Dyoniziak R Sondaże a manipulowanie społeczeństwem

Sondaże a manipulowanie społeczeństwem

Ryszard Dyoniziak

Czy sondaże są potrzebne i komu: społeczeństwu czy grupom politycznym? Czy

można wierzyć sondażowym prognozom wyborczym? Jak można fałszować opinie
badanych? Jak preparuje się wyniki sondaży? Czy sondaże mogą ułatwiać manipulowanie
społeczeństwem i demokracją? Co sądzą o sondażach sami socjologowie?

Tym kwestiom poświęcona jest ta książka.

Sondaże
a
manipulowanie społeczeństwem

KRAKÓW

Książka dotowana przez Akademię Ekonomiczną w Krakowie
(c) Copyright by Ryszard Dyoniziak and Towarzystwo Autorów
i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 1997, wyd. I
ISBN 82-7052-429-X TAiWPN UNIVERSITAS
Projekt okładki i stron tytułowych Robert Guzik

W obecnym stanie rzeczy, gdy zniszczono gdzie indziej wszystko, co godne szacunku,

i podejmuje się próby zniszczenia w nas samego zmysłu szacunku, człowiek czuje się niemal
zmuszony do przepraszania, że żywi jakiekolwiek ludzkie uczucia.

Edmund Burke

UWAGI WSTĘPNE
PROBLEM
W Polsce po II wojnie światowej sondaże socjologiczne przyjmowały się stopniowo.

W latach 1948-1956 władze państwowe wręcz zabraniały tego typu badań. Ale nawet po 1957
roku sondaże przeprowadzane były (poza ośrodkiem badań opinii przy Polskim Radio, a
później również Telewizji) tylko na pewne tematy (np. oceny programów PR przez
radiosłuchaczy), wybiórczo i pod cenzurą. Również Ośrodek Badań Prasoznawczych w
Krakowie mógł się koncentrować na badaniu preferencji czytelniczych, ale wyniki tych
sondaży były ocenzurowane. Ze względu na charakter totalitarny państwa (tylko lekko
złagodzony w latach siedemdziesiątych) wiele przedsięwzięć badawczych było utajnionych
lub wręcz powstawało na zamówienie różnych ogniw władzy (np. wojewódzkich komitetów
PZPR, ministerstw czy nawet Biura Polityeznego - najwyższej wówczas instancji
politycznej). Powstałe po stanie wojennym Centrum Badania Opinii Społecznej,
nieprzypadkowo kierowane przez pułkownika w stanie czynnym, również miało dostarczać
materiałów badawczych zgodnie z potrzebami najwyższych władz. Dopiero po 1989 roku
istniejące już ośrodki badawcze przy Radiu i Telewizji oraz inne, obok katedr uczelnianych
(które rzadko publikowały swoje sondaże) - uzyskały pełną samodzielność merytoryczną.
Powstało jednak uzależnienie finansowe od różnych firm i grup "biznesu", niekiedy równie

uciążliwe z punktu widzenia horyzontów badawezych i merytorycznej wartości. Utworzono
nowe ośrodki, głównie badające skuteczność reklam szeroko upowszechnianych w ostatnich
latach.

Pojawił się nowy typ sondaży - prognozy wyborcze dla różnych partii i polityków. Są

one często publikowane. I chociaż tzw. opinia publiczna wcale się o to nie prosiła - prasa,
radio, telewizja zalewane są wprost danymi z tych sondaży. To, z czym się stykają
telewidzowie,

7

czytelnicy czy słuchacze to albo zwięzłe, suche dane, albo zniekształcone informacje,

jeśli nie tendencyjne interpretacje.

Ta sytuacja grozi kompromitacją badań - tym bardziej, że ośrodki badawcze nie

komentują sposobu prezentacji ich ustaleń w środkach masowego przekazu. Zdarza się, że w
tym samym tygodniu przedstawia się w mediach wyniki badań kilku ośrodków, podaje inne
dane procentowe na podobne pytania, a czytelnicy i słuchacze tracą orientację, co właściwie
oznaczają podawane cyfry.

Oto dlaczego potrzebna jest praca, która przybliży czytelnikom warsztat badawczy

socjologa oraz ukaże źródła zniekształconych lub specjalnie mylnie formułowanych w
interesie różnych grup politycznych i społecznych informacji.

CO NAZYWAMY SONDAŻEM

Sondaż (angielski termin survey, francuski - sondage) to szczególny sposób badania

opinii (postaw, wartości, norm społecznych, aspiracji) przy pomocy wywiadów (rozmów) z
konkretnymi ludźmi, najczęściej posiłkujący się z góry przygotowanymi kwestionariuszami
(często utożsamianymi z ankietami).

Badania takie mogą obejmować całe małe społeczności w określonym wieku albo

wielkie społeczności na podstawie badań mniejszej części danej zbiorowości stanowiącej tak
zwaną próbę reprezentacyjną. Zawsze jednak badacze (często nazywani ankieterami) muszą
bezpośrednio rozmawiać z wylosowanymi do badań informatorami (nazywanymi w żargonie
respondentami), a nie na przykład z ich rodzinami czy znajomymi.

Kwestionariusz (ankieta), którą posługujemy się w czasie wywiadu (rozmowy) to

specjalnie przemyślany zestaw pytań, uwzględniający główne założenie danych badań.
Pytanie źle postawione, niejednoznaczne, z góry sugerujące odpowiedź, zawierające treść
obraźliwą albo krępującą dla informatorów - z góry należy uznać za wykluczające uzyskanie
rzetelnych odpowiedzi.

Również wywiad (rozmowa) musi spełniać wiele wymagań, aby informator zechciał

mówić prawdę, aby wypowiadał to, co rzeczywiście mniema lub w co wierzy. Dlatego
konstrukcja kwestionariuszy oraz zasady przeprowadzania wywiadów stanowią dziś osobne
poddyscypliny socjologii. Tylko osoby z najlepszym przygotowaniem teoretycznym i dużym
doświadczeniem praktycznym mogą się właściwie posługiwać tymi instrumentami badań.
Tym też tłumaczy się fakt występowania u nas wielu naiwnych i błędnych badań
sondażowych prowadzonych przez osoby bez odpowiednich kwalifikacji merytorycznych i
moralnych, kierujące się chęcią szybkiego dorobienia się (np. przy projektowaniu kampanii
reklamowych) lub względami propagandowymi na rzecz określonych grup politycznych czy
grup interesów. Nie istnieje - jak dotąd ochrona zawodu badacza specjalizującego się w
sondażach, chociaż niedawno również w Polsce formalnie obowiązuje swoisty kodeks badań
opinii publicznej. Nie znaczy to jednak, że zasady tego kodeksu są powszechnie

przestrzegane. Np. głównym księgowym może zostać tylko osoba, która ukończyła określone
studia i zdała, już po studiach, specjalne egzaminy państwowe. Takie wymagania nie są
stosowane wobec realizatorów sondaży opinii publicznej.

Nie mam tu zamiaru zajmować się szczegółami konstruowania kwestionariuszy czy

przeprowadzania wywiadów. Tego wszystkiego nie można się nauczyć na podstawie jakiejś
publikacji, lecz tylko w toku studiów i wieloletnich praktycznych działań. W pracy tej,
przeznaczonej dla szerszego kręgu czytelników, pragnę uzmysłowić, jak powstają sondaże,
jakie są ich zasady, na czym polegają ich zalety i wady oraz do jakich celów mogą być
wykorzystywane przez władze, grupy polityczne i grupy interesów. Chodzi o to, aby
uświadomić społeczeństwu, jak można nim manipulować i jak przeciwstawiać się takim
manipulacjom, do których czasami przyczyniają się sami badacze, ale najczęściej ci, którzy
upowszechniają wyniki sondaży w środkach masowego przekazu, odpowiednio je
interpretując czy wręcz fałszując dla celów politycznych, propagandowych, ideologicznych.

KRYTYKA SONDAŻY ZE SPOŁECZNEGO PUNKTU WIDZENIA

Niemiecki tygodnik "Die Zeit" (1995, nr 33) zwraca uwagę, że w Berlinie wścibscy

autorzy sondaży pytali o życie intymne (gdzie, kiedy, ile razy, jak), ale brak jest
zainteresowania sprawami adaptacji tysięcy berlińczyków obcego pochodzenia (Turków,
Rosjan, Polaków, Żydów) do nowych warunków życia. Brak sondaży na temat przyczyn i
skutków wielkiego bezrobocia, dochodzącego do 25% potencjalnej siły roboczej.

Nie może być obojętne dla opinii publicznej czy sondaże dotyczą różnego rodzaju

ciekawostek, czy ważnych problemów gospodarczych, politycznych Iub kulturalnych.

W Polsce mamy wiele sondaży (w tym obfitość niepotrzebnych przeciętnemu

Polakowi prognoz wyborczych), ale ważne kwestie społeczne również są pomijane. Niewiele
wiemy o przyczynach niewydolności administracji, bezkarności aferzystów, korupcji od dołu
do góry, wyjątkowego nieprzystosowania przepisów prawa do ewidentnych przejawów
przestępczości (ograbianie banków przez nieuzasadnione kredyty, niekaralność producentów
narkotyków i tych, którzy je przewożą). Brak sondaży dotyczących możliwości
przezwyciężania bezrobocia w różnych częściach kraju, utrudnień wychowawczych w
rodzinach, przestępczości wśród nieletnich, młodocianych narkomanów. Malo jest sondaży
odnoszących się do terenów wiejskich, możliwości aktywizacji rolników, aspiracji i
perspektyw młodzieży wiejskiej. Nie jest to wina ośrodków badawczych, lecz instytucji
(również ministerstw), które źle gospodarują środkami finansowymi (np. Ministerstwo Pracy
więcej wydało na zakup sprzętu komputerowego i biurowego niż na tworzenie nowych miejsc
pracy) i nie mają właściwych priorytetów.

PODSTAWY TEORETYCZNE BADAŃ NAD OPINIĄ PUBLICZNĄ
Przez wiele wieków nikogo nie interesowały opinie jako źródło do badań naukowych

o życiu społecznym, chociaż służby wywiadowcze ceniły znajomość opinii (o rządzących, o
podejmowanych decyzjach, o nastrojach ludności) dla celów praktycznych. Dopiero
opublikowane w USA w latach 1918-20 wielkie, 5 tomowe dzieło Floriana Znanieckiego oraz
Amerykanina Williama I. Thomasa pt.: The Poliste Peasant in Europe and America
(tłumaczenie polskie ukazało się dopiero w latach siedemdziesiątych) uprawomocniło
doniosłość studiów nad opiniami, postawami, wartościami i ocenami. We wspomnianym
dziele opinie czy wartości odtwarzano na podstawie analizy treści listów wysyłanych z Polski
do USA, do krewnych, którzy wyemigrowali w poszukiwaniu pracy oraz listów wysyłanych z
Ameryki do najbliższych, mieszkających pod trzema zaborami (rosyjskim, pruskim i

austriackim) i później w niepodległej już Polsce. Dzieło Polski chłop w Europie i Ameryce do
dziś stanowi niedościgniony wzór badań empirycznych nad postawami, wartościami i
opiniami, gdyż autorzy wykazali, że zachowania ludzi są zrozumiałe, jeśli wykryjemy z n a c
z e n i e, jakie oni przywiązują do różnych stwierdzeń i opinii, do wierzeń i tradycji, do
instytucji i wydarzeń. To wszystko znajdowało się we wspomnianych listach, obszernych i w
dużej ilości wysyłanych przez członków rodzin. Okazało się, że to, jak dany człowiek d e f i n
i u j e s y t u a c j ę, w j a k i e j s i ę z n a 1 a z ł, wpływa na stosunek do innych ludzi i
instytucji, wyznacza jego dążenia i aspiracje, a więc także jego potrzeby społeczne.

Odkrycie doniosłości poznania postaw i opinii wymagało jednak opracowania

metodologii rekonstrukcji np. postaw z treści listów, ich porównywalności w różnych listach,
zestawiania różnego typu opinii i ilościowego przedstawiania.

Stąd już tylko dzielił badaczy jeden krok od powstania pomysłu, aby powołać do życia

specjalny ośrodek badań, który by się specjalizował w poznawaniu opinii całego
społeczeństwa o czymś ważnym, przede

11

wszystkim dla celów praktycznych, dla biznesu, dla władz. W ten sposób powstał

Instytut Gallupa, który od 1936 roku zaczął prowadzić systematyczne badania opinii.
Naturalnie trzeba było jeszcze rozwiązać wiele problemów metodologicznych, jak poznawać
opinie (już nie na podstawie listów, bo Amerykanie między sobą nie pisali tak obszernych i
pełnych społecznych obserwacji listów jak polscy imigranci i ich rodziny; ciekawe, że nie
powstało żadne inne dzieło, które wykorzystywałoby listy jako główne źródło w badaniach
socjologicznych; również w żadnym innym kraju, oprócz Polski, nie ma tak wielkiego zbioru
pamiętników, wspomnień i w ogóle danych osobistych powstałych świadomie na zamówienie
socjologów w postaci odpowiedzi na konkursy adresowane do rolników, robotników,
inteligencji, do lekarzy i urzędników, do młodzieży).

Chciano znać opinie całego społeczeństwa, ale badanie tak wielkiej zbiorowości nie

mogło być brane pod uwagę. Trzeba Więc było opracować z a s a d y w y ł a n i a n i a p r ó b
y reprezentatywnej, ustalenia w i e 1 k o ś c i tej próby. Osobną kwestią było, j a k w y 1 o s o
w yw a ć osoby, które miały być pytane o opinię w danej sprawie, jakie należy brać pod
uwagę c e c h y s p o ł e c z n e (np. zawód, zamożność, wykształcenie, miejsce zamieszkania,
wiek i płeć). Istotne było także, w jaki sposób zwracać się do konkretnych osób (w USA
ciągle jest istotne czy mamy rozmawiać z Murzynem, czy z tzw. białym, czy z Polakiem czy z
Włochem z pochodzenia, z Rosjaninem czy z Zydem, z wierzącym czy z ateistą, z kobietą czy
z męźczyzną, z osobą młodą czy starszą, itp.).

Wszystkie te kwestie były przedmiotem wielu prac i dziś można je uważać za

wyjaśnione w ogólnych zarysach (w ogólnych, gdyż pozostaje sprawą otwartą jak w danym
kraju, w ramach okreslonej struktury społecznej i kultury rozwiązywać konkretne
zagadnienia).

Wielkie znaczenie dla badaczy miała analiza skutków społecznych audycji radiowej

Orsona Wellesa, który w dramatyczny sposób poinformował mieszkańców Nowego Jorku o
inwazji mieszkańców Marsa na USA. H. Cantril poświęcił osobne dzieło tej sprawie (The
Ihvasion from Mars. A Study in the Psychology of Panic, Princeton 1940). Okazało się, źe o p
i n i a upowszechniona przez radio (moglibyśmy dziś powiedzieć: przez wszystkie środki
masowego przekazu), nawet tak absurdal

na jak lądowanie przybyszów z innej planety, odpowiednio udramatyzowana, może

spowodować panikę społeczną na wielką skalę. Można rozważać, dlaczego ludzie (tym razem
Amerykanie) byli (i są!) tak podatni w okres'lonych sytuacjach na absurdalne nawet
informacje. Dziś wiemy, że w ten sposób, tzn. podając choćby nieprawdziwą (ale
prawdopodobną dla pewnych kręgów społecznych) opinię np. na temat jakiegoś banku

(sugerując bankructwo) można istotnie doprowadzić do jego upadku, na zasadzie tzw.
samospełniającej się przepowiedni. Na tym założeniu oparte są liczne badania sondaźowe
dotyczące szans wyborczych danego polityka czy którejś z partii: podając często okres'lone
wyniki i sugerując, że np. zwiększa się popularność jednych i zwiększa niechęć do innych
polityków (partii) można podsunąć ludziom mniej zorientowanym w sprawach politycznych
(a takich jest zdecydowana większość w każdym społeczeństwie), na kogo warto głosować,
aby się zbytnio nie wychylać (większość ludzi obawia się zajmować stanowisko odmienne niż
sąsiedzi, krewni czy znajomi lub osoby występujące w radiu, telewizji czy na łamach prasy
jako tzw. autorytety, które w tym celu można najpierw sztucznie kreować, chociaż osoby te
nie mają same z siebie cech szczególnie cenionych w danej społeczności).

