1

Metafory w naszym życiu, George Lakoff

Każda solidna teoria systemu pojęciowego musi zawierać wyjaśnienie:

1. jak pojęcia opierają się na doświadczeniu

2. jaką mają strukturę

3. jak są ze sobą wzajemnie powiązane

4. jak są zdefiniowane

Metafora- obecna w życiu codziennym, w języku, myślach, czynach

Metafora konwencjonalna- metafory nadające strukturę systemowi pojęciowemu

właściwemu naszej kulturze, co odzwierciedla się w naszym języku codziennym, np. CZAS

TO PIENIĄDZ

Nasz system pojęć ma charakter metaforyczny, np.

Metafora życia codziennego: ARGUMENTOWANIE TO WOJNA, np.

Twoje twierdzenia nie dają się obronić

Zaatakował wszystkie słabe punkty mego rozumowania

Jego uwagi trafiły prosto do celu.

Zburzyłem jego argumentację.

Nie wygrałem z nim sporu.

Zbił wszystkie moje argumenty.

Itd.

Struktura sporu czy argumentowania jest metaforyczna: posiada strukturę: atak- obrona-

kontratak. ARGUMENTOWANIE TO WOJNA jest metaforą naszego obszaru

kulturowego, kształtuje nasze działanie.

2

Istotą metafory jest rozumienie i doświadczanie pewnego rodzaju rzeczy w terminach

innej rzeczy.

Metafora nie istnieje jedynie w słowach, w których ją wyrażamy, lecz w samym sposobie

pojmowania np. sporu. Mówimy tak, ponieważ tak to pojmujemy, postępujemy zgodnie z

tym, jak pojmujemy. Metafory, które tkwią w systemie pojęć człowieka- są to POJĘCIA

METAFORYCZNE

Budowanie metafory- pojęcia konkretnego używa się do rozumienia pojęcia bardziej

abstrakcyjnego.

Na podstawie wielu odpowiedników w naszym doświadczeniu możemy dać wyjaśnienie

wielu możliwych metafor.

Pojęcia metaforyczne i język, w jakim je wyrażamy jest systematyczny.

Wyrażenia metaforyczne w języku codziennym umożliwiają dostęp do metaforycznej istoty

pojęć kształtujących nasze codzienne postępowanie- np. CZAS TO PIENIĄDZ-

metaforyczna istota tego pojęcia- czas jest bardzo cenny w naszej kulturze, bo ludzie są

rozliczani za czas swej pracy, wszystkie opłaty w naszej kulturze są wyznaczane przez czas.

Metafora pozwala skupić uwagę na jakimś aspekcie pojęcia np. bitewnym, ale tym samym

uniemożliwi zauważenie rzeczy nie mających związku z daną metaforą a istotnych dla

danego pojęcia. Metafora uwypukla i ukrywa np. METAFORA PRZEWODU:

Wyrażenia językowe to pojemniki dla znaczeń implikuje, że wyrażenia mają znaczenie

niezależnie od kontekstu i mówiącego, co jest nieprawdą. Znaczenia to przedmioty

implikuje, że znaczenia istnieją niezależnie od ludzi i kontekstów itd.

Struktura metaforyczna jest strukturą częściową i zakres tego pojęcia można poszerzać poza

znaczenie metaforyczne.

3

METAFORY ORIENTACYJNE- cały system pojęć nadaje strukturę innemu systemowi.

Orientacyjne bo wiążą się z ukierunkowaniem przestrzennym zgodnym z naszym ciałem

np. --SZCZĘŚLIWY- TO W GÓRĘ wszystkie metafory szczęścia będą odnosiły się do

zorientowania w górę np. podniesiony na duchu, w siódmym niebie, itd.,

- SMUTNY TO W DÓŁ : przybity, oklapnięty, w dołku, wpaść w depresję . Zależą one od

naszego doświadczenia fizycznego i kulturowego.

Inne przykłady: racjonalny to góra, nieracjonalny, emocjonalny- dół, dobro- góra, zło- dół

Każda metafora orientacyjna charakteryzuje się wew. systematycznością i wyznacza

koherentny system.

Bez odniesienia się do doświadczenia nie sposób zrozumieć metafory. Np. nieznane to góra

ma zupełnie inną podstawę doświadczeniową niż skończone to góra.

Najbardziej podstawowe wartości w danej kulturze są koherentne z metaforyczną strukturą

najbardziej podstawowych pojęć w danej kulturze np.

WIĘCEJ TO LEPIEJ jest koherentne z WIĘCEJ TO GÓRA I DOBRE TO GÓRA

MNIEJ TO LEPIEJ nie jest koherentne ze ZŁY TO DÓŁ I MNIEJ TO DÓŁ.

Niektóre wartości otrzymują priorytet w danej subkulturze. Więcej to góra ma wyższy

priorytet niż dobre to góra, co uwidacznia się w „ przestępczość podnosi się” przestępczość

jest zła, więc nie jest koherentna z pierwszym twierdzeniem, natomiast „jest jej coraz

więcej”, jest koherentna z drugim.

METAFORY ONTOLOGICZNE- sposób, by pojmować wydarzenia, czynności, uczucia,

wyobrażenia jako rzeczy, substancje ( podstawą jest doświadczenie przedmiotów

fizycznych i własnego ciała) np. INFLACJA TO RZECZ

Inflacja obniża nasz poziom życia.

Musimy zwalczyć inflację.

Inflacja zbiera żniwo.

4

Inflacja przyprawia mnie o chorobę.

Metafory ontologiczne są niezbędne przy każdej próbie racjonalnego traktowania naszych

doświadczeń

Inne przykłady: MÓWIENIE O CZYMŚ- Mój strach przed owadami denerwuje moją żonę.

KWANTYFIKOWANIE-Tak wiele jest nienawiści na świecie.

ROZPOZNAWANIE ASPEKTÓW-Brutalność wojny odczłowiecza nas wszystkich.

ROZPOZNAWANIE PRZYCZYN- Wewnętrzne spory kosztowały ich utratę proporca.

USTALANIE CELÓW I MOTYWOWANIE DZIAŁAŃ- Sądziła, że małżeństwo rozwiąże

jej problemy.

