Początki i rozwój ubezpieczeń społecznych

Genezy

ubezpieczeń należy szukać w starożytności. Najpierw powstały zalążki tak

zwanych ubezpieczeń gospodarczych. Gromadzono środki, aby za ich pomocą
zrekompensować straty losowe związane z prowadzoną działalnością gospodarczą (na
przykład ryzyko zatonięcia statku). Następnie rozwinęły się ubezpieczenia osobowe związane
z zabezpieczeniem środków na wypadek utraty zdrowia, życia czy starości.
Natomiast

początków ubezpieczeń społecznych trzeba upatrywać w średniowiecznych

cechach i bractwach, których jednym z zadań było zapewnienie pomocy swoim członkom w
razie zdarzeń losowych

1

.

Powstanie

nowożytnych ubezpieczeń społecznych wiąże się z dziewiętnastowieczną

rewolucją przemysłową. Ich powstaniu sprzyjało utrzymywanie się coraz większej grupy
ludności z pracy najemnej w przemyśle. Istniało wówczas bardzo duże ryzyko wypadków i
chorób, które groziły utratą materialnych podstaw bytu. To wówczas pojawiły się pierwsze
postulaty ustawowego uregulowania odpowiedzialności pracodawców za szkody będące
następstwem wypadków przy pracy.
Już w XVIII wieku powstały dobrowolne kasy wzajemnej pomocy w Anglii. Zostały
one uznane przez państwo w 1793 roku

2

. Ich burzliwy rozwój nastąpił w XIX wieku

3

. Na ich

tworzenie we Francji zezwolono w 1834 roku. Z czasem nastąpiła specjalizacja kas w
zależności od określonych typów ryzyka, na przykład ustawy górnicze w Prusach i Austrii z
1854 roku nakazywały ich tworzenie w kopalniach. Ich pozytywna rola została dostrzeżona i
kasy te zaczęły być subwencjonowane przez państwo (Anglia, Norwegia, Dania) lub gminy
(Belgia, Niemcy). Natomiast działalność kas fabrycznych i lokalnych została ustawowo
uregulowana w Prusach w połowie XIX wieku. Wprowadzono nawet częściowy obowiązek
przynależności do nich.

Wraz z rozwojem przemysłu przestała wystarczać indywidualna przezorność, gdyż

równocześnie zaczęły słabnąć więzy rodzinne i lokalne. Problemu nędzy wśród
niepracujących robotników nie rozwiązywała jednak ani działalność filantropijna, ani
tworzona właśnie opieka społeczna, ani prywatne instytucje zbiorowej przezorności, to jest
kasy wzajemnej pomocy, kasy fabryczne i związków zawodowych, a także nastawione na
zysk tanie ubezpieczenia ludowe.
Niezależnie od początków ubezpieczenia społecznego robotników powstało
zabezpieczenie na starość dla funkcjonariuszy państwowych zawodowej służby cywilnej i
wojskowej. Już w 1775 roku w Prusach utworzono dla urzędników obowiązkowe tak zwane
kasy zabezpieczenia wdów. Od 1805 roku w Bawarii, a od 1825 roku w Prusach wypłacano
renty po odpowiedniej wysłudze lat, w razie niezdolności do służby, oraz dla wdów i sierot.
Na poczet tych świadczeń potrącane były składki z uposażeń. Podobne kasy składkowe
zaczęły funkcjonować we Francji od 1811 roku, w Rosji od 1827 roku, a w Austrii od 1866
roku. Wypłaty dla emerytowanych urzędników państwowych były zróżnicowane i zależały od
ilości lat służby oraz od przynależności do odpowiedniej grupy urzędników

4

.

Na ziemiach polskich system emerytalny utworzono po raz pierwszy w 1816 roku w

Królestwie Polskim. Obowiązywał on urzędników państwowych. W początkowym okresie
potrącano z uposażenia czteroprocentową składkę. Emerytura była wypłacana po 40 latach
służby państwowej. Renta przysługiwała w razie niezdolności do pracy stwierdzonej przez

1

Por. E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Warszawa 1911, T. Liszcz, Ubezpieczenie

społeczne i zaopatrzenie społeczne w Polsce. Zagadnienia prawne, Kraków 1997, s. 11-14.

2

Tak zwane Friendly Societies Act.

