus 20–minus 30° C. Jest to skutkiem różnic w sposobie
ogrzewania się i stygnięcia obszarów lądowych oraz morskich.
Lądy szybko się wychładzają, natomiast ciepło skumulowane
w wodzie jest uwalniane wolniej. Dzięki temu morza oddziałują
ogrzewająco na położone w ich sąsiedztwie obszary lądowe.
Ponadto zachodnie wybrzeża Europy opływa ciepły prąd morski –
prąd zatokowy przechodzący w Północnoatlantycki, co dodatkowo
ogrzewa tę część lądu. W miarę oddalania się od wybrzeży
ogrzewający wpływ Oceanu Atlantyckiego słabnie.

16

Zadanie 22.4

A–B. Indywidualna odpowiedź ucznia.
C. Zróżnicowanie termiczne Ameryki Północnej, podobnie

jak wszystkich innych obszarów, jest efektem oddziaływania
czynników klimatotwórczych, w tym zwłaszcza dopływu
promieniowania słonecznego, którego bilans zależy głównie
od szerokości geograficznej. Szczególny wpływ na rozkład
temperatury powietrza na tym kontynencie wywierają:
a) rzeźba terenu:

na zachodzie kontynentu bariera w postaci Kordylierów
ogranicza oddziaływanie Oceanu Spokojnego
na kontynent Ameryki Północnej do wąskiego pasa
wybrzeży;

na wschodzie niewysokie Appalachy nie utrudniają
przemieszczania się mas powietrza znad Oceanu
Atlantyckiego;

południkowo biegnący pas nizin umożliwia swobodny
przepływ mas powietrza zwrotnikowego daleko ku północy
i arktycznego ku południowi.

b) odległość od morza:

zimą, na tej samej szerokości geograficznej, najchłodniej
jest w głębi lądu, a znacznie cieplej na wybrzeżach;

c) prądy morskie:

w pasie 40°–50° N, ze względu na układ prądów
morskich, na wybrzeżu zachodnim temperatura powietrza
jest o kilkanaście stopni wyższa niż na wybrzeżu wschodnim.

D. Południkowy przebieg wielkich form ukształtowania terenu

umożliwia swobodny przepływ mas powietrza arktycznego
od Wyżu Kanadyjskiego ku południowi. Zimne masy powietrza
niekiedy docierają na Florydę, powodując duże straty
w uprawach owoców cytrusowych.

23. Opady atmosferyczne

Zadanie 23.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 23.2

W strefie równikowej roczne sumy opadów wynoszą ponad
2000 mm. Ilość opadów zależy przede wszystkim od nasycenia
powietrza parą wodną. Wysoka temperatura powoduje intensywne
parowanie powierzchni terenu i sprzyja ruchom konwekcyjnym
powietrza. Strefa równikowa jest silnie ogrzana w ciągu całego
roku, ale najsilniej w okresie zenitalnego położenia Słońca,
to znaczy w marcu i wrześniu. W związku z najsilniejszym
ogrzaniem w tym okresie zachodzi najintensywniejsze parowanie
wody oraz najintensywniejsze ruchy konwekcyjne powietrza,
czego następstwem są duże opady. Najmniej opadów występuje
wówczas, gdy Słońce nad równikiem osiąga najniższe położenie.

Zadanie 23.3

W strefie podrównikowej opady występują w okresie
astronomicznego lata, to znaczy najwyższego położenia Słońca,
natomiast w okresie zimy brak opadów.

Zadanie 23.4

a) Prądy morskie oddziałują na warunki klimatyczne wybrzeży,

wzdłuż których płyną, powodując zwiększenie (prądy ciepłe)
lub zmniejszenie (prądy zimne) sumy opadów.

b) Łańcuchy górskie mogą utrudniać napływ mas powietrza

o określonych cechach, np. Andy i Kordyliery utrudniają
napływ wilgotnych mas powietrza nad obie Ameryki
znad Oceanu Spokojnego, którego oddziaływanie ograniczone
jest do wąskiego pasa wybrzeży. W obu Amerykach roczne
sumy opadów maleją ku zachodowi. Zbocza gór skierowane
w stronę napływu wilgotnych mas powietrza otrzymują
znacznie więcej opadów (np. południowe stoki Himalajów
wystawione na monsun letni) niż zbocza zawie trzne.

Zadanie 23.5

Nad obszarami lądowymi powietrze zwrotnikowe i okołobiegunowe
jest suche.

Zadanie 23.6

a)

strefy zwrotnikowej, np: Sahara, Ar-Rub al-Chali, Pustynia
Syryjska, Thar, półpustynny obszar Kalahari, Wielka Pustynia
Piaszczysta, Wielka Pustynia Wiktorii, Pustynia Gibsona,
Pustynia Tanami;

a)

w klimatach skrajnie suchych podzwrotni kowych, np: Takla
Makan, Ałaszan, Wielka Pustynia Słona w Iranie, Mojave
w Ameryce Północnej. W klimatach umiarkowanych np: Kyzył-
Kum, Gobi, Wielka Pustynia Słona w Stanach Zjednoczonych;

c)

nadbrzeżne, np: Atakama w Chile, Sechura w Peru, Sonora
nad Zatoką Kalifornijską, Namib w Angoli oraz na wybrzeżach
Mauretanii i Sahary Zachodniej.

Zadanie 23.7

Przykładowa odpowiedź ucznia:
Południowa część dorzecza Nilu jest położona w zasięgu klimatu
równikowego wybitnie wilgotnego, który ku północy przechodzi
w podrównikowy wilgotny. W tej części dorzecza Nilu występują
całoroczne opady przekraczające 2000 mm, a dalej ku północy
1000–2000 mm, natomiast w Kotlinie Górnego Nilu
500 –1000 mm. Następnie jest zasilany przez prawobrzeżne
dopływy, z których największy jest Nil Błękitny. Górna część
dorzecza tej rzeki leży w zasięgu całorocznych opadów
(1000–2000 mm), a w pozostałej opady występują w półroczu
letnim i wynoszą 500–1000 mm. Dzięki temu, że Nil Biały i Nil
Błękitny, w górnych częściach swoich dorzeczy otrzymują obfite
całoroczne opady, Nil jest w stanie w dolnym odcinku pokonać
2000 km pustyni.
lub
Nil płynie przez kilka stref klimatycznych: od klimatu
podrównikowego wilgotnego i podrównikowego suchego (strefa
równikowa) przez kontynentalny suchy i skrajnie suchy (strefa
zwrotnikowa), a ujścia ma w klimacie podzwrotnikowym
pośrednim (wg W. Okołowicza). Właściwy Nil zostaje utworzony
z dwóch wielkich rzek: Nilu Białego i Nilu Błękitnego, które łączą
się ze sobą w Chartumie. Wody Nilu (poza odcinkiem źródłowym
– rzeką Kagerą wpadającą do Jeziora Wiktorii i samym jeziorem)
płyną na półkuli północnej. W strefie równikowej (obszar zasilania