Metafory ontologiczne służą określonym celom. Mogą ulegać przetworzeniu, np. metafora

UMYSŁ TO RZECZ ulega przetworzeniu UMYSŁ TO MASZYNA ( np. coś w nim

wysiadło), UMYSŁ TO PRZEDMIOT KRUCHY ( on pęka ze złości).

Metafory ontologiczne są bardzo mocno osadzone w naszym myśleniu, uważa się je za

zupełnie oczywiste

Metafory pojemnika- obszary lądu, pole widzenia wyobrażane jako pojemnik zamknięty-

metafora ontologiczna; też: wydarzenia, działania, czynności i stany też pojmowane jako

pojemniki lub przedmioty: On żyje w miłosnym uniesieniu - pojemnik, Czy idziesz na

wyścig- przedmiot

PERSONIFIKACJA- rodzaj metafory ontologicznej, pojmowanie zdarzeń w terminach

działalności, motywacji i właściwości ludzkich. Np.:

Inflacja zżera nam zyski

Choć inflacja uległa personifikacji nie mamy tu do czynienia po prostu z metaforą

INFLACJA TO OSOBA, ale metafora jest tu bardziej szczegółowa- INFLACJA TO

5

PRZECIWNIK. Widzenie czegoś tak abstrakcyjnego jak np. inflacja w terminach

człowieczeństwa ma swoją wartość wyjaśniającą.

METONIMIA- kolejny przykład metafory ontologicznej, używanie pewnej rzeczy realnie

istniejącej, by mówić o innej rzeczy, część za całość która jest z nią związana, pełni funkcję

desygnacyjną, pozwala na bardziej szczegółowe skupienie się wokół aspektów, o których

jest mowa , są systematyczne, konceptualizują daną rzecz przez odniesienie jej do czegoś

innego np.

Kanapka z szynka czeka na rachunek.- odnosi się do rzeczywistej osoby, która zamówiła

kanapkę

Samochód blokuje nasze drogi- zbiór samochodów

Zastrzyk nowej krwi w firmie- nowi ludzie

Times nie przybył na konferencję- reporter z Timesa

Metonimie organizują nasz język i nasze myślenie, np.: Nixon zbombardował Hanoi-

wiadomo, że on sam tego nie zrobił, ale myślimy o nim jako o bombardującym i obarczamy

go za to odpowiedzialnością.

Metonimia tak jak metafora nie jest przypadkowa, lecz tworzy koherentny system, według

którego generuje pojęcia oparte na naszym doświadczeniu.

Struktura metaforyczna ma cząstkowy charakter. Możemy wyróżnić trzy podgatunki

metafory obrazowej, pokazujące cząstkowy charakter metafory:

TEORIE TO BUDYNKI

1. rozszerzenie wykorzystanej części metafory, np. Te fakty to cegły i zaprawa mojej

teorii. Jest tu mowa o zewnętrznej warstwie budynku, podczas gdy metafora TEORIE TO

BUDYNKI nie precyzuje materiałów budowlanych.

6

2. niewykorzystanie metafory dosłownej, skrócenie, np. Jego teorie to tysiące

pokoików i długich, krętych korytarzy..

3. nowa metafora- nowy sposób myślenia o czymś skonwencjonalizowanym, np.

Klasyczne teorie to patriarchowie, ojcujący wielkiej liczbie dzieci.

Każde z tych podgatunków wykracza poza wykorzystaną część pojęcia metaforycznego.

Wyrażenia metaforyczne nie są dosłowne, gdyż tylko część znaczenia zdań używana jest do

nadawania struktury naszym pojęciom metaforycznym.

Spotykamy też samoistne wyrażenia metaforyczne nieużywane systematycznie w naszym

języku czy myśleniu, np. u stóp góry to jedyna wykorzystana część metafory GÓRA TO

OSOBA. Jest to metafora marginalna w naszym języku i kulturze. Oczywiście takie

metafory mogą ulec rozszerzeniu o owe niewykorzystane części znaczenia i wtedy powstają

nowe wyrażenia metaforyczne. Taka metafora jak u stóp góry nie odgrywa ciekawej roli,

nie wchodzi w związki z innymi metaforami, więc nie organizuje naszego życia i myślenia.

Należy odróżniać te odosobnione, niesystematyczne przypadki od systematycznych

wyrażeń metaforycznych jak: chodzi własnymi drogami, atakowanie pozycji, strata czasu .

1. Henryk jest w kuchni.- dziedzina przestrzenna, wyłania się bezpośrednio z

doświadczenia przestrzennego, nie jest to pojęcie metaforyczne

2. Henryk jest w partii.- dziedzina społeczna, metafora GRUPY SPOŁECZNE TO

POJEMNIKI w terminach przestrzennych, jest to metafora przestrzenna

3.Henryk jest w rozpaczy.- dziedzina emocjonalna, metafora ROZPACZ TO POJEMNIK,

metafora ontologiczna

Pokazuje to, że istnieją różnice w nadawaniu struktur pojęciowych. Mimo że „w” we

wszystkich trzech oznacza to samo, mamy trzy pojęcia, z czego dwa metaforyczne

społeczne i emocjonalne.

7

METAFORY STRUKTURALNE- ( omawiane do tej pory) jedno pojęcie nadaje strukturę

metaforyczną innemu pojęciu. Ich podłożem jest zawsze coś, co można kwantyfikować,

przypisywać wartość, co służy określonemu celowi, wyczerpuje się w miarę osiągania celu,

np.

CZAS TO BOGACTWO NATURALNE( tym samym czas to rodzaj substancji- metafora

ontologiczna)

- można go dość dokładnie policzyć ( w terminach czasu)

- można mu przypisać wartość na daną jednostkę

- służy określonemu celowi

- wyczerpuje się w miarę osiągania celu

PRACA TO BOGACTWO

- można ją dość dokładnie kwantyfikować ( w terminach czasu)

- można jej przypisać wartość na daną jednostkę

- służy określonemu celowi

- wyczerpuje się w miarę osiągania celu

Metafora PRACA TO BOGACTWO opiera się na bardziej prostej metaforze ontologicznej

CZYNNOŚĆ TO SUBSTANCJA

Metafory te uwypuklają te aspekty pracy i czasu, które mają centralne znaczenie w naszej

kulturze tym samym pozbawiają wyrazistości i przesłania inne aspekty pracy i czasu, np.

określenie pracy jako rodzaju czynności w oderwaniu od kontekstu i od tego, kto ją

wykonuje, jak ją doświadcza, przesłania problemy związane z tym, czy praca przynosi

zyski, satysfakcję czy ma znaczenie itd.

