OblężenieizburzenieJerozolimy(587/586)

144

Drugieprzesiedlenieizłupienieświątyni

146

GodoliaszrządcąJudy

.147

UłaskawieniekrólaJojakina

.148

DrugaKsięgaKrólewska

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

WstępdoKsiągKrólewskich

KsięgiKrólewskieobejmujądziejekrólówikrólestw.Biorąctopoduwagę,

BibliaHebrajskanazwałaje"KsięgąKrólów",Septuagintazaś-dzieląc
pierwotniejednolitedziełonadwieksięgi-nazwałaje"3i4KsięgąKrólestw".
Powodemtejnumeracjijestto,żeLXXzłączyłateksięgizksięgamiSamuela,
któretakżenazwała"1i2KsięgąKrólestw".

1i2KrlopisujądziejeIzraelaodostatnichlatDawidadoniewolibabilońskiej

(r.586).OstatnierozporządzeniaDawidawprowadzająnatronSalomona.Rządy
jegotonajwspanialszymomenthistoriiIzraela.Autorwysławiamądrośćkróla,
administracjękraju,opisujeszczegółowobudowęświątyni.Niepomijajednak
ujemnychstronjegocharakteru:nieobyczajności,słabościwobecwrogów
zewnętrznychitrudnościwewnętrznych.Pojegośmiercipaństworozpadasięna
dwieczęści:północną,którazpowoduwiększejliczbyszczepówtu
zamieszkałychnazywasiękrólestwemizraelskim,ipołudniową,nazwaną
królestwemjudzkim.Autorprzedstawiarządykrólówobydwóchczęści,
włączającwtoopisdziałalnościproroków,zwłaszczaEliaszaiElizeusza.
Następujeopisupadkuorazprzyczynupadkuobydwóchkrólestw.

Dziejewszystkichniemalkrólów(pozaSalomonem,JeroboamemIiJehu)

ujętesąwstereotypoweramy,wktórychautorprzedstawiaważniejsze
zdarzenia.Formuławprowadzającaobejmujedatęwstąpienianatron,podaje
zwyklesynchronizmzpaństwemsąsiednim,wskazówkicododługości
panowania,rezydencjikrólewskiejorazocenęreligijno-moralnąwładcy
(stosunekdokultu).UkrólówpaństwajudzkiegoAutordodajewiekmonarchy
wchwiliwstąpienianatroniimięmatki.Wkonkluzjiksięgainformujeo
dalszychźródłachwiadomościookresieipostacidanegokróla,ojegośmierci,
pogrzebieinastępcynatronie.

1i2KrlprzedstawiająlosyIzraelapodrządamikrólów.Tookres,wktórym

dokonałosięwielkieoczyszczeniereligijne.Rozwiałysięostateczniezłudzenia
Izraelatyczącesiępogańskichkultóworazideipolitycznych.Izraelzrozumiał,
żekrólestwoBożenieutożsamiasięzziemskimiambicjamiwładców.Oczyściło
sięjegopojęcieowarunkachPrzymierza.CiąglezaśpodkreślanajednośćBoga,
kultu,świątynijużprzygotowujereligijnąwspólnotęIzraelaponiewoli
babilońskiejjakotypKościołaostatnichczasów.Natympolegadoniosłośćtej
księgiwdziejachzbawczegoplanuBoga.

Pierwszewydanieksięgiukazałosięprawdopodobniejeszczeprzed

zburzeniemJerozolimy,wczasiereformyJozjasza(621-609).Toonuznał
autorytetPrawaMojżeszowego-ijesttofaktznamiennywobectezyAutora,iż

niezachowanietegoPrawaspowodowałowszelkienieszczęściaIzraela.Zresztą
trudnoprzypuścić,bypozburzeniuJerozolimymożnabypisać,żeArka
PrzymierzabyłajeszczewświątynialbożeEdomwyzwoliłsięspodwładzy
Judyażdodniadzisiejszego(1Krl8,8;2Krl8,22).Podalszychuzupełnieniach
ostatniespisaniedziełanastąpiłowlatach561-538.Redaktorbowiem
doprowadziłsweopowiadaniedouwolnieniaJojakina(Jechoniasza)wr.560,
niewspominającodekrecieCyrusa(r.538).Autor1i2Krljestnieznany.

Autorbiblijnyczerpałzróżnychźródeł.Samcytujenastępujące:"Księga

DziejówSalomona"(1Krl11,41),"KsięgaKronikKrólówIzraela","Księga
KronikKrólówJudy"(1Krl14,19;2Krl24,5).Tedziełaocharakterze
sprawozdawczym,kronikarskimpowstaływoparciuourzędowedokumenty
kancelariikrólewskich,alebyłyzpewnościąpowszechnieznane.Oboknich
należywyróżnić:a)KronikęDawida,któradostarczyłamateriałudo1Krl1-2.
Jejautor,żyjącyzaczasówSalomona,znałdokładnieprzebiegżyciaDawida;b)
opowiadaniaoprorokachEliaszuiElizeuszu,zredagowaneprzezuczniów
prorockich.Początkowoistniałyosobno,apotemzłączonezostaływjedno
dzieło;c)Kronikęświątynną,redagowanąprzezkapłanówświątyni
jerozolimskiej,zktórejAutorczerpałdziejeJoasza(2Krlrozdz.12[->2Krl
12,1])iAchaza(2Krlrozdz.16[->2Krl16,1]);d)opowiadanieoIzajaszu,
któryspełniaważnąrolęwdziejachEzechiasza(2Krl18,17-20,19),spisane
przezjegouczniów(por.Izrozdz.36-39[->Iz36,1]).

PracaAutoramiaławięccharakterkompilacyjny.Działalnośćjegołączysię

napewnoześrodowiskiemjudzkim,achronologicznieprzypada
prawdopodobnienaokrespoupadkuJerozolimywr.586.Trudnorozstrzygnąć,
czyAutornapisałksięgęwstyludeuteronomicznym,czyteżstyltenjest
wynikiemwtórnejredakcjiokresuniewoli.Współczesnaegzegezaskłaniasię
raczejkudrugiemuprzypuszczeniu;przytejokazjidodanobyćmożeuryweko
ułaskawieniuJechoniasza(2Krl25,27-30).