17

Nilu Białego) maksima opadowe przypadają na okres wiosny
i jesieni, natomiast na Wyżynie Abisyńskiej (obszar zasilania Nilu
Błękitnego) – latem. Nil Biały, mimo że jest dłuższy (ok. 3700 km)
niż Nil Błękitny (ok. 1600 km) niesie znacznie mniej wody. Wody
Nilu Białego rozlewają się szeroko na obszarze bagien As-Sudd,
co powoduje straty w ilości wody spływającej w dół rzeki. Słynne
wylewy Nilu w dolnym odcinku rzeki (występujące do wybudowania
Tamy Assuańskiej) związane były z wysokimi stanami wód Nilu
Błękitnego. Natomiast do niewysychania Nilu – rzeki płynącej przez
pustynię – przyczynia się retencyjna rola bagien. Gdy minie fala
wezbraniowa Nilu Błękitnego, Nil jest zasilany przez uwalniane
stopniowo z bagien As-Sudd wody Nilu Białego.

Zadanie 23.8

Obie miejscowości leżą na zbliżonej szerokości geograficznej
– w strefie zwrotnikowej, co może sugerować występowanie
podobnych wartości temperatur i opadów w obu miejscowościach.
Jednakże Caldera położona jest na zachodnim wybrzeżu Ameryki
Południowej, wzdłuż którego płynie zimny prąd Peruwiański.
Skutkiem tego notowane są tu niższe wartości średnich
temperatur niż w Porto Alegre i skrajnie niskie wartości sum
opadów miesięcznych (jest to rejon Pustyni Atacama).
Porto Alegre położone jest na wschodnim wybrzeżu, wzdłuż którego
płynie ciepły prąd Brazylijski. Do występowania większych opadów
(niż wynikałoby to z szerokości geograficznej) przyczynia się
położenie: bliskość morza i wpływ ciepłych wód prądu morskiego.

24. Chmury, opady i osady atmosferyczne

Zadanie 24.1

Troposfera.

Zadanie 24.2

3, 6, 2, 1, 5, 4

Zadanie 24.3

Tab. 24.1. Charakterystyka chmur w szerokościach

umiarkowanych

Zadanie 24.4

Chmura

Zjawisko

Cs – Cirrostratus

halo – tęczowe lub jednobarwne koło

tworzące się wokół Słońca lub Księżyca,

potocznie zwane lisią czapą

As – Altostratus

virga – smugi opadu niedochodzącego

do powierzchni Ziemi (wyparowującego

przed dotarciem do powierzchni)

Cb – Cumulonimbus trąba – wirująca kolumna lub lej chmurowy

wychodzące od podstawy chmury

Sc – Stratocumulus

wieniec – jeden lub kilka barwnych pierścieni

o małym promieniu, otaczających

Słońce lub Księżyc

(pierścień wewnętrzny – fioletowy,

zewnętrzny – czerwony)

Uwaga! Wieniec może także być wynikiem występowania chmury

Altocumulus.

Zadanie 24.5

A.

Odpowiedź w formie graficznej.

B.

Tab. 24.2. Charakterystyka frontu chłodnego i ciepłego

Zadanie 24.6

1) chłodnego,
2) ciepłego,
3) mniej.

Zadanie 24.7

a) opad typu konwekcyjnego
b) opad typu orograficznego

Zadanie 24.8

Opis produktów kondensacji pary wodnej

na powierzchni ziemi

Nazwa

Tworzy się podczas bezchmurnej i bezwietrznej pogody

wieczorem i nocą, kiedy podłoże znacznie się oziębia

wskutek wypromieniowywania ciepła, a w wyniku tego

procesu temperatura powietrza spada. Skroplona para

wodna z ochłodzonego powietrza osiada na powierzchniach

poziomych.

rosa

Srebrzystobiały nalot składający się z kryształków lodu

osiadających m.in. na gałęziach drzew. Powstaje na skutek

kontaktu mgły z przedmiotami stałymi, gdy temperatura

powietrza spada poniżej 0° C.

szron

Tworzy się podczas bezchmurnej i bezwietrznej pogody

wieczorem i nocą, kiedy podłoże znacznie się oziębia

wskutek wypromieniowywania ciepła-energii, a w wyniku

tego procesu, temperatura powietrza spada. Osad tworzy się

na powierzchniach poziomych przy temperaturze podłoża

poniżej 0° C.

szadź

Produkt kondensacji tworzący się na powierzchni ziemi

w wyniku padania przechłodzonych kropelek mgły

na powierzchnię ziemi w temperaturze powietrza poniżej 0° C.

gołoledź

25. Mapa synoptyczna

Zadanie 25.1

b) stacje meteorologiczne
d) posterunki meteorologiczne
e) satelity meteorologiczne

Zadanie 25.2

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 25.3

Okluzja frontów atmosferycznych wynika z różnych aktywności
frontu chłodnego i ciepłego – tempa przemieszczania się mas
powietrza; szybciej przemieszczający się front chłodny dogania
front ciepły, wypychając ku górze ciepłe powietrze; wynikiem
są zazwyczaj długotrwałe opady atmosferyczne połączone
w ciepłej porze roku z burzami.

Zadanie 25.4

A. 1015–1020 hPa.
B. Ośrodek niżowy na zachód od Płw. Iberyjskiego ma ciśnienie

wyższe o co najmniej 35 hPa od ośrodka niżowego na północy
Wysp Brytyjskich.

C. Front chłodny poprowadzono przez punkty, w których

występują wyraźne załamania linii (izobar); w punktach tych
kierunek izobar zmienił się o około 90°; na zachód
od Wysp Brytyjskich izobary układają się niemal w kierunku
północ–południe, a następnie zmieniają go na kierunek
wschód–zachód.

18

D. a) Przelotny opad może wystąpić w okolicach Lizbony oraz na

wybrzeżu Morza Śródziemnego – od Gibraltaru po Przylądek
Gata.

b) Słoneczna pogoda obejmuje północno-wschodnią część

Płw. Iberyjskiego.

E. Opady śniegu występują na Niz. Wschodnioeuropejskiej

(na obszarze między Charkowem a Petersburgiem)
oraz w północnej części Płw. Skandynawskiego.