3

W 1801 roku kasy wzajemnej pomocy liczyły ok. 500 tys. członków, a w 1899 roku prawie 11,5 mln.

4

Por. W. Muszalski, Ubezpieczenie społeczne, Warszawa 2004, s. 35-36.

radę lekarską oraz wdowom i sierotom. Od 1850 roku prawo do świadczenia traciła osoba,
która odeszła ze służby państwowej przed ukończeniem 50 roku życia. Powyższy system,
korzystniejszy od systemu emerytalnego dla urzędników w Rosji carskiej, przetrwał aż do
odzyskania niepodległości przez Polskę

5

.

Powstanie ubezpieczenia społecznego w Niemczech

Pierwsze ustawy dotyczące ubezpieczeń społecznych uchwalono w Niemczech. W

związku z niepowodzeniem zastosowania środków represyjnych wobec ruchów
socjalistycznych

6

, szerzących się wśród robotników niemieckich (na przykład ustawy

represyjne z 1878 roku) kanclerz Bismarck zdecydował się na reformy zmieniające na
korzyść ich położenie. W 1881 roku cesarz Wilhelm I wygłosił orędzie zapowiadające
utworzenie systemu ubezpieczenia społecznego. Powyższą datę uważa się za zwrotną w
powstaniu ubezpieczenia społecznego, a także w zaangażowaniu państwa w aktywną politykę
społeczną.

Uchwalono tak zwane ustawy bismarkowskie wprowadzające świadczenia

gwarantowane przez państwo na wypadek choroby (1883 rok), wypadków przy pracy (1884)
oraz ubezpieczenie emerytalne związane z ryzykiem inwalidztwa, starości i śmierci (1889).
Powyższe ustawy zostały następnie skodyfikowane w ordynacji ubezpieczeniowej (1891).
Całość wprowadzonych w Niemczech ustaw po raz pierwszy nazwano ubezpieczeniem
społecznym. Wprowadzono je w interesie publicznym, co miało łagodzić napięcia społeczne i
osłabiać przeciwników funkcjonującego systemu politycznego.

Ubezpieczenie chorobowe wprowadzone w 1883 roku zapewniało zasiłki pieniężne

podczas choroby oraz pomoc w pokryciu kosztów leczenia pracownika. Zostało ono oparte na
organizacji samorządowej kas chorych i składkach płaconych przez pracodawcę i pracownika.
Ubezpieczenie było przymusowe. Z czasem prawem do zasiłku objęto trzytygodniowy okres
połogu, który przedłużono następnie do sześciu tygodni. Ubezpieczenie to dotyczyło jedynie
pracownic.

Wprowadzone w 1884 roku ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy opierały się

na przymusowej składce opłacanej przez pracodawców. Z tytułu wypadków przy pracy
wypłacano zryczałtowane renty i zwracano koszty leczenia. Realizowały je samorządowe
kasy zawodowe pracodawców, zorganizowane według branż. Pracodawcy mieli w zamian za
zwolnienie z odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadach prawa cywilnego,
wprowadzić pełną profilaktykę z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Nad stanem tej
profilaktyki nadzór prowadziły kasy, które mogły nakładać kary natury finansowo-
składkowej

7

. Pracownicy mogli dochodzić odszkodowań za wypadek przy pracy tylko od

kasy na drodze administracyjnej. Jedynym wyjątkiem było dochodzenie odszkodowania na
drodze cywilnej w przypadku winy umyślnej pracodawcy stwierdzonej wyrokiem sądu
karnego. Przedstawiony powyżej system prewencji wypadkowej został z czasem
rozbudowany i funkcjonuje w Niemczech do dnia dzisiejszego.
Jednak

najważniejsze znaczenie miało wprowadzenie w 1889 roku ubezpieczenia

emerytalno-rentowego. Gwarantowało ono emeryturę po 30 latach opłacania składek i
osiągnięciu 70-ciu lat. Ubezpieczenie obejmowało również wypłatę rent z tytułu inwalidztwa
(po 5-ciu latach opłacania składek), którego przyczyną nie był wypadek przy pracy. Zakres
podmiotowy obejmował robotników i nisko zarabiających pracowników umysłowych. Od
1899 roku systemem objęto również pracowników zatrudnionych w rolnictwie. Do
prowadzenia ubezpieczeń emerytalno-rentowych powołano nową instytucję finansowaną

5

Por. M. Święcicki, Instytucje polskiego prawa pracy w latach 1918-1939, Warszawa 1960.

6

Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec powstała w 1875 roku.

7

Kasy działały niezależnie od Inspekcji Pracy, którą utworzono w Niemczech w 1854 roku.

przez pracowników i pracodawców oraz dofinansowywaną przez państwo tzw. kasy chorych.
W 1911 roku wydano ustawę kodyfikującą prawo ubezpieczenia społecznego

8

. Ustawą tą

wprowadzono w Niemczech renty wdowie i sieroce, rozszerzono ubezpieczenia emerytalno-
rentowe o wszystkich pracowników umysłowych oraz umożliwiono zwrot kosztów leczenia
rodziny pracownika. Już w 1916 roku obniżono w Niemczech wiek emerytalny do 65 lat dla
mężczyzn i 60 lat dla kobiet. Natomiast w 1925 roku wprowadzono ubezpieczenie z tytułu
chorób zawodowych oraz poszerzono ubezpieczenie wypadkowe o ryzyko wypadków w
drodze do pracy i z pracy. W 1938 roku ubezpieczenie emerytalne zostało rozszerzone o
rzemieślników. Niemiecki system ubezpieczenia społecznego pomijał funkcjonariuszy
państwowych, którzy korzystali z odrębnie stworzonego dla nich systemu.
Ubezpieczenia

społeczne w Niemczech oparto na zasadach: wzajemności, przymusu,

zróżnicowania składki oraz tak zwanego solidaryzmu.
Zasada

wzajemności związana była z wypłatą świadczeń osobom płacącym składki i

należącym do funduszu ubezpieczeniowego. Ubezpieczenie było przymusowe, to jest
pracodawca miał obowiązek zgłosić pracownika do ubezpieczenia. Zróżnicowanie składki
polegało na tym, że płacił ją zarówno pracownik, jak i pracodawca. W ubezpieczeniu
chorobowym pracownik płacił dwie trzecie, a pracodawca jedną trzecią, w ubezpieczeniu
emerytalnym obie strony płaciły po połowie, natomiast w ubezpieczeniu wypadkowym całość
składki płacił pracodawca. Ubezpieczenia społeczne w Niemczech oparto na solidaryzmie
ubezpieczonych. Polegało to na tym, że odstąpiono od uzależnienia świadczeń od wysokości
uiszczonej składki. Zastosowano natomiast tak zwaną składkę przeciętną zapewniającą
osiągnięcie w systemie równowagi wpłacanych i wypłacanych świadczeń. W systemie
niemieckim poszczególne fundusze zostały wyodrębnione. Fundusz emerytalno-rentowy był
subsydiowany z budżetu państwa. Założenia i organizacja powyższego systemu, oczywiście
ze zmianami w niektórych szczegółowych rozwiązaniach, obowiązują do dziś w Niemczech.

Ubezpieczenia społeczne w innych państwach europejskich

System

przyjęty w Niemczech zaczęły stopniowo wprowadzać inne kraje europejskie.

Nieco inny model ukształtował się natomiast w Anglii i w krajach skandynawskich,
zwłaszcza w Danii.
Przed

pierwszą wojną światową ubezpieczenia emerytalno-rentowe wprowadziła

Austria (1906)

9

, Francja oraz Rumunia (1912). We Francji ustawę o emeryturach i rentach dla

robotników, drobnych rolników oraz prowadzących własną działalność zarobkową uchwalono
w 1910 roku. Z powodu licznych sporów jej interpretacji dokonał Sąd Kasacyjny, który uznał,
że ubezpieczenie to jest dobrowolne.

Szybki rozwój ubezpieczeń emerytalno-rentowych nastąpił w dwudziestoleciu

międzywojennym. Obowiązkowe ubezpieczenia wprowadzono w 1919 roku w Holandii, w
Hiszpanii i we Włoszech, w 1924 roku w Belgii i Bułgarii, w 1933 roku w Polsce i Portugalii,
w 1934 roku w Grecji oraz w 1937 roku w Jugosławii. Największe trudności z
wprowadzeniem obowiązkowego ubezpieczenia były we Francji. Uchwalona w 1928 roku
ustawa emerytalna została znowelizowana jeszcze przed wejściem w życie. Na mocy
wprowadzonej w 1930 roku ustawy przyznawano emerytury w wysokości skalkulowanej na
podstawie średnich zarobków z całego życia

10

.

