METAFORA

SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH

Metafora (gr. przeniesienie) - wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów. Nowe znaczenie kształtuje się na fundamencie znaczeń dotychczasowych pod presją szczególnych okoliczności użycia:

- referencji

- kontekstu słownego - od niego zależna plastyczność znaczeniowa wyrazów - ogólna właściwość języka gwarantująca jego semantyczną zdolność do obsługiwania nieskończonej liczby rozmaitych i zmieniających się sytuacji (polisemia).

Metafory pojawiają się w różnych odmianach języka, szczególnie wyraziste w poetyckim (uważane za jego znamię).

• METAFORA POTOCZNA - JEZYKOWA: powtarzane, utarte w obyczaju językowym zestawienia słowne, konwencjonalne, przyswojone. Znaczenie rozpoznajemy automatycznie.

• METAFORY POETYCKIE: rezultat indywidualnej odkrywczości i sztuki języka; mają zaskakiwać, zastanawiać, zachwycać odbiorcę; stosowane nie tylko w poezji, także w mowie potocznej (elementy żargonowe).

Granice między metaforą poetycką a potoczną - płynne; w utworach poetyckich również mogą wystąpić metafory potoczne, poetyzmy.

Metafory poetyckie mogą stracić odkrywcze nacechowanie i w rezultacie zasilić frazeologiczny repertuar języka.

ZNACZENIOWA ENERGIA METAFORY - najsilniejsza w chwili narodzin.

Motywacja dokonanego odstępstwa (które zakłada wysiłek semantyzacyjny odbiorcy) - wyrazista, żeby nie wyglądało to na przypadkowe wykolejenie. Możliwości tworzenia nowych metafor - nieskończone, ale nie swobodne => konieczna zasadność więzi zespajających „dziwne” połączenie słów:

• Odniesienia językowe - szczególnie zbudowane/będące przekształceniem czy następstwem innych, normalnych wyrażeń - METAFORA JAKO OSOBLIWE WYRAŻENIE JĘZYKOWE

• METAFORA JAKO OSOBLIWE (odkrywcze i deformujące) PRZEDSTAWIENIE RZECZYWISTYCH ZALEŻNOŚCI PRZEDMIOTOWYCH

Mechanizm odniesień motywujących metaforę - zasady:

1. Substytucji

2. Podobieństwa

3. Interakcji

SUBSTYTUCYJNA TEORIA METAFORY - utrwalona przez dziedzictwo klasycznej retoryki i poetyki. Metafora celową dewiacją, odstępstwem artystycznym; wprowadzona do wypowiedzi na zasadzie substytucji. Interpretacja: rekonstrukcja prozaicznego ekwiwalentu i wyjaśnienie ich zamiany.

PORÓWNANIOWA TEORIA METAFORY - (z Arystotelesa) metafora skróconym porównaniem („dostrzeganie podobieństwa w rzeczach niepodobnych”), np. koral ust; teoria ta eksponuje więzi przedmiotowe; łatwo przylega do dość prostych metafor o czytelnej denotacji: płomień miłości, fale zbóż. Jednak nie jest w stanie w pełni objaśnić mechanizmu.

INTERAKCYJNA TEORIA METAFORY - (Black popiera); odrzuca porównaniową jako niewystarczającą lub mylną, podobnie substytucyjną.

Metafora jako obszar współdziałania przynajmniej 2 dziedzin - główna w wyrażeniu zostaje przedstawiona i przekształcona przez system „implikacji skojarzeniowych” typowych dla drugiej, pomocniczej. Zakres implikacji nie jest ograniczony.

Kategorie zestawianych dziedzin: np. układy przedmiotowe, rodzaje myśli, przeżyć, wyobrażeń, kompozycje obrazowe, konstrukcje pojęciowe, kompleksy znaczeniowe.

Orientacje prezentowane przez teorię: obiektywizująco-realistyczne, psychologiczne, tematologiczne, semantyczno-logiczne itd.

Nowoczesne ujęcia: metafora jako konstrukcja językowa; dla opisu metafory - aplikacja semantyki, lingwistyki tekstu, gramat. generatywna, poetyka generatywna, pragmatyka teorii aktów mowy, spójności tekstu, lingwistyki kognitywnej i in.

Lingwistyczna orientacja teorii metafory uwidacznia motywację i zależności językowe:

- antymetabolę

- figurę etymologiczną

- grę słów

- homonimy

- paronomazję

- przekształcenia frazeologiczne.

Uzależnienie przekazywanego obrazu świata od sposobu jego wysłowienia.