F. W centralnej Polsce (okolice Poznania i Warszawy):

ciśnienie atmosferyczne nieco powyżej 1010 hPa
(pomiędzy 1010 a 1015 hPa), w okolicach Poznania
pochmurno, opady deszczu, w okolicach Warszawy dość
pogodnie, występowanie lekkiego zamglenia (mgiełka).

26. Klimaty świata

Zadanie 26.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 26.2

1) strefa klimatów zwrotnikowych, skrajnie suchy
2) strefa klimatów równikowych, wybitnie wilgotny
3) strefa klimatów podzwrotnikowych, kontynentalny
4) strefa klimatów okołobiegunowych, polarny (antarktyczny)
5) strefa klimatów okołobiegunowych, polarny (arktyczny)
6) strefa klimatów umiarkowanych ciepłych, przejściowy
7) strefa klimatów równikowych, podrównikowy wilgotny
8) strefa klimatów podzwrotnikowych, morski (śródziemnomorski)

Zadanie 26.3

Wykres nr 8

Zadanie 26.4

A. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 17,3°C;

roczna amplituda temperatury powietrza wynosi 14,5°C.

B. Temperatura powietrza w ciągu roku przyjmuje wartości

dodatnie, powyżej 10°C. Najwyższa jest w lipcu i sierpniu,
około 25°C. Opady w ciągu roku rozkładają się bardzo
nierównomiernie, większość ich spada w chłodnej porze roku
(maksimum przypada na grudzień), lato jest bardzo suche.
Taki przebieg opadów jest skutkiem napływu w ciągu lata
powietrza zwrotnikowego lądowego, natomiast zimą napływa
powietrze polarne morskie. Klimat śródziemnomorski cechuje
gorące, suche lato oraz łagodna zima.

C. W wykonaniu polecenia A bardziej przydatne były dane

tabelaryczne, natomiast polecenia B zarówno dane liczbowe,
jak i wykres.

D. Rozkład opadów w ciągu roku jest niekorzystny dla wegetacji,

ponieważ w okresie najwyższej temperatury powietrza
jest najmniej opadów.

Zadanie 26.5

A. W strefach zwrotnikowych przez większość roku zalega

powietrze zwrotnikowe, o skrajnie niskiej wilgotności.
Jest to następstwem występowania w tej strefie dynamicznych
wyżów barycznych. Wyże te kształtują się w wyniku osiadania
w szerokościach podzwrotnikowych powietrza płynącego
od równika, które wcześniej uległo ochłodzeniu i utraciło
swoją wilgotność. Wskutek ruchu zstępującego następuje

suchoadiabatyczne ogrzewanie się powietrza, co jeszcze obniża
i tak już niską jego wilgotność względną.

B. Wzdłuż wschodniego wybrzeża płynie ciepły Prąd Agulhas,

natomiast wzdłuż wybrzeża zachodniego zimny Prąd
Benguelski.

C. W strefie zwrotnikowej południowej Afryki występują klimaty:

zwrotnikowy wilgotny, pośredni, kontynentalny suchy
oraz skrajnie suchy. Na wschodnim wybrzeżu występuje
klimat wilgotny, na zachodnim skrajnie suchy.

D. Wzdłuż zachodnich wybrzeży południowej Afryki płynie

zimny Prąd Benguelski. Zalegające nad wodami tego prądu
powietrze ulega ochłodzeniu, co jeszcze wzmaga zjawisko
inwersji termicznej charakterystyczne dla strefy wyżów
podzwrotnikowych. Napływające nad ląd znad oceanu,
wychłodzone w przyziemnej warstwie powietrze, mimo że
wilgotne, to jednak ze względu na brak konwekcji nie daje
opadu. W rezultacie zachodnie wybrzeże południowej Afryki
ma klimat zwrotnikowy skrajnie suchy.
Nad wschodnie wybrzeże tego kontynentu w tej strefie
napływa powietrze znad ciepłego prądu morskiego. Jest
ono wilgotne i ogrzane do znacznej wysokości. Dzięki temu
inwersja termiczna zanika bądź pojawia się na dużej wysokości
(powyżej 2000 m n.p.m.). Dzięki temu powietrze podlega
konwekcji, co prowadzi do powstania opadów. Dzięki temu
na wschodnim wybrzeżu południowej Afryki występuje klimat
zwrotnikowy wilgotny.

E. Mauretania, Sahara Zachodnia – prąd Kanaryjski;

Chile (Atacama) – Prąd Peruwiański;
Kalifornia – Prąd Kalifornijski.

27. Wpływ odległości od oceanu

na klimat

Zadanie 27.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 27.2

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 27.3

T: Valentia – 10,7°C, Semej – –4,5°C

A: Valentia – 8,1°C, Semej – 51,8°C

O: Valentia – 1429 mm, Semej – 198 mm

Zadanie 27.4

W Valentii najwyższa temperatura powietrza (około 15°C)
występuje w lipcu i sierpniu, tylko nieco niższą temperaturę
(13–14°C) notuje się w czerwcu i wrześniu. W Semej
zdecydowanie najcieplejszym miesiącem jest lipiec (ze średnią
temperaturą powietrza nieco poniżej 20°C), czerwiec jest
chłodniejszy o 2°C, a sierpień o ponad 3°C. Najchłodniejszym
miesiącem w Valentii jest luty (poniżej 7°C). W Semej minimum
temperatury przypada na styczeń (-32°C), w grudniu i lutym
temperatura jest niewiele wyższa. W Valentii opady występują
w ciągu całego roku, nasilenie ich przypada na okres jesienno-
-zimowy (od września do marca), z maksimum w styczniu.
W Semej największe opady występują latem. Maksimum przypada
na sierpień, znacznie mniej opadów występuje w lipcu, w czerwcu
opady są o połowę niższe niż w lipcu. Poza okresem letnim opady

19

są nieznaczne. Rozpiętość miesięcznych sum opadów w Valentii
jest stosunkowo mała (73–167 mm), w Semej ta rozpiętość jest
bardzo duża (3–54 mm).

Zadanie 27.5

W Eurazji, w porównywalnych szerokościach geograficznych,
średnia roczna temperatura powietrza maleje wraz z oddalaniem
się od oceanu. Najcieplejszym miesiącem we wszystkich stacjach
jest lipiec, a najchłodniejszym styczeń. W pobliżu oceanu lata
są ciepłe, zimy łagodne; roczna amplituda temperatury niewielka.
Obszary oddalone od oceanu cechują gorące lata, mroźne zimy
oraz duże roczne amplitudy temperatury. Na obszarach w pobliżu
oceanu opady roczne są wysokie, ich maksimum przypada
w miesiącach jesiennych i zimowych. Dla obszarów położonych
w głębi lądu maksimum opadów przypada na okres letni,
a minimum na miesiące zimowe. Roczne sumy opadów maleją
wraz z oddalaniem się od oceanu.