WykorzystanietychorazinnychźródełprzezAutoraświadczyoznajomości

epokiorazochęciobiektywnegoprzedstawieniawydarzeń.Tenobiektywizm
potwierdzająliczneświadectwapozabiblijne:tekstyipomnikiegipskie,
asyryjskie,nowobabilońskie,palestyńskieorazwykopaliskadokonanew
różnychmiejscowościachPalestynyipozanią.

DziejeIzraelawtejepocerozgrywająsięwobectrzechsąsiadujących

mocarstw:Egiptu,AsyriiiBabilonii.Dawidutworzyłwielkiekrólestwo,bo
sprzyjałytemuokoliczności:EgiptiAsyria,potencjalniwrogowie,przeżywały
wówczasswójkryzyspolityczny.AsyriaodtwarzaswąpotęgęwIXw.,abyw
VIIw.osiągnąćjejzenitizniknąćzwidownidziejowej.Jejmiejscezajmuje
imperiumnowobabilońskie.Izraelpodzielony,osłabionynieoparłsiętym

potęgom.

1i2Krlokreślajądośćdokładniedatypanowaniakrólówjudzkichi

izraelskichiporównująjezsobą.Niełatwojestzharmonizowaćtedaty.
Trudnośćtajednakczęściowomaleje,jeślisięuwzględniczęściowoinne
sposobyobliczanialatwobukrólestwach(predatacjaipostdatacja).Wielką
pomocąwustalaniudatchronologiibiblijnejjestporównaniejejzchronologią
StarożytnegoWschodu.

Autorowi1-2Krlchodziłoohistorięocharakterzereligijnym.Celem

odczytaniateologicznegosensudziejów,Autorzaczerpnąłnormyocenzinnych
ksiąglubodśrodowisk,którewyraziłyswąmyślwtychksięgach.Najpierw
występujetuteologiaPwt,którapodkreślanastępującetezy:jedenBóg,jedna
świątynia,jedenkult.WtymświetleAutoroceniapostępowaniekrólów,
analizujeprzyczynyupadkuizarazemchce,abyjegodziełobyłoapelemdo
współczesnych:mająsięoninawrócićdoBoga(1Krl8,47;2Krl17,13;por.
Pwt30,1-10).KsięgażądapogłębieniaideiPrzymierza,itozgodniez
nauczaniemwspółczesnychproroków:Ozeasza,Amosa,Jeremiasza,Ezechiela.
PóźniejSyr(rozdz.47n)podkreśliniezmiennośćplanuzbawczego,Bógbowiem
mimoniewiernościluduzachowałsobieResztę,utrzymałdynastięDawidową.
Dotegonależydołączyćinterpretacjękultową,występującąwpsalmach.Chodzi
tugłównieoPs68[67],23;Ps44[43],1;Ps78[77],1;Ps79[78],1;Ps89[88],1;Ps
137[136],1:dziejeIzraelasąwielkąlekcjąpoglądową,którawskazujena
potrzebęreligijnościpełnejnadziei,boBógniecofarazzawartegoPrzymierza.
Teróżne,aniesprzeczne,reinterpretacjepotwierdzają,iżAutorowiprzyświecał
zamiarprzedstawieniadziejówswegonaroduwrazzichocenąwświetleprawd
religijnych.UkazałonrękęBożąkierującądziejami,zwłaszczawobliczuklęski
narodowej.Pisał,byćmoże,celemzapobieżeniapogłębianiusiękryzysu
religijnegownarodzie.

NTwyliczaróżnepostacieiepizodyopisanew1-2Krl:Dawid(Mt1,1;Mt

9,27;Mt15,22n),królestwoDawidowe(Mk11,10;Dz15,16),Salomon(Mt
6,29;Łk12,27),królowaSaby(Mt12,42),świątyniaSalomona(Dz7,47);Mt
wyliczaprawiewszystkichkrólówdynastiiDawidowej(Mt1,6-11).Nadto
występują:Eliasz,Elizeusz,wdowazSarepty,Naaman(Łk4,26;Rz11,2;Jk
5,17).NTzakładarzeczywistośćwydarzeń1-2Krl,widziichmesjańską
realizacjęwosobieidzieleChrystusa:...aototujestcoświęcejniżSalomon(Mt
12,42).

2Krl1

DOKOŃCZENIERZĄDÓWOCHOZJASZA

PanBógbroniswojejczci

PośmierciAchabaMoabzbuntowałsięprzeciwIzraelowi.

1,1-25,30PodziałKrlnadwieksięgijestsztuczny.PierwszaBibliahebr.jeszczegonieznała.

Ochozjaszzaśwypadłprzezkratęswejgórnejkomnatyw

Samariiichorował.Wysłałwięcposłańców,mówiącdonich:Idźcie,
wywiedzciesięuBeelzebuba,bogaEkronu,czywyzdrowiejęztej
mojejchoroby.

1,2uBeelzebuba.Hebr.:Baalzebub,„Baalodmuch”,grasłówmającaośmieszyćwłaściweimiębóstwa:BaalZebul,„BaalKsiążę”(por.Mt10,25+).
1,2.Kratawgórnejkomnacie.PracearcheologiczneprowadzonewSamariidowiodły,żepałackrólewskipochodzącyztegookresumiałdrugiepiętro.Stylarchitektoniczny

charakteryzowałsięelementamiotwartejzabudowy.Opisanatutajkratamogłabyćdrewnianąsiatką,dającącieńiumożliwiającąswobodnącyrkulacjępowietrza.

1,2.Samaria.SamariabyłastolicąPółnocnegoKrólestwaIzraela.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo1Krl16,24.
1,2.Baal-Zebub/Beelzebub.Przezwielelatsądzono,żeformatajestcelowymzniekształceniemimieniaBaal-Zebul(Najwyższy/GłównyBaal),wliteraturzeugaryckiejczęsto

oznaczającegobogapodziemnegoświata.Wyjaśniałobytogreckąformę„Beelzebub”użytąwEwangeliiMateusza10,25;12,24(iinnychtekstach),będącąwNowymTestamenciejednymztytułów
szatana.„Zebub”znaczy„muchy”i,jeślitytułmacharakterpozytywny,możenawiązywaćdozdolnościodlatywaniaowadówprzenoszącychchorobyiinfekcje.Podobneznaczeniemożemiećimię
bóstwazUgarit,El-Dubub.WzaklęciachzUgaritwzywasięBaal-Zebula,bywygnałdemonychoroby.Ochozjasznieprosijednakozaklęcie,którespowodujejegouzdrowienie,leczowyrocznię,czy
odzyskazdrowie.WyrocznidostarczateżkrólowiEliaszwwersecie6.