Nasze codzienne czynności związane są z pewnymi wspólnymi cechami, które

charakteryzuje pojęcie bezpośredniej przyczynowości. Większość codziennych czynności

8

ma w sobie cechy przypadku prototypowego lub paradygmatycznego bezpośredniej

przyczynowości.

Wśród wspólnych cech paradygmatycznych znajdują się:

1. agens ma na celu zmianę stanu patiensa

2. zmiana stanu ma charakter fizyczny

3. agens ma plan realizacji tego celu

4. plan ten wymaga użycia programu motorycznego przez agensa

5. agens kontroluje ten program motoryczny

6. agens jest odpowiedzialny za realizację tego planu

7. agens jest źródłem energii, patiens jest celem energii

8. Agens dotyka patiensa swoim ciałem bądź narzędziem

9. agens wykonuje swój plan zgodnie z zamierzonym skutkiem

10. zmiana w patiensie jest dostrzegalna

11. agens kontroluje zmianę w patiensie za pomocą postrzegania zmysłowego

12. istnieje jeden dany agens i jeden dany patiens

Zawsze istnieje jakiś prototyp związku przyczynowego. Te prototypy powtarzają się w

każdej czynności, jaką wykonujemy codziennie. Doświadczamy ich jako

- gestaltów- jest to zespół właściwości czynności wspólnie występujących, bardziej

podstawowych, niż pojedyncze wypadki ich występowania. Kiedy w czynności nie

zachodzi wystarczające podobieństwo do prototypu, wtedy nie określamy tego, co ma

miejsce mianem związku przyczynowego.

Henryk podniósł nas na duchu.- mamy tu do czynienia z przykładem związku

przyczynowego, w którym Henryk spowodował istotnie podniesienie nas na duchu ( ku

GÓRZE) , zgodnie z metaforą SZCZĘŚLIWY TO GÓRA. Chociaż to scharakteryzowane

pojęcie jest pojęciem podstawowym w działalności człowieka, nie jest pojęciem

pierwotnym, czyli nie jest ono niepodzielne. Ponieważ definiuje się je w pojęciach

prototypu, charakteryzującego się zespołem cech powtarzalnych, nasze pojęcie poddają się

analizie i dopuszcza się duży zakres zmienności.

9

Rozwinięcie metaforyczne prototypowego związku przyczynowego:

Zrobiłem samolot z gazety.

Wynikiem manipulacji jest to, że powstały przedmiot ( samolot) jest nowym rodzajem

rzeczy ( gazety). Tę nową rzecz inaczej kategoryzujemy, ma ona inną formę i funkcję.

Może dojść do rozwinięcia metaforycznego prototypowego związku przyczynowego,

uleganie kolejnej konceptualizacji metaforycznej:

-

RZECZ POWSTAJE Z SUBSTANCJI

-

SUBSTANCJA WCHODZI W PRZEDMIOT

-

RZECZ WYCHODZI Z SUBSTANCJI

-

TWORZENIE TO NARODZINY

-

WYŁANIANIE SIĘ WYDARZENIA ZE STANU

Pojęcie związku przyczynowego opiera się na prototypie MANIPULACJI

BEZPOŚREDNIEJ, który wyłania się bezpośrednio z naszego doświadczenia. Prototypowe

jądro ulega rozwinięciu przez metaforę, z czego wynika szersze pojęcie związku

przyczynowego. Wszystkie użyte wyżej metafory to wyłanianie się( wydarzenia,

przedmiotu ze stanu, pojemnika) . Prototypowe jądro pojęcia ZWIĄZEK

PRZYCZYNOWY, czyli MANIPULACJA BEZPOŚREDNIA tworzy gestalt składający się

z cech, które występują wspólnie w naszym codziennym doświadczeniu towarzyszącym

manipulacjom bezpośrednim. MANIPULACJA BEZPOŚREDNIA jest pojęciem

podstawowym i pierwotnym w naszym doświadczeniu

Związek przyczynowy nie jest niepodzielny, gdyż:

-

pozwala charakteryzować w kategoriach podobieństwa rodzinnego do prototypu

MANIPULACJI BEZPOŚREDNIEJ

-

sam prototyp MANIPULACJI BEZPOŚREDNIEJ jest gestaltem właściwości

współwystępujących i podlega nieograniczonej analizie

10

-

prototypowe jądro ZWIĄZKU PRZYCZYNOWEGO podlega rozwinięciom

metaforycznym.

Pojmowanie rozmowy jako sporu wiąże się z nałożeniem na strukturę jej pojęcia, struktury

pojęcia WOJNA. Takie wielowymiarowe struktury charakteryzują gestalty

doświadczeniowe, które stanowią sposoby organizowania doświadczeń w całości o

określonej strukturze. W metaforze SPÓR TO WOJNA gestalt ROZMOWY otrzymuje

dodatkową strukturę za pośrednictwem wybranych elementów gestaltu WOJNY. Jedną

czynność ROZMAWIANIE pojmuje się w terminach innej czynności- WOJNY. Nadawanie

struktury naszemu doświadczeniu w terminach wielowymiarowych gestaltów stanowi o

jego koherencji.

Gestalty doświadczenoiwe są wielowymiarowymi całościami o określonej strukturze.

Należy odróżniać strukturę metaforyczną od subkategoryzacji. np. spór to rozmowa

uznamy za przykład subkategoryzacji, bo spór to ten sam rodzaj czynności co rozmowa i

mają wystarczającą liczbę tych samych cech strukturalnych. Ale SPÓR TO WOJNA

uznamy za metaforę, gdyż spór i wojna to zasadniczo dwie różna rodzaje czynności. W

innych przypadkach nie do końca jest jasne co jest czym, np. „Spór to walka”.

Metafora w swoim własnym obrębie musi być koherentna! Np. metafory PODRÓŻY I

POJEMNIKA dotyczące SPORU

Fakty dotyczące podróży:

PODRÓŻ OKREŚLA TRASĘ.

TRASA PODRÓŻY JEST POWIERZCHNIĄ.