Zadanie 27.6

1) bardzo mała, 2) silnie wzrasta, 3) zmniejszenie, 4) najwyższe,
5) spadek , 6) wzrost, 7) zanika.

Zadanie 27.7

Roczną amplitudą temperatury powietrza nazywamy różnicę

między najniższą a najwyższą temperaturą zarejestrowaną

w danym roku.

F

Roczną amplitudą temperatury powietrza nazywamy

różnicę między średnią miesięczną temperaturą w miesiącu

najcieplejszym a najchłodniejszym w danym roku.

P

Roczną amplitudą temperatury powietrza nazywamy

różnicę między średnią wieloletnią temperaturą w miesiącu

najcieplejszym a najchłodniejszym w danym roku.

F

Roczna amplituda temperatury powietrza maleje

wraz ze wzrostem szerokości geograficznej.

F

Roczna amplituda temperatury powietrza wzrasta

wraz z szerokością geograficzną.

P

Roczna amplituda temperatury powietrza nie wykazuje związku

z szerokością geograficzną.

F

Na równiku roczna amplituda temperatury powietrza

wynosi około 1 ° – 3 ° C, na biegunach przekracza 35 ° C.

P

Na równiku roczna amplituda temperatury powietrza

wynosi około 35 ° C, na biegunach nie przekracza 3 ° C.

F

Najmniejsze roczne amplitudy powietrza obserwuje się

w głębi kontynentów, największe nad morzami.

F

Najmniejsze roczne amplitudy powietrza obserwuje się

nad morzami, największe w głębi kontynentów.

P

Na obszarach suchych amplitudy roczne są większe

niż na obszarach o dostatecznej ilości wilgoci.

P

28. Zasoby wodne Ziemi

Zadanie 28.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 28.2

Bez specjalnych zabiegów technicznych, swobodnie dostępne
dla ludności mogą być wody powierzchniowe: rzeki i jeziora
słodkie. Z danych zamieszczonych w tabeli wynika,
że stanowią one zaledwie 0,266% zasobów wód słodkich

na Ziemi. Brak jest danych szacunkowych o objętości wód
słodkich w jeziorach. Niemożliwe jest dokonanie obliczenia,
jaki procent wszystkich wód stanowią wody rzek i jezior słodkich.
Jest to znacznie poniżej 0,0132% objętości wszystkich wód.

Zadanie 28.3

Źródłem wód słodkich na Ziemi są nie tylko rzeki i jeziora słodkie,
ale przede wszystkim słodkie wody podziemne. Jako szczególna
rezerwa wody słodkiej są traktowane wody uwięzione w lodowcach.
Należy wyróżnić dwie grupy skutków działań człowieka: związane
bezpośrednio z eksploatacją (poborem wód) i wynikające z innych
działań gospodarczych.

W pierwszym wypadku zwiększające się zapotrzebowanie
na wodę słodką (czystą) będzie powodowało coraz większy
jej pobór.

W drugim wypadku wynikiem działalności gospodarczej
człowieka jest emitowanie różnego rodzaju zanieczyszczeń
do atmosfery i bezpośrednio do wód powierzchniowych. Skutkiem
tego jest zanieczyszczenie zarówno wód powierzchniowych, jak
i (poprzez wsiąkanie) wód podziemnych. Zanieczyszczenie wód
w wyniku ludzkiej działalności można podzielić na:

–

mechaniczne – stosunkowo łatwe do usunięcia;

–

chemiczne i biologiczne – wymagające przy uzdatnianiu wody
szczególnych, nieraz bardzo skomplikowanych, zabiegów.

Zasoby wód podziemnych wyraźnie się zmniejszają w wyniku
zwiększającego się poboru wód. Głębiej występujące warstwy
są także narażone na zanieczyszczenia (naturalne filtrowanie
nie usuwa wszystkich rodzajów zanieczyszczeń). Wody uwięzione
w lodowcach są zagrożone skutkami działań człowieka podobnie
jak wody powierzchniowe. Osiadające na nich zanieczyszczenia
przynoszone są przez masy powietrza napływające nieraz z bardzo
odległych regionów świata.

Zadanie 28.4

Część wód podziemnych to wody mineralne o różnym stopniu
mineralizacji. Niektóre z nich ze względu na znaczną zawartość
soli mineralnych możemy określić jako słone.

Zadanie 28.5

Indywidualna odpowiedź ucznia.
W odpowiedzi należy uwzględnić proporcję pomiędzy ilością
wód słonych a słodkich na Ziemi, zużycie wód słodkich
do różnych celów (spożycie i gospodarka), zanieczyszczanie
wód powierzchniowych (rzek i jezior), a także podziemnych.

Zadanie 28.6

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 28.7

Czasowe wyłączenie wody z obiegu – zatrzymanie jej
– nazywamy retencją. Woda może być np. uwięziona w bagnach,
skałach, jeziorach, lodowcach, a sezonowo – w pokrywie
śniegowej.

Zadanie 28.8

Przykładowe odpowiedzi:

B

udowa zbiorników wodnych (tamy na ciekach stałych

20

i okresowych umożliwiające utworzenie się zbiornika
zaporowego, a tym samym gromadzenie wody na czas
jej niedoboru) ma znaczenie retencyjne, czyli opóźniające
włączenie się wody do obiegu (czasowe jej wyłączenie
z obiegu).

Wycinanie lasów przyspiesza spływ wód (zbiorowiska roślinne,
w tym lasy, mają znaczenie retencyjne w przyrodzie).

Regulacja rzek (rozlewające się wody wezbraniowe ustępują
powoli, a uregulowane koryta rzeczne umożliwiają gwałtowny
wzrost wody i szybki jej spływ do morza).

Zadanie 28.9

Tab. 28.2. Źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych

29. Wszechocean

Zadanie 29.1

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 29.2

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 29.3

Tab. 29.1. Klasyfikacja wybranych mórz

Zadanie 29.4

A. Morze Sargassowe stanowi część Oceanu Atlantyckiego.

Położone jest między 20° a 40°N i między 35° a 75°W
i zajmuje ok. 7– 8 mln km

2

powierzchni. Nazwa pochodzi od

występujących gromadnie brunatnic (roślin morskich) –
Sargassum Fukus. Jego wody charakteryzują się dużą
przejrzystością, wysoką temperaturą (zimą 18°– 23°C, a latem
26°– 28°C) i silnym zasoleniem.
Na tym obszarze zachodzi mieszanie się wód odnogi ciepłego i
słonego Prądu Zatokowego z wodami chłodniejszego i mniej
słonego Prądu Kanaryjskiego oraz Prądu Północnorównikowego.