1,2.Ekron.FilistyńskiemiastoEkron(TelMikne)znajdowałosięwodległościok.96kmodSamarii.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoSdz1,18i1Sm5,10.

LeczaniołPańskipowiedziałdoEliaszazTiszbe:Wstań,wyjdź

naprzeciwposłańcówkrólaSamariiipowiedzim:CzyżniemaBoga
wIzraelu,żewyidzieciewywiadywaćsięuBeelzebuba,boga
Ekronu?

DlategotakmówiPan:Złoża,doktóregowszedłeś,jużnie

zejdziesz,ponieważumrzesznapewno!IodszedłEliasz.

Kiedy

posłańcywrócilidoOchozjasza,rzekłdonich:Czemujuż
powróciliście?

Odpowiedzielimu:Jakiśczłowiekwyszedłnaprzeciw

nasirzekłdonas:Idźcie,wróćciedokróla,którywaswysłał,i
powiedzciemu:TakmówiPan:CzyżniemaBogawIzraelu,żety
polecaszwywiadywaćsięuBeelzebuba,bogaEkronu?Dlategoz
łoża,doktóregowszedłeś,jużniezejdziesz,ponieważumrzeszna
pewno!

Onzaśrzekłdonich:Jakwyglądałtenczłowiek,który

wyszedłwamnaprzeciwiwypowiedziałdowastesłowa?

Odpowiedzielimu:Byłtoczłowiekwpłaszczuzsierści,przepasany

pasemskórzanymdokołabioder.Wtedyzawołał:ToEliaszzTiszbe!

1,8ToodzienieEliasza(por.1Krl18,46;2Krl2,8.13).Będąjenosilitakżeinniprorocy(Za13,4)oraznowyEliasz—JanChrzciciel(Mt3,4p).
1,8.StrójEliasza.Zob.komentarzdo1Krl19,19,gdzieomówionoubiórEliasza.WobecnymfragmencienieopisanokonkretnejszatyEliasza,leczpodkreślonojego„owłosiony/włochaty”

wygląd,mogącymiećzwiązekzestrojemlubciałemproroka.Drugieprzypuszczeniewydajesiębardziejprawdopodobne,bowiemsłowo,któreBTtłumaczyjako„pas”,gdzieindziejoznaczaprzepaskę
biodrową,któraniebyłabywidoczna,gdybyproroknosiłwierzchnieszaty.Innąmożliwościąjest,żeEliasznosiłpłaszczzsierści,podnimmiałjednaktylkoskórzanąprzepaskębiodrową.

Posłałzatemponiegopięćdziesiątnikawrazzjego

pięćdziesiątką.PrzyszedłonwięcdoEliasza,gdy[ten]właśnie
przebywałnaszczyciegóry,ipowiedziałdoniego:MężuBoży!Król
cinakazał:Zejdź!

Odpowiadając,Eliaszrzekłdopięćdziesiątnika:

JeżelijajestemmężemBożym,niechspadnieogieńzniebai
pochłonieciebiewrazztwojąpięćdziesiątką!Ispadłogieńznieba,i
pochłonąłgowrazzjegopięćdziesiątką.

1,10.Ogieńznieba.BogowieburzyBliskiegoWschodubylizwykleuzbrojeniwbłyskawice,którymiwzniecaliogień.Asyryjscykrólowieztegookresunazywająbogówognistym

płomieniem;bogowiemieliteżspuszczaćprzednimiogieńznieba.Assarhaddon(królAsyriizVIIw.przedChr.)porównujemarszizwycięstwaswoichwojskdoniedającegosięugasićognia.W
podobnysposóbbóstwouczestniczyłowbitwachprowadzonychprzezśmiertelnych.Ogieńrozniecanyciskanymibłyskawicamibyłjednązgłównychbronibogów.

Wtedykrólpowtórniewysłałponiegoinnegopięćdziesiątnika

wrazzjegopięćdziesiątką.Tenodezwałsięirzekłdoniego:Mężu
Boży!Takmówikról:Zejdźnatychmiast!

1,11odezwałsięirzekłdoniego.Wedługtekstuhebr.,gdzie:„odpowiedziałirzekł”.BJ:„wszedłnagóręirzekł”(por.w.9),zagrec.wedługrecenzjiLucjana.

Odpowiadając,Eliaszrzekłdonich:Jeżelijajestemmężem

Bożym,niechspadnieogieńzniebaipochłonieciebiewrazztwoją
pięćdziesiątką!AogieńBożyspadłzniebaipochłonąłgowrazzjego
pięćdziesiątką.

Wtedykrólznowuwysłałtrzeciegopięćdziesiątnika

wrazzjegopięćdziesiątką.Gdytrzecipięćdziesiątnikprzyszedł,padł
nakolanaprzedEliaszemibłagałgoomiłosierdziewtychsłowach:
MężuBoży!Niechżyciemojeorazżycietychsługtwoich
pięćdziesięciudrogiebędziewtwoichoczach!

Otoogieńspadłz

niebaipochłonąłobydwóchpoprzednichpięćdziesiątnikówwrazz
ichpięćdziesiątkami.Leczterazniechżyciemojedrogiebędziew
twoichoczach!

WtedyaniołPańskipowiedziałdoEliasza:Zejdź

razemznim,niebójsięgo!Eliaszpodniósłsięizszedłrazemznim
dokróla,

ipowiedziałdoniego:TakmówiPan:Ponieważwysłałeś

posłańców,bywywiadywaćsięuBeelzebuba,bogaEkronu–czyżnie

maBogawIzraelu,byszukaćJegowyroku?–przetozłoża,do
któregowszedłeś,jużniezejdziesz,ponieważumrzesznapewno!