Implikacje metaforyczne:

SPÓR TO PODRÓŻ.

11

PODRÓŻ OKREŚLA TRASĘ.

Dlatego SPÓR OKREŚLA TRASĘ.

SPÓR TO PODRÓŻ

TRASA PODRÓŻY JEST POWIERZCHNIĄ.

Dlatego TRASA SPORU JEST POWIERZCHNIĄ.

W tym przypadku wszystkie implikacje metafory łączą w sposób koherentny wszystkie

przykłady wchodzące w zakres tej metafory.

Bardzo często implikacje dwóch metafor nakładają się na siebie np. SPÓR TO PODRÓŻ i

SPÓR TO POJEMNIK, bo podczas sporu przybywa powierzchni, gdy przybywa

powierzchni zwiększa się treściowa zawartość sporu- pojemnika. Wtedy widoczna jest

koherencja między nimi. Te metafory są koherentne, ale nie w pełni konsekwentne.

Każda metafora pozwala nam zrozumieć jeden aspekt pojęcia w terminach pojęcia

dokładniej zarysowanego np. PODRÓŻY I POJEMNIKA dotyczących SPORU.

Potrzebujemy aż dwu metafor , ponieważ jedna nie podoła temu zadaniu- nie istnieje jedna

metafora, która pozwalałaby uchwycić jednocześnie kierunek sporu i jego treść. Istnieją

przypadki niedopuszczalnych metafor mieszanych, które powstają, gdy niemożliwe są

przypadki powstania pojedynczej metafory, spełniającej oba cele naraz. Np. możemy

mówić o kierunku sporu i o treści sporu ale nie o kierunku treści sporu ani o treści kierunku

sporu. Dlatego nie ma takich zdań, jak:

Możemy nadążyć za kierunkiem jądra tego sporu.

Martwi mnie jałowość kierunku twojego argumentu.

TAK WIĘC WSPÓLNA IMPLIKACJA METAFORYCZNA MOŻE USTALIĆ

ODPOWIEDNIOŚĆ MIĘDZY METAFORAMI. Np. wspólna implikacja W MIARĘ

12

ROZWOJU SPORTU TWORZY SIĘ WIĘKSZA POWIERZCHNIA ustala odpowiedniość

między ilością objętego sporem obszaru, co występuje w związku z metaforą podróży, a

ilością treści w sporze, co występuje w związku z metaforą pojemnika.

Całkowita koherencja między metaforami jest rzadkością, z drugiej strony koherencja jest

zjawiskiem typowym.

Koherencje złożone między metaforami: odnotowaliśmy wyżej, że metafory PODRÓŻY I

POJEMNIKA pokrywają się, mamy też dalsze, częściowe nakładanie się z metaforą

BUDYNKU, bo budynek również ma powierzchnię. Pojawiają się między nimi różnice

między powierzchniami określającymi zawartość (np. PODRÓŻ to powierzchnia

utworzona przez trasę, POJEMNIK, powierzchnia utworzona przez pojemnik, a

BUDYNEK przez fundament i powłokę) i głębię. Koherencja między nimi polega na tym,

że wszystkie trzy mają powierzchnię określającą zawartość- treść. W miarę postępu sporu

stwarza się coraz więcej powierzchni, a tym samym spór nabiera coraz więcej treści. To

częściowe pokrywanie się trzech struktur metaforycznych pojęcia pozwala na mieszanie

metafor, jak w:

Jak dotąd skonstruowaliśmy tylko jądro argumentu.

Jak dotąd pochodzi z metafory PODRÓŻ, skonstruowaliśmy z metafory BUDYNKU, a

jądro z metafory POJEMNIKA.

Lub inaczej:

Jak dotąd skonstruowaliśmy podwalinę argumentu.

Jak dotąd skonstruowaliśmy najistotniejszą część argumentu.

13

Dwie strategie o pojęciach metaforycznych:

-

abstrakcja

-

homonimia

rozważmy słowo podpierać w:

On podparł ścianę.- brak metafory

On podparł swój argument faktami.- to należy do gestaltu BUDYNEK i w terminach

metafory ARGUMENTOWANIE TO BUDYNEK

1. Według poglądu abstrakcyjnego- że istnieje odrębne, ogólne, abstrakcyjne pojęcie

PODPIERAĆ , które jest neutralne wobec podpierać budynek i podpierać argument. On

podparł ścianę i on podparł argument stanowią przypadki tego samego pojęcia

abstrakcyjnego.

2. Według poglądu homonimicznego- istnieją dwa niezależne pojęcia PODPIERAĆ

1 i PODPIERAĆ 2

14

- według mocnej wersji tego poglądu PODPIERAĆ 1 i PODPIERAĆ 2 nie mają ze

sobą nic wspólnego, gdyż jedno odnosi się do przedmiotów fizycznych, a drugie do pojęcia

abstrakcyjnego

- słaba wersja- że istnieją odrębne pojęcia PODPIERAĆ 1 i PODPIERAĆ 2 , ale ich

znaczenie są pod pewnymi względami podobne. W tym punkcie słaba wersja poglądu

homonimicznego ma cechy wspólne z poglądem abstrakcyjnym- mianowicie podobieństwo

abstrakcyjne.

Niedostatki poglądu abstrakcyjnego:

1. nie stosuje metafor GÓRA-DÓŁ, bo one nie mogą reprezentować tego samego

[poziomu abstrakcji ( GÓRA stosuje się do przeszłości, DÓŁ nie)

2. nie odróżnia metafor typu B to A od A to B. mamy np. metaforę MIŁOŚĆ TO

PODRÓŻ ale już nie ma metafory PODRÓŻ TO MIŁOŚĆ

3. MIŁOŚĆ TO PODRÓŻ, MIŁOŚĆ TO SIŁA, MIŁOŚĆ TO WOJNA, MIŁOŚĆ

TO SZALEŃSTWO. Każda z tych metafor dostarcza pewnej perspektywy w spojrzeniu na

miłość, podczas gdy hipoteza abstrakcyjna poszukiwałaby jednego pojęcia MIŁOŚĆ

wystarczająco abstrakcyjnego, by pasowało do wszystkich.

4. przeczy teorii metafory, bo nie jest w stanie wyjaśnić pojęcia mniej konkretnego za

pomocą pojęć bardziej konkretnych

5. według myślenia abstrakcyjnego nie istnieją w ogóle pojęcia metaforyczne.

6. w metaforze MIŁOŚĆ TO PODRÓŻ zakłada, że istnieje coś pomiędzy miłością i

podróżą, i że MIŁOŚĆ jest tak samo jasno zarysowana jak PODRÓŻ.

Niedostatki poglądu silnej homonimii:

1. ujmuje jako przypadkowe wszystkie zjawiska, dla których my znajdujemy

wyjaśnienie systemowe

2. nie wyjaśnia wewnętrznej systemowości

3. nie jest w stanie wyjaśnić częściowego nakładania się metafor i ich łączenia

15

4. nie jest w stanie wyjaśnić rozszerzenia znaczeń na wykorzystane i

niewykorzystane części metafory

5. OGÓLNIE: NIE DOSTRZEGA SYSTEMATYCZNYCH ZWIĄZKÓW W

POJĘCIACH METAFORYCZNYCH, PONIEWAŻ DOSTRZEGA KAŻDE POJĘCIE

JAKO NIEZALEŻNE.

Słaba homonimia:

1. Przyjmuje istnienie podobieństw między pojęciami metaforycznymi i zakłada, że

można za ich pomocą wyjaśnić wszystkie zaobserwowane zjawiska bez uciekania się do

jakiejkolwiek struktury metaforycznej.

2. nie zajmuje się podłożem doświadczeniowym.

3. neguje możliwość rozumienia pojęć jednego rodzaju w terminach pojęć innego

rodzaju. Utrzymuje jedynie, że możemy dostrzegać między nimi podobieństwa.

4. PODPIERAĆ ARGUMENT i PODPIERAĆ BUDYNEK- że jedno nie służy do

rozumienia drugiego ale przypadkiem wykazują abstrakcyjne podobieństwo.

5. do rozumienia metafor nie przyczynia się nasze doświadczenie.

Definicja metaforyczna- dotyczy pojęć, które definiuje się za pomocą metafor.

Gestalty doświadczeniowe- są w doświadczeniu podstawowe, charakteryzują

zorganizowane całości w obrębie powtarzających się doświadczeń człowieka. Reprezentują

one koherentne organizacje naszych doświadczeń w terminach naturalnych wymiarów.

Gestalty w takich terminach naturalnych wymiarów jawią się nam jako naturalne rodzaje

doświadczenia. Naturalne, gdyż są wytworami natury ludzkiej. Pojęcia, które występują w

definicjach metaforycznych odpowiadają naturalnym rodzajom doświadczeń. Takie pojęcia

jak MIŁOŚĆ, CZAS, ROZUMIENIE, SPORY, SZCZĘŚCIE, MORALNOŚĆ itd.

wymagają definicji metaforycznych, ponieważ nie są wystarczająco określone we własnych

terminach, by sprostać wymaganiom naszego codziennego funkcjonowania.

16

Właściwości interakcyjne pojęcia metaforycznego- pojęcia definiujące np. MIŁOŚĆ, jak

PODRÓŻ, SZALEŃSTWO, WOJNA, ZDROWIE ( pojęcia pochodzące z naszego

doświadczenia, które przychodzą nam do głowy, gdy myślimy o MIŁOŚCI- jej gestalty)

wyłaniają się z naszych interakcji z otaczającym nas światem. Te terminy, w których

pojmujemy pojęcia metaforyczne nazywamy cechami lub właściwościami

interakcyjnymi.

Np. mamy na myśli STRZELBĘ . Zastanawiając się czym jest strzelba bierzemy pod uwagę

następujące wymiary: percepcyjny, czynność motoryczną, cel, funkcję. Nie tkwią one w

samej broni palnej, ale w sposobie, w jakim wchodzimy z nią w interakcję. STRZELBA

pozwala się zdefiniować za pośrednictwem cech interakcyjnych.

KATEGORYZACJA- środek do rozumienia świata

1.

kategoryzujemy rzeczy w terminach prototypów, np. prototypowy fotel ma

oparcie, ma siedzenie, cztery nogi, dwa ramiona; nawet jeżeli fotel będzie nieprototypowy (

bardzo nowoczesny) to i tak pojmujemy go w odniesieniu do foteli prototypowych.

2.

nie musi istnieć jakiś ustalony zasób cech prototypów. Rzeczy są danymi

rzeczami, bo są wystarczająco podobne do prototypów.

3.

cechy interakcyjne odgrywają ważną rolę

4.

kategorie pozwalają się rozszerzać

5.

kategorie są otwarte; definicje metaforyczne mogą prowadzić do rekategoryzacji.

Metafora nadaje znaczenie formie:

- nadaje wymiary przestrzenne formie językowej

- formy językowe wypełniają się treścią dzięki metaforom.

17

1. Więcej formy to więcej treści- na zasadzie np. reduplikacji tzn. powtórzenia

zgłosek w tekście- On jest oooooooooogromny! , lub na zasadzie powtórzenia wyrazu w

zdaniu- On jest bardzo, bardzo, bardzo wysoki!

2. bliskość to siła oddziaływania np. w zdaniu Kim są ludzie stojący blisko niego? (

tzn. mający na niego największy wpływ) , przeniesienie negacji dalej od czasownika

powoduje mniejszą siłę oddziaływania, np. Maria nie wyjedzie do jutra, a Maria nie sądzi,

że wyjedzie do jutra. Henryk nie jest szczęśliwy a Henryk jest nieszczęśliwy. Mówiłem o tej

książce do Jana. a Mówiłem Janowi o tej książce ( w tym zdaniu siła oddziaływania jest

większa, jest większa sugestia). Sam zabił Henryka a Sam spowodował śmierć Henryka.

Sam spowodował, że Henryk umarł. – tu składnia odzwierciedla w konkretnym zdaniu jaki

jest związek przyczynowy między tym, co zrobił Sam, a tym, co się zdarzyło Henrykowi.

Działa tu zasada: im forma wyrażająca ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY znajduje się

bliżej formy wyrażającej SKUTEK tym SILNIEJSZY wyraża związek. We wszystkich

tych przypadkach różnica formy odzwierciedla subtelną różnicę w znaczeniu. Wracając do

tezy tego punktu: bliskość to siła oddziaływania- bliskość- związek z formą, siła

oddziaływania- ze znaczeniem.

3. orientacja prototypowa człowieka: ja- najpierw- wynika to z cech przypisywanych

takich jak kierunek W GÓRĘ, DO PRZODU, DOBRY, CZYNNY, TERAZ, według tego

prototypowego systemu pojęć metaforycznych dotyczących człowieka ustawiamy wyrazy

w konkretnym szyku linearnym, np. zawsze powiemy W GÓRĘ I W DÓŁ, niż W DÓŁ I W

GÓRĘ.( W GÓRĘ jest bliżej prototypowego pojęcia człowieka), to samo: PIERWSZY I

OSTATNI, DOBRY I ZŁY, DO PRZODU I DO TYŁU.

4. koherencja metaforyczna w formie gramatycznej- np. traktujemy narzędzie jako

towarzysza ( Wyjeżdżam z moją suszarką.), bardziej to widać w języku angielskim: I sliced

the salami with a knife.

5. regularność formy językowej- np. pytania zazwyczaj kończą się intonacją rosnącą,

a oznajmienia opadającą. Jest to koherentne z metaforą orientacyjną NIEZNANE W GÓRĘ

↑( Chciałbym podnieść kilka pytań.↑), ZNANE W DÓŁ↓( Ten fakt usuwa wszelkie

wątpliwości.↓)

18

Znaczenie metafory

- uwypukla jedne cechy a inne tłumi

- zawiera bardzo szczegółowe aspekty pojęć np. PRACA TO DĄŻENIE DO

WSPÓLNYCH CELÓW- chodzi tu o szczególną pracę równowagi.

- Tworzy nowe znaczenia i, jeżeli uwypukla najważniejsze aspekty naszego

doświadczenia, wówczas kieruje naszym przyszłym działaniem.

- Sankcjonuje działanie, ustala cel, uzasadnia wnioskowanie

- Znaczenie, jakie ma dla mnie metafora, będzie częściowo określone kulturowo, a

częściowo przez moje doświadczenie i z nim związane.

- Zdolność metafory do tworzenia rzeczywistości, np. rozpuszczenie moich

problemów- metafora CHEMICZNA- traktowanie ich jako czegoś, co można rozpuścić. Ta

metafora oznacza pogodzenie się z faktem, że żaden problem nie znika raz na zawsze.

Rozwiązaniem może być rozpuszczenie najbardziej nabrzmiałych problemów na jak

najdłuższy czas. Inny przykład: przejmowanie kultury Zachodu przez inne kultury jest

częściowo spowodowane wprowadzenia metafory CZAS TO PIENIĄDZ ( pieniądz tak

istotny dla kapitalistycznego Zachodu)

Metafory tworzą podobieństwa. Tak więc podobieństwa opierają się na metaforach

konwencjonalnych.

Metafora PRACA TO SZTUKA- tu podobieństwo strukturalne między dwoma zakresami

doświadczeń ( pracy i sztuki) pozwala nam dostrzec koherencję w zakresie tych

doświadczeń. Na tym polega metafora. Bez metafory ten zakres doświadczeń nie istnieje

dla nas jako koherentny zbiór doświadczeń. Metafora nadając koherentną strukturę

zakresowi naszych doświadczeń tworzy podobieństwa nowego rodzaju.

1. metafora jest przede wszystkim sprawą myśli i działania

19

2. metafory tworzą podobieństwa, ale są to podobieństwa, jakich doświadczają ludzie

( podobieństwa dowiadczeniowe), a nie na podobieństwach obiektywnych ( tkwiących w

samej rzeczy)

3. podstawową funkcją metafory jest dostarczanie częściowego zrozumienia jakiegoś

rodzaju doświadczenia w terminach innego rodzaju doświadczenia.

4. metafory opierają się na doświadczeniowym współwystępowaniu ( WIĘCEJ TO

GÓRA) i doświadczeniowym podobieństwie ( ŻYCIE TO HAZARD)

METAFORY MAJĄ IMPLIKACJE, DZIĘKI KTÓRYM PEWNE ASPEKTY

NASZEGO DOŚWIADCZENIA ULEGAJĄ UWYPUKLENIU I STAJĄ SIĘ

KOHERENTNE

5. metafory mogą nam stwarzać pewne realia, służą wpływaniu na rzeczywistość,

stwarzają grunt do określonego wnioskowania, mogą mieć moc definiowania

rzeczywistości przez koherencje sieci implikacji, które ukrywają pewne cechy

rzeczywistości a uwydatniają inne.

Prawda

Według filozofów metafory nie mogą bezpośrednio wyrażać prawdy, gdyż prawda musi

być obiektywna, a metafory takie nie są. Jednak powinno się uważać, że pojęcie prawdy nie

musi być powiązane z obiektywnością.

Prawda jest zawsze względna w odniesieniu do systemu pojęć określonych za

pośrednictwem metafor.

Prawda opiera się na rozumieniu, że metafora jest głównym nośnikiem rozumienia.

Kiedy kategorie bezpośrednio związane z naszym doświadczeniem nie mają zastosowania,

wówczas wcielamy te kategorie w świat fizyczny, np. PRZÓD-TYŁ do głazu- prawda jest

zależna od rozumienia

20

Kategoryzacja- sposób rozpoznawania rzeczy poprzez uwypuklenie pewnych właściwości,

pomniejszenie innych i ukrywanie dalszych.

Zaprosiłem na obiad szałową blondynkę.- uwypuklony kolor włosów powierzchowność,

pomniejszenie faktu, że jest. np. znaną wiolonczelistką.

Wygłaszając jakieś stwierdzenie dokonujemy wyboru kategorii, gdyż mamy powody, by

skupić się na pewnych właściwościach, a oddalić inne. Dlatego każde prawdziwe

stwierdzenie pomija to, co ulega pomniejszeniu. Prawdziwe stwierdzenia nie orzekają o

rzeczach samych sobie, ale ponieważ są związane z tym jak je postrzegamy, a nie z tym jak

mogą naprawdę wyglądać, orzekają o cechach interakcyjnych, które mają sens jedynie

w odniesieniu do funkcjonowania człowieka. Wygłaszając prawdziwe stwierdzenie

musimy dokonać wyboru kategorii opisu.

Np. ktoś mnie prosi: Mam dziś spotkanie, przynieś jeszcze trzy fotele, na co ja przynoszę

jeden skórzany, drugi drewniany, a trzeci rozkładany. Cztery przedmioty, które przyniosłem

są w moim odczuciu fotelami, tak więc moje stwierdzenie jest prawdziwe, gdyby jednak

chodziło o uroczystą kolacją byłoby inaczej. Świadczy to o tym, że nasze kategorie nie są

ustalone sztywno w ramach cech pewnej rzeczy (FOTEL). Zaliczenie czegoś do danej

kategorii zależy od celu w jakim się nią posługujemy. Prawda będzie zawsze względna,

bo będzie zależała od tego, jak rozumiemy daną kategorię.

Włochy mają kształt buta.

Francja jest sześciokątem- zależy jak na to patrzymy, wiadomo, że Francja nie jest

sześciokątem, ale państwem; jako obszar ma kształt prostokąta- zależy co w danej chwili

jest naszą kategorią

Ziemia jest kulą.

Światło składa się z cząsteczek.- uwypukla jego cząstkowe właściwości, a zakrywa inne.

21

Prawda -najważniejsze!:

- stwierdzenie jest prawdziwe w odniesieniu do jego określonego rozumienia

- rozumienie angażuje kategoryzację

- kategoryzacja jest funkcją cech interakcyjnych i naszego doświadczenia

- prawdziwe stwierdzenie odnosi się do cech uwypuklonych przez kategorię

- kategorie nie są stałe i jednolite

- kategorie definiuje się za pomocą prototypów i podobieństwa do prototypów

1. Rozumienie zdania prostego niemetaforycznego:

np. Mgła jest przed górą.

aby uznać, że np. zdanie Mgła jest przed górą jest prawdziwe, musimy je zrozumieć, czyli

dokonać projekcji orientacji przód-tył: musimy widzieć mgłę i górę jako rzeczy i ich

położenie względem siebie i względem nas. Czy zdanie jest prawdziwe jest sprawą

projekcji i osądu dokonanych przez człowieka w relacji do pewnych celów.

Nigdy nie rozumie się zdania w jego własnych terminach bez przywołania gestaltu, który

uwypukla zakres rzeczy najważniejszych do rozumienia. Jakikolwiek gestalt zostanie

przywołany rozumiemy więcej, aniżeli zawiera się bezpośrednio w zdaniu. Każdy gestalt

dostarcza tła do zrozumienia zdania w terminach mających dla nas sens, czyli w terminach

jakiejś kategorii doświadczeniowej. Również kategoryzujemy to w terminach

prototypowych ( np. Jan strzela ze strzelby do Karola.- wyobrażamy strzelbę w kategoriach

prototypowych o ile kontekst tego nie wyklucza.)

Prawda jest prosta, jeżeli nasze rozumienie zdania pasuje wystarczająca do naszego

pojmowania zdarzeń,

np. zdanie Jan strzela ze strzelby do Henryka.. Wyobrażamy sobie taki jego kontekst: Jan

tak umocował strzelbę, by w odpowiednim czasie za odpowiednim znakiem wycelowała do

Karola. Rozważmy dwa przypadki:

22

a.

Jan drapie się w ucho, co powoduje wystrzał do Henryka.

b.

Henryk otwiera drzwi, co powoduje wystrzał do Henryka.

W przypadku pierwszym działanie Jana jest powodem wystrzału, w przypadku

drugim powodem jest działanie Henryka. Przypadek a. bliższy jest naszemu normalnemu

rozumieniu zdania niż b. – on jest odległy od naszego prototypowego rozumienia wystrzału.

Rozumienie sytuacji pasuje do rozumienia zdania gdy zachodzi

1. projekcja orientacji

2. projekcja struktury ( mgła, góra)

3. dostarczenie tła- przywołanie gestaltu doświadczeniowego

4. rozumienie w terminach kategorii zgodnie z definicją dostarczoną przez prototyp.

2. Rozumienie metafory konwencjonalnej, np.

Inflacja poszła w górę.

1. pojmujemy sytuację za pomocą projekcji metaforycznej

-

patrzymy na inflację jako na substancję ( poprzez metaforę ontologiczną)

-

biorąc pod uwagę koherencję W GÓRĘ TO WIĘCEJ patrzymy na więcej jako na

coś zorientowanego w górę poprzez metaforę orientacyjną

2. pojmujemy zdanie w terminach tych samych dwu metafor

3. pozwala nam to dopasować nasze rozumienie zdania do rozumienia sytuacji.

Projekcja metaforyczna polega na rozumieniu jednej rzeczy w terminach innej rzeczy,

a projekcja niemetaforyczna dotyczy tylko jednego rodzaju rzeczy.

23

Jan bronił swoich pozycji w sporze.

Tu doświadczenie sporu ma część strukturalną WOJNA, oparte na metaforze SPÓR TO

WOJNA nasze rozumienie będzie się zawierało w terminach gestaltu ROZMOWA i

gestaltu WOJNA. Jeżeli nasze rozumienie jest takie, że jakaś część rozmowy odpowiada

temu, czym jest obrona w gestalcie WOJNY to uznamy te zdanie za prawdziwe.

Rozumienie Metafory niekonwencjonalnej:

a. Opowiedz mi historię swojego życia-metafora konwencjonalna

b. Życie jest…opowieścią idioty , głośną, wrzaskliwą a nic nie znaczącą.

( Makbet)- metafora niekonwencjonalna

Sytuację a. będziemy próbowali zrozumieć na podstawie metafory ŻYCIE TO HISTORIA-

OPOWIADANIE. W sytuacji b. metafora niekonwencjonalna przywołuje konwencjonalną

ŻYCIE TO OPOWIADANIE tu dodatkowo zagmatwane– i na tej podstawie staramy się

uznać ją za prawdziwą- czyli tą samą aparaturą co konwencjonalną.

Na rozumienie składają się:

1. struktura rzeczy

2. struktura orientacyjna

3. wymiary doświadczenia

4. gestalty doświadczeniowe ( kategorie przedmiotów i substancji)

5. tło

6. uwypuklenie( wyodrębnienie elementów sytuacji pasujących do wymiarów

gestaltu0

7. cechy interakcyjne ( których obecność doświadczamy bezpośrednio)

8. prototypy

24

Prawda jest zawsze:

1. względna, gdyż rozumiemy ją w terminach naszego systemu pojęciowego

2. częściowo zależna od koherencji ( rozumienie czegoś wymaga dopasowania tego

koherentnego schematu do systemu pojęciowego)

3. oparciem na doświadczeniu

mit obiektywizmu, zasady obiektywizmu

-

pojmujemy obiekty świata w terminach kategorii i pojęć. Kategorie i pojęcia

odpowiadają cechom, które przedmioty mają same w sobie ( inherentnie), a także

związkom między obiektami- słowo „głaz” odpowiada pojęciu i obiektowi GŁAZ.

-

istnieje obiektywna rzeczywistość, a stwierdzenia na jej temat, które są

obiektywne, są prawdziwe lub fałszywe

-

wyrazy mają ustalone znaczenie

-

ludzie mogą porozumieć się tylko precyzyjnie zdefiniowanym, obiektywnym

językiem

-

obiektywizm= racjonalność

mit subiektywizmu, zasady subiektywizmu

-

polegamy na zmysłach jako najlepszych doradcach

-

najważniejsze w życiu są uczucia

-

język metaforyczny jest niezbędny do wyrażania doświadczenia

Kognitywiści odnaleźli złoty środek za pośrednictwem syntezy doświadczeniowej.-

- rozum wiąże się z kategoryzowaniem, implikowaniem. Jednym z aspektów wyobraźni jest

widzenie czegoś w terminach czegoś innego- myślenie metaforyczne. Ponieważ kategorie

naszego myślenia są metaforyczne, a rozumienie opiera się na metaforycznych implikacjach

i wnioskach, codzienny racjonalizm wymaga wyobraźni. A więc metafora to

RACJONALNOŚĆ IMAGINATYWNA

25

Krytyka mitu obiektywizmu, główne postulaty obiektywizmu objęte krytyką

1. znaczenie jest obiektywne

2. znaczenie jest odcieleśnione ( nie jest znaczeniem dla kogoś)

3. dopasowanie wyrazów do świata bez udziału człowieka i rozumienia ludzkiego

4. teoria znaczenia opiera się na teorii prawdy ( możliwość opisanie prawdy

obiektywnej, niezależnej od jakiegokolwiek rozumienia ludzkiego daje szanse stworzenia

obiektywnego znaczenia. Według obiektywistycznego znaczenia prawdy zdanie może

pasować ( wtedy prawdziwe), bądź nie pasować ( wtedy fałszywe) do świata.

5. znaczenie jest niezależne od użycia i nie jest ono związane z określonym

kontekstem, (kulturą, sposobem rozumienia)

6. znaczenie ma charakter kompozycyjny- teoria klocków ( świat zbudowany z

dobrze zdefiniowanych, pasujących do siebie obiektów, tym obiektom nadaje się nazwy w

języku)

7. obiektywizm dopuszcza względność ontologiczną bez udziału rozumienia

ludzkiego- relatywistyczna teoria obiektywistycznego opisu znaczenia ( każdy język

naturalny rzeźbi rzeczywistość w różny sposób, zawsze wybierając rzeczy tam obecne)

8. wyrażenia językowe są obiektami ( rzeczy same w sobie mają cechy i inherentne

znaczenie- gdy wyrazy w zdaniu zostają zapisane można im się przyglądać jak rzeczom.)

9. gramatyka jest niezależna od znaczenia i rozumienia( jest sprawą czystej formy) –

Chomsky uwieńczył to w językoznawstwie

10. obiektywistyczna teoria komunikacji ( znaczenia i wyrażenia językowe są

obiektami istniejącymi niezależnie- można obiektywnie powiedzieć, co się ma na myśli)

Obiektywiści jednak przyznają, że można rozumieć jakieś zdanie w danym kontekście

inaczej, niż to wynika z obiektywnego znaczenia- to inne znaczenie jest nazywane

znaczeniem mówiącego, lub wypowiadającego, n p. on jest prawdziwym geniuszem

wypowiedziane z sarkazmem, czy ta teoria zbudowana jest ze stiuku- to jest metafora

26

Według teorii obiektywistycznej metafora nie jest sprawą znaczenia, a jedynie języka.

Ewentualnie dostarcza nam pośredniego sposobu mówienia o czymś.

Opis obiektywistyczny metafory konwencjonalnej:

Nie potrafię strawić tych wszystkich faktów.

Trawić ma dwa odrębne znaczenie- trawić 1.- obiektywne, odnoszące się do jedzenia i

trawić2.- odnoszące się do myśli. Istnieją dwa słowa trawić, które są homonimami. Jest to

metafora według obiektywisty martwa, która uległa konwencjalizacji i teraz ma swoje

własne znaczenie. Kiedyś te podobieństwa istniały, gdy wyrażenia były mniej

skonwencjonalizowane, ale ostatecznie metafora umarła. Inaczej mówiąc istnieją dwa

słowa- homonimy trawić .

POPRAWNY OPIS ROZUMIENIA zgodnie z teorią metafory!

1. obiekty są jedynie rzeczami odnoszącymi się do naszych interakcji ze światem

2. cechy są interakcyjne

3. kategorie są gestaltami doświadczeniowymi, definiowanymi za pomocą

prototypów.

Alternatywa dla rozumienia obiektywistycznego i subiektywnego:

rozumienie doświadczeniowe:

- prawda zawsze odnosi się do rozumienia, które opiera się na uniwersalnym

systemie pojęciowym

- jednak nie zmusza nas to do poniechania troski o wiedzę i bezstronność, które

przez tyle lat motywowały mit obiektywizmu

- obiektywność nabiera nowego znaczenia- opiera się na wznoszeniu się ponad

osobiste przesądy

27

- czynnik motywujący subiektywizm- dane znaczenie jest znaczeniem dla danej

osoby

- człowiek nie jest oddzielony od swego otoczenia, ale jest jego częścią

- rozumiemy doświadczenie bezpośrednio, gdy dostrzegamy, że ma ono koherentną

strukturę gestaltów, które wyłoniły się bezpośrednio z interakcji z naszym otoczeniem.

Rozumiemy doświadczenie metaforycznie, gdy posługujemy się gestaltami, a

doświadczenie jakiejś dziedziny, by nadać strukturę doświadczeniom z innej dziedziny.

28