B.

Odpowiedź w formie graficznej.

C. Np. morze to nie ma kontaktu z lądem.

Zadanie 29.5

Równika, biegunom, wyższym, biegunów, równikowi, niższym.

Zadanie 29.6

Jeżeli temperatura wód otaczających wody prądu jest wyższa
niż 18°C, będzie to prąd zimny, a jeżeli wody otaczające mają
temperaturę niższą niż 18°C, będzie to prąd ciepły.

Zadanie 29.7

Rodzaje ruchu

wód morskich

Czynniki wywołujące

ruch wód morskich

Falowanie

Poziome ruchy mas powietrza – wiatr

Prądy morskie

Wiatry stałe

Pływy

Grawitacyjne oddziaływanie Księżyca i Słońca

Fale tsunami

Podmorskie wybuchy wulkanów lub gwałtowne

ruchy dna oceanicznego

Zadanie 29.8

Port: Safi
Przylądek: Jubi
Prąd morski: Kanaryjski

Zadanie 29.9

Wyspa: Barbados
Prąd morski: Północnorównikowy

Zadanie 29.10

A. Grudki mazutu.
B. Woda pochodziła z oblewającego RA oceanu.
C. Grudki zauważono po raz pierwszy trzeciego dnia podróży

i obserwowano je na powierzchni oceanu aż do jej zakończenia
– przez osiem tygodni.
Początkowo grudki pokrywały powierzchnię oceanu grubą
warstwą.
Przebyta odległość: od wybrzeży Afryki do wybrzeży Ameryki
Południowej – prawie 5000 km.

D. Zanieczyszczenia wody od miejsca, w którym wprowadzono do

niej substancje (np. zrzut zanieczyszczonych mazutem wód po
czyszczeniu zbiorników), rozprzestrzeniają się dzięki ruchom
wody morskiej, a prądy morskie mogą je przenosić na znaczne
odległości.

E. Szczególnie narażone są rejony oceanów i mórz przybrzeżnych,

morza śródziemne tam, gdzie wzdłuż wybrzeży przebiegają
często uczęszczane szlaki transportowe – przewozu ropy
naftowej, np.: Morze Arabskie, Morze Czerwone, Zatoka
Alaska. Tam, gdzie jest zwiększone natężenie ruchu wielkich
zbiornikowców, może czasem dochodzić do awarii zbiorników
i innych katastrof morskich (a czasem do niewłaściwych
zachowań ludzi – np. mycie zbiorników).
Źródło: Ropa naftowa i gaz ziemny. Atlas geograficzny –

liceum. Wydawnictwo DEMART

Zadanie 29.11

Po hiszpańsku „dzieciątko”, „chłopiec”.
Oznacza napływ ciepłej wody u wybrzeży Peru, Ekwadoru,
północnego Chile w okresie Bożego Narodzenia.

Zadanie 29.12

1) wschodnimi, 2) wschodniej, 3) zachodniej, 4) zachodniej,
5) Peru i Ekwadoru, 6) południowo-wschodniej Azji,
7) zachodnim.

Zadanie 29.13

Przy powierzchni oceanu pojawiają się wiatry zachodnie,
które przenoszą masy ciepłej wody ku zachodnim wybrzeżom
Ameryki Południowej (północne Chile, Peru, Ekwador).
Ciepła woda powierzchniowa, uprzednio zgromadzona
w zachodniej części Pacyfiku, płynie w kierunku wschodnim.
Zanika upwelling (wznoszenie się wody głębinowej ku wodom
powierzchniowym), wody u wybrzeży stają się ciepłe. Obfite opady
występują wzdłuż wybrzeży Peru, Ekwadoru i północnego Chile,
zanikają natomiast opady u wybrzeży południowo-wschodniej Azji.

21

Zadanie 29.14

W warunkach normalnych obfite opady występują w południowo-
-wschodniej Azji. Spowodowane jest to wpływem oceanu
na klimat obszarów lądowych. Znaczne ilości ciepłej wody,
nagromadzonej u wybrzeży południowo-wschodniej Azji,
powodują, że powietrze jest tam ciepłe i wilgotne. Powietrze,
unosząc się ku górze, ochładza się, a zawarta w nim para
wodna ulega kondensacji i powstają opady na pobliskim lądzie.
Ponadto obszar ten znajduje się w zasięgu monsunowej cyrkulacji
powietrza. W roku El Niño opady występują na zachodnim
wybrzeżu Ameryki Południowej w Peru, Ekwadorze i północnym
Chile. Nagromadzenie ciepłych wód na tym obszarze powoduje
przemieszczanie się ciepłego i wilgotnego powietrza ku górze,
kondensację pary wodnej i obfite opady. Susze mogą występować
w Australii, Indonezji, a także w Ameryce Południowej.

Zadanie 29.15

W strefie zetknięcia się wód zimnych z wodami ciepłymi
występuje najwięcej organizmów tworzących plankton. Stanowi
on pożywienie dla większości ryb. W roku występowania El Niño
dochodzi do osłabienia lub zaniku upwellingu. Zmniejsza się
produktywność biologiczna wód u wybrzeży Peru, Ekwadoru
i Chile. W ciepłych wodach pojawiają się rzadkie, ciepłolubne
gatunki ryb, nienadające się do połowów. Rybołówstwo, ważny
dział gospodarki w tych krajach, nie przynosi oczekiwanych
dochodów.

30. Wody podziemne

Zadanie 30.1

wodami podziemnymi

Zadanie 30.2

Rodzaje wód

podziemnych

Wyjaśnienia

infiltracyjne

Pochodzą z wsiąkania wód opadowych, powierzchniowych.

juwenilne

Powstałe przez wydzielanie i kondensację pary wodnej

z roztworów magmowych.

reliktowe

Wody zachowane w osadach, będące pozostałością

np. po dawnych morzach.

Zadanie 30.3

wodną / wodonośną, nienasyconą / nasyconą,
nienasyconą / nasyconą, warstwą / zwierciadłem / powłoką.

Zadanie 30.4

Kolejno od góry: warstwa wodonośna (strefa aeracji –

napowietrzania);
zwierciadło wód podziemnych;
warstwa wodonośna (strefa saturacji);
warstwa nieprzepuszczalna.

Zadanie 30.5

Kolejno od góry: wody zaskórne

wody gruntowe
wody wgłębne
wody głębinowe

Zadanie 30.6

Kolejno od góry: wody głębinowe

wody gruntowe
wody wgłębne
wody zaskórne

Zadanie 30.7

Kolejno od góry: studnia artezyjska

studnia subartezyjska

Zadanie 30.8

Słodkie wody gruntowe, wgłębne, głębinowe wykorzystywane
są w gospodarstwach domowych, w procesach produkcyjnych
(przemysłowych i w warsztatach rzemieślniczych) najczęściej
jako surowiec do produkcji (lub do mycia surowca).