1,16Tekstumieszczonytutaj,zahebr.,międzymyślnikami,wBJpominiętyjakoniezręcznepowtórzeniepytaniazw.3i6.
—W.9-16są—jaksięwydaje—dodatkiem,pochodzącymoduczniówElizeusza(por.2,23-24).Mająonewpoić—pominąwszyinnewzględymoralne—respektiuległośćnależne

reprezentantomBoga.

UmarłwięckrólwedługwyrokuPańskiego,któryEliasz

oznajmił.Abratjego,Joram,zostałwjegomiejscekrólemwdrugim
roku[panowania]Jorama,synaJozafata,królajudzkiego,bo
[Ochozjasz]niemiałsyna.

1,17bratjego.Wedługprzekładówstarożytnych.Wtekściehebr.pominięte.
—wdrugimroku(panowania]Jorama.Datę,któraniezgadzasięz3,1,podanowedługjakiegośinnegosystemuchronologicznego.
1,17.Uwagachronologiczna.BratOchozjasza,Joram,wstąpiłponimnatronipanował,zdaniemThiele,w852-841przedChr.WrezultaciewtymokresieJudąiIzraelemrządziliwładcyo

tymsamymimieniu.

AczyżpozostałeczynyOchozjasza,którychdokonał,niesą

opisanewKsiędzeKronikKrólówIzraela?

2Krl2

DZIEJEELIZEUSZA

Eliasztajemniczoodchodzi.Elizeuszjegonastępcą

KiedyPanmiałwśródwichruunieśćEliaszadonieba,Eliasz

szedłzElizeuszemzGilgal.

2,1-18PodwzględemliterackimtenpięknypassusnależyjużdocykluElizeusza,doktóregojestwstępem.
2,1OwoGilgalpołożonenapółnocodBetelniejesttymznanymzhistoriiJozuego(zob.przyp.Joz4,19).
2,1.Gilgal.IstniałokilkamiejsconazwieGilgal,niełatwowięcustalić,októreznichtutajchodzi.NajbardziejznaneGilgalznajdowałosięwrejonieJerycha(zob.komentarzdoJoz4,19),

trudnojednakprzyjąć,byodbylinajpierwpodróżdoBetel,późniejzaśwrócilidoJerycha.Oprócztegowwersecie2czytamyozejściu[BT:„przyszli”]doBetel,coniemiałobysensu,gdybychodziłoo
wspomnianeGilgal.ByćmożechodzioGilgalleżącewokolicyGebaiMikmasz(zob.komentarzdo1Sm13,4),któreznajdująsięzaledwiekilkakilometrównapołudnieodBetel,skądtrzebazejść,
abyudaćsiędoBetel.

WtedyEliaszrzekłdoElizeusza:Zostań,proszę,tutaj,boPan

posłałmnieażdoBetel.Elizeuszzaśodpowiedział:NażyciePanai
natwojeżycie:nieopuszczęcię!PrzyszlizatemdoBetel.

2,2.Betel.Betelbyłomiejscem,wktórymznajdowałsięjedenzprzybytkówzposagiemcielca,stanowiłozatemważnyośrodekreligijny.Pojawiasięwopowieściachopatriarchach(Rdz

28),opodbojuiosiedleniusięIzraelitówwZiemiObiecanej(Joz8;Sdzi),oSamuelu(1Sm7),przezkrótkiczasznajdowałasiętamrównieżArkaPrzymierza(Sdz20,26-28).

Wtedysynowieproroccy,którzybyliwBetel,wyszlido

Elizeuszaipowiedzielidoniego:Czywiesz,żePandzisiajuniesie
twegopanawgórę,ponadtwągłowę?Onzaśodrzekł:Równieżijato
wiem.Zamilczcie!

2,3synowieproroccy.Takdosł.Sątoprorocygromadzącysięwbractwaiżyjącyrazem.ŚcisłezwiązkiznimiutrzymywałElizeuszwodróżnieniuodżyjącegosamotnieEliasza.
2,3.Uczniowieproroków.Wstarożytnościmożnasiębyłoszkolićwsztuceprorockiej,wewczesnymokresiehistoriiIzraelaistniałyteżprorockiegildienazywane„synami/uczniami

proroków”.Prorocyciwykonywalizwykleróżneczynnościwceluprzygotowaniasiędootrzymaniawyroczniprorockiej.Wwywoływaniustanuprzypominającegotrans(ekstazę)ważnąrolęodgrywała
muzyka,któraotwierałaprorokanaprzyjęcieboskiegoprzesłania.WlistachzMariwystępujecałagrupapracownikówświątyni,którzybyliekstatykamiidostarczalizwykleprorockiegoprzesłania.W
dokumentachakadyjskichpojawiasięokreśleniemarbari(synbaru)oznaczająceczłonkacechuwróżbiarzy,którzyczasamiwypowiadaliwyrocznieprorockie.

WtedypowiedziałdoniegoEliasz:Elizeuszu!Zostań,proszę,

tutaj,boPanposłałmnieażdoJerycha.Onzaśodrzekł:Nażycie
Panainatwojeżycie:nieopuszczęcię!WeszliwięcdoJerycha.

2,4.Jerycho.OdległośćpomiędzyBeteliJerychowynosiłaok.20km(przezwiększączęśćdrogabiegławdół),dojejpokonaniapotrzebabyłozwyklepołowydnia.Wokresiepanowania

Achabamiejscetozostałoponowniezasiedlone(zob.komentarzdo1Krl16,34).

Wtedysynowieproroccy,którzybyliwJerychu,przybliżylisię

doElizeuszaipowiedzielidoniego:Czywiesz,żePandzisiajuniesie

twegopanawgórę,ponadtwągłowę?Onzaśodpowiedział:Również
ijatowiem.Zamilczcie!

WtedyrzekłEliaszdoniego:Zostań,

proszę,tutaj,boPanposłałmnieażdoJordanu.Elizeuszzaś
odpowiedział:NażyciePanainatwojeżycie:nieopuszczęcię!Iszli
dalejrazem.

2,6.Jordan.Jordanznajdujesięwodległościok.8kmzaJerychem.Byłotoprzypuszczalniemiejsce,wktórymJozueprzekroczyłJordan.

Apięćdziesięciuspośródsynówprorockichposzłoistanęłoz

przeciwka,woddali,podczasgdyoniobydwajprzystanęlinad
Jordanem.