Poetycka konstrukcja metaforyczna promieniuje na budowę większego fragmentu lub całego tekstu. Metafora to trop (figura retoryczna) . Kategoria nadrzędna wobec następujących odmian tropów:

• Hiperboli

• Ironii

• Katachrezy - k. to 1) nowe użycie słowa, rozszerzające dotychczasowy zakres jego semantycznej stosowalności (ucho filiżanki); 2) rodzaj metafory - niezestrojone semantycznie człony, brak przekonującej motywacji - nadużycie językowe

• Metonimii - m. to zastąpienie nazwy przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w zależności. Odmiany:

• antonomazja (Kolumb = odkrywca; gromowładny = Zeus);

• hypallage (rozbieżność między zależnościami składn.-gram. a logicznymi: głazy ostre, krwawiące pod nogą)

• metalepsis - przyczyna zamiast skutku (rola eufemizmu)

• synekdocha - część zamiast całości, całość miast części

• Peryfrazy

• Synekdochy

G. Vico - metafory naturalnie są obecne w języku i kulturze; nieparafrazowalność.

TYLE FARMAZONÓW, TERAZ DUET BLACK & ZAJĘCIA:

Prosta metafora - pewne słowa użyte metaforycznie, pozostałe - nie.

Budowa metafory:

METAFORA: Przewodniczący przebrnął przez dyskusję

• Źródło metafory: słowo użyte metaforycznie (przebrnął)

• Rama: pozostała część, słowa użyte linearnie

Rozpoznanie i interpretacja metafory może wymagać zwrócenia uwagi na szczególne okoliczności wypowiedzenia jej. Nie istnieją żadne reguły, regulujące stopień nacisku/wagę przywiązywaną do konkretnego użycia jakiegoś wyrażenia.

SUBSTYTUCYJNA TEORIA METAFORY:

- Wyrażenie metaforyczne zostaje użyte w miejsce literalnego => literalny sens wyrażenia metaforycznego; czytelnik musi rozwiązać zagadkę

po co?

1. nie ma w języku literalnego ekwiwalentu (noga stołu), wówczas często to odmiana katachrezy (skostniała metafora, jeśli udana ->umiera, przestajemy widzieć w niej metaforę)

2. wyrażenie metaforyczne, użyte literalnie, odsyła do przedmiotów bardziej konkretnych niż literalny substytut - > METAFORA OZDOBĄ, przyjemność rozwiązywania zagadki przez czytelnika

PORÓWNANIOWA TEORIA METAFORY

Metafora zagęszczonym lub skróconym porównaniem. Jest bogatsza od substytucyjnej.

Mankament: mglistość granicząca z pustosłowiem; przyjmuje się zestawiane zjawiska są do siebie w pewnym stopniu podobne, wyrażenia metaforyczne tracą swoją naturalną skuteczność przy zgłębianiu.

Sensowniej mówić, że metafora stwarza podobieństwa, a nie, że formułuje już istniejące.

INTERAKCYJNA TEORIA METAFORY

(Wzorował się tu Black na I.A. Richardsie -dwie różne myśli, oparte na pojedynczym słowie/zwrocie -> owoc ich współdziałania = metafora). Do funkcjonowania metafory potrzebna świadomość faktu, że nowy kontekst („rama” metafory) powoduje rozciągnięcie znaczenia na słowo skupiające (focal). Czytelnicza świadomość starego i nowego potrzebna do odbioru.

Jak dokonuje się rozciągnięcie (zmiana znaczenia?)

1. zestawienie dwóch myśli: przedmiot główny i pomocniczy („Człowiek jest wilkiem” - „człowiek” - p. główny, „wilk” - pomocniczy)

2. system banalnych skojarzeń

3. ewokacja systemu banałów (działa to w obie strony)

Zastrzeżenie: pewne banalne skojarzenia same cierpią na metaforyczną odmianę znaczenia, która dokonuje się w procesie przechodzenia od przedmiotu pomocniczego do głównego. Nie wszystkie zmiany znaczenia w skojarzeniach banalnych to przesunięcia metaforyczne, czasem tylko rozszerzenia sensów. Metafora główna w może zawierać kilka podporządkowanych

WNIOSKI BLACKA - 7 WYMAGAŃ TEORII INTERAKCYJNEJ:

1. wypowiedź metaforyczna ma różne przedmioty - główny i pomocniczy

2. powyższe to „system rzeczy”, nie same „rzeczy”

3. działanie metafory = nałożenie na przedmiot główny systemu „amplifikacji skojarzeniowych” typowych dla pomocniczego

4. amplifikacje te = truizmy o przedmiocie pomocniczym, mogą się składać z amplifikacji pobocznych, ustalonych przez pisarza

5. metafora selekcjonuje, uwypukla, zacisza etc cechy przedmiotu głównego przystosowując do niego wypowiedzi związane z pomocniczym

6. przesunięcia znaczeń słów należących do tej samej rodziny lub systemu co metaforyczne mogą być przekaźnikami metafory

7. konieczne przesunięcia znaczenia nie mają prostego uzasadnienia.

Metafor interakcyjnych nie można wyczerpać w opisie.

Arystoteles: Metafora przeniesieniem nazwy z jednej rzeczy na inną, z rodzaju na gatunek i vice versa; lub na zasadzie analogii z rzeczy na rzecz;

Kwintylian: klasyfikacja ze względu na zastępniki - 4 rodzaje metafor:

1. Nazwa istoty żyjącej -> nazwa innej istoty żyjącej

2. Nazwa istoty żyjącej -> nazwa rzeczy nieożywionej

3. Nazwa rzeczy nieożywionej -> nazwa innej rzeczy nieożywionej

4. Nazwa rzeczy nieożywionej -> nazwa istoty żyjącej

---