Do chłodzenia urządzeń używa się raczej wód
powierzchniowych.

W gospodarce rolnej: do zasilania wodami upraw, do pojenia
zwierząt.

Wody mineralne używane są w lecznictwie, a także
w produkcji tzw. konsumpcyjnych wód mineralnych,
w przemyśle kosmetycznym.

Wody termalne wykorzystywane są w lecznictwie,
a ich wysoka temperatura umożliwia wykorzystanie
energetyczne (np. do ogrzewania mieszkań, szklarni,
do produkcji energii).

Zadanie 30.9

Przykładowe odpowiedzi:

źle zlokalizowane, nieizolowane od podłoża wysypiska śmieci
(zlokalizowane w strefie zasilania warstw wodonośnych);

pryzmy odpadów powstających przy produkcji zwierzęcej
(np. odchody zwierząt);

nieprawidłowo izolowane (lub brak) szamba przy domach
jednorodzinnych lub małych domach mieszkalnych;

wykonywanie chemicznych zabiegów agrotechnicznych
tuż przed lub w czasie występującego opadu atmosferycznego;

zanieczyszczenia spływające z dróg (szczególnie
charakteryzujących się znacznym natężeniem ruchu) wsiąkają
wzdłuż tras w grunt, silnie zanieczyszczając wody zaskórne,
a czasem również i położone głębiej wody gruntowe.

31. Źródła

Zadanie 31.1

studnią / źródłem, wyporu / grawitacji,
artezyjskim / hydrostatycznym.

22

Zadanie 31.2

A. Kolejno od lewej: krasowe podpływowe, dyslokacyjno-

-uskokowe, szczelinowe, warstwowo-spływowe.

B. Kolejno od lewej:

wypływ wód wymuszony ciśnieniem hydrostatycznym
(hydrostatyczne lub wypływ wymuszony);

wypływ wód swobodny pod wpływem siły grawitacji
(grawitacyjne lub wypływ niewymuszony).

Zadanie 31.3

solanki zwykłe

Zawierają rozpuszczone sole

– głównie sól kamienną (NaCl).

wody radoczynne Zawierają małe ilości pierwiastków promieniotwórczych.

szczawy

Zawierają wodorowęglany (kwaśne węglany):

wapnia Ca(HCO

3

)

2

i sodu NaHCO

3

,

oraz dwutlenek węgla CO

2

.

wody siarkowe

Zawierają siarkowodór, siarczki (Na

2

S, CaS)

oraz siarczany (CaSO

4

, MgSO

4

).

Zadanie 31.4

kolejno: cieplicami, co najmniej 20

Zadanie 31.5

Sudety

Zadanie 31.6

a) Jaszczurówka, Lądek Zdrój, Duszniki Zdrój

Zadanie 31.7

Występują na tych obszarach gorące źródła, gejzery.

Zadanie 31.8

kolejno od góry: wyrzut (wybuch) wód na powierzchnię,

zwierciadło wód podziemnych,
komora wypełniona wodą,
komora wypełniona wodą i parą wodną.

Zadanie 31.9

Gejzery są szczególnym typem źródeł termalnych. Wyrzucają one
gwałtownie na znaczne nieraz wysokości gorącą wodę i parę
wodną. Woda zbiera się w kanałach i komorach podziemnych.
Tam ulega ogrzaniu i przegrzaniu. Temperatura wrzenia wzrasta
wraz ze wzrostem ciśnienia, czyli woda w głębi Ziemi osiąga
temperaturę znacznie wyższą od normalnej temperatury wrzenia –
ulega przegrzaniu.
Gdy woda w kanałach i komorach osiągnie temperaturę
wrzenia, jej objętość się zwiększa i część wody zostaje wypchnięta
kanałem ujściowym na zewnątrz. Gwałtowny spadek ciśnienia
powoduje, że przegrzana woda zamienia się w parę wodną.
Z kanału wydostaje się strumień wody i pary wodnej, wzbijając się
wysoko w powietrze. Pod ziemią po wyrzucie (eksplozji) chłodna
woda znów zaczyna wypełniać kanały i komory. Po odpowiednim
czasie następuje kolejny wyrzut wód i pary wodnej. Wybuchy
gejzerów odbywają się w regularnych odstępach.

Zadanie 31.10

Regiony, w których występują źródła termalne – gejzery,
charakteryzują się znacznym stopniem geotermicznym
(czasem miejsca te zwane są „plamami gorąca”) lub aktywnością
geologiczną (wulkanizm). Wysoka temperatura źródeł, skład
chemiczny wody (zawartość związków mineralnych) przyczynia się

do leczniczego wykorzystania tych źródeł, powstają ośrodki
wypoczynkowe (np. kąpiele relaksacyjne). Wysokie temperatury
źródeł (lub wód podziemnych) umożliwiają ich wykorzystanie
energetyczne. Przykładowo – w Islandii energia geotermalna
pokrywa 46% całkowitego zapotrzebowania na energię elektryczną
i aż 85% zapotrzebowania na ciepło.

32. Rzeki. Zagrożenie powodziami.

Jeziora zaporowe

Zadanie 32.1

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 32.2

b)

Zadanie 32.3

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 32.4

A. I – Amazonka,

II – Kongo,
III – Jenisej,
IV – Ganges,
V – Murray.

B.

Tab. 32.1. Czas występowania największych wezbrań

i potencjalnego zagrożenia powodzią oraz zasilanie
wybranych rzek w wodę

C. Największe przepływy w ciągu roku ma Amazonka,

a najmniejsze rzeka Murray. Różnice w wielkości przepływów
wynikają przede wszystkim z położenia tych dwóch dorzeczy
w różnych strefach klimatycznych i z wielkości dorzeczy.
Dorzecze Amazonki jest największe na świecie.
Przeważająca jego część znajduje się na obszarze
występowania deszczów zenitalnych (suma opadów w ciągu
roku w dorzeczu Amazonki wynosi około 2000 mm).
W Amazonce najwyższy stan wody przypada na V–VI;
na jej prawych dopływach od X do IV, a na lewych od III do IX.
Źródła Amazonki znajdują się w Andach, dlatego też rzeka ta
zasilana jest również wodami roztopowymi. Dorzecze rzeki
Murray zasilane jest opadami deszczowymi klimatów
dwóch stref: zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Źródła Murray
znajdują się w Alpach Australijskich (Górach Śnieżnych).
Część dopływów rzeki Murray okresowo wysycha.

Zadanie 32.5

A.