WtedyEliaszzdjąłswójpłaszcz,zwinąłgoiuderzyłw

wody,takiżsięrozdzieliływobydwiestrony.Aoniwedwóch
przeszliposuchymłożysku.

Kiedyzaśprzeszli,Eliaszrzekłdo

Elizeusza:Żądaj,comamciuczynić,zanimwziętybędęodciebie.
Elizeuszzaśpowiedział:Niechby–proszę–dwieczęścitwegoducha
przeszłynamnie!

2,9dwieczęścitwegoducha.Starszybratotrzymywałpodwójnączęśćdziedzictwaojcowskiego(Pwt21,17).Elizeuszchcebyćuznanyzagłównegospadkobiercęduchowegodziedzictwa

Eliasza.Trudnaprośba,gdyżduchaproroczegoniemożnaprzekazywać:pochodzionodBogaitylkoBógdaznać,żezostaławysłuchana,pokazującElizeuszowito,cozakryteprzedludzkimioczyma
(por.w.12i2Krl6,17);„synowieproroków”dostrzegająjedynienaturalnąoprawętajemnicy.

2,9.Dwieczęści.Proszącodwieczęści,ElizeuszniewyrażapragnieniaotrzymaniadwukrotniewięcejduchaodEliasza,leczdwukrotniewięcejodinnychjegonastępców.Byłoto

tradycyjneprawodziedziczeniaprzysługującepierworodnym,którzymieli„nieśćpochodnię”rodziny.ElizeuszprosioprzyznaniemutejpozycjijakonastępcyEliasza.

Onzaśodrzekł:Trudnejrzeczyzażądałeś.Jeżelimnieujrzysz,

jakwziętybędęodciebie,spełnisiętwojeżyczenie;jeślizaśnie
ujrzysz,niespełnisię.

Podczasgdyoniszliirozmawiali,oto[zjawił

się]wózognistywrazzrumakamiognistymiirozdzieliłobydwóch;a
Eliaszwśródwichruwstąpiłdoniebios.

2,11.MiejscezabraniaEliaszadonieba.Wczasieswojej„kariery”prorockiejEliasznawiązywałdopewnychwydarzeńzżyciaMojżesza.Terazobajprorocyprzeszlinawschodnibrzeg

Jordanu,zmierzającwstronęgóryNebo(naktórejumarłMojżesz),oddalonejook.16kmodJordanu.WtekścieniewspominasięogórzeNebo,niesugerujesięteż,żeznajdowalisięnagórze;ogólnie
umieszczasięichjednakwtejsamejokolicy.

2,11.Rydwan/wózognistywrazzrumakamiognistymi;wicher.Hebrajskiesłowoprzetłumaczonejako„wicher”jestzwyklebezpośredniozwiązanezdziałaniemBoga(burzawJon1),

czasamirównieżzJegoobecnością(Hi38,1).Trudniejustalićznaczenieobrazówzwiązanychzrydwanem,wtekściebiblijnymnieprzypisanobowiemżadnejroliwozowiikoniom.NaBliskim
Wschodziegłównymbóstwomtowarzysząniekiedyrydwany.WiadomooboguimieniemRakib-El,którybyłwoźnicąrydwanukananejskiegobogaEla.Wtekstachstarożytnychjestonzwiązanyz
Hadadem,bogiemburzy,wiemyjednakzbytmało,bywskazaćnajakieśinneinteresującezwiązki(np.rydwanuiwichru,jakwomawianymfragmencie).WliteraturzeakadyjskiejBunene,doradcaboga
słońca,Szamasza,opisanyzostałjakowoźnicarydwanu.Związekrydwanuzbogiemsłońcadostarczainnegomożliwegowyjaśnieniaobrazuognistegowozu.Woźnicaodpowiadałzaprzewożenie
bóstwa,szczególniewczasiebitwy.WreligijnychwyobrażeniachIzraelitówJahwejestczasamiprzedstawiany(lubmanifestujesię)wsposóbtypowydlamyśliBliskiegoWschodu.Naprzykład,
podczasrywalizacjiEliaszazprorokamiBaalaJahweukazanyzostałjakoBóg,którypanujenadpłodnościąiogniem,zaśprzenośnyjęzykBibliiczęstołączyGozesłońcem(np.Ps84,11).Wizerunek
Jahwe,podanywtymwersecie,mapewnecechywspólnezobrazemHadada,bogaburzy,któremutowarzyszywoźnicarydwanu.Podobieństwatewskazująnamożliwośćzastosowaniaznanych
obrazówwceluopisaniaudziałuBóstwawtymbezprecedensowymwydarzeniu.

Elizeuszzaśpatrzałiwołał:Ojczemój!Ojczemój!Rydwanie

Izraelaijegojeźdźcze.Ijużgowięcejnieujrzał.Ująwszynastępnie
swojeszaty,Elizeuszrozdarłjenadwieczęści

2,12.Ojczemój!Tytuł„ojciec”wjęzykuhebrajskimiakadyjskimużywanyjestnaoznaczenieprzywódcygrupy.Napodobnejzasadziesłowo„syn”oznaczajejczłonka.

2,12.RydwanIzraelaijegojeźdźcy.Niewiadomo,czyjesttoreakcjaElizeuszanascenę,którarozegrałasięprzedjegooczami,czytytułodnoszącysiędoEliasza.Jeśliprawdziwejest

drugieprzypuszczenie(jaksugeruje2Krl13,14),tytułmożewskazywaćnapozycjęEliaszajakowoźnicyrydwanulubnajegobliskizwiązekzbóstwem(por.bogaBunenewkomentarzudo2Krl2,11)
oraznato,żeEliaszprowadzirydwan.

2,12.Rozdarcieszat.Obokposypywaniagłowypopiołem,rozdarcieszatbyłonaBliskimWschodziepowszechnąformąwyrażaniażałoby.Wśródpoza-biblijnychprzykładówmożna

wymienićugaryckieposoAkchat(ok.1600przedChr.),wktórymsiostrabohaterarozdzieraszatyswegoojcaiprzepowiadanadciągającąsuszę.Gesttenwyrażałcierpieniezpowoduśmiercikrewnego,
przyjacielalubważnejpostaci.

ipodniósłpłaszczEliasza,któryspadłodniegozgóry.Wróciłi

stanąłnadbrzegiemJordanu.

2,13.PłaszczEliasza.EliasznarzuciłpłaszcznaElizeusza,bywybraćgodosłużbyw2Krl19,19.Chodzitutajozewnętrznąszatę,innąodtej,którazostałaopisanaw1Sm15,27.

Charakterystycznaszataprorockawykonanabyłaprzypuszczalniezeskóryzwierzęcejipokrytawłosiem(zob.Za13,4),chociażniewszystkieszatymiałypodobnywygląd.Niewielewiadomonatemat
ubioruprorokówBliskiegoWschodu,trudnowięcdokonaćanalizyporównawczej.Naasyryjskichinskrypcjachzpoczątkutegookresuukazanokilkapostacinoszącychpłaszczezgłowamilwów.
Niektóreznichwykonujączynnościrytualne(taniec)itowarzysząbóstwu.Badaczesądzą,żemogątobyćegzorcyści.PłaszczEliaszawskazujetutajnaduchaimoc,którąodziedziczyłElizeusz.

IwziąłpłaszczEliasza,któryspadłodniegozgóry,iuderzyłw

wody.Wtedyrzekł:GdziejestPan,BógEliasza?Iuderzyłwwody,a
onerozdzieliłysięnaobydwiestrony.Elizeuszzaśprzeszedł
[środkiem].

2,14któryspadłodniegozgóry.Zatekstemhebr.WBJpominiętejakoglosa,którasiętuwkradłaprzypadkowozw.13.Grec.dodaje:„leczonesięnierozdzieliły”.WBJpominięteza

tekstemhebr.—BógEliasza?Wtekściehebr.dodanopotychsłowach:„takżeion”.Toglosa,mającauwypuklićorzeczenie:„uderzył”,nawiązującedow.8.

Synowieproroccy,którzybyliwJerychu,ujrzeligozprzeciwka

ioświadczyli:DuchEliaszaspocząłnaElizeuszu.Wyszlizatem
naprzeciwniego,oddalimupokłondoziemi

2,15którzybyliwJerychu.Zatekstemhebr.WBJpominiętejakoglosa.

ipowiedzielidoniego:Otowśródtwoichsługjest

pięćdziesięciudzielnychludzi.Niechajpójdąiposzukająpana
twojego,czygonieuniósłDuchPańskiiniespuściłnajakąśgóręlub
najakąśdolinę.Leczonodpowiedział:Nieposyłajcie!

Agdy

nalegalinaniegozbytmocno,powiedział:Poślijcie!Posłaliwięc
pięćdziesięciumężów,którzyszukaliEliaszatrzydniinieznaleźligo.

Skorowrócilidoniego,gdyprzebywałwJerychu,rzekłdonich:

Czyżwamniepowiedziałem:Niechodźcie?

2,18Bezowocneposzukiwaniapotwierdzająjedyniefakt,żeEliaszaniemajużnatymświecie;jegolosjesttajemnicą,którejElizeuszniechcewyświetlić.Tekstniemówiwprawdzie,że

Eliasznieumarł,możnatojednakłatwowywnioskować.Natemat„powrotuEliasza”por.Ml3,23+.

DwacudaElizeusza

MieszkańcymiastamówilidoElizeusza:Popatrz!Położenie

miastajestmiłe,jaksam,paniemój,widzisz,leczwodajest
niezdrowa,aziemianiedajeplonów.

2,19-25Mamytudwieopowieścitegosamegotypucorozdz.4.ElizeuszjestobdarzonymocąBożą,byocalaćlubzatracać:onadziaładobroczynniewodniesieniudotych,którzyuznają

jegomisję,niemożnajednakbezkarniedrwićzmężaBożego.

2,19.Niezdrowawoda.HistorięproblemówzwodąwźródleAines-Sultan,wokolicachJerycha,możnaprześledzićwkomentarzachdoJoz6,26oraz1Krl16,34.Alternatywąwstosunku

doteoriiopasożytach,podanejwewspomnianychkomentarzach,jesthipotezagłosząca,żeprzesunięciageologicznemogącemiećzwiązekzupadkiemJerychaspowodowały,iżwodadostałasięw
obszarradioaktywnegooddziaływaniawarstwskalnychistałasięniezdatnadopicia.

Onzaśrzekł:Przynieścieminowąmisęiwłóżciewniąsoli!I

przynieślimu.

2,20.Nowamisaisól.Użycienowejmisywskazuje,żenaczyniewolnebyłoodnieczystości,azatemchodziłoprzypuszczalnieojakąśczynnośćrytualną.Wydajesię,żezamiastużytegow

przekładzieBTsłowa„misa”,lepiejtłumaczyć„plaskabutelka”,chociażhebrajskiesłowo,którepojawiasięwBibliitylkowtymwersecie,ijegoznaczenie,niesąpewne.

Wtedypodszedłdoźródławody,wrzuciłwniesólipowiedział:

TakmówiPan:Uzdrawiamtewody,jużodtądniewyjdąstądani
śmierć,aniniepłodność.

Wodywięczostałyuzdrowioneażpodzień

dzisiejszy–wedługsłowa,którewypowiedziałElizeusz.

Stamtąd

poszedłdoBetel.Kiedyzaśpostępowałdrogą,malichłopcywybiegli
zmiastainaśmiewalisięzniegoszyderczo,mówiącdoniego:Chodź
no,łysku!Chodźno,łysku!

2,23.Wiekszyderców.Grupęchłopcówopisanonadwaróżnesposoby.Wpierwszym(w.23)posłużonosięrzeczownikiemiprzymiotnikiem,któregdzieindziejoznaczajądziecilub

nastolatków.Wdrugim(w.24)użytookreśleniaoznaczającegomłodszepokolenie,odniemowląt(np.Rt4,16)poludziwwiekuśrednim(np.1Krl12,8;Roboammiałponadczterdzieścilat,doradcy
zaśbylijegorówieśnikami).Chodziprzypuszczalnieogrupęnastolatków.Elizeuszwypowiedziałprzekleństwo,leczkaręwymierzyłBóg.

2,23.Łysek.JeśliEliaszbyłmocnoowłosiony(zob.komentarzdo2Krl1,8),łysinaElizeuszamogłasugerowaćniektórym,żenigdyniebędzieonposiadałtakiejmocyjakjegomistrz.

Szyderstwabędącezaprzeczeniemjegopowołaniaipozycjiprorockiejmusiałyzostaćwyraźnieobaloneprzeznatychmiastowespełnieniewypowiedzianegoprzekleństwa.Abypotwierdzićswoją
pozycjęprorockąwwersetach19-22,Elizeuszcofaprzekleństwo,zaśwwersetach23-24jerzuca.

Onzaśodwróciłsię,spojrzałnanichiprzekląłichwimię

Pańskie.Wówczaswypadłyzlasudwaniedźwiedzieirozszarpały
spośródnichczterdzieścidwojedzieci.

2,24.Niedźwiedzie.Wtymokresieniewyginąłjeszczegatunekniedźwiedziasyryjskiego,występującynalesistychobszarachIzraela.Niedźwiedziepojawiałysięzwyklenazalesionych

obszarachgórskich,gdzieznajdowałyschronieniewpieczarachilasach.ObszaryzalesioneznajdowałysiębliżejBetelniżJerycha.AtakrozszalałychdzikichzwierzątczęstotraktowanojaksądBoży
(zob.komentarzdo2Krl17,25).

StamtądElizeuszposzedłnagóręKarmel,skądudałsiędo

Samarii.

2,25.PodróżElizeusza.OdległośćzJerychadoBetelwynosiłaok.20km,zaśzBetelnagóręKarmelprawie120km.PowrótzgóryKarmeldoSamariiwymagałpokonaniaodległości

niemal65km.

2Krl3

WOJNAMOABSKA

JorampanujewIzraelu(852-841)

Joram,synAchaba,objąłwładzęnadIzraelemwSamariiw

osiemnastymroku[panowania]Jozafata,królajudzkiego,ikrólował
dwanaścielat.

3,1dwanaścielat.Taliczbanależydojakiegośwtórnegosystemuchronologicznego.WedługpewniejszychdanychJoramzIzraelabędziepanowałniedłużejniżosiemlat.
3,1.Uwagachronologiczna.OsukcesjiJoramawspomnianowcześniejw2Krl1,17,chodziłotamjednakodrugirokpanowaniaJorama,synaJozafata.Tutajwydarzenietozostało

odniesionedoosiemnastegorokupanowaniaJozafata.SkłoniłotoThielegodowniosku,żewpewnymokresieojciecisynwspólniesprawowaliwładzę(koregencja).Rokiem,októrychodziwtym
wersecie,jest,zdaniemThielego,852przedChr.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPana,jednakżenietakbardzo,

jakjegoojciecijegomatka,ponieważusunąłstelęBaala,którą
sporządziłjegoojciec.

3,2.ŚwiętykamieńBaala/stelaBaala.Świętekamienieustawianoczęstowprzybytkachiświątyniachwewnękach,wktórychumieszczanoteżposągibożków.Czasaminastelach

znajdowałysiępłaskorzeźbywyobrażającebóstwo,zwyklejednakbyłypuste.KamienietakieodnalezionowlicznychodkrywkacharcheologicznychwIzraelu,m.in.wDan,GezeriArad.

Przylgnąłjednakdogrzechu,doktóregodoprowadziłIzraela

Jeroboam,synNebata,iniezerwałznim.

3,4.Mesza,królMoabu.Meszajestznanyzinskrypcji(KamieńMoabitów/stelaMeszy),naktórejopisanoszczegółowodawnepanowanieIzraelanadMoabemiświętowanowyzwoleniez

niewolidokonaneprzezMeszę.Licząca120cmwysokościinskrypcjazostałaodnalezionawDibon,napółnocodrzekiArnon,w1868.Stanowiłaonaupamiętnieniewzniesieniaprzybytku,wymienia
teżpoimieniuOmriegoi,anonimowo,jegosyna(Achabalub,byćmoże,jegownuka,Jorama).NawiązujedonarodowegobóstwaMoabitów,Kemosza,którywykorzystałIzraelitówdoukaraniaMoabu,
późniejjednakdałzwycięstwoMoabitom.WnastępnymwersecienawiązujedozakończonegopowodzeniempowstaniaMeszyprzeciwkowładzyIzraelitów(zapanowaniaOchozjasza?),zatem
wydarzeniaopisanenaKamieniuMoabitówpoprzedzająwypadkiopisanewtymrozdziale.

3,4.Danina.Chociażdaninawpostacistutysięcyowiecjestogromna,bledniewporównaniuzponadośmiusettysiącamiowiec,któreasyryjskikrólSennacherybmiałzabraćdoBabilonu.

WyprawaprzeciwMoabowi

Mesza,królMoabu,byłhodowcątrzódidostarczałkrólowi

izraelskiemustotysięcyowieciwełnęzestutysięcybaranów.

3,4OdnalezionawDibon„stelaMeszy”wspomina,żeMoabpodlegałIzraelowizaczasówOmriegoiAchaba,opiewateżzwycięskąwojnę,zakończonąwyzwoleniemMoabu,przemilcza

jednakmałochwalebnyepizod,któregopamięćzachowałasięwBiblii.

LeczpośmierciAchabakrólMoabuzbuntowałsięprzeciwko

królowiizraelskiemu.

WtymsamymczasiekrólJoramwyszedłz

SamariiidokonywałprzegląducałegoIzraela.

Podróżując,polecił

oświadczyćJozafatowi,królowijudzkiemu:KrólMoabuzbuntował
sięprzeciwkomnie.Czyzechceszwyruszyćzemnąnawojnęprzeciw
Moabowi?Odpowiedział:Wyruszę;jatak,jakity,ludmój,jakitwój
lud,koniemoje,jakitwojekonie.

3,7WBJtuorazww.11,12,14pominiętoimiękrólajudzkiego,gdyżzchronologiiwynika,żeopisywanawojnamiałamiejscedopierozasynaJozafata,Joramajudzkiego.ImięJozafata

zostało—jaksięzdaje—dodanedotekstupierwotnegozracjiznanejpobożnościtegowładcyorazzpowoduanalogicznejroli,jakąodgrywaonw1Krl22:turazjeszczekróljudzkipodczasspotkania
zkrólemizraelskimprezentujesięjakogorliwyjahwista(w.11i13-14).

Aonjeszczezapytał:Którądrogąwyruszymy?Odpowiedział:

DrogąprzezpustynięEdomu.

3,6-8.Strategiabitwy.SojusznicyniemoglizwyczajniewyruszyćprzeciwkoMoabowizpółnocy,bowiemMeszazbudowałumocnienianarówninachMedeba,napółnocodArnonu.Ztego

względuwojskapomaszerowałynapołudnieprzezJerozolimę,HebroniArad,okrążającpołudniowykraniecMorzaMartwego(wokolicypustyniEdomu)idotarłydoMoabuznieoczekiwanejstrony.
MarszzSamariidoAraduwymagałpokonaniaok.136km.ZtegomiejscadoKir-Chareszetbyłokolejnych80km,jeśliwybranowłaściwądrogę.

3,8.PustyniaEdomu.TrudnojestustalićpołożeniepustyniEdomu,jednakzuwagipodanejwwersecie9wynika,żewojskaodbyłysiedmiodniowymarsz,zatemchodzioobszarleżącyna

wschódodEdomu.ByćmożeudalisięnapołudnieodWadiZared,anastępniewykonalimanewr,byzaatakowaćMoabitówodwschodu.

Zatemwyruszyliwdrogę:królizraelski,króljudzkiikról

Edomu.Kiedyzaśkrążylipodrogachsiedemdni,zabrakłowodydla
wojskaobozującegoidlabydła,któreszłozanimi.

3,9WspółdziałanieJudyijegowasalaEdomujestniezbędnedlakrólaizraelskiegopoto,bymógłzaatakowaćMoabodpołudnia,obchodzącMorzeMartweiprzemieszczającsięprzez

terytoriumedomickie.

3,9.Brakwody.OdmomentuopuszczeniaJerozolimywojskaprzechodziłyprzezsuchą,niegościnnąziemię,naktórejznajdowałosięniewieleźródełwody.Wtymklimacieszybko

dochodzidoodwodnieniaorganizmu,któremożemiećśmiertelneskutki.

Wtedykrólizraelskizawołał:Biada!AlbowiemPanzwołałtych

trzechkrólów,byichwydaćwręceMoabu.

Jozafatzaśodrzekł:Czy

tuniemaprorokaPańskiego,byśmyprzezniegomoglizapytaćsię
Pana?Odpowiedziałjedenzesługkrólaizraelskiego:JesttuElizeusz,
synSzafata,którypolewałwodąręceEliasza.

3,11.Obecnośćproroka.WarmiachBliskiegoWschoduznajdowalisięzwykleludziepełniącyfunkcjereligijne(kapłaniiprorocy),byumożliwićzasięganiewyroczni,odczytywanie

omenów,składanieofiarisymbolizowaćobecnośćBożążołnierzom.

3,11.PolewaniewodąrąkEliasza.ElizeuszzostałtutajokreślonyjakoosobistypomocnikprorokaEliasza.Chociażwykonywałprzedtemprzyziemnefunkcje,samzwiązekzlegendarnym

jużprorokiemdawałteraznadziejęuzyskaniaBoskiejpomocy.

Jozafatzaśpowiedział:JestznimsłowoPańskie.Więckról

izraelski,Jozafat,ikrólEdomuposzlidoniego.

Elizeuszzaśrzekł

dokrólaizraelskiego:Cóżmidociebie,atobiedomnie?Idźdo
prorokówojcatwegoidoprorokówtwojejmatki!Odpowiedziałmu
królIzraela:Nie!CzyżPanzwołałtychtrzechkrólów,abyichwydać
wręceMoabu?

3,13.Prorocyojcaimatki.OjciecimatkaJorama(AchabiIzebel)faworyzowaliprorokówBaalaiAszery.Interesujące,żeJoramniewyparłsiętychprorokówanibogów,którymsłużyli,

leczodrzekłjedynie,żetoJahwepoleciłrozpoczęciekampanii,dlategotoJegonależysięporadzić.Możetooznaczać,żetenwładcaPółnocnegoKrólestwazasięgałwyroczniJahweiżeuzyskał
pozytywnąodpowiedźwsprawiepodejmowanychprzezsiebieoperacjimilitarnych,chociażdozawarciasojuszumogłodojśćjedyniedlatego,żeJozafatradziłsięJahwewsprawieswojegownim
udziału(zob.2Krn18,4-7).Bożekierownictwo,niezależnieodsposobu,wjakizostałoudzielone,zostałoterazzinterpretowaneprzezJoramajakowolazniszczeniaMoabitów,wyrażonaprzezJahwe.

Elizeuszodrzekł:NażyciePanaZastępów,przedktórego

obliczemstoję!GdybymniemiałwzględunaJozafata,króla
judzkiego,toanibymnaciebieniezważał,anibymnaciebienie
spojrzał.

Terazjednakprzyprowadźciemiharfiarza.Kiedyzaś

harfiarzgrałnastrunach,spoczęłanaElizeuszurękaPańska

3,15Muzykapomagałaosiągnąćstanekstazy.
3,15.Harfiarz.Wydajesię,żehebrajskiesłowolepiejtłumaczyćjako„minstrel/pieśniarz”,niewspomnianotutajbowiemożadnyminstrumencie.Najprawdopodobniejczłowiektengrałna

lirze,podobnejdotej,naktórejDawidgrywałprzedSaulem.Wewczesnymokresieprorocyposługiwalisięwielomasposobami,byprzygotowaćsiędoprzyjęciaprorockiejwyroczni.Muzyka
odgrywaławażnąrolęwwywoływaniustanuprzypominającegotrans(ekstazę),którymiałotwieraćczłowiekanaprzyjęcieBoskiegoprzesłania.WlistachzMariwspominasięogrupieludzi,służących
wświątyni,którzybyliekstatykami,iczęstoprzekazywaliprorockieprzesłanie.Liramiałazwykledwaramionawychodzącezpudłarezonansowego.Strunyumocowanebyłydopoprzecznejramy,
umieszczonejwgórnejczęściinstrumentu.StarożytneliryodnalezionowMegiddo