Zainicjowane w Niemczech w 1883 roku przymusowe ubezpieczenia chorobowe

stopniowo zaczęto wprowadzać w pozostałych krajach europejskich. Powstały one: w Austrii

8

Tak zwane Reichsversicherungsordnung, RVO.

9

Obejmowało ono tylko pracowników umysłowych.

10

W. Muszalski, Ubezpieczenie ..., s. 48.

w 1888 roku, na Węgrzech w 1891 roku, w Norwegii w 1909 roku, w Serbii w 1910 roku, w
Wielkiej Brytanii w 1911 roku oraz w Rumunii w 1912 roku. Po pierwszej wojnie światowej
ubezpieczenia te rozwinęły się w Bułgarii w 1918 roku, w Grecji w 1922 roku, w Holandii w
1930 roku i w Portugalii w 1933 roku. W czasie wojny ubezpieczenia chorobowe
wprowadzono we Włoszech i w Hiszpanii, a po wojnie we Francji i Belgii (w obu w 1945
roku).
W

większości krajów wprowadzono system ubezpieczenia wypadkowego.

Wyklarowały się trzy modele takiego ubezpieczenia: niemiecki – przymusowego
ubezpieczenia, przymus ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej pracodawcy albo
wprowadzono ustawy o rozszerzonej odpowiedzialności pracodawcy

11

.

Model niemiecki wprowadzono w: Niemczech (1884), Austrii (1887), Norwegii

(1894), Holandii (1901), na Węgrzech (1907), Serbii (1910), Szwajcarii (1912), Rosji (1912),
Rumunii (1912) i Szwecji (1916). Włoski model przymusu ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej pracodawcy oprócz Włoch (1898) wprowadziły również Portugalia (1913) i Dania
(1917). Natomiast brytyjski system rozszerzonej odpowiedzialności pracodawcy uchwalono
w: Anglii (1897), Danii (1897-1917), Francji (1898), Hiszpanii (1900), Szwecji (1901-1916),
Belgii (1903), Rosji (1903-1912) oraz w Grecji (1915).
Dużym osiągnięciem było stworzenie systemu ubezpieczeń macierzyńskich we
Włoszech (1910)

12

.

W Anglii i państwach skandynawskich wprowadzono najwcześniej ubezpieczenie od

bezrobocia

13

. W 1891 roku w Danii wprowadzono system zryczałtowanych zapomóg dla

starców pozostających bez środków do życia. Od 1922 roku zapomogi te miały charakter
roszczeniowy. W systemie angielskim od 1908 roku funkcjonują renty dla osób, które
ukończyły 70 lat, nie posiadały środków utrzymania i nie były sądownie karane. Renty te były
wypłacane przez państwo, a ich wysokość była stała. Od 1911 roku funkcjonowały natomiast
ubezpieczenia chorobowe, a wypłacane zasiłki miały zryczałtowaną wielkość niezależną od
odprowadzanych składek.
Okres

międzywojenny charakteryzował się dalszym rozwojem ubezpieczeń na

wypadek bezrobocia. W krajach skandynawskich ubezpieczenia te były dobrowolne, tylko
częściowo finansowane przez państwo. W 1935 roku ubezpieczenie na wypadek bezrobocia
wprowadzono w Stanach Zjednoczonych. Skutki bezrobocia w USA miało również złagodzić
wprowadzone w tym samym roku ubezpieczenie emerytalne. Jest to jak dotychczas jedyne
takie ubezpieczenie w skali federalnej.

W latach trzydziestych w kilku państwach europejskich wprowadzono system

zasiłków rodzinnych. Wprowadzono je na przykład w 1930 roku w Belgii oraz w 1932 we
Francji.

System ubezpieczenia emerytalno-rentowego oraz zasiłkowego wprowadzono również

przed II wojną światową w Związku Radzieckim.
Duże zmiany zaszły w Anglii, gdzie w latach 1945-1946 wprowadzono: finansowane
przez państwo zasiłki rodzinne, ubezpieczenie wypadkowe oraz udoskonalono system
rentowy. Natomiast w 1959 roku wprowadzono dodatkowe ubezpieczenie emerytalne dla
pracowników.
Reformę systemu emerytalnego przeprowadzono w 1956 roku w Związku
Radzieckim, w 1964 roku ubezpieczeniem objęto także kołchoźników. W latach 1967-1968
takie kraje, jak Bułgaria, Węgry i Czechosłowacja wprowadziły urlopy i zasiłki
wychowawcze.

11

W latach 1911-1920 podobne rozwiązania wprowadzono w większości stanów USA.

12

Obejmowały one robotnice fabryczne w wieku 15-50 lat.

13

Od 1910 roku funkcjonują w Anglii biura pośrednictwa pracy. Zasiłek dla bezrobotnych przysługiwał przez 15 tygodni.

Lata

osiemdziesiąte XX wieku charakteryzują się zmniejszeniem rozwoju ubezpieczeń

społecznych, co wiązało się z ograniczaniem wydatków na nie. Reformy systemów
emerytalnych dokonały wtedy największe państwa, to jest USA, Anglia, Niemcy i Związek
Radziecki.

Rewolucyjnej reformy dokonano w 1981 roku w Chile, gdzie wprowadzono system

przymusowego oszczędzania w prywatnych zakładach ubezpieczeniowych. System ten z
czasem wprowadziło wiele krajów Ameryki Południowej. Podobny system wprowadzono w
1998 roku na Węgrzech oraz w 1999 roku w Polsce.

Rozwój ubezpieczeń społecznych w świecie

Liberalne koncepcje przeciwne tworzeniu przymusowego ubezpieczenia społecznego

oraz niski poziom rozwoju gospodarczego spowodowały, że w wielu krajach
pozaeuropejskich rozwijało się ono bardzo powoli.
W

Stanach

Zjednoczonych

pierwszą ustawę federalną o zabezpieczeniu społecznym

wydano w 1935 roku

14

. Była to część programu tzw. polityki Nowego Ładu (New Deal),

będącej reakcją na wielki kryzys. Ustawa wprowadziła przymus ubezpieczenia.
Ubezpieczenie emerytalne miało zmniejszyć podaż pracy, jednak wypłacane świadczenia nie
mogły być wyższe niż zasiłek dla bezrobotnych. W 1939 roku w USA wprowadzono renty
rodzinne.

Poza Stanami Zjednoczonymi system taki zaczęły tworzyć stosunkowo dobrze

rozwinięte kraje południowoamerykańskie: Argentyna, Brazylia, Ekwador, Chile oraz Peru.
System zabezpieczenia społecznego wprowadzono w 1938 roku w Nowej Zelandii oraz w
1947 roku w Australii.
Jeśli chodzi o ubezpieczenie od wypadków przy pracy to koncepcje przymusowego
ubezpieczenia wprowadzono w Chile i w Japonii. W krajach Ameryki Łacińskiej
wprowadzono ubezpieczenia dobrowolne w wybranej instytucji ubezpieczeniowej. Natomiast
w takich krajach jak Brazylia, Nowa Zelandia i Australia wprowadzono rozszerzoną
odpowiedzialność cywilną pracodawcy. W Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych model
ubezpieczenia wypadkowego zależał od stanu.
Po

drugiej

wojnie

światowej w Australii i Nowej Zelandii rozwinęły się różne formy

zabezpieczenia społecznego. W Stanach Zjednoczonych dotychczasowe ubezpieczenie
emerytalne rozszerzono od 1951 roku na prowadzących własną działalność gospodarczą, a od
1956 roku o ryzyko inwalidztwa. Tylko w trzech stanach wprowadzono obowiązek
ubezpieczenia chorobowego płaconego przez pracodawców. W pozostałych stanach
postulowano zorganizowanie takiego ubezpieczenia, zwłaszcza, jeśli chodzi o zwrot kosztów
leczenia. Dobrowolne ubezpieczenie w skali federalnej wprowadzono w 1966 roku. Było to
tzw. dobrowolne ubezpieczenie szpitalne. Ubezpieczenie to osobom po 65. roku życia
gwarantowało rozszerzone usługi lecznicze. Prawo do takich usług miały również osoby
będące od dwóch lat na rencie inwalidzkiej. Ubezpieczenia te w jednej czwartej były
pokrywane przez opłacających składkę, a w pozostałej części przez państwo. W 1984 roku
przymusowe ubezpieczenia chorobowe obowiązywały w 5 stanach.

Ubezpieczenia wypadkowe w Stanach Zjednoczonych funkcjonują we wszystkich

stanach. W większości stanów są prywatne zakłady ubezpieczeniowe. Natomiast publiczne
zakłady stanowe istnieją tylko w kilku stanach.
Wielkość przeciętnej emerytury w Stanach Zjednoczonych wynosi 42 procent
przeciętnych zarobków krajowych. Składka na ubezpieczenie emerytalne to 12,4 procent
wynagrodzenia. Płacą ją w połowie pracownik i pracodawca. System emerytalny w Stanach

14

Social Security Act.

Zjednoczonych po objęciu go w 1983 roku podatkiem dochodowym stał się podobny do
świadczeń opieki społecznej. System ten zbudowany jest na zasadzie ubezpieczeniowej,
chociaż w istocie podobny jest do systemów zabezpieczeniowych. Charakteryzuje go silna
degresja świadczenia do wysokości podstawy, która dodatkowo pozostaje ograniczona niskim
poziomem składek, niewiele przekraczającym dwukrotne wynagrodzenie robotnika
produkcyjnego. Wymusza to uzupełnienie go przez systemy zakładowe oraz indywidualne
ubezpieczenie pracowników w firmach finansowo-ubezpieczeniowych. Jest to zatem w
zasadzie system dwu lub trzy filarowy

15

.

W Australii dopiero w 1964 roku zniesiono wymóg tak zwanego godnego starca.

System emerytalny oparty jest o świadczenia ryczałtowe. Emerytury finansowane są z
podatków, nie płaci się składek. Na emeryturę mogą przejść kobiety po osiągnięciu 60 lat i
mężczyźni po osiągnięciu 65 lat. Świadczeniobiorcy muszą jednak zamieszkiwać w Australii
minimum 10 lat i przejść tak zwany test dochodowy i majątkowy (nie można przekroczyć
określonego limitu). Emerytura w postaci ryczałtu jest wypłacana co dwa tygodnie. Przy
obliczaniu wysokości świadczenia uwzględnia się sytuację, czy otrzymujący świadczenie jest
osobą samotną, czy też ma na utrzymaniu dziecko. Podobne zasady obowiązują przy wypłacie
świadczeń dla inwalidów i wdów. W 1992 roku nałożono na pracodawców obowiązek
zapewnienia swoim pracownikom dostępu do dodatkowego zabezpieczenia na starość.

W Nowej Zelandii świadczenia są również finansowane z budżetu. Nie opłaca się

składek emerytalnych. Świadczenia mają charakter zryczałtowany, zależą od osiągniętego
wieku i okresu zamieszkania. Wypłaca się je co dwa tygodnie. Dla inwalidów i wdów
wysokość świadczenia ustalana jest na podstawie wysokości dochodów.

Wprowadzone w 1920 roku ubezpieczenie emerytalne w Chile było skrajnie

zróżnicowane. W kraju funkcjonowało ponad sto różnych systemów (na emeryturę
przechodzono w wieku od 42 do 65 lat). Konsekwencją kryzysu paliwowego oraz przejęcia
władzy przez generała Augusta Pinocheta w 1974 roku było wprowadzenie szerokich reform
finansowych i podatkowych. Reformę emerytalną przeprowadzono w 1981 roku.
Obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego objęci są tylko pracownicy zatrudnieni w sposób
formalny. Pozostali pracownicy mogą do niego przystąpić dobrowolnie. W 1995 roku
opłacało składki emerytalne tylko 58 procent zatrudnionych. Pozostali robili to sporadycznie,
licząc na otrzymanie minimalnej gwarantowanej emerytury, której wysokość została
określona na 70 procent płacy minimalnej. Składkę w wysokości 10 procent wynagrodzenia
oraz 3 procent na ubezpieczenie inwalidzkie opłacają wyłącznie pracownicy. Składki
ubezpieczonych gromadzone są na indywidualnych kontach. Zarządzają nimi prywatne
fundusze inwestycyjne. Między funduszami istnieje silna konkurencja. W 1990 roku dwa z
nich skupiły połowę wszystkich ubezpieczonych. Po ośmiu latach funkcjonowania nowego
systemu zaczął on przynosić duże oszczędności. Wartość funduszy w 1995 roku osiągnęła 43
procent produktu krajowego brutto i stale rosła.
Wspomniana

wcześniej minimalna gwarantowana emerytura przysługuje po

osiągnięciu 65 lat – mężczyźni i 60 lat – kobiety oraz po udokumentowaniu 20 lat
składkowych. Państwo dopłaca brakującą różnicę, gdy wysokość emerytury wynikająca z
opłaconych składek jest zbyt niska. Emerytura ta w 1997 roku wynosiła 75 procent
minimalnej płacy. Jest ona typowym zryczałtowanym świadczeniem zaopatrzeniowym
gwarantowanym przez budżet państwa.

W Argentynie zasadniczej reformy dokonano w 1994 roku. Ubezpieczenie emerytalne

istniało tu od 1904 roku. W państwie tym funkcjonowały dwa odrębne systemy dla
pracowników i prowadzących działalność gospodarczą. Od 1969 roku koszty systemu
systematycznie zaczęły narastać. Uchwalona w 1993 roku ustawa oparła reformę emerytur na

15

W. Muszalski, Ubezpieczenie ..., s. 98.

dwóch obowiązkowych filarach. Pierwszy filar jest publiczny i repartycyjny natomiast drugi
do wyboru: publiczny albo prywatny. Na emeryturę mogą przejść mężczyźni po ukończeniu
65 lat i kobiety po ukończeniu 60 lat, o ile przepracowali 30 lat.

Kryzysy gospodarcze, jakie przetoczyły się przez Amerykę Łacińską spowodowały

podjęcie reform systemu ubezpieczeń w większości krajów tego regionu. Oprócz Chile i
Argentyny reformy takie wprowadzono w 1993 roku w Peru, w 1994 roku w Kolumbii, w
1996 roku w Urugwaju, w 1997 roku w Meksyku i Boliwii oraz w 1998 roku w Salwadorze.
W Meksyku wprowadzono centralizację systemu. Prawo wyboru systemu wprowadzono w
Peru i Kolumbii. W Argentynie i Urugwaju utworzono system dwufilarowy. Pierwszy filar
jest publiczny, a drugi: publiczny albo prywatny. W takich krajach jak Chile, Kolumbia,
Argentyna, Urugwaj, Meksyk oraz Salwador zachowano instytucję minimalnej emerytury, do
której dopłaca budżet państwa.
Przymusowe

systemy

ubezpieczeń emerytalnych zaczęto wprowadzać również w

Afryce, Azji oraz w małych państewkach na wyspach Morza Karaibskiego oraz na Pacyfiku.
Ubezpieczenia takie pojawiły się w 1951 roku w Indonezji i Malezji, w 1952 roku w Indiach,
w 1953 roku w Singapurze. Do końca lat osiemdziesiątych XX stulecia systemy takie
wprowadzono w dalszych 28 krajach Afryki, Azji i Pacyfiku. Duże trudności z ich
tworzeniem wynikają ze znacznego odsetka ludzi bezrobotnych, pracujących w rolnictwie,
niskich płac, dużej inflacji i niestałości systemów politycznych.

Zarówno kryzysy gospodarcze, jak i zachwianie się zasady repartycji prostej

ograniczyło rozwój systemów ubezpieczenia społecznego. Bank Światowy w raporcie z 1994
roku zalecił zastąpienie systemu repartycji, opartego na finansowaniu świadczeń, bieżącą
składką, finansowaniem w drodze kapitalizacji indywidualnych składek. Administrowaniem
powyższymi funduszami powinny się zająć prywatne podmioty, działające pod nadzorem
państwa. Miałyby one konkurować ze sobą i być nastawione na zysk.

Nowy system przy poparciu Banku Światowego zaczął być wprowadzany w latach

dziewięćdziesiątych w państwach Ameryki Łacińskiej oraz w krajach Europy Środkowo-
Wschodniej.

Piotr Makarzec
ZUS Oddział Lublin

Tekst pochodzi z majowego wydania miesięcznika

Ubezpieczenia społeczne. Teoria i

praktyka.

Na temat reformy chilijskiej warto przeczytać także

wywiad z profesorem M. Górą

w numerze

4 „Ubezpieczeń Społecznych. Teoria i Praktyka” z 2009 roku oraz artykuły Z. Czepulis-
Rutkowskiej „

Reformy emerytalne…

” i E. Hąci-Galdamez „

Pan Reynaldo i fundusz

Ali Baby – dwadzieścia osiem lat po reformie emerytur w Chile

” w numerze 5.