Odpowiedź w formie graficznej.

B.

1) Obfite opady deszczu (monsun letni).
2) Degradacja naturalnej pokrywy roślinnej w górnym dorzeczu.

3) Osuszenie jezior w środkowym biegu rzeki.
4) Rolnicze użytkowanie osuszonych terenów.

C. Retencyjno-przeciwpowodziowe, energetyczne, rekreacyjne,

usprawniające żeglugę, melioracyjne.

D. Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 32.6

Nastąpi spadek, o miliony ton, emisji gazów (tlenku i dwutlenku
węgla, dwutlenku siarki, azotanów) oraz pyłów do atmosfery.
W rezultacie zmniejszy się udział Chin w tworzeniu efektu

23

cieplarnianego i zmaleje opad tzw. kwaśnych deszczów.
Wpłynie to na poprawę stanu środowiska geograficznego
i zdrowia wielu milionów ludzi.

Zadanie 32.7

Produkcja węgla kamiennego w Polsce w 2002 roku wyniosła
104 mln t, a zużycie w elektrowniach, elektrociepłowniach
i ciepłowniach – prawie 57 mln t. Zapotrzebowanie
polskiej energetyki na węgiel kamienny jest prawie równe
przewidywanemu zmniejszeniu zużycia węgla w Chinach.

Zadanie 32.8

Zapora wodna to budowla przegradzająca dolinę rzeczną,
zwykle w miejscu jej zwężenia, w celu utworzenia zbiornika
wodnego (zbiornik retencyjny lub zaporowy). Taki zbiornik
nazywa się jeziorem. Zbiorniki wodne umożliwiają wyrównanie
odpływu rzecznego lub magazynowanie wody (retencjonowanie)
w okresach jej nadmiaru (wezbrań) i wykorzystanie w okresach
niedoboru. Na ogół buduje się zbiorniki wielozadaniowe, jednak
w ich gospodarce dominuje jedna z funkcji i jej są podporządkowane
inne zadania. Zbudowanie jeziora zaporowego spowoduje bardzo
poważną ingerencję w środowisko przyrodnicze, np. w Jangcy
wyginie unikalna populacja ok. 100 delfinów, zalaniu ulegną
pola uprawne i lasy, nastąpią zmiany w lokalnym klimacie.

Zadanie 32.9

Jezioro Nasera na Nilu, jezioro Akosombo (Wolta) na Wolcie.

Odpowiedź w formie graficznej.

33. Jeziora

Zadanie 33.1

Powstanie jeziora jest uwarunkowane:
1) Istnieniem zagłębienia w skorupie ziemskiej, w którym

mogą się gromadzić wody.

2–3) Zasilaniem jeziora (opady, wody powierzchniowe

i podziemne), które musi przewyższać straty powodowane
parowaniem oraz odpływem powierzchniowym
i podziemnym.

Zadanie 33.2

Najgłębsze i największe jeziora świata są jeziorami tektonicznymi.
Gromadzą one ponad 90% wszystkich wód jeziornych.

Zadanie 33.3

Wszystkie wymienione jeziora są jeziorami polodowcowymi.
1) Wypełnione wodą rynny powstałe wskutek erozyjnej

działalności wód podlodowcowych i samego lodowca tworzą
jeziora rynnowe.

2) Jeziora morenowe powstały w zagłębieniach między pagórkami

morenowymi lub w miejscu połączenia się dwóch wałów
morenowych.

3) Wody jezior karowych wypełniają kotły lodowcowe w miejscach

dawnych pól firnowych. Kocioł lodowcowy jest efektem
pogłębienia – wskutek erozyjnej działalności lodowca
– zagłębienia istniejącego przed zlodowaceniem.

4) Jeziora zastoiskowe powstawały na przedpolu lodowca

w miejscu zatamowania odpływu wód lodowcowych przez wał
morenowy.

5) Jeziora wytopiskowe powstały wskutek wytopienia brył lodu

zagrzebanych w osadach lodowcowych.

Zadanie 33.4

a) odpływowymi,
b) bezodpływowymi,
c) przepływowymi.

Zadanie 33.5

Jeziora zatrzymują nadmiar wód w okresach opadów
bądź roztopów i oddają go w okresie bezopadowym, co wpływa
między innymi na wyrównanie przepływów w rzekach.
Gromadząc nadmiar wód, zapobiegają powodziom bądź łagodzą
ich skutki, a w okresach bezopadowych ograniczają obniżanie się
poziomu wód podziemnych. Duża powierzchnia jezior sprawia,
że klimat pojezierzy jest wilgotniejszy niż terenów otaczających.

Zadanie 33.6

A. Kolejno od góry: dystroficzne, oligotroficzne, eutroficzne.
B. 1) eutroficzny

2) oligotroficzny
3) oligotroficzny

Zadanie 33.7

1) Wypełnianie mis jeziornych osadami dennymi powstającymi

z materiałów wnoszonych do jeziora przez rzeki oraz z szlamu
jeziornego (sapropelu) powstającego z rozkładu szczątków
organicznych w warunkach beztlenowych.

2) Zmniejszenie zasilania, które może być wynikiem procesów

naturalnych, takich jak mniejsze opady lub zwiększone
parowanie, oraz antropogenicznych (pobór wody
do nawadniania).

3) Zwiększony odpływ spowodowany wcięciem erozyjnym

wypływającego z jeziora cieku.

Zadanie 33.8

1) magazynują słodką wodę,
2) wyrównują przepływy wód w rzekach, zapobiegają powodziom,
3) są źródłem żywności (połów ryb i innych organizmów

wodnych),

4) dostarczają surowców mineralnych (kreda jeziorna, sole),
5) stanowią drogi wodne,
6) pełnią funkcje zbiorników retencyjnych w hydroenergetyce,
7) pełnią funkcje obszarów sportowych i rekreacyjnych.

Zadanie 33.9

Tab. 33.2. Wybrane jeziora
Odpowiedź w formie graficznej.

34. Wody lądowe w Azji

Zadanie 34.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.
1 – Angara, 2 – Amu-daria, 3 – Amur, 4 – Ganges,
5 – Huang-he, 6 – Eufrat, 7 – Indus, 8 – Irawadi,
9 – Irtysz, 10 – Jangcy, 11 – Jenisej, 12 – Jordan,
13 – Kołyma, 14 – Lena, 15 – Mekong, 16 – Ob,
17 – Tygrys, 18 – Brahmaputra, 19 – Syr-daria,
20 – Indygirka.