Podatność ludzi na opinie jest jednak "bronią" obosieczną w tym sensie, że skutki

szeroko upowszechnianej danej opinii mogą doprowadzić do odwrotnych rezultatów niż
zamierzone: zbyt natarczywie upowszechniana opinia w postaci reklamy może zniechęcić
ludzi do nabywania określonego towaru. Można bowiem przyjąć, że jeśli dany towar tak
usilnie się reklamuje, to pewnie nie ma on tych pożądanych cech, o których mówi się w
reklamie. (Np. w 1995 roku stwierdzono w Rumunii, że większość ludzi nie wierzy
reklamom*). Sprzyja to zresztą przekupywaniu dziennikarzy, aby pisali niby to informacyjne
artykuły, które w rzeczywistości są ukrytą reklamą.

Por.: "Sztandar" 1995, nr z 24 lipca, s. 8.
~' 13

BADANIE OPINII I INNYCH ELEMENTÓW OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ
Najczęściej czytelnicy gazet czy słuchacze radia oraz telewidzowie słyszą o

"wynikach sondażu" na temat opinii o politykach czy partiach politycznych. Jednak solidne
badania socjologiczne nie mogą się ograniczać do poznawania opinii, a więc ciągle się
zmieniających poglądów na dany temat. W badaniu opinii nade wszystko nas interesuje ich
zasięg społeczny (jakie grupy je reprezentują), powtarzalność lub zmienność, kierunek tej
zmienności (czy coś zaczyna się cenić bardziej czy mniej). Przeważnie nie dowiadujemy się
jednak z publikowanych sondaży, dlaczego badani mają takie to a takie opinie o k i m ś 1 u b
o c z y m ś. Polityków czy biznesmenów to specjalnie nie interesuje. Ale z naukowego punktu
widzenia jest to problem wielkiej wagi.

Aby jednak odpowiedzieć poprawnie, dlaczego dana zbiorowość ma okreslone opinie

np. o sytuacji politycznej albo o swoich planach życiowych, lub choćby zakupach - musimy
poznać m o t y w a c j e (tendencje zachowań), postawy (względnie trwałe nastawienia wobec
kogoś lub czegoś), potrzeby społeczne (świadome lub nieuświadomione dążenia wynikające z
sytuacji i przyswojonych wartości), akceptowane i realizowane normy społeczne
(spontanicznie ukształtowane nakazy i zakazy aprobowane w danym środowisku) oraz
właściwe danej zbiorowości wartości (tzn. przedmioty materialne i niematerialne, do których
ludzie przywiązują szczególne znaczenie).

Takich badań nie da się przeprowadzić szybko, bez odpowiedniej wiedzy teoretycznej

i bez doświadczenia. Zwłaszcza że badania takie muszą wykrywać współzależności,
współwystępowania i zależności np. między określonymi opiniami a motywacjami, między
motywacjami a postawami, między postawami a wartościami. Przy czym może nas
interesować s t a n a k t u a 1 n y (opinii, postaw, motywacji, dążeń), ale również
przewidywanie, jakie np. opinie mogą się stać dominujące lub mogą zanikać wciągu
najbliższych miesięcy czy lat. Przewidywanie opinii, postaw czy w ogóle zachowań dużych
zbiorowości stanowi bardzo trudny problem badawczy, wymagający stosowania wielu
skomplikowanych procedur, niełatwych nawet dziś, gdy powszechnie posługujemy się
komputerami. Zaden bowiem

komputer nie rozwiąże zagadnienia, które będzie źle postawione, teoretycznie

nieuzasadnione czy po prostu błędne.

W Polsce nie wiąże się badań nad opinią (zamawiane są bowiem przez różne redakcje

i grupy polityczne, którym zależy na szybkim sondażu dla celów diagnozowania sytuacji i
przygotowywania strategii wyborczej) z badaniami nad osobowością społeczną ludzi, chociaż
takie studia mogłyby wnieść wiele nowych obserwacji*.

Wśród teoretyków obecnie są i tacy, którzy w ogóle wątpią, aby istniało coś takiego

jak "osobowość": "panuje na ogół zgodność co do tego, że osobowości nie można pojmować
w sposób statyczny jako zbioru cech, jako mozaiki zbudowanej z elementów. (...) przez
osobowość należy rozumieć wieloczynnikową strukturę integrującą zachowanie jednostki,
której poziom i osiągnięcia uzależnione są od procesów poznawczych, procesów
motywacyjnych, cech temperamentu i inteligencji" (Encyklopedyczny słownik psychiatrii,
Warszawa 1986, s. 358). Co najwyżej zakłada się jakąś kierunkową orientację czy sytuacyjną
predyspozycję okreslonych zachowań. Takie stanowisko dziś wiąże się z postmodernistyczną
modą w naukach społecznych**.

W socjologii jednak nadal uważamy za płodne poznawczo badania

nad

osobowością społeczną. Chodzi o osobowość jako dynamiczną struk

turę, powstałą w

toku życia społecznego (w odróżnieniu od cech wro

dzonych). Osobowość społeczna

jest to więc pewna całość obejmująca:

a) jaźń subiektywną;

b) jaźń odzwierciedloną; c) ideał kulturowy;
d) zespół ról społecznych.
Jaźń subiektywna to wszystko to, co ludzie (w danym okresie życia) myślą o sobie na

podstawie własnych doświadczeń i przemysleń. Jaźń odzwierciedlona obejmuje to, co
mys'limy o sobie n a p o d s t a w i e o p i n i i i n n y c h 1 u d z i, chociaż sobie nie
uświadamiamy, że patrzymy na siebie oczami naszych znajomych, krewnych, sąsiadów.
Kulturowy ideał osobowości to wyobrażenie każdego człowieka o tym,

* Por. monografię M. Pacholskiego, Typy osobowości spolecznej a postawy i

warfości, Kraków 1990; M. Harris, Kulturanthropologie, 1989.

** Por. "Teksty Drugie" 1993, nr 1; jest tam cykl artykułów o postmodernizmie.
14 15

kim chciałby być (jakie cechy osobowości imponują mu np. u innych ludzi).
W socjologii do osobowości społecznej zaliczamy również zespół ról społecznych. Są

to wyuczone zachowania ukształtowane w procesie wzajemnego oddziaływania na siebie
ludzi. Rola społeczna to postawy i zachowania danego człowieka (w okreslonej sytuacji)
oczekiwane przez najbliższe otoczenie i daną grupę*.

Jeśli udałoby się wykryć zależności między opiniami ludzi wobec różnych spraw,

instytucji i osób oraz wspomnianymi elementami osobowości społecznej - wówczas z większą
pewnością m o g 1 i b y ś m y przewidywać powstawanie okres'lonychopiniiorazpostaw i w
ogóle zachowań w różnych grupach i różnych sytuacjach. Badania tego typu są jednak trudne,
pracochłonne i kosztowne, chociaż ich poznawcze walory są nie do przecenienia.

OCENA DEKLARACJI INFORMATORÓW
W omawianych tu badaniach opinii często mamy do czynienia ze stwierdzeniami, że

dany informator "gdyby dziś były wybory" głosowałby tak a tak, albo "zamierzam w tym
roku kupić" to a to, lub "chciałabym spróbować zdobyć" taką to a taką pracę. Krótko mówiąc
są to stwierdzenia projektujące jakieś zachowanie. Nie możemy być pewni, że informator
istotnie tak się zachowa. Tego typu deklaracje są tylko ogólną orientacją (nawet dana osoba
nie wie czy w przewidywany sposób postąpi, a cóż dopiero badacz, który musi uwzględniać
różne okoliczności utrudniające realizację danych planów). Taka orientacja jest o tyle ważna,
że stanowi punkt wyjścia naszych badań, że może je ukierunkować. Jesli jednak będziemy w

regularnych odstępach czasu zbierać informacje (np. co miesiąc, co pół roku, co rok, co dwa
lata) może to być wskazówką intencji naszych informatorów.

A. Bartoszek, Społeczne tworzenie osobowości, Katowice 1994.
~ r,
Trwa spór między specjalistami, w jakim stopniu można wierzyć deklaracjom

informatorów. Nie jest to kwestia do abstrakcyjnego rozstrzygnięcia. Wszystko zależy od
tego, jaki problem badamy, w jakim środowisku, w jakim okresie (np. przed wyborami, w
okresie kryzysu politycznego lub gospodarczego), w jaki sposób (czy zachowana jest
anonimowość informatorów). Często informatorzy nie chcą zdradzić swoich opinii, jeśli
dominujące środki przekazu stosują swego rodzaju terror psychiczny popierając określoną
grupę polityczną czy biznesową. Tak było przed wyborami do Sejmu w Polsce oraz w
wyborach prezydenta we Francji w 1995 roku. Trudno też liczyć na szczerość wypowiedzi w
instytucji czy w mieście opanowanym przez mafie gospodarcze czy polityczne, czy różnego
rodzaju gangi. Wówczas możliwa do zastosowania jest tylko technika obserwacji
uczestniczącej (badacz pracuje lub przebywa w sposób naturalny w środowisku, które ma
obserwować i w sposób utajony zbiera informacje).

MODA NA POSTMODERNIZM A SONDAŻE SPOLECZNE
Wśród polskich teoretyków wzorujących się na tzw. intelektualistach zachodnich

szerzy się moda na snobowanie się postmodernistyczt1ą postawą teoretyczną. Tak jak w
latach pięćdziesiątych, siedemdzie~łątych bezkrytycznie przyjmowano metodologię
marksistowską (u nas pewna nawiedzona jeszcze w 1980 r. próbowała w obronionej pracy
doktorskiej zastąpić socjologię empiryczną - "socjologią" wywiedzioną z dialektyki Lenina!),
obecnie neguje się w ogóle możliwość wykrywania w naukach społecznych prawidłowości,
podważa się elementarne i sprawdzone zasady pracy badawczej jako niepewne i zbyt sztywne
i proponuje indywidualną wyobraźnię badacza jako ostateczną rację teot'etyczną.

Myli się przy tym dwa niejako poziomy postępowania badawczego. Poziom

elementarnych narzędzi i technik (sposoby zbierania informa~ji, ich analizy i selekcji, krytyki
wewnętrznej i zewnętrznej źród

~ poziomem uogólnień, porównań, wreszcie praw przyczynowych ~~:ź
'. ~.. ~'~"a,y...~~

cjonalnych (współwystępowanie zjawisk i ich wzajemne oddziaływanie). Ten

pierwszy poziom jest nieodzowny, aby w ogóle moźliwe było sensowne rozpoznanie zjawisk
społecznych, choćby opinii, postaw i aspiracji różnych grup. Natomiast poziom drugi nie
musi "na siłę" wyszukiwać praw o stałych zależnościach i uwarunkowaniach
(ekonomicznych, świadomościowych, historycznych), ale formułować interesujące pomysły
interpretacyjne, hipotezy, modele myslowe traktowane nie jako "niepodważalne prawdy" (jak
niektórzy interpretują wyniki sondaży wyborczych), lecz tylko jako potencjalne wyjaśnienia,
z których to jest "prawdziwsze", które głębiej i wszechstronniej ujmuje i przedstawia materiał
empiryczny lub przemyślenia.

Ale ponieważ bez wywiadów, bez rozmów i obserwacji nie byłoby sondaży - nie

neguje się ich niezbędności. Natomiast modę postmodernistyczną dostrzec można w pewnych
dowolnościach zbierania informacji i swoistej "zabawowej" interpretacji (która może jednak
niespecjalistów wprowadzać w błąd i sugerować określone decyzje wyborcze). Taką
dowolność w gromadzeniu informacji dostrzec można w praktyce niektórych naszych
ośrodków badawczych, których rzecznicy powiadają, że pytają także osoby od 15 roku życia
(na kogo by głosowały), chociaż uprawnione są tylko osoby, które ukończyły 18 lat i że
uwzględnienie małoletnich nie zakłóca jakoby próby reprezentatywnej, bo stanowią one tylko
mały odsetek. A przecież wiemy, że w wyborach nawet 0,25% próby oznaczać moźe kilka
milionów głosujących, nie można więc lekceważyć wpływu tej zbiorowości na wynik

wyborów (i wpływu sugestii ze strony małoletnich osób, które są za takim to a takim
kandydatem na prezydenta czy posła).

"Zabawy" interpretacyjne publikowane były (np. na łamach "Gazety Wyborczej" i

"Rzeczpospolitej"). Na tablicach analizowano potencjalne możliwości, a to wyboru danej
osoby na prezydenta (w pierwszej i drugiej turze), a to znów kto ze zwolenników tejże osoby
w pierwszej turze byłby skłonny oddać swój głos w drugiej turze na innego kandydata. W
sytuacji, gdy nie ma nawet pełnej listy kandydatów, gdy nie ma stałego elektoratu (bo nie
może być, gdy dana partia nie ma jeszcze tradycji i sprecyzowanego programu, nie jest
dostatecznie znana potencjalnym wyborcom) wszelkie rozważania, kto na kogo będzie
głosował w poszczególnych turach jest czystą spekulacją, zabawą intelektualną

(mogą być też ujawnione przed wyborami informacje niekorzystne dla określonego

kandydata na prezydenta czy posła). I gdyby piszący wyraźnie to zaznaczył - wszystko
byłoby w porządku. Jeśli jednak poważnie się analizuje potencjalne zachowania wyborców -
stwarza się iluzje, że spekulacje są naukową analizą, zasługującą na uwagę.

Słabością większości naszych sondaży jest to, że mają one doraźny charakter, często

zarobkowy. Nie poszukuje się więc ani swoistości postaw ludzi w polskich warunkach, ani
szerszych uogólnień dotyczących czy to zachowań konsumentów, czy zachowań
politycznych, nie mówiąc jui o badaniu dominujących typów osobowości społecznej, gdyż
takie badania nie przynoszą zysku finansowego, a wymagają dużych kompetencji
analitycznych i teoretycznych (potwierdzają się więc zarzuty Adama Podgóreckiego*).

Niefrasobliwość badawcza występuje też w tych ośrodkach badań nad opinią i

reklamą, w których przeprowadza się sondaże w taki spo(r)6b, że wyniki z góry muszą
wprowadzać w błąd. Zamiast pytać, na kogo dana osoba by głosowała, tylko tych, którzy
mają już zdanie na ten temat i tylko tych, którzy w ogóle zamierzają wziąć udział w wyborach

skłania się do odpowiedzi wszystkie badane osoby, stwarzając swoi~ty terror moralny

wobec informatorów, którzy chcąc mieć święty spo~dj wymieniają jakieś nazwisko spośród
sugerowanych im postaci. W rzeczywistości takie deklaracje są fikcjami. Badaczom może to
jed~~ic wystarczać, jes'li sondaż ma przynieść korzyści finansowe. WówCzas ważniejsze jest
zadowolenie instytucji (osoby) zamawiającej son~ż, a nie poznanie prawdy.

SONDAŻE NA TEMATY PROGNOSTYCZNE
Osobno omawiamy sondaże dotyczące prognoz w y b o r c z y c h. `staj chodzi o inne

sondaże na tematy społeczno-polityczne. Prosi się typ. informatorów, aby powiedzieli, jaka
będzie ich zdaniem inflacja do

Por. A. Podgóreclti, Spoleczeństwo polskie, Rzeszów 1995.
Ih 19

grudnia 1995 roku. Badani mają przewidzieć wysokość inflacji bądź z sugerowanych

możliwych odpowiedzi, bądź stawia się im pytanie otwarte, nic nie sugerujące (jakie można
wymienić cyfry).

Tego typu sondaże mają pewien walor poznawczy, gdyż przeważnie są one

odzwierciedleniem informacji, które sobie przyswoili nasi rozmówcy na podstawie prasy,
radia, telewizji, czy choćby rozmów z sąsiadami czy krewnymi. Tylko specjaliści mogą brać
pod uwagę uwarunkowania ekonomiczno-polityczne jako rzeczywistą przyczynę takiego lub
innego poziomu inflacji. Nie oznacza to wcale, iż specjaliści mają dobre rozeznanie w tej
sprawie. Politycy znów mogą sugerować taki czy inny poziom inflacji ze względu na cele,
jakie sobie stawiają.

Jest interesujące, że np. prognozy notowań giełdowych sporządzane przez wysoce

wykwalifikowanych specjalistów często są mniej trafne niż przypadkowych graczy (np.
gospodyń domowych w USA). Właściciel firmy elektronicznej Microsoft Bill Gates (ani
nabywcy jego programów) -nie przewidział, że cena jego akcji od 1986 roku wzrośnie 70

razy! Ale ci, którzy interesują się notowaniami giełdy mogą ulegać informacjom o wzroście
(czy spadku) ceny danych akcji i w ten sposób przesądzać rzeczywisty ruch cen (nawet
wbrew swoim życzeniom).

Do sondaży prognostycznych należy badanie CBOS (z lipca 1995 roku): "Czy

sytuacja w Rosji zmierza w kierunku: a) dyktatury, b) demokracji, c) nie mam zdania". Jak się
okazało, 62% badanych wybrało stwierdzenie "do dyktatury", a 13% "do demokracji", 25%
nie miało zdania.

Z góry można przyjąć, że odpowiedzi byłyby zupełnie inne, gdyby ankietowani sami

mogli swobodnie odpowiedzieć "dokąd zmierza sytuacja w Rosji". Skoro zasugerowano im
tylko dwie możliwości: dyktaturę i demokrację - wybrali w większości pogląd tradycyjnie
wiązany z systemem politycznym caratu i Rosji. W rzeczywistości wariantów odpowiedzi
mogłoby być co najmniej kilka, nawet dyktatura może być z woli narodu lub z woli wojska,
byłego aparatu partyjnego i administracyjnego, lub z woli biznesu i finansjery, które nie
gardzą dyktaturą, jeśli sprzyja ona wielkim dochodom (jak to miało miejsce kilka lat temu w
Chile). Inaczej mówiąc: samo stwierdzenie, że w Rosji sytuacja zmierza w kierunku dyktatury
jest wieloznaczne, a więc poznawczo bez znaczenia. Interesujące byłoby natomiast ustalenie,
pod wpływem czego lub

kogo badani tak mniemali. Wtedy sondaż byłby przyczynkiem do badania

rzeczywistego wpływu np. prasy, radia i telewizji czy osób opinioIwórczych spośród
znajomych i krewnych.

Jeśli się badanym stwarza możliwość tylko dwóch wyborów (dykt~tura - demokracja)

plus stwierdzenie "nie wiem" - wówczas bez ja~Cichkolwiek badań można przewidzieć, że
większość ankietowanych wybierze "dyktaturę" ze względu na powszechnie znaną historię
Rosji. Nie można tylko dokładnie przewidzieć procentu odpowiedzi, w czym pomóc może
sondaź.

>c~

SONDAŻ A MANIPULACJA
JAK MOŻNA MANIPULOWAĆ INFORMATORAMI
W lutym 1995 roku OBOP przeprowadził interesujący sondaż, którego wyników nie

opublikowała ani "Gazeta Wyborcza", ani "Wprost", ani "Rzeczpospolita", lecz "Głos
Wielkopolski" (1995, nr 74). Dziennik ten sporządził dwa wykresy "najpopularniejszych
kandydatów na prezydenta RP". Jeden wykres obejmujący siedmiu kandydatów miał podtytuł
"Badanym nie sugerowano nazwisk kandydatów". Drugi wykres miał podtytuł: "Badanym
zasugerowano nazwiska kandydatów".

Różnice w odpowiedziach są zdumiewające, chociaż nie stanowią zaskoczenia dla

specjalistów. Gdy informatorom nie sugerowano żadnych nazwisk - np. Aleksander
Kwaśniewski uzyskał tylko 16% pozytywnych odpowiedzi, natomiast gdy przeprowadzający
wywiady zasugerowali badanym jego nazwisko - 33% uznało go za "najpopularniejszego"
(ale nie podano, ilu spośród nich głosowałoby na tego kandydata, a takie pytanie powinno być
postawione - wówczas wiedzielibyśmy, co informatorzy rozumieją przez słowo "popularny").
Kuronia za popularnego uznało 9%, ale gdy informatorom zasugerowano to nazwisko 28%
wyraziło taką opinię (skądinąd wiadomo, że głosowałoby za nim o połowę mniej spośród
zdecydowanych w marcu 1995, w lipcu liczba tych osób jeszcze się przerzedziła).

Co może zdziałać badacz sugerujący informatorom różne nazwiska kandydatów na

prezydenta - dowodzi fakt, że gdy badanym zasugerowano nazwisko Tymińskiego, aż 4%
uznało go za popularnego. Jes7i ktoś miał wątpliwości, czy popularność nie wskazuje na chęć
głosowania na daną osobę - ten wynik dowodzi, iż ludzie przeważnie przez popularność
rozumieją rozgłos, bo przecież jest jasne, że badani nie zamierzają głosować na Tymińskiego,
który w ogóle nie kandyduje.

ZASADY BADAŃ SONDAŻOWYCH

W każdej dziedzinie badań naukowych wieloletnie doświadczenia prowadzą do

sformułowania pewnych zasad, które zapewniają solidność i rzetelność uzyskiwanych
wyników.

Już w latach czterdziestych i pięćdziesiątych dopracowano się wielu takich zasad,

które i dziś stanowią niepodważalną gwarancję poprawności. Późniejsze prace i
doświadczenia tylko uzupełniają tę wiedzę.

Oto zestaw takich fundamentalnych założeń:
(1) "Należy pamiętać, że w większej grupie społecznej opinia bywa zazwyczaj

podzielona"*.

(2) "Należy wykorzystywać wszystkie dostępne źródła informacji. (...) Trzeba

uwzględniać wszystkie warstwy społeczne-prawników, sklepikarzy, gospodynie domowe,
konduktorów tramwajowych, chłopów, kobiety, pracowników zaopatrzenia, bankierów,
kelnerów, kaznodziejów, pucybutów, przypadkowych przechodniów, ludzi spotykanych w
l~awiarni, itp." Oczywiście, aby takie osoby znalazły się w naszej próbie reprezentatywnej,
musimy tak zaprojektować badania, by dysponować adresami środowisk maksymalnie
zróżnicowanych pod względem zawoda, środków zdobywania pieniędzy, a nawet sposobów
spędzania czasu wolnego (w szczególności dotyczy to młodzieży, ale także chodzących do
kawiarni, opiekujących się dziećmi w domu, itp.).

(3) "Przy interpretacji jakiejś ogólnej opinii należy uwzględniać ~_

kontekst,

jakim występowało sformułowane odnośne do danej spra wy

pytanie.

uniknąć

nieporozumień, Instytut Badania Opinii Publicznej radzi tak formułować pytania, by na
ogólną opinię miały wpływ t'bwnież elementy pośrednie".

(4) "Na rezultaty badań opinii publicznej wpływają urastające do znaczenia symbolu

autorytety, stereotypy i wyrażenia tendencyjne. (...) Sposób sformułowania pytania wywiera
wpływ na otrzymywane rezultaty. Z drugiej strony, im bardziej ludzie są uświadomieni, tym
mniejczy wpływ wywiera na nich emocjonalne zabarwienie pytania".

* Punkty (1)-(6) cyt. za E. G. Boring, Ocena opinii i panujących nastrojów, [w:] tegoż

(red.), Psychologia, tlum. R i L. Sternikowie, Warszawa 1960.

(5) "Można w sposób doświadczalny przekonać się, że ludzie są skłonni słyszeć i

pamiętać to, co odpowiada ich życzeniom albo zgadza się z ich uprzedzeniami".

(6) "Celem większości badań naukowych jest stwierdzenie prawdziwości jakiejś

hipotezy, a każda hipoteza stanowi w pewnym sensie opinię. Wprawdzie nie wszystkie, ale
duża część metod naukowych polega na tworzeniu takich warunków przy zdobywaniu
nowych faktów, aby upodobania naukowca nie mogły wpłynąć na rezultat badań"* (A.B.
Blankenship, 1943, G.H. Gallup, 1944).

(7) "W badaniach nad postawami i opiniami niezbędne jest często określenie stopnia

poinformowania respondentów. Jest rzeczą niebezpieczną zakładać, iż zdarzenia i problemy
są w jednakowy sposób rozumiane~rzez wszystkich i trudno jest stwierdzić, jakie ludzie mają
poglądy w danej sprawie, zanim stwierdzimy, jak rozumieją oni dany problem"**.

(8) "Badacze (...) nie zadowalają się zazwyczaj stwierdzeniem, jakie są postawy ludzi

wobec określonych spraw. Często znacznie jest ważniejsze zbadanie całego układu postaw
oraz wzajemnych zależności między nimi. (...) W ten sposób możemy wyodrębnić pewne
postawy ogólne i uchwycić, jakie postawy specyficzne podlegają wpływom owych postaw
ogólnych, a jakie są od nich niezależne".

(9) "Badanie motywów i oczekiwań jest jednym z najtrudniejszych zadań w badaniach

sondażowych. Pojęcie motywu nie oznacza bowiem tylko podanych powodów danego
zachowania, to jest odpowiedzi na pytanie »dlaczego« (np. »Dlaczego głosowałeś na
Republikanów?«), lecz oznacza również bardziej ogólne siły zmuszające respondenta do
działania. Oczekiwania oznaczają rozciągające się w przyszłości czasowe perspektywy danej
osoby, tj. jej opinie i postawy na temat tego, co się zdarzy, jak również jej własne intencje i
plany".

(10) "Ankieta (...) jest skutecznym narzędziem badania tylko wówczas, kiedy

respondent chce i jest w stanie wypowiedzieć się jasno (...)

* Por. E. G. Boring, op. cit.; por. też A. B. Blankenship, Consumer and Opinion

Ko.sr~arch, New York 1943; G. H. Gallup, A Guide to Public Opinion Polls, Princeton I
~14d.

" Punkty (7)-(13) cyt. za S. Nowak, Metodologia badań spolecznych, Warszawa
Każdy doświadczony badacz wie, iż za odpowiedzią nawet na najprostsze pytanie

kryje się bardzo rozległa sfera motywacji, pożądań, postaw, i że w swej konkretności ma ona
charakter bardzo złożony".

(11) "Głównym zadaniem badań opinii publicznej jest studiowanie

= procesów

kształtowania się opinii. (...) Liczne badania wykazały, że kształtowanie opinii zależne jest
od podstawowych predyspozycji jed ~ostek. Znaczy to, że postawy wobec danego problemu
są rzadko tylko

(jeśli w ogóle kiedykolwiek się to zdarza) niezależne od ogólnego

zespołu postaw, z jakim ludzie podchodzą do sytuacji, w których uczest niczą.

(11) "Pozycja społeczna różnych grup stanowiących układy odnie~ienia w zestawieniu

z pozycją osoby badanej może być jednym z zasadniczych czynników okres'lających, która
grupa odniesienia przeważy w sytuacji konfliktowej".

(13) "Kierunek kształtowania opinii jest w znacznej mierze wyniklem aktywizacji

poprzednich doświadczeń i postaw".

(14) "Jeśli człowiek uważa sytuację za rzeczywistą, to jest ona rzeczywistą w swych

skutkach"*.

SONDAŻ JAKO SOCJOTECHNIKA

Socjotechnika, jak wiadomo, jest swoistą umiejętnością wywierania pożądanego

wpływu na grupy i szersze społeczności stosownie do

góry zamierzonych celów przez

dany ośrodek kierowniczy. Może być

-ttim jakaś instytucja, grupa polityczna czy grupa interesów, a także pla~~wka

naukowa.

Opublikowany niedawno** obszerny artykuł należał - jak się wyda~c - do

socjotechniki stosowanej (w odróżnieniu od socjotechniki teorerlycznej, która rozpatruje
abstrakcyjne modele projektowanych zachowań). Autor eseju Jak daleko są, jak blisko jest
wicedyrektorem CBOS f kierownikiem Pracowni Badań Wyborczych Instytutu Studiów Poli

* W. J. Thomas, cyt. za S. Nowak, op. cit. * "Gazeta Wyborcza" 1995, nr 195.
25

(5) "Można w sposób doświadczalny przekonać się, że ludzie są skłonni słyszeć i

pamiętać to, co odpowiada ich życzeniom albo zgadza się z i

ch uprzedzeniami".
(6) "Celem większości badań naukowych jest stwierdzenie prawdziwości jakiejś

hipotezy, a każda hipoteza stanowi w pewnym sensie opinię. Wprawdzie nie wszystkie, ale

duża część metod naukowych polega na tworzeniu takich warunków przy zdobywaniu
nowych faktów, aby upodobania naukowca nie mogły wpłynąć na rezultat badań"* (A.B.
Błankenship, 1943, G.H. Gallup, 1944).

(7) "W badaniach nad postawami i opiniami niezbędne jest często określenie stopnia

poinformowania respondentów. Jest rzeczą niebezpieczną zakładać, iż zdarzenia i problemy
są w jednakowy sposób rozumiane przez wszystkich i trudno jest stwierdzić, jakie ludzie mają
poglądy w danej sprawie, zanim stwierdzimy, jak rozumieją oni dany problem"**.

(8) "Badacze (...) nie zadowalają się zazwyczaj stwierdzeniem, jakie są postawy ludzi

wobec okreslonych spraw. Często znacznie jest ważniejsze zbadanie całego układu postaw
oraz wzajemnych zależności między nimi. (...) W ten sposób możemy wyodrębnić pewne
postawy ogólne i uchwycić, jakie postawy specyficzne podlegają wpływom owych postaw
ogólnych, a jakie są od nich niezależne".

(9) "Badanie motywów i oczekiwań jest jednym z najtrudniejszych zadań w badaniach

sondażowych. Pojęcie motywu nie oznacza bowiem tylko podanych powodów danego
zachowania, to jest odpowiedzi na pytanie »dlaczego« (np. »Dlaczego głosowałeś na
Republikanów?«), lecz oznacza równieź bardziej ogólne siły zmuszające respondenta do
działania. Oczekiwania oznaczają rozciągające się w przyszłości czasowe perspektywy danej
osoby, tj. jej opinie i postawy na temat tego, co się zdarzy, jak również jej własne intencje i
plany".

(10) "Ankieta (...) jest skutecznym narzędziem badania tylko wówczas, kiedy

respondent chce i jest w stanie wypowiedzieć się jasno (...)

Por. E. G. Boring, op. cit.; por. też A. B. Blankenship, Consumer and Opinion Nc-

.cc~arch, New York 1943; G. H. Gallup, A Guide to Public Opinion Polls, Princeton I ~)~14.

" 1'~mkty (7)-(13) cyt. za S. Nowak, Metodologia badań spolecznych, Warszawa

I~JńS

Każdy doświadczony badacz wie, iż za odpowiedzią nawet na najprostaze pytanie

kryje się bardzo rozległa sfera motywacji, pożądań, postaw, i że w swej konkretności ma ona
charakter bardzo złożony".

(11) "Głównym zadaniem badań opinii publicznej jest studiowanie procesów

kształtowania się opinii. (...) Liczne badania wykazały, że kształtowanie opinii zależne jest od
podstawowych predyspozycji jedpostek. Znaczy to, że postawy wobec danego problemu są
rzadko tylko (jeśli w ogóle kiedykolwiek się to zdarza) niezależne od ogólnego zelpołu
postaw, z jakim ludzie podchodzą do sytuacji, w których uczestni

(12) "Pozycja społeczna różnych grup stanowiących układy odniehienia w zestawieniu

z pozycją osoby badanej może być jednym z zasa~niczych czynników okreslających, która
grupa odniesienia przeważy w sytuacji konfliktowej".

(13) "Kierunek kształtowania opinii jest w znacznej mierze wyni~_ ilem aktywizacji

poprzednich doświadczeń i postaw".

(14) "Jeśli człowiek uważa sytuację za rzeczywistą, to jest ona rze~~ywistą w swych

skutkach"*.

SONDAŻ JAKO SOCJOTECHNIKA
Socjotechnika, jak wiadomo, jest swoistą umiejętnością wywiera~l~~ pożądanego

wpływu na grupy i szersze społeczności stosownie do

Miry zamierzonych celów przez dany ośrodek kierowniczy. Może być j~itn jakaś

instytucja, grupa polityczna czy grupa interesów, a takźe pla~~wka naukowa.

Opublikowany niedawno** obszerny artykuł należał - jak się wyda

socjotechniki stosowanej (w odróżnieniu od socjotechniki teore ~eznej, która rozpatruje
abstrakcyjne modele projektowanych zacho itvatS). Autor eseju Jak daleko są, jak blisko jest
wicedyrektorem CBOS

~ kierownikiem Pracowni Badań Wyborczych Instytutu Studiów

Poli

' W. J. Thomas, cyt. za S. Nowak, op. cit. *' "Gazeta Wyborcza" 1995, nr 195.
25

tycznych PAN. W innych naszych rozważaniach omawialiśmy wyniki

sondaży prezentowanych przez dziennikarzy i publicystów. Autor jest

profesjonalistą, który z tytułu swojego zawodu musi uwzględniać nade wszystko

naukowe wymagania. W jakiej mierze udało mu się to przed

sięwzięcie

zobaczymy.

Autor stawia istotny problem: w jakim stopniu wyborcy głosując na danego kandydata

kierują się zgodnością jego poglądów i opinii z własnymi. Trafnie zauważa, źe są moźliwe
trzy ujęcia:

yl a) jedni badacze sądzą, że wyborcy popierają tego polityka, który potrafił się

dopasować do przyswojonych sobie przez nich wcześniej przekonań i opinii;

I~~ b) druga koncepcja zakłada, że dany kandydat może potrafić przeII~[ konać

potencjalnych wyborców do swojego punktu widzenia;

c) wreszcie trzecia orientacja badawcza przyjmuje hipotetyczne za

łożenie, że wyborcy dopatrują się u kandydata takich poglądów, jakie

l właściwie

sami posiadają.

Nie przesądza, który schemat badawczy jest trafny. Stawia sobie 'I skromniejsze

zadanie, chce poznać:

(1) jak blisko ogółu wyborców znajdują się potencjalni kandydaci, I np. na prezydenta

(pod względem oczekiwań i poglądów)

oraz
(2) co łączy i dzieli kandydatów od własnego elektoratu. Jak dotąd rozważania te są

bez zarzutu.

Następuje bliższe sprecyzowanie metody badań, która zaczyna wzbudzać pierwsze

wątpliwości. Oto, aby poznać dystanse (między poglądami i oczekiwaniami kandydatów i
potencjalnych wyborców) wyodrębniono dziewięć problemów, które - sądząc na podstawie
innych wcześniej przeprowadzonych sondaży - "skupiają na sobie uwagę społeczeństwa". Już
tutaj występuje dość arbitralne wyodrębnienie "problemów"

' I (dlaczego dziewięć, a nie np. dziesięć czy dwanaście?). Czy czasami '' tych

wyselekcjonowanych kwestii nie zasugerowano ankietowanym? Czy rzeczywiście ludzie na
co dzień żyją tymi problemami? Są to bo wiem takie kwestie jak: z czym przede wszystkim
walczyć? jak walczyć

r przestępczością? kto odpowiada za świadczenia socjalne? jakie

podat ki'? czy chronić rolnictwo? czy wejść do NATO i UE? jak prywatyzo

W~iĆ'~ Jtłkl

Kościół? jak traktować byłą nomenklaturę? Na każdą kwestię

przewidziano dwie skrajne możliwe odpowiedzi, np. na pytanie: jak prywatyzować? -

przewidziano odpowiedzi: szybko lub wolno i rozważnie.

Zdumiewa brak w tych kwestiach spraw związanych z ochroną zdroWia, z warunkami

lecznictwa i zdrową żywnością. Brak sprawy ugrun~wania niepodległości (czy jest ona już
bezspornie zabezpieczona?). Niektóre sprawy postawione są absurdalnie: problem w ogóle
nie pole~a na tym "czy chronić rolnictwo?" tylko: jak to należy robić; tym bardziej, że na
polskie produkty na Zachodzie jest wielki popyt, o czym ~wiadczy fakt, że tylko jedno
przejście na granicy polsko-niemieckiej ~txekroczyło w 1994 roku 134 mln głównie
przygranicznych nabyw~bw polskich produktów żywnościowych (por. "Die Welt" 1995, nr
198). W kwestii prywatyzacji zupehue nie jest istotne, czy "szybko" czy "wolno i rozważnie",
lecz: na jakich warunkach, co z prywatyzacji będzie miał

- przeciętnie zarabiający Polak. Pytanie: "Jaki Kościół?" jest również Absurdalne.

Wierzących jest ok. 95% i czy dla tych osób sprawą główną ~~qt kwestia, czy Kościół ma
być "oddzielony od państwa" czy "mający duży wpływ na państwo i politykę"? To jest

problem dla lewicy laickiej, która stanowi może ok. 0,5% ogółu Polaków. Tak więc mamy tu
do ~xynienia z podrzuceniem ankietowanym -kwestii, którą z pewnością "nie żyje"
zdecydowana większość społeczeństwa - jest to zatem typoWy chwyt socjotechniczny.

Zamiar autora był interesujący, ale w ten sposób wyselekcjonowane

mblemy raczej sugerują ankietowanym, co jest jakoby dla nich ważne liż

odzwierciedlają rzeczywistą ich hierarchię spraw istotnych. (Tym hardziej, że potencjalni
wyborcy są bardzo zróżnicowani pod względem

_: zainteresowań życiem społeczno-politycznym. Miliony kobiet, część tencistów i

część młodzieży w ogóle nie czyta systematycznie gazet ! nie korzysta z programów
informacyjnych telewizji, a przecież wiadoWio, że nie istnieje ktoś taki jak "przeciętny"
wyborca.)

Nasz autor brnie dalej przyjmując, że będzie sześciu liczących się kandydatów

(alfabetycznie: Hanna Gronkiewicz-Waltz, Jacek Kuroń, Aleksander Kwaśniewski,
Waldemar Pawlak, Lech Wałęsa, Tadeusz Zie~lński). Tymczasem, w momencie
opublikowania omawianego artykułu (23 sierpnia 1995) nie wiadomo było jeszcze, kto
oficjalnie zostanie zgłoszony na kandydata do prezydentury. Wprawdzie można by stwier

27

dzić, że inni kandydaci uzyskają tak mało głosów, iż to nie podważy zasadniczej

koncepcji autora. Jest jednak inaczej, gdyż np. pięciu dodatkowych kandydatów może
odebrać głównym rywalom ok. 10% głosów, a to już się będzie liczyło w ogólnym rachunku.
Kolejny interesujący pomysł - odróżnianie "ogółu Polaków" od "elektoratu" danego
kandydata. Teoretycznie rzecz biorąc rozróżnienie to może być istotne, gdyż oczekiwania
"ogółu" od zdecydowanych zwolenników (tzn. "elek toratu") mogą być znaczne i dobrze jest
wiedzieć, jeśli jest się kandydatem, na kogo tak naprawdę można liczyć i czy wystarczy
poparcie własnego elektoratu. Trudność w zastosowaniu tego schematu w Polsce (w
odróżnieniu od takich np. krajów jak Niemcy, Francja czy USA) wynika z faktu, że nasze
partie polityczne same jeszcze nie mają skrystalizowanego programu, nie mówiąc już o nikłej
wiedzy na ten temat potencjalnych wyborców (83% badanych nie zna poglądów
kandydatów). Co najwyżej można u nas zaobserwować niechęć lub życzliwość do danego
kandydata jako osoby, jako człowieka. Ale cała koncepcja autora opiera się przecież na
potencjalnym poparciu okreslonego programu danego kandydata, a nie jego wyglądu,
sposobu życia, kontaktu z innymi ludźmi. Czy więc w Polsce istnieje "elektorat" w
zachodnioeuropejskim znaczeniu tego słeywa? Co najwyżej takim elektoratem dysponuje
Aleksander Kwaśniewski, który skupia wokół siebie byłych członków PZPR i "starych"
związków zawodowych oraz część byłego aparatu partyjnego, wojskowego i
administracyjnego. Dla tych kręgów nie tak ważne są szczegółowe kwestie, jakie reprezentuje
A. Kwaśniewski lecz to, że jest on jedynym oficjalnym kandydatem-spadkobiercą dawnej
struktury politycznej.

Jeśli chodzi o innych kandydatów - trudno mówić, że mają oni swój elektorat, a więc

zdecydowanych zwolenników, przywiązanych od dłuższego czasu, którzy pozostaną wierni w
pierwszej i w drugiej turze wyborów prezydenckich (a druga tura będzie z pewnością, gdyż
żaden z kandydatów nie może liczyć na więcej niż ok. 25% głosujących*). Jeśli

* Z ostatnich danych empirycznych wynika, że istotnie, kandydaci na prezydenta nie

mają stałych elektoratów (por. "Zycie Warszawy" 1995, nr 266), co podsunęło temu
dziennikowi tytuł informacji: Dawni wyborcy Tymińskiego chcą Kwaśniewskiego. (Tekst ten
pisany był we wrześniu 1995 - uwaga moja - R.D.)

słuszne są nasze wątpliwości - nie można się sensownie posługiwać w cadniesieniu do

wszystkich sześciu kandydatów koncepcją właściwych -~Itt elektoratów. Amylne byłoby

uznawanie za elektorat aktualnych "zwo~nników" przypadkowo wyselekcjonowanych w
czasie wywiadów. Są

często sytuacyjnie skłonieni do wyrażenia opinii, przyszli wyborcy, nie stali,

wypróbowani i wierni danemu kandydatowi ludzie.

Nie można też zapominać, że tak wyselekcjonowany w sierpniu 1995 i,~łektorat"

może do listopada całkowicie zmienić swoje poglądy i oczeawania, tym bardziej, że nie były
one wcześniej wyraźnie ukształtowane.

Autor sondażu najwidoczniej nie liczył się z tymi faktami. I przed -

~tuwił

czytelnikom, co jest wspólne w odniesieniu do każdego z sześciu ~_ątjdydatów - dla nich, dla
"ogółu" potencjalnych wyborców oraz dla szczególnych "elektoratów".

1 tutaj przedstawiciel CBOS odkrył rzecz nieoczekiwaną i zdumieWajtlcą:

otóż ci, którzy - jak wynikało z dokonanej przez niego analizy

sprezentują

poglądy

opinie jak najbardziej zgodne z opiniami Jacka

urania, wcale nie zamierzają go poprzeć w

wyborach (CBOS sądzi, że -tualnie popiera Kuronia od 10 do 13% osób ankietowanych - w
rze

ywistości procent popierających go stopniowo malał). Chociaż więc
zmudne i kosztowne badania, przy zastosowaniu skądinąd ciekaweśchematu

badawczego, doprowadziły do wniosku, że ten, kto iepreI~tuje poglądy zbliżone do
"przeciętnego wyborcy" małe ma szanse na

~ybór - autor sondażu nie szuka przyczyn tego paradoksu w błędach

~Swionych wyżej. Przeciwnie: skoro zgodność poglądów nie wystar

aby zyskać

poparcie - co proponuje? Wybacz, Czytelniku, to nie

ł żart: "Konieczna jest, co wiemy z innych badań CBOS, poprawa o »cech

zewnętrznych« i publicznej prezencji"!

Wydano setki milionów po to, aby doradzać Kuroniowi, aby się przeł i umalował i to

miało wystarczyć do wygrania wyborów na prezytttu? Myślę, że pracownik CBOS nie
doceniał inteligencji naszych

Wyborców. Zaskakujących odkryć w tym artykule było więcej. Za swego rodza
~u xart można uznać jego spostrzeżenie, że "Aleksander Kwaśniewski ~łiski jest

poglądom ogółu społeczeństwa właśnie w negatywnej ocenie ~ułalicznej roli Kościoła". Jesli
do takich wniosków dochodzi się w po5ważnym bądź co bądź (przynajmniej w zamierzeniu)
sondażu, oznacza

28 29

to, że niektórzy badacze CBOS utracili kontakt z rzeczywistością. Zalecenia, jakie

proponował kandydatom na prezydenta raczej im zaszkodziły niż pomogły. (Poza tym, jak to
możliwe, aby badacz mylił "ogół społeczeństwa" z ogółem badanych osób!)

PS. Zaledwie kilka dni po napisaniu tego tekstu podano wyniki sondażu OBOPu.

Wskazują one, że wytypowane przez pracownika CBOS problemy, które jakoby "skupiały na
sobie uwagę społeczeństwa" były - jak przewidywałem - fikcją. Wbrew autorowi
omówionego eseju ankietowani przez OBOP "na pierwszym miejscu stawiają problem
bezrobocia", aż 31% badanych , jest najbardziej zmartwionych postępującym ubóstwem",
następnie są zaniepokojeni "niesprawną służbą zdrowia". Wreszcie: "Nie przejmujemy się
natomiast kwestią przyjęcia Polski do NATO, problemami demokracji, oświaty czy Kościoła"
("Sztandar Młodych" 1995, nr 191, s. 3).

Tak więc cała konstrukcja logiczna wicedyrektora CBOS uległa zburzeniu, a jego rady

i wnioski okazały się bezprzedmiotowe.

Ponadto zrezygnował z kandydowania prezes Sądu Najwyższego Adam Strzembosz i

poznański milioner Gawronik - co w istotny sposób zmieniło szanse innych kandydatów.

DIAGNOZY

PROGNOZY

TEMAT

ROLI

KOŚCIOŁA

SPOŁECZEŃSTWIE

sondaże dla niektórych osób są podstawą do stawiania, w sposób celnie

nieuzasadniony, uogólniających diagnoz i prognoz. Inni, scep~y, powiadają: ależ cóż chcecie,
to t y 1 k o sondaże! Istotnie, niektórych kwestiach o dużym znaczeniu społecznym, sondaże
(na~t jeśli intencją autorów jest rzetelne badanie opinii i postaw, a nie ~sadnianie z góry
przyjętych założeń) nie wystarczają do formułowa

szerszych uogólnień. Potrzebne byłyby wielostronne studia przed iwiające

obiektywny stan rzeczy, aktualny opis świadomości społecz

arat

kierunki

przemian

instytucji, zachowań, oczekiwań i wierzeń. ('zęsto się upowszechnia stare schematy
myślenia. Pomijając już

~licystyczne harce nawiedzonych przeciwników Pana Boga (jeden lich niedawno

sugerował (oczywiście w "Polityce"), że jeśli Marksa yrti się współwinnym za obozy
koncentracyjne w byłym ZSRR, rówt dobrze można Chrystusa uważać za odpowiedzialnego
za procesy ~mwnic!), nawet skądinąd poważani w pewnych kręgach myśliciele Wolni są od
wielce upraszczających sądów. Np. Isaiah Berlin stwier~~ w wywiadzie: "W Anglii nie ma
inteligentów. Inteligenci są w Rooraz w krajach katolickich - we Włoszech, Francji. Bo
inteligenta gził bunt przeciw dominacji klerykalizmu w życiu publicznym"*. ~rsamianie
inteligenta z antyklerykałem jest nieporozumieniem. Gdybyla to prawda, obecnie w Izraelu
byłoby 70% inteligentów sądząc liczbie osób nie związanych z judaizmem i nie aprobujących
podpo~~kowania instytucji państwowych wymaganiom rabinatów. Zapewne byli inteligenci
o silnym nastawieniu antyklerykalnym (są ~2tą także księża - antyklerykałowie), ale również
osoby przywiązatia religii i Kościoła. Berlin z niewiadomych powodów pominął Pol: jako
kraj, który nie tylko miał i ma inteligentów, lecz w którym ełigencja odgrywała niezwykle
aktywną rolę w XIX w. jako warstwa ltrzymująca ducha narodowego, walcząca o
niepodległość i wyzwoie społeczne szerokich kręgów ludności. Można też powiedzieć, że

' "Gazeta Wyborcza" 1995, nr 187; U. Huppert, Rabini i heretycy, Łódź 1994.
31

ta
to, że niektórzy badacze CBOS utracili kontakt z rzeczywistością. Zalecenia, jakie

proponował kandydatom na prezydenta raczej im zaszkodziły niż pomogły. (Poza tym, jak to
możliwe, aby badacz mylił "ogół społeczeństwa" z ogółem badanych osób!)

PS. Zaledwie kilka dni po napisaniu tego tekstu podano wyniki sondażu OBOPu.

Wskazują one, że wytypowane przez pracownika CBOS problemy, które jakoby "skupiały na
sobie uwagę społeczeństwa" były - jak przewidywałem - fikcją. Wbrew autorowi
omówionego eseju ankietowani przez OBOP "na pierwszym miejscu stawiają problem
bezrobocia", aż 31 % badanych , jest najbardziej zmartwionych postępującym ubóstwem",
następnie są zaniepokojeni "niesprawną służbą zdrowia". Wreszcie: "Nie przejmujemy się
natomiast kwestią przyjęcia Polski do NATO, problemami demokracji, oświaty czy Kościoła"
("Sztandar Młodych" 1995, nr 191, s. 3).

Tak więc cała konstrukcja logiczna wicedyrektora CBOS uległa zburzeniu, a jego rady

i wnioski okazały się bezprzedmiotowe.

Ponadto zrezygnował z kandydowania prezes Sądu Najwyższego Adam Strzembosz i

poznański milioner Gawronik - co w istotny sposób zmieniło szanse innych kandydatów.

DIAGNOZY

PROGNOZY

TEMAT

ROLI

KOŚCIOŁA

SPOŁECZEŃST~'VIE

Sondaże dla niektórych osób są podstawą do stawiania, w sposób iU~ełnie

nieuzasadniony, uogólniających diagnoz i prognoz. Inni, scep~rCy, powiadają: ależ cóż
chcecie, to t y 1 k o sondaże! Istotnie, 1V niektórych kwestiach o dużym znaczeniu
społecznym, sondaże (naiW~t jeśli intencją autorów jest rzetelne badanie opinii i postaw, a
nie i~~asadnianie z góry przyjętych założeń) nie wystarczają do formułowa

~a s2.erszych uogólnień. Potrzebne byłyby wielostronne studia przed

~i`~wiające obiektywny stan rzeczy, aktualny opis świadomości społecz j

oraz

kierunki przemian instytucji, zachowań, oczekiwań i wierzeń.

Często się upowszechnia stare schematy myślenia. Pomijając już

~lhlicystyczne harce nawiedzonych przeciwników Pana Boga (jeden

_`~

~ic:h

niedawno sugerował (oczywiście w "Polityce"), że jeśli Marksa

dyni się współwinnym za obozy koncentracyjne w byłym ZSRR, rów

-~~e

dobrze można Chrystusa uważać za odpowiedzialnego za procesy

parownic!),

nawet

skądinąd poważani w pewnych kręgach myśliciele

~ wolni są od wielce upraszczających sądów. Np. Isaiah Berlin stwicrli w wywiadzie:

"W Anglii nie ma inteligentów. Inteligenci są w Ro~ ~~raz w krajach katolickich - we
Włoszech, Francji. Bo inteligenta

_ dził bunt przeciw dominacji klerykalizmu w życiu publicznym"*.

ożsamianie inteligenta z antyklerykałem jest nieporozumieniem. Gdy

była to prawda,

obecnie w Izraelu byłoby 70°Io inteligentów sądząc

ęliczbie osób nie związanych z judaizmem i nie aprobujących podpoą-~dkowania

instytucji państwowych wymaganiom rabinatów. Zapewne byli inteligenci o silnym
nastawieniu antyklerykalnym (są sztą także księża - antyklerykałowie), ale również osoby
przywiązado religii i Kościoła. Berlin z niewiadomych powodów pominął Poljako kraj, który
nie tylko miał i ma inteligentów, lecz w którym

leligencja odgrywała niezwykle aktywną rolę w XIX w. jako warstwa
cldtrzymująca ducha narodowego, walcząca o niepodległość i wyzwognie społeczne

szerokich kręgów ludności. Można też powiedzieć, że

"Gazeta Wyborcza" 1995, nr 187; U. Huppert, Rabini i heretycy, Łódź 1994.
31

bez wybitnej roli inteligencji nie powstałaby Polska w 1918-20, nie byłoby odrodzenia

we wszystkich dziedzinach w latach 1920-1939, państwa podziemnego w okresie okupacji
hitlerowskiej, a także narodowego ducha oporu w latach 1944-1989. We wszystkich tych
działaniach inteligencji jako warstwy oświeconej uczestniczył Kościół katolicki, co dla
większości Polaków jest oczywistością*.

Inteligenci to przede wszystkim ludzie wolnych zawodów, nie ograniczający swoich

zainteresowań do spraw osobistych i kariery zawodowej, mający ambicje przodowania w
aktywności kulturalnej i społecznej na rzecz szerszej zbiorowości, wyróżniający się
uzdolnieniami i twórczym, często nowatorskim, nastawieniem do życia. Te cechy były
przynajmniej właściwe polskim inteligentom od lat trzydziestych XIX w. po dziś dzień.
(Niestety, szeregi takich inteligentów przerzedzają się.) Inspiracja działań inteligentów mogła
mieć charakter religijny lub pozareligijny.

Wróćmy jednak do stereotypów badań nad religią i Kościołem. Przykładowo

przyjrzyjmy się stosunkowo wysublimowanej postaci takich stereotypów mających swoje
źródła jeszcze w myśli ateistycznej XVIII i XIX w. Leszek Gajos w artykule Kościół a
przemiany współczesnego społeczeństwa polskiego** wysuwa jako podstawowe kwestie:
"problem mJacji zachodzących pomiędzy Kościołem a społeczeństwem, po drugie, istotne
jest pytanie, w jaki sposób zmiany w społeczeństwie wymuszają zmiany w Kościele". Już
takie ustawienie problematyki jest archaiczne. Autor z góry zakłada, że istnieje jakieś
przeciwieństwo między wyalienowanym Kościołem i osobno rozwijającym się
"społeczeństwem". W XVIII w. we Francji częściowo tak mogło być, ale nie w Polsce w
latach dziewięćdziesiątych! Kościół jest nie tylko immanentny częścią tego społeczeństwa,
lecz, co więcej, instytucją, która zapewniła temu społeczeństwu narodową tożsamość
zagrożoną przez niemieckich i sowieckich ciemiężców. Zupełnie jest też wydumany

"problem" wymuszania zmian w Kościele pod wpływem tego społeczeństwa. To nic
"społeczeństwo" wymusza coś na Kościele, a jedynie małe grupy, mające

* Por. M. Kukiel, Społeczna genealogia inteligencji polskiej, w: Historia w slu: bie

teraźniejszości, Warszawa 1994; oraz Il. Natęcz, Sen o wladzy. Inteligencja wobr~
niepodleglości, Warszawa 1994.

** "Nomos" 1994, nr 7-8.
zagraniczne wsparcie finansowe i logistyczne (ruch new age, ruch wolnomys'licielski,

ateistyczni intelektualiści hołubieni przez ZSRR, także finansowo, swobodnie działający w
Europie Zachodniej w okresie po lł wojnie światowej). Te m a ł e g r u p y usiłują narzucić
dominującej i~viększości wartości, wzory i normy nie zakotwiczone ani w tradycjach, dni w
doświadczeniach historycznych społeczeństwa polskiego.

Dość przytoczyć wyniki sondażu OBOPu z lipca 1995 roku: na pyMnie "Jakie

zachowania potępiamy?" 93% badanych wymieniło "znieW~żanie symboli religijnych". Taka
jednomys'lność prawie ogółu bada

~-~lyc.h wskazuje, że przeciwstawianie "społeczeństwa" - Kościołowi jest zbawione

sensu.

_ Wielka akcja ateizacji społeczeństwa dokonywana przez totalitarne

tSstwo w Polsce w latach 1944-1989 również poniosła całkowitą klę

~I~ę

(inaczej niż w byłej NRD, gdzie ok. 70% ludności deklaruje niewia

w Boga). Jak wiadomo, ok. 90% badanych w naszym kraju deklaruje zywiązanie do

religii i Kościoła katolickiego. Naturalnie, w niektórych gach pracowników umysłowych i
wśród części inteligencji przywiąie do religii i Kościoła jest mniejsze, o jakieś 20-30%.
Dotyczy to Jaszcza tzw. lewicy ateistycznej i różnych małych grup młodzieży ~rchistów,
członków Unii Studentów Zydowskich i innych ugrupo). Również ta okoliczność podważa
zasadność upowszechniania przez le grupy tezy o przeciwstawności społeczeństwo - Kościół.

Autor jednak brnie dalej i bez żadnego uzasadnienia stwierdza jak - t~ była

oczywista prawda, że "współcześnie nasilają się procesy roz

ięku

Kościoła

społeczeństwa" i dodaje: "Autorzy aktualnych s<m ~ opinii na temat roli Kościoła we
współczesnym społeczeństwie

kurują na obniżanie się jego znaczenia". W jaki sposób

przepr<>wa no te sondaże (lekceważąc elementarne zasady warsztatu naukowe

będzie jeszcze kilkakrotnie mowa. Tu należy zaznaczyć, że - mi m<>

wicznego upowszechniania przez małe grupy opiniotwórcze pogląii "obniża się

znaczenie" Kościoła, jego autorytet moralny - jak yYnaje cytowany autor: "W Kościele
spoleczeństwo widzi więc nadal

łd autorytetu moralnego i jednocześnie instytucję, która może sprzy1'oTwiązywaniu

problemów społecznych".

Mimo tego stwierdzenia, Leszek Gajos bezkrytycznie przyjął wyni~c~ndażu, w

którym wymuszano na ankietowanych odpowiedź, czy

32 __ 33

bez wybitnej roli inteligencji nie powstałaby Polska w 1918-20, nie byłoby odrodzenia

Inteligenci to przede wszystkim ludzie wolnych zawodów, nie ograniczający swoich

(Niestety, szeregi takich inteligentów przerzedzają się.) Inspiracja działań inteligentów mogła
mieć charakter religijny lub pozareligijny.

Wróćmy jednak do stereotypów badań nad religią i Kościołem. Przykładowo

przyjrzyjmy się stosunkowo wysublimowanej postaci takich stereotypów mających swoje
źródła jeszcze w mysli ateistycznej XVIII i XIX w. Leszek Gajos w artykule Kościół a
przemiany współczesnego społeczeństwa polskiego** wysuwa jako podstawowe kwestie:
"problem relacji zachodzących pomiędzy Kościołem a społeczeństwem, po drugie, istotne jest
pytanie, w jaki sposób zmiany w społeczeństwie wymuszają zmiany w Kościele". Już takie
ustawienie problematyki jest archaiczne. Autor z góry zakłada, że istnieje jakieś
przeciwieństwo między wyalienowanym Kościołem i osobno rozwijającym się
"społeczeństwem". W XVIII w. we Francji częściowo tak mogło być, ale nie w Polsce w
latach dziewięćdziesiątych! Kościół jest nie tylko immanentną częścią tego społeczeństwa,
lecz, co więcej, instytucją, która zapewniła temu społeczeństwu narodową tożsamość
zagrożoną przez niemieckich i sowieckich ciemiężców. Zupełnie jest też wydumany
"problem" wymuszania zmian w Kościele pod wpływem tego społeczeństwa. To nie
"społeczeństwo" wymusza coś na Kościele, a jedynie małe grupy, mające

* Por. M. Kukiel, Spoleczna genealogia inteligencji polskiej, w: Historia w slup bie

teraźniejszości, Warszawa 1994; oraz D. Nałęcz, Sen o wtadzy. Inteligencja wobec
niepodległości, Warszawa 1994.

* "Nomos" 1994, nr 7-8.
%agraniczne wsparcie finansowe i logistyczne (ruch new age, ruch wolttomyślicielski,

ateistyczni intelektualiści hołubieni przez ZSRR, także ~łnansowo, swobodnie działający w
Europie Zachodniej w okresie po I wojnie światowej). Te m a ł e g r u p y usiłują narzucić
dominującej

__ większości wartości, wzory i normy nie zakotwiczone ani w tradycjach, _= ~i w

doświadczeniach historycznych społeczeństwa polskiego.

Dość przytoczyć wyniki sondażu OBOPu z lipca 1995 roku: na py

dnie "Jakie zachowania potępiamy?" 93 % badanych wymieniło "znie

ilYSŻanie symboli

religijnych". Taka jednomys'lność prawie ogółu bada

Iyc;h

wskazuje,

że

przeciwstawianie "społeczeństwa" - Kościołowi jest

zbawione sensu.

_ Wielka akcja ateizacji społeczeństwa dokonywana przez totalitarne

Listwo w Polsce w latach I 944-1989 również poniosła całkowitą klę

idę

(inaczej niż w byłej NRD, gdzie ok. 70% ludności deklaruje niewia

w Boga). Jak wiadomo, ok. 90% badanych w naszym kraju deklaruje tywiązanie do

religii i Kościoła katolickiego. Naturalnie, w niektórych gach pracowników umysłowych i
wśród części inteligencji przywiąie do religii i Kościoła jest mniejsze, o jakieś 20-30%.
Dotyczy to łaszcza tzw. lewicy ateistycznej i różnych małych grup młodzieży ~rchistów,
członków Unii Studentów Zydowskich i innych ugrupo

~tS). Również ta okoliczność podważa zasadność upowszechniania precz łe grupy

tezy o przeciwstawności społeczeństwo - Kościół.

Autor jednak brnie dalej i bez żadnego uzasadnienia stwierdza jakto była oczywista

prawda, że "współcześnie nasilają się procesy rozwi~;ku Kościoła i społeczeństwa" i dodaje:
"Autorzy aktualnych sonży opinii na temat roli Kościoła we współczesnym społeczeństwie
~i~uzują na obniżanie się jego znaczenia". W jaki sposób przeprowa~no te sondaże
(lekceważąc elementarne zasady warsztatu naukowe), będzie jeszcze kilkakrotnie mowa. Tu
należy zaznaczyć, że - mimo nwicznego upowszechniania przez małe grupy opiniotwórcze
pogląiż "obniża się znaczenie" Kościoła, jego autorytet moralny - jak yznaje cytowany autor:
"W Kościele społeczeństwo widzi więc nadal dło autorytetu moralnego i jednocześnie
instytucję, która może sprzyrazwiązywaniu problemów społecznych".

Mimo tego stwierdzenia, Leszek Gajos bezkrytycznie przyjął wyni~c~ndażu, w

którym wymuszano na ankietowanych odpowiedź, czy

33

~(!-`-Ę-ł(»I ..fLttlji!E' '·II·t~' ':Ittnt't'1CII~t44'll~~ I ~I:It !t';'t~ Illt- y\'l.lllw, t'/V

IIlISZ.B

(juti~ltk(ł .,(1(rlm(- slnty sl)alccr,eristW'u".' allw ury n:mr ; y ~ I c nl s ą_ () (. w n t u i

y, nk wyt(~xunliuły wt)hm' ali'r/y.~liw, t.,l~~lkiiw mafii I Illl~vl~ya:lr(uluwych
lu)chsztaplerGw - "(I<)hrru sIW v ~Illfl('l'rCIlstWU"? t'ry ilunc.ja autor(iw tego sondażu nic
hyla ur.yłcll:n!

SONDAZ NA POTWIERDZENIE Z GÓRY PRZYJĘTY('ił 7,Af.()'/I:N

I'It()I'~1(~ANI)()WYCH

W 1992 roku CBOS na zlecenie "Polityki" zrealizowało sondaż dotyczący opinii o

religii i Kościele. Rzecz jednak bardzo interesująca: odpowiednią ankietę opracowali nie
profesjonaliści, lecz dziennikarze i publicyści - Ewa Nowakowska, Janina Paradowska, Jerzy
Baczyński (red. naczelny "Polityki") oraz Wiesław Władyka. Centrum Badania Opinii
Społecznej wystąpiło tylko jako realizator w terenie sondażu oraz ośrodek zapewniający
obliczenia statystyczne. Raport opublikowała "Polityka" pod bombastycznym tytułem: Polski
kolulic_yzm areno clominini 1992*.

Tytuł jest wielce mylący, gdyż na podstawie ankiety w ogóle nie da się przedstawić

tak wielostronnego i złożonego zjawiska jak katolicyzm (to samo można powiedzieć o
protestantyzmie, islamie czy judaizmie). Nie wystarczy poznać pewnych opinii. Musimy też
orientować się w systemie wartości, w postawach (które przecież są czymś innym niż
przelotne opinie). Powinniśmy dysponować obserwacjami konkretnych środowisk i instytucji,
związanych z religią i Kościołem. Konieczna byłaby znajomość "mapy" wierzeń i praktyk
religijnych w r(>żnych częściach Polski oraz różnorodnych zależności np. między drogą
życiową ludzi i ich wierzeniami, między systemem wartości i potrzebami psychicznymi i
społecznymi. Tego wszystkiego w sondażu, oczywiście, nie mogło być, ale też, jak wynika z
analizy opracowania, autorom o to nie chodziło. Zależało im na zebraniu opinii dotyczących
kontrowersyjnych spraw, kwestii podejmowanych przez zdecydowanych krytyków Kościoła i
religii, na wykryciu jakichś sprzeczności w opiniach. Liczo

"Polityka" 1992, nr 49.
no wyraźnie na ustalenie, że religijność wiąże się z nietolerancją. Chciano wykazać, iż

wierzący są w konflikcie z hierarchią kościelną oraz z postulatami moralnymi i społecznymi
Kościoła (dokładnie tak samo propagandyści komunistyczni czynili w całym okresie
powojennym). Tego typu sondaż nie mógł mieć charakteru naukowego (nie można po prostu
dowolnie wybierać kilku spraw ważnych dla celów bieżącej propagandy, lecz trzeba
całościowo badać katolicyzm jako zjawisko społeczne i z góry nie przesądzać odpowiedzi na
podchwytliwe pytania).

Sami autorzy sondażu byli jednak zaskoczeni, że 95% badanych deklarowało, że są

wierzący, że nie utożsamiają wiary z praktykami religijnymi (z tego widać, że autorzy
traktowali uprzednio wierzących jak półgłówków), iż "wierzący są gotowi do rzeczowej
dyskusji o problemach współczesnego katolicyzmu i jego Kościoła" (widocznie i w to

- wątpiono). Nie udało się wykazać, że wierzący są nietolerancyjni (autorom sondażu

nie wystarczyło porównać choćby stosunku do "obcych" w Polsce i np. w Czechach, gdzie
spalono żywcem kilku Cyganów, czy w Niemczech, gdzie dochodzi do częstych fizycznych
napaści i podpaleń obiektów mieszkalnych i religijnych).

Szczególnie symptomatyczne były pytania (na które odpowiedzi można z góry

przewidzieć) skupione wokół tematu: "religia w życiu publicznym". Zapytano więc:

Czy jest Pani) za: 1. Obecnością symboli religijnych w miejscach publicznych? [a

gdyby pytano: "Obecnością symboli patriotycznych?" też wynik z góry można przewidzieć];
2. Nadawaniem oprawy religijnej uroczystościom państwowym? [podobny efekt dałoby
pytanie: "Nadawaniem oprawy uroczystościom państwowym w duchu marksizmu-
leninizmu"]; 3. Umieszczaniem zapisu o przestrzeganiu wartości chrześcijańskich w aktach
prawnych? [taki sam wynik dałoby pytanie: "Umieszczaniem zapisu o przyjaźni polsko-
radzieckiej w aktach prawnych"]; 4. Publicznym okazywaniem własnej religijności przez
urzędników państwowych? [odpowiedzi byłyby z pewnością podobne gdybyśmy zapytali:
"Publicznym okazywaniem własnego przywiązania do ruchu komunistycznego"]; 5. Cenzurą
chroniącą uczucia religijne wierzących? [zbliżony wynik dałoby pytanie: "Cenzurą chroniącą
przekonania ideowe obywateli"]; 6. Bezpośrednim angażowaniem się Kościoła w życie
polityczne? [tak samo odpowiadaliby ankietowani na zbliżone pytanie: "Bezpośrednim
angażowaniem się Partii - to znaczy PZPR - w prywatne spory między ludźmi"].

Starałem się wykazać, że przewidywane odpowiedzi opracowane przez publicystów

zostały tak pomyslane, że z góry wiadomo, jak odpo

~`1 ~ 35

wiedziałaby większość badanych; podobne odpowiedzi byłyby na pytania moje,

wymienione w nawiasach. Jeśli z góry można przewidywać wyniki - badania są
bezprzedmiotowe i nie mają wartości naukowej. Mogą być natomiast wykorzystywane w
walce politycznej, w tym przypadku prowadzonej przez "Politykę". I rzeczywiście, skoro
badani w 81,3% deklarują, że są przeciwni "bezpośredniemu angażowaniu się Kościoła w
życie polityczne" - redaktorzy "Polityki" od razu sugerują, ni mniej ni więcej, że z tego
powodu "Polityk (...) może atakować te zachowania Kościoła, które są jednoznacznym
wkraczaniem w sferę życia publicznego". Okazuje się więc, że sondaż spełnia rolę
podbudowywania działań polityków prowadzących walkę z Kościołem przy wykorzystaniu
opinii ankietowanych, jak pamiętamy - w 95% katolików! Zastosowano tu chwyt polegający
na tym, że informatorów pytano o kwestię ogólną ("wtrącanie się" Kościoła w życie
polityczne), natomiast omawiający ankietę sami dodają szczegóły, co zaliczają do tego
"wtrącania się". A przecież należało najpierw zapytać badanych, czy ich zdaniem jakieś
konkretne działania Episkopatu (jakie?) mogłyby świadczyć o tym, że Kościół w sposób
nieuzasadniony wypowiadał się w sprawach politycznych? O to jednak nie zapytano traktując
sprawę jako oczywistą, a tak się nie postępuje, jeśli sondaż ma być intelektualnie

uczciwy. Sondaż potraktowano ponadto _jak<> synonim Apokalipsy:
Osoby deklarujące się - stwicnlrają autorzy jnk" wiurr:lcu i praktykujące w takich

właśnie kwestiach jak penalizacja almri'li, i:,k:v rmcmulaw, używanie środków
antykoncepcyjnych, w wiyk.si".si niu pnlri~'I;y:l n:uu,wiska Kościoła i grona wojujących w
jego imieniu lu>litvks~m .Icmli wiyc ~Im nimnale.l liczby polskich konfliktów mamy
dorzucać .jcsrcm p~lmn. m mn wlasniu wydaje się niezwykle bolesny i najmniej potrzchny.
M"iv m~ i:umu"wag' m,w:l p<rlsk:l wojną i nową polską schizofrenią wystawiyjący'lit~iy
k:W ,lu h·I m uiyil~:l lun5hp.

Cóż za troska "Polityki" o katolicyzm! ,lak ~lol,rr.u auWrzy tego tygodnika życzą

Kościołowi, a on nic nic m<>żu r.r zmnim~!

Zarty na bok. Okazuje się, iż dricrmikati.u ..I'mlilyki" ni~· r«iumieją, że jeśli

stanowisko Kościoła rciini siy,ul y,inii :mrufawyclt katolików - to jest to zjawisko tak stare
jak l3jl~lj,. I'n,siS~ spr;tmlzić. ile miejsca poświęcali ewangeliści na wytykanie wiernym
mukmnsc~kwenc.ji i braku wytrwałości w wierze. Nawet Jezus t:tkiu r;trrmE~ sl:m-inl
swoim bli

skitu uczniom! A wynika to nie z faktu, że Jezus był "nieżyciowy", lecz po prostu z

faktu, że religia katolicka (jak każda inna) nie może schlebiać ludzkim słabościom, ale

przeciwnie, stawia wiernym duże wymagania, aby nie żyli jak istoty, które mogą robić co
chcą i jak chcą stosownie do swojej fizycznej natury. To właśnie religie nadają ludziom
poczucie godności i wzniosłości, dzięki czemu muszą stale przezwyciężać słabości swojej
natury*. Dlatego Kościoła nie można traktować jako instytucji politycznej, która na podstawie
głosowania ma realizować postulaty obywateli. Publicyści laiccy wpadli tu w pułapkę swojej
mentałności: zarzucają Kościołowi "wtrącanie się do życia publicznego", lecz w istocie
traktują Kościół jako instytucję polityczną, gdy jest on instytucją należącą do porządku
moralnego, a nie politycznego. Kościół, jeśli ma pozostać Kościołem, nie może po prostu
realizować kaprysów wiernych. To wierni muszą trwałe wartości Dekalogu stosować w
zmiennych okolicznościach życia.

Wróćmy jednak do autorów ankiety. Sądzili oni - był to 1992 rok że różnica zdań

między Kościołem jako instytucją nauczającą a współnotami wiernych - w sprawach
etycznych (np. oceny aborcji) "może zaowocować nową polską wojną"! Ten absurdalny osąd,
co można było z góry też przewidzieć - oczywiście się nie sprawdził. Dziennikarze z
"Polityki" ośmieszyli siebie i swój sondaż. Ale czy sama taka zapowiedź "wojny" nie
prowokowała, na zasadzie samospełniającej się przepowiedni, niepokojów społecznych? Na
szczęście masy katolików w Polsce nie czytają "Polityki" i nie ulegają sugestiom jej
redaktorów.

W interpretacji autorów "Polityki" była jeszcze inna - jak pamiętamy - groźna

przestroga, tak jakby akurat "Polityka", od lat zdecydowanie wrogo nastawiona do Kościoła
katolickiego i religii (a sprzyjająca innym wspólnotom religijnym i różnym sektom),
zatroskana była o życie duchowe wiernych. Mianowicie ostrzegano, że różnica zdań między
Kościołem a wiernymi może zaowocować "nową polską schizofrenią wystawiającą religię
katolicką na ciężką próbę". Nawet gdyby się tak

* Jak to ujął G. W. E Hegel: "Zdolność do poświęceń - oto najważniejsza cecha tych,

którzy należeć będą do królestwa dobra (...) każdy kto chce poświęcić się poprawie
człowieka, niech naprzód sprawdzi siebie i przekona się, czy w tej walce będzie umiał wyrzec
się wszystkiego, co poza tym mogłoby go jeszcze pociągać"; por. Życie Jezusa, Warszawa
1995.

36 3~

stało, "Polityka" powinna się cieszyć skoro zawsze była tak niechętna wobec kultury

religijnej. W sformułowaniu "Polityki" nie tylko chodzi jednak o wieszczenie "schizofrenii"
na tle religijnym, lecz ponadto 0 jakąś "polską" schizofrenię. Okazuje się więc, że to Polacy
mają jakąś szczególną (tu, co prawda, tylko potencjalną) podatność na taki rodzaj
"schizofrenii". Autorzy tej pseudo-teorii jakoś zapomnieli, że w polskich dziejach katolicyzm
na tle innych krajów (jak choćby Francja czy Anglia) wyróżniał się nie surowością w
przestrzeganiu nakazów i zakazów, ale łagodnością rzadką chyba w Europie. Jest to widoczne
nie tylko w twórczości choćby Kochanowskiego, a później Mickiewicza, Słowackiego i
Krasińskiego, lecz także w życiu codziennym zarówno wiernych katolików, jak również
zamieszkujących w Polsce wyznawców innych religii. Jeśli przez kilkaset lat nie było
zjawiska społecznego w postaci "schizofrenii" - dlaczego miałoby ono pojawić się teraz, w
dobie dominującego wpływu kosmopolitycznych treści areligijnych i ateistycznych,
upowszechnianych przez środki masowcgc> przekazu, w tym także przez "Politykę"?
Przestrogę "Polityki" nu~i.na więc chyba rozumieć tyłko jako zapowiedź zachęcania
wiernych dc, nicposhlszeństwa wobec hierarchii kościelnej, którą chciano by irolowae c>d
milionów wiernych (co już można obserwować na łamach niekt<irych tygodników i
dzienników centralnych i regionalnych).

Dziwi, dlaczego "Polityka" nie troszczy się o nasilunic się objawów "schizofrenii" u

wyznawców judaizmu, który - jak lrzyp>nu~iał niedawno w polskiej telewizji naczelny rabin

w Polsce (ten z Warszawy) wymaga od wiernych przestrzegania rygorystycznie pnad
sześciuset różnych nakazów i zakazów (a nie jest to łatwe,,jeśli na co dzień żyje się w
otoczeniu katolików, protestantów i prawosławnych). Skąd to wyczulenie - tak widoczne w
państwowej propagandzie antykościelnej w całym okresie powojennym (z różnym nasileniem
w zalci.ności od zmiennej taktyki władz) do 1989 roku? A przecież skład redakc,j i tego
tygodnika od 1957 roku zmieniał się. Ktoś więc czuwa nad zachowaniem dość trwałego
nastawienia wobec Kościoła i religii katolickiej? Pozostawmy tę kwestię otwartą. (Warto
dodać, że w styczniu 1997 r. możliwość "wojny cywilnej między zbiorowością laicką i
religijną" sygnalizowały badania sondażowe w Izraelu. Patrz: "Le Monde" z 11.l .1997:
Patrice Claude, Israel, La montće des "hommes en noir.")

NAJCZĘSTSZE BŁĘDY W SONDAŻACH
:E BŁĄD ZAMIANY SŁOWA "POPULARNOŚĆ" NA SŁOWO "ZAUFANIE"
Nagminnie (stosunkowo często czyni tak "Gazeta Wyborcza" i tygodnik "Wprost")

podaje się w informacji o sondażu w jednej rubryce CBOS o popularności polityków* a
poniżej: Komu ufamy najbardziej, po czym wymienia się kilka nazwisk. Ze wszystkich badań
sondażowych wiemy, że zdecydowanie inne uzyskuje się wyniki, gdy pytamy o
"popularność" (chociaż samo to słowo z pewnością wprowadza w błąd informatorów), a inne,
gdy pada pytanie o "zaufanie". Z reguły dużo mniej osób deklaruje zaufanie, co jest zresztą w
pełni zrozumiałe, lecz jak się okazuje - nie dla niektórych dziennikarzy. Ale jeśli domyślamy
się, kto w danym czasie jest stosunkowo "bardziej popularny" i chcemy zasugerować
czytelnikom, że "mamy do niego zaufanie", to w ten sposób wykorzystując sondaż możemy
ich dezorientować.

A gdybyśmy pytali, jaki proszek do prania jest najbardziej popularny, i na tej

podstawie pisalibyśmy: taki to a taki procent badanych ma zaufanie do tego proszku -
wiarygodność byłaby bardziej oczywista. Byłoby to zrozumiałe, gdyż stosunkowo łatwo
sprawdzić skuteczność działania proszku.

BŁĄD BRAKU SZERSZYCH INFORMACJI U RESPONDENTÓW
Jak pamiętamy, jedną z kardynalnych zasad sondażu jest pytanie informatorów tylko o

to, co jest im znane, o czym mają dostateczne rozeznanie. Publikowane wyniki sondaży w
naszych mediach z reguły nie przestrzegają tej zasady. Na przykład Pracownia Badań Społecz

"Gazeta Wyborcza" 1995, nr z 29. 06.
3R 39

nych w Sopocie (której sondaże często relacjonuje dziennik "Rzeczpospolita")

postawiła informatorom pytanie: "Czy zgadza się Pan(i), czy też nie zgadza na sposób, w jaki
Lech Wałęsa sprawuje urząd prezydenta RP?". Pytanie jest jasne i jednoznaczne. Ale zupełnie
nie wiemy, jaki procent badanych w ogóle nie interesuje się polityką, gdyż sondaż tego nie
wyjaśnia. Skądinąd wiadomo, że wśród kobiet jest takich osób ok. 80%, a wśród mężczyzn
ok. 40%. Jak więc osoby, które nie interesują się polityką, mogą sensownie oceniać kogoś,
kto tę politykę realizuje? Nie zbadano również, czy dany informator ma bezstronne
informacje, czym zajmował się prezydent, np. w ostatnim półroczu. Nie pytano, skąd
informator czerpie dane o sprawach, którymi zajmował się prezydent (nie jest przecież
obojętne, czy na podstawie tych gazet, które systematycznie prowadzą przeciw niemu
kampanię niechęci, czy też na podstawie wypowiedzi jakichś polityków, czy dziennikarzy,
czy wreszcie na podstawie własnego rozeznania).

W komentarzach prasowych, radiowych czy telewizyjnych trudno byłoby znaleźć

informację, że krytyka wobec szefa państwa prowadzona jest w zmasowany sposób i
maksymalnie niewybredny, zwłaszcza na łamach tygodnika wydawanego przez byłego
rzecznika rządu Jaruzelskiego, a rzecznik ten dał się wówczas poznać jako notoryczny kłamca
i cynik. Dlaczego teraz miałby być bardziej rzeczowy i odpowiedzialny za słowo, skoro nawet

wielu złodziei-biznesmenów jest bezkarnych, nie mówiąc już o bezkarności wielu wysokich
urzędników państwowych. Badacz musi obiektywnie gromadzić dane o opiniach
informatorów niezależnie od tego, czy osobiście odpowiada mu działalność danego polityka.

W tej konkretnej sprawie* - w ocenie prezydenta - inne uzyskiwano wyniki w

zależności od sformułowania pytania. Gdy pytano w listopadzie 1994 r. o sposób
sprawowania urzędu - aprobowało go poniżej 20% badanych, ale w zbliżonym czasie, gdy
postawiono pytanie, czy dana osoba opowiada się za "przyznaniem większych uprawnień
prezydentowi" ok. 30% było tego zdania. Jes'li więc uważa się, że prezydent ma za małe
uprawnienia, to przecież może to utrudniać krytykowany sposób sprawowania urzędu.

* Por. ,.RzccxPoaPolita" Ir)~)~1, nr 297.
Zapewne jeszcze inne wyniki by uzyskano, gdyby pytano, czy prezydent jest

skutecznym politykiem albo - czy jest lepszym czy gorszym prezydentem niż prezydent Rosji,
lub - czy inny polityk w służbie państwowej po 1989 roku ma większe czy mniejsze zasługi
dla Polski.

Sposób sformułowania pytania, dobór jego treści pod kątem utajonej krytyki czy

aprobaty - w zdecydowany sposób może wpływać na uzyskane wyniki. Zwłaszcza w sytuacji,
gdy w ogóle nie pytamy, czy informator interesuje się polityką.

BŁĄD ZAKAMUFLOWANEGO UPRZEDZENIA
Sondaż z istoty swej powinien być pozbawiony podstępnych założeń politycznych.

Osobiste sympatie badacza w żaden sposób nie powinny wpływać na sposób stawiania pytań
ankietowanym. Tak byłoby, gdyby sondaże były przeprowadzane dla celów naukowych. U
nas obecnie zamawiający sondaż na dany temat oczekują przeważnie nie obiektywnych
badań, lecz danych, które można wykorzystać na rzecz określonej linii politycznej, w interesie
danej grupy czy partii. Ośrodek badawczy chce zarobić jak najwięcej. Wprawdzie wszystkich
pracowników nauki obowiązuje kodeks etyczny, ale dla pieniędzy niektórzy gotowi są łamać
zasady etyczne.

Przykładem takiego sondażu jest pytanie: "Czy zgadza się Pani) na sposób, w jaki

sprawują swój urząd: 1) Prezydent Lech Wałęsa, 2) Premier Józef Oleksy?"

Przewidziano trzy odpowiedzi: tak, nie, trudno powiedzieć.
Już wymyslenie tego pytania wskazuje, że określonej opcji politycznej nie podoba się

osoba prezydenta i to zapewne z kilku względów. Aby niechęć ta nie była zbyt czytelna,
pytanie sformułowano tak, by ankietowani byli przekonani, że nie ocenia się prezydenta jako
człowieka, lecz sposób "sprawowania swojego urzędu". Od razu nasuwa się pytanie, skąd
zwykły obywatel, gospodyni domowa czy emeryt lub urzędniczka na poczcie ma wiedzieć,
jak prezydent sprawuje swój urząd? Skądinąd wiadomo, że tylko mała część społeczeństwa
interesuje się

4() 41

sprawami politycznymi, np. tylko 4°~o badanych zamierza spotkać się z jakimś

kandydatem na prezydenta, co wskazuje na całkowitą obojętność w sprawach politycznych.

Nie pytano ankietowanych, j a k p o w i n i e n sprawować swój urząd prezydent, a to

dopiero byłoby wskaźnikiem oczekiwań i mogłoby stanowić podstawę oceny aktualnego
sprawowania urzędu prezydenckiego.

Następnie powinno się postawić pytanie, jakimi sprawami zajmował się prezydent -

zdaniem ankietowanych - np. w okresie ostatnich sześciu miesięcy. Wtedy można zapytać
dopiero, które z tych spraw były ewentualnie właściwie rozwiązywane, a które niewłaściwie
(jeśli dana osoba miałaby na temat coś do powiedzenia).

Ale to nie wszystko. Rzetelne badanie sondażowe powinno też obejmować kwestię,

czy zdaniem badanych prezydent ma możliwość: a) wpływania na decyzje rządu w sprawach

gospodarczych, b) politycznych, c) finansowych. Następnie, czy na arenie międzynarodowej
prezydent cieszy się uznaniem.

Celowe byłoby też pytanie czy prezydent Lech Wałęsa więcej (czy mniej) zrobił dla

Polski niż np. prezydent Jelcyn dla Rosji oraz prezydent Clinton dla USA (ci, którzy mieliby
zdanie w tej kwestii, mogliby być zapytani, skąd przeważnie mają informacje na temat: a)
prezydenta Wałęsy, b) prezydenta Jelcyna, c) prezydenta Clintona).

Dopiero tego typu sondaż mógłby rzetelnie informować o opiniach na temat

działalności prezydenta. Główne pytanie nie mogłoby jednak brzmieć "czy zgadza się Pani)
na sposób, w jaki sprawuje swój urząd" (prezydent, premier) lecz raczej: "oczekuję od
prezydenta (premiera), aby swój urząd wykorzystał do...", a następne dopiero pytanie
sprawdzałoby to oczekiwanie: "czy prezydent spełnił jakieś Pana(i) oczekiwania? Jakie? A
jeśli nie, to których nie spełnił?"

Taki sondaż dostarczyłby obszernej wiedzy o stanie świadomości społecznej bez

sugerowania czegokolwiek ankietowanym.

BŁĄD ABSURDALNOŚCI PYTANIA
Tygodnik "Wprost" przytoczył za CBOS informację o sondażu (z czerwca 1995 r.) na

temat "popularności Kościoła rzymskokatolickiego"*. Do tekstu dołączony jest wykres
mający ilustrować "dezaprobatę" i "aprobatę".

Trudno o wyraźniejszą absurdalność. Słowo "popularność" w żadnej mierze nie może

się odnosić do takich instytucji jak Kościół, rodzina czy gmina żydowska. Pomijając już
znaną wieloznaczność słowa "popularność" (popularny, niepopularny), które część osób, w
tym przypadku czytelników, może utożsamiać z rozgłosem, z nagłośnieniem spraw
związanych z Kościołem w różnych środkach masowego przekazu, a część z przychylnością
wobec działań Kościoła - termin ten ponadto jest po prostu niestosowny do przedmiotu badań.
Jeśli pytamy o popularność jakiejś piosenkarki, mniej więcej wiemy, o co chodzi. Nuwct jeśli
chodzi o znajomość popularnego leku - można by wymienić np. polopirynę czy "tabletki z
krzyżykiem". Ale co miałoby znaczyć, że popularna jest rodzina czy Kościół? Nie wiadomo.
A te dodatkowe słowa, na które mają zareagować informatorzy: "aprobata", "dezaprobata" -
co miałoby oznaczać, że ktoś nie aprobuje popularności albo że ją aprobuje? Co wynika z
tego, że ktoś nie aprobuje rozgłosu Kościoła?

Z podstawowych reguł przeprowadzania sondaży wiemy, że badacz nie powinien

stawiać pytań, które dla informatorów są wieloznaczne, mogą ich wprowadzać w błąd, a
publikowane odpowiedzi bałamutnie wpływać na opinię publiczną. Zwłaszcza jes'li słowo
"popularność" dziennikarz przekłada na słowo "aprobata" (czy "dezaprobata") i przy pomocy
tego tricku triumfalnie stwierdza jako pewnik, że społeczeństwo polskie w takim to a takim
procencie coś aprobuje.

"Wprost" 1995, nr 27.
4:ś

BE.ĄD OGÓLNIKOWOŚCI W SONDAZACH rile; czy też ukazujących

sposoby lepszego współżycia ze sobą ludzi

z różnych grup społecznych. z różnych warstw i klas).

Opinie telewidzów mogą być poznawczo ciekawe, jeśli badani orien-

W sondażu przeprowadzonym w czerwcu 1995 na temat wpływu tują się w

danej sprawie. Jeśli jednak pytamy ich, czy programy telewi-

telewizji publicznej na odbiorców zastosowano po dwie skrajne oceny zji

"wzbudzają poszanowanie dla tradycji narodowej" to od razu nasu-

w danej kwestii. Wyglądało to tak: wa się kwestia: jakie programy. Bo

przecież telewizja jako taka, jako

Programy TvP SA:

całość programowa, nie może ani "wzbudzać

poszanowania dla trady-

cji", ani nie wzbudzać, po prostu takie pytanie jest zbyt ogólnikowe. Co

wzbudzają poszanowanie dla tradycji narodowej 51

innego

gdybyśmy

pytali o ocenę konkretnego filmu, reportażu czy dys-

zniechęcają do tradycji narodowej 13

kusji. Zadając takie ogólnikowe

pytania skłaniamy telewidzów do zu-

zachęcają do rzetelnej pracy lub nauki 49 pełnie intuicyjnego formułowania

odpowiedzi, jak się to mówi, pi razy

wpływają na brak szacunku do pracy lub nauki 19 oko.

Nawet

ktoś

inteligentny i wykształcony skąd ma wiedzieć, czy te-

uczą szacunku dla każdego człowieka 47 lewizja

ogóle

"wzbudza

poszanowanie dla tradycji"? Jeśli dany infor-

uczą pogardy, braku szacunku dla Iudzi 14 mator ma nawet coś konkretnego

na myśli, to jednak inny przypomina

wyrabiają dobry gust, pokazują to co jest modne 45sobie odmienny program, a

więc ich stwierdzenia nie będą porówny-

rozdrażniają

pokazując kosztowne ubio

i luksusow

Walne, a to jest waruriklem "podllCZarila" oplrili OdblorCÓw.

omy

dobrze wpływają na życie rodzinne 39

źle wpływają na życie rodzinne 2o Inne pytanie: programy TVP "zachęcają

do rzetelnej pracy i nauki"

umacniają religijność, przyciągają do wiary 31

zawiera podstawowy błąd

warsztatowy: nie można w jednym pytaniu

zrażają do spraw wiary i religii 23 wymienić dwóch różnych kwestii. Co

innego "zachęcanie do rzetelnej"

łagodzą obyczaje 29 pracy a co innego do nauki. "Zachęcanie do rzetelnej"

nauki może się

wpływają na zwiększenie brutalności w życiu codziennym 32

wpływają na zmniejszenie przestępczości 29

odnosić

głównie

młodzieży, a zachęcanie do rzetelnej pracy ważne

wpływają na wzrost przestępczości 41

jest dla wszystkich dorosłych

telewidzów. Ale jak ustalić, czy telewizja

zachęca do rzetelnej pracy i nauki, jeśli emituje się mnóstwo progra-

Sondaż OBOPu na próbie reprezentatywnej

mÓw O zróżnlCOwallej treśCl?

Cele tego sondażu nie są zbyt jasne. Mogłoby się wydawać

TY~o

badania o charakterze eksperymentu społecznego mogłyby

że cho-

dostarczyć odpowiednich danych. Mogłoby to być zaaranżowane w na-

dziło po prostu o poznanie opinii telewidzów na dane kwestie szcze-

- stępujący sposób: w ramach programu dla rolników popularyzowano-

gółowe związane z tematem w p ł y w u telewizji

bez względu na to

by konkretne sposoby zwalczania np. stonki ziemniaczanej. Następnie

czy odbiorcy telewizji orientują się w tych sprawach czy też nie

Same

trzeba by wylosować do badań rolników, którzy ten program oglądali

opinie telewidzów mają pewne znaczenie jako obraz stanu świadomości

- i sprawdzić, czy zastosowali się oni do zaleceń danego programu. I

do-

publiczności telewizyjnej. Jednak nawet przy takim celu sondażu waż-

_ piero na tej podstawie można by pytać (rolników, a nie tych, którzy

ne jest, aby odbiorcy programów telewizyjnych dobrze rozumieli dane

nigdy takich programów nie oglądają), czy telewizja, w jakichś swoich

stwierdzenia (w ramach całej kafeterii możliwych odpowiedzi) ki"

Wsz

" i

nej pracy

stkie wymienione wyżej stwierdzenia (które badani mieli w

oso

bierać) s

no "

o rzete

nej nau

np. serialach "zachęca do rzete

kż

Jeśli jednak pytamy w s z y s t k i c h z próby reprezentatywnej (ta

jasne - może poza zwrotem "łagodzą obyczaje" (nie wiadomo, czy cho- tych,

którzy w ogóle na ten temat nic nie wiedzą) - wówczas uzyskuje-

dzi tu o popularyzowanie przez telewizję programów ukazujących więk- my

co najwyżej intuicyjne wypowiedzi (na wyczucie, bo wypada coś

szą swobodę zachowań, bez względu na to czy są one naganne moral-

ankieterowi powiedzieć).

Podobnie ma się sprawa ze stwierdzeniem, że programy TVP "dobrze wpływają na

życie rodzinne" lub że .,źle wpływają na życie rodzinne". Skąd telewidz ma to wiedzieć? Na
jakiej podstawie? Mamy tu zresztą jeszcze inny aspekt sprawy. Może przecież być tak, że
same programy telewizyjne bezpośrednio nie wpływają na życie rodzinne ani w złym, ani w
dobrym kierunku, ale ponieważ c z ę s t o o g 1 ą d a s i ę j e z c a ł ą r o d z i n ą w tym sensie
telewizja może sprzyjać życiu rodzinnemu, ale nie ze względu na s w o i s t e p r o g r a m y,
lecz na sam fakt w s p ó 1 n e g o oglądania (a przy okazji dyskutowania, odnoszenia do siebie
różnych obserwacji). Telewizja w tym przypadku byłaby tylko p r e t e k s t e m wspólnego
spotkania rodziny.

W zestawie pytań, na które mieli odpowiedzieć telewidzowie brakło bardzo istotnych,

np. takich: czy telewizja w ogóle wpływa na sposób myslenia ludzi (i osobno), na ludzkie
zachowania; czy jest uzasadnione, aby dopatrywać się w telewizji wpływu pożądanego albo

niepożądanego? A może to co upowszechnia telewizja ma mały wpływ na telewidzów, bo jest
on równoważony przez radio i prasę?

Takich kwestii można by wymienić więcej. Omawiany sondaż w najlepszym wypadku

informuje o d o m y s ł a c h telewidzów, a nie o ich przekonaniach; tym bardziej, że nie było
pytania, czy dany telewidz sam kiedykolwiek się zastanawiał nad tym, jaki jest wpływ
telewizji na obyczaje, postawy i poglądy ludzi (choćby tych, którzy stale oglądają
przynajmniej niektóre programy).

BŁĄD FIKCYJNOŚCI PROBLEMU BADAWCZEGO
Na łamach "Gazety Wyborczej" pewien profesor psychologii, a równocześnie autor

wielu sondaży w jednym z ośrodków badania opinii, opublikował obszerny raport* na temat
stanu umysłów Polaków. Podstawą był sondaż na temat: "Kto nas krzywdzi?". Rzadko się
zdarza, aby tak przejrzyście ktoś przedstawił wyniki swoich badań w przekonaniu, że
odkrywa ważne cechy osobowości Polaków.

"Gazeta Wyhrncza" 1995, nr z 25-26. 02.
Badaniami objęto 1050 osób dorosłych (próba reprezentatywna). Wszystkie wnioski

autora sondażu są pochodną zasadniczego pytania: "Czy czuje się Pan(Pani) osobiście
skrzywdzony(a) przez...?" W tym miejscu wymieniono 15 potencjalnych "krzywdzicieli":

Kto nas krzywdzi?

tak (%)

obecny rząd

ludzie bogacący się 46

prezydent

nowy ład po 1989 r. 41

stary ład sprzed 1989 r.

urzędy 2g

"Solidarność" 24

przełożeni w pracy 19

Rosjanie

Niemcy

', 17

Kościół katolicki

I 12

żona/mąż policja/prokuratura Zydzi
rodzice
Trudno byłoby wymyslić równie wydumany sondaż sądząc tylko z samego

opublikowanego tekstu. Informuje on nie tyle o stanie umysłów społeczeństwa polskiego, lecz
raczej o sposobie myślenia autora sondażu.

Pytanie "Kto nas krzywdzi?" jest zupełnie sztuczne, ludzie na ogół w ten sposób nie

ustosunkowują się do otaczającego świata. Pytanie to jest zbyt abstrakcyjne i musi
prowokować do udzielania fikcyjnych odpowiedzi. Autor sondażu być może obawiał się tego.
Postanowił więc sam z góry wytypować potencjalnych "krzywdzicieli" i skłonić bada

46 47

Podobnie ma się sprawa ze stwierdzeniem, że programy TVP "dobrze wpływają na

W zestawie pytań, na które mieli odpowiedzieć telewidzowie brakło bardzo istotnych,

np. takich: czy telewizja w ogóle wpływa na sposób myślenia ludzi (i osobno), na ludzkie
zachowania; czy jest uzasadnione, aby dopatrywać się w telewizji wpływu pożądanego albo
niepożądanego? A może to co upowszechnia telewizja ma mały wpływ na telewidzów, bo jest
on równoważony przez radio i prasę?

Takich kwestii można by wymienić więcej. Omawiany sondaż w najlepszym wypadku

BŁĄD FIKCYJNOŚCI PROBLEMU BADAW('Z.1?G()
Na łamach "Gazety Wyborczej" pewien profesor psychologii, a równocześnie autor

* "Gazeta Wyborcza" 1995, nr z 25-26. 02.
Badaniami objęto 1050 osób dorosłych (próba reprezentatywna). Wszystkie wnioski

autora sondażu są pochodną zasadniczego pytania: "Czy czuje się Pan(Pani) osobiście
skrzywdzony(a) przez...?" W tym miejscu wymieniono 15 potencjalnych "krzywdzicieli":

Kto nas krzywdzi?

tak (%)

obecny rząd

ludzie bogacący się 46

prezydent

nowy lad po 1989 r. 41

stary lad sprzed 1989 r.

urzędy 28

"Solidarność" ' 24

przełożeni w pracy 19

Rosjanie 18 Niemcy 17 Kościót katolicki 12
żona/mąż policja/prokuratura Żydzi
rodzice
Trudno byłoby wymys'lić równie wydumany sondaż sądząc tylko z samego

opublikowanego tekstu. Informuje on nie tyle o stanie umysłów społeczeństwa polskiego, lecz
raczej o sposobie mys'lenia autora sondażu.

Pytanie "Kto nas krzywdzi?" jest zupełnie sztuczne, ludzie na ogół w ten sposób nie

10 47

nych do wyboru tych "krzywdzicieli" i tu właśnie dowiadujemy się, jaką mentalność

reprezentuje autor (kogo potencjalnie obwinia). Te błędy są widoczne na pierwszy rzut oka.
Postanowiliśmy jednak empirycznie sprawdzić nasze obawy.

Katedra Socjologii AE w Krakowie na próbie reprezentatywnej mieszkańców

Krakowa, w lipcu 1995 roku, przeprowadziła sondaż stawiając badanym również pytanie:
"Czy czuje się Pan (Pani) osobiście skrzywdzony(a)?", j e d n a k j a k o p y t a n i e o t w a r t
e (bez wyszczególniania potencjalnych "krzywdzicieli"). Wyniki okazały się szokujące: 82%
badanych nie mogło zrozumieć o co chodzi! Pytano więc, czy ćhodzi o "krzywdy" moralne

czy materialne, czy pytanie się odnosi do złej woli osób czy instytucji, czy "krzywdzący"
osobiście coś złego uczynił osobie badanej czy jakiejś zbiorowości (grupie, np. rodzinie), z
którą osoba badana mogłaby się identyfikować. Nie jest też jasne, czy badany ma uważać, że
ktoś go świadomie "krzywdzi" bądź wynika to z przyczyn obiektywnych łub
nieprzewidzianych przez samego "krzywdziciela". Jeśli pytanie jest tak wieloznaczne -
stanowi to o bezzasadności takich badań w ogóle.

Naturalnie mogliśmy skłonić badanych, aby wybierali potencjalnych "krzywdzicieli"

spośród zasugerowanych im możliwości, tak jak to uczynił autor tej koncepcji badań. Rzecz
w tym jednak, że chcieliśmy uniknąć podsuwania badanym fikcyjnych "krzywdzicieli". Ich
wykaz był "wydumany", ale ponadto wymieszano w nim różne poziomy logiczne: co innego
dopatrywać się ewentualnych "krzywdzicieli" wśród mężów (żon), co innego w różnych
instytucjach państwowych takich jak rząd, policja (prokuratura), jeszcze inny poziom
podziału logicznego stanowiliby "obcy" (Niemcy, Rosjanie, Zydzi), i jeszcze inny poziom-
różne grupy społeczne ("ludzie bogacący się", "przełożeni w pracy"). Gdyby przewidziano
pytania osobno dla każdego poziomu - wiarygodność deklaracji ze strony informatorów
byłaby większa.

Zastrzeżenie wzbudzali "krzywdziciele" wymienieni tu w poziomie logicznym "obcy".

Posługiwanie się ogólnym określeniem "Niemcy", "Rosjanie", "Zydzi" jest wyjątkowo
błędne: zarówno z naukowo-warsztatowego punktu widzenia, jak też ogólno-
metodologicznego. Mianowicie te ogólne terminy (Niemcy, Rosjanie, Zydzi) wprowadzały w
błąd informatorów, gdyż zamazywały zasadniczą różnicę między zwy

kłymi Rosjanami, Niemcami czy Zydami, a wysokimi funkcjonariuszami

politycznymi, partyjnymi i administracyjnymi (cywilnymi i wojskowymi), którzy decydowali
o śmierci i życiu Polaków czy to pod okupacją hitlerowską, czy sowiecką, czy pod rządami
podległych ZSRR funkcjonariuszy władz bezpieczeństwa i władz politycznych (w większości
pochodzenia żydowskiego), którzy pełnili funkcje kierownicze w latach 1944-1989 w Polsce.

Posługując się ogólnymi terminami (Niemcy, Rosjanie, Zydzi) upowszechniano w

toku badań stereotypy narodowe zamiast unikać takich sytuacji, maksymalnie
upraszczających wzajemne stosunki między ludźmi o odmiennym pochodzeniu etnicznym.
Tego wszystkiego pragnęliśmy się wystrzegać sprawdzając w praktyce główny temat badań
ustalony w badaniach omawianych w "Gazecie Wyborczej".

Postawiliśmy więc naszym badanym (980 osobom) inaczej sformułowane pytanie:

"Jak Pan (Pani) sądzi, czy ktoś (lub coś) nas krzywdzi jako naród?" (tak, nie). "Jeśli tak, to
proszę wymienić kto (lub co) wyrządza nam jako narodowi największą krzywdę?".

Nic nie sugerując - chcieliśmy, aby sami badani wyrazili swoją opinię. Uzyskaliśmy

całkiem odmienny obraz umysłowości Polaków, nie skażony z góry podsuwanymi,
wyimaginowanymi "odpowiedziami". Poza tym zamiast pytać o to, czy badany o s o b i ś c i e
doświadczył krzywdy, przenieśliśmy to poczucie na grunt bardziej obiektywny - na
ewentualną krzywdę wobec narodu. W ten sposób uniknęliśmy sytuacji, w której dany
informator miałby zdradzać swoje intymne doświadczenia (np. konflikty z mężem lub żoną),
co na ogół czyni się niechętnie, jes'li w ogóle nie przemilcza się. Chodziło też o to, że -
zwłaszcza młodzi ludzie, do lat 20 - mogli w ogóle na razie nie doświadczać o s ob i ś c i e
krzywdy, ale mają opinię na temat tego, co krzywdzi nas j a k o n a r ó d. Sformułowane przez
nas pytanie dawało im szerokie możliwości wypowiedzenia się. 90% badanych udzieliło
odpowiednich informacji (jaki procent informatorów wypowiedziało się w krytykowanych
badaniach - niestety nie podano).

48 49

Jak Pani) sądzi, czy ktoś (lub coś) nas krzywdzi jako naród? Nasze ustalenia wskazują,

że w zależności od sposobu postawienia .Ieśli tak, to proszę wymienić kto pub co) wyrządza

nam jako narodowi pytania oraz w zależności od tego, czy badanym podsuwa się pewne
największą krzywdę? odpowiedzi, czy też pozwala na swobodne wypowiedzi, uzyskuje się

całkiem odmienne wyniki. tak (%)
sprytni politycy, którzy przede wszystkim dbają o swoje ', interesy (i zbliżone opinie)

partie polityczne postkomunistyczne '

sami sobie szkodzimy wybierając niewłaściwych polityków

ludzie skorumpowani i przestępcy wśród biznesmenów

i wysokich urzędników

wschodni sąsiad I

mafie, ludzie podziemia gospodarczego

bezmyślne naśladownictwo Wschodu (dawniej) i Zachodu

(obecnie) I

ludzie niekompetentni we wszystkich dziedzinach życia i 7

własne lenistwo umysłowe i głupota i

inne czynniki ' 3

Zestawienie powyższe - w porównaniu z tabelą wymienioną wcześniej - wykazuje

zasadnicze różnice. Tylko pojedyncze osoby wymieniały jako krzywdzicieli narodu policję,
prokuraturę, Niemców, Zydów czy ludzi "bogacących się" oraz rodziców. Łącznie tylko 3
procent badanych wyrażało takie opinie. Najwięcej zastrzeżeń sformułowano w stosunku do
skorumpowanych polityków oraz nieuczciwych biznesmenów i wysokich urzędników, i
świata przestępczego. Interesujące są krytyczne opinie o bezmyślnym naśladowaniu wzorów
życia ze Wschodu i Zachodu oraz o niekompetencji pracowników w różnych instytucjach.
Istotne jest także dostrzeżenie "własnych wad" Polaków (egoizmu, lenistwa, wad
osobowości), co wskazuje, że badani mają świadomość słabości rodaków.

Tablica wspomnianego na wstępie psychologa podsuwała badanym niechęć do

"Solidarności", Kościoła katolickiego, do Niemców, do prezydenta i rodziców. Nasze wyniki
wskazują, że badani w większości nie dostrzegają "krzywdzicieli" tam, gdzie im to
sugerowano.

BŁĄD BEZZASADNEGO PORÓWNYWANIA
"Gazeta Wyborcza" jedną z relacji dotyczących sondaży zatytułowała Kośció~ w

dołku*. Chodziło o wyniki sondażu Centrum Badania Opinii Społecznej na temat: "Aprobata
dla instytucji publicznych". W Polsce - jak wiadomo - mamy wiele tysięcy różnego rodzaju
instytucji. Ale CBOS, które prowadzi sondaże na zlecenia (a kosztują one setki tysięcy
nowych złotych) wyselekcjonowało tylko kilka instytucji: Polskie Radio, wojsko, TVP,
rzecznika praw obywatelskich, policję, samorząd lokalny, Najwyższą Izbę Kontroli, Kościół
katolicki, rząd, Sejm, Senat, prezydenta.

Trudno o gorsze zestawienie z naukowego punktu widzenia. Jest to typowy groch z

kapustą (który zresztą smakuje nieźle), tymczasem wyselekcjonowany zestaw instytucji jest
wręcz absurdalny. Jesli w zestawie jest radio, dlaczego nie ma prasy? Jes'li jest Kościół
katolicki, dlaczego nie ma Kościoła prawosławnego czy gminy żydowskiej (są już obecnie w
kilkunastu miejscowościach)? Jes'li jest Sejm i Senat, dlaczego nie ma sądownictwa? Ale i tak
opinie o tych instytucjach nie mają wartości poznawczej. Bo cóż dzisiaj (gdy działają
rozgłośnie państwowe i prywatne) znaczy, że ktoś "aprobuje" radio? Ale jakie radio i jakie
programy? Podobnie, co to znaczy, że ktoś "aprobuje" telewizję? Czy jako swoisty środek
przekazu (są tacy, którzy z zasady nie oglądają telewizji, nie tylko u nas ale także w USA, w
Wielkiej Brytanii czy w Holandii, co mogłem osobiście zaobserwować)? Czy ktoś "aprobuje"
tylko wiadomości (dzienniki), czy także filmy kryminalne i obyczajowo-obsceniczne? Czy
programy dla dzieci czy fantastykę?

"Gazeta Wyborcza" 1995, nr 176.
SO 51

Jeśli każda badana osoba co innego ma na myśli aprobując lub nie aprobując radia czy

telewizji - to "podliczanie" tych odpowiedzi jest elementarnym błędem warsztatowym, nawet
studenci nie mogą takich błędów popełniać, jeśli chcą zaliczyć egzamin z metod badań
sondażowych.

Wątpliwości jest więcej. Co to znaczy, że ktoś np. nie aprobuje wojska? Czy chodzi

mu o stan wyposażenia bojowego, czy o kadrę szkoleniową lub dowódczą? Czy ocenia się
kierownictwo resortu obrony, czy służbę wojskową jako taką?

Gdy mowa o "samorządzie lokalnym" czy chodzi o uprawnienia czy o aktualny stan

kadrowy na danym terenie? Czy chodzi o sposób respektowania woli mieszkańców, czy o
występujące pod szyldem samorządu - kliki i mafie lokalne?

Również ocena policji nie może być pojmowana jednoznacznie (a jest to kardynalna

zasada badań sondażowych). Czy ma się na mysli aprobatę działań policji drogowej, czy tych
wydziałów, które zwalczają nadużycia lub przeciwdziałają zaburzeniom porządku
publicznego? Czy chodzi o aprobatę dla kierownictwa policji czy lokalne komendy? We
wszystkich tych sprawach mogą być istotne różnice zdań między informatorami.

Jeśli ktoś ma oceniać Kościół katolicki, to czy chodzi o aprobatę dla wierzeń? Czy dla

praktyk religijnych? Czy chodzi o tradycje religijne, czy zasady moralne głoszone przez
Kościół? Czy informator ma oceniać swoją wiarę, swojego proboszcza, czy episkopat,
prymasa lub poszczególnych biskupów? Czy chodzi o ocenę roli Kościoła jako instytucji
stojącej na straży zasad życia społecznego? Czy aprobuje się episkopat jako instytucję
przeciwstawiającą się nihilizmowi moralnemu, czy jako reprezentanta interesów
ogólnospołecznych? Wszystkie te kwestie musiałyby być rozpatrywane osobno i to w
kontekście wiedzy danego informatora. Jeśli dana osoba nic nie wie na temat postulatów
Kościoła, np. w sprawach polityki wobec rodziny, nie może przecież oceniać pod tym
względem tej instytucji.

Oczekuje się od informatorów oceny prezydenta. Ale znów: czy chodzi o to, czemu

się przeciwstawiał nie chcąc zatwierdzić rządowego programu komercjalizacji
przedsiębiorstw? Czy o to, że zablokował nominację byłego superszpiega, w USA skazanego
na dożywocie, na

szefa polskich służb wywiadowczych? Czy też chodzi o sposób wyrażania się

prezydenta przy różnych okazjach? Czy informator ma oceniać zaproszenie przez prezydenta
szefów państw z okazji 50-lecia zakończenia wojny przeciw Trzeciej Rzeszy? A jak ma
oceniać działania prezydenta ktoś, kto w ogóle nie interesuje się polityką?

To samo dotyczy oceny rządu czy Sejmu i Senatu: tylko ktoś, kto orientuje się w tych

sprawach, śledzi posiedzenia tych instytucji, wie czym się zajmowały - np. w ostatnim
półroczu - mógłby coś sensownego powiedzieć.

Dlaczego więc przeprowadza się w sposób tak niekompetentny, nieprofesjonalny i

kompromitujący w świetle naukowych zasad - sondaże? Mógłby ktoś powiedzieć: zapłacono
im mnóstwo pieniędzy - więc nie chcieli rezygnować z zysku. Ale przecież szanująca się
instytucja nie może, kierując się względami wyłącznie komercjalnymi, do tego stopnia się
poniżać.

Osobna sprawa, jak przedstawiono w cytowanej "Gazecie Wyborczej" wyniki sondażu

z 7-12 lipca 1995 roku. Tytuł notatki brzmiał: Kościół w dołku. Ale w tekście napisano: "W
lipcu - w porównaniu z majem - spadła społeczna aprobata dla Sejmu (0 11 %), rzecznika
praw obywatelskich (0 10%), Senatu i NIK (po 8%)". Chociaż aprobata dla Sejmu spadła w
wyższym stopniu niż aprobata dla Kościoła - w tytule napisano Kościół w dołku, a nie Sejm
w dołku. Ta selektywna informacja ma nastawić widocznie czytelnika niekorzystnie wobec

Kościoła katolickiego, podano ją więc w tytule komunikatu, dużymi literami. Natomiast
informacja o dużym spadku aprobaty dla Sejmu, Senatu, NIKu i rzecznika praw
obywatelskich - podana została małymi literkami i cyframi.

Cały sondaż CBOS został więc wykorzystany w celach propagandowych przeciw

Kościołowi katolickiemu dla wywoływania - pod pozorem obiektywnej informacji - niechęci
(por.: K. Czuba, Media i władza, Warszawa 1995).

52

Jeśli każda badana osoba co innego ma na myśli aprobując lub nie aprobując radia czy