24

Zadanie 34.2

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Przyczyną zmniejszania się powierzchni Jeziora Aralskiego
jest wybudowanie sieci kanałów doprowadzających wodę
z Syr-dari i Amu-dari na pola uprawy bawełny, ryżu, sezamu,
a także winnic, sadów i ogrodów warzywnych. Pierwsze kanały
nawadniające pustynne obszary Uzbekistanu, Kazachstanu
i Turkmenistanu zaczęto budować w pierwszej połowie XX wieku.
Prace irygacyjne na tych terenach szczególnie nasiliły się w latach
50. i 60. W rezultacie pod koniec lat 80. XX wieku do Jeziora
Aralskiego docierała już tylko jedna dziesiąta z pierwotnej
objętości wody wypływającej z obu rzek. Powierzchnia jeziora
nadal się zmniejsza. Jego linia brzegowa w niektórych miejscach
cofnęła się nawet o około 100 km, zostawiając głęboko w lądzie
porty i wioski rybackie.

Zadanie 34.3

Rzeki płynące na obszarach bezodpływowych uchodzą
do jezior (np. Amu-daria i Syr-daria odprowadzają wody
do Jeziora Aralskiego, rzeka Jordan do Morza Martwego).
Jeśli nie wystarcza wody, aby rzeki mogły dotrzeć do jezior,
giną w piaskach pustyń (np. Murgab i Herirud spływają
z gór Afganistanu w piaski Kara-kum).

Zadanie 34.4

Himalaje, Tien-Szan, Pamir, Karakorum.
Jęzory lodowców typu himalajskiego wychodzą z różnych
pól firnowych i łączą się ze sobą. Przypominają rzekę główną
wraz z jej dopływami.

Zadanie 34.5

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Problemy w zagospodarowaniu obszarów występowania
wieloletniej zmarzliny wynikają z rozmarzania na kilka miesięcy
w okresie letnim tzw. czynnej warstwy powierzchniowej,
sięgającej nawet do 5 m głębokości. Przyjmuje ona latem mazistą
konsystencję, łatwo spływa ze stoków o niewielkim nachyleniu,
nie podtrzymuje drzew i budynków. W porze zimy zamarza i pęka.
Przykłady problemów:

wysokie koszty eksploatacji surowców mineralnych
i ich transportu (ropa naftowa i gaz ziemny eksploatowane
na obszarze wieloletniej zmarzliny powinny być transportowane
ropociągami i gazociągami poprowadzonymi na wspornikach
ponad gruntem tak, aby zapobiegać uszkodzeniom rurociągów
w czasie tajania i zamarzania warstwy czynnej);

kosztowne i utrudnione prace budowlane – budowa domów
wymaga głębokich fundamentów położonych poniżej warstwy
czynnej;

kosztowna budowa i eksploatacja sieci komunikacyjnej
(nawierzchnie dróg często pękają);

istotne ograniczenia w rolnictwie – możliwe jest właściwie
tylko prymitywne pasterstwo.

35. Gleby

Zadanie 35.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 35.2

Tab. 35.1. Współzależności: gleba, klimat, formacja roślinna

Zadanie 35.3

A. Gleba bielicowa: A

1

, A

2

, B, C/D

Gleba brunatna: A

1

, B

2

, C/D

Czarnoziem: A

1

C/D

Mady rzeczne: A

1

, aluwia, C/D

Zadanie 35.4

a) Żyzność
b) Urodzajność

Zadanie 35.5

Degradacja gleb polega na zmniejszeniu ich produkcyjnej
wartości. Może być spowodowana:

czynnikami naturalnymi (np. wiatr – wywiewanie przesuszonej
gleby, czy woda – rozpuszczanie i wymywanie organicznych
i nieorganicznych cząstek gleby);

gospodarką człowieka.

Zadanie 35.6

użytkowanie rolnicze stoku (orka) zgodnie ze spadkiem terenu;

nadmierne stosowanie nawozów sztucznych;

pozbawienie gleby naturalnej osłony roślinnej – lasów;

rolnicze użytkowanie terenów, np.: wycinanie lasów
i intensywna uprawa roślin.

36. Formacje roślinne a klimat

Zadanie 36.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 36.2

Tab. 36.1. Współzależności: klimat, formacja roślinna

Zadanie 36.3

Formacje roślinne: a) step; b) sawanna; c) tundra; d) tajga;

e) roślinność pustyń i półpustyń.

25

37. Klęski żywiołowe

w Ameryce Północnej

Zadanie 37.1

Tab. 37.1

Zadanie 37.2

a) lawiny, osuwiska, tsunami, trzęsienia ziemi, wulkanizm
b) burze śnieżne, burze gradowe, huragany, pożary,

powodzie, susze, tornada

Zadanie 37.3

Działalność człowieka może wywołać:

trzęsienia ziemi – spowodowane zapadaniem się stropów

wyrobisk górniczych;

powodzie – w następstwie regulacji koryt rzek, wycinania lasów

(szczególnie w górnym i środkowym dorzeczu), rolniczego
zagospodarowania teras zalewowych i nadzalewowych,
braku wałów przeciwpowodziowych lub ich złego stanu
technicznego;

lawiny śnieżne – uruchomione przez narciarzy jeżdżących

w poprzek stoku lub lecący samolot;

osuwiska – w następstwie niewłaściwego zagospodarowania

stoków, wylesiania zboczy, orki wzdłuż stoku;

pożary – w następstwie lekkomyślnego zachowania człowieka,

niesprawnego sprzętu elektrycznego;

susze – w następstwie nieprawidłowej melioracji, nadmiernego

poboru wody, zniszczenia szaty roślinnej.

Zadanie 37.4

Przykładowa odpowiedź:
Trzęsienia ziemi: 1995 r. – Kobe (Japonia);

2000 r. – północne Chile;
2003 r. – Iran.

Następstwa bezpośrednie:
zniszczenie domów, śmierć ludzi pod gruzami, zniszczenie
infrastruktury (np.: dróg, linii kolejowych, mostów,
sieci wodociągowej, elektrycznej, gazowej), pożary wywołane
awarią instalacji elektrycznych, powodzie wywołane tsunami.
Następstwa pośrednie:
klęska żywiołowa, utrata bliskich, utrata domów, mieszkań
i dorobku całego życia, utrata miejsc pracy, utrudnienia
komunikacyjne, stres, niedożywienie i choroby – epidemie,
pogorszenie sytuacji gospodarczej kraju i życiowej ludności.

Zadanie 37.5

Przykładowa odpowiedź:
Budowa domów z zastosowaniem odpowiednich technologii –
lekkie konstrukcje drewniane lub budynki murowane
o konstrukcjach antysejsmicznych; specjalne systemy alarmowe
ostrzegające przed niebezpieczeństwem; instrukcje i szkolenia,
jak należy zachowywać się w czasie trzęsienia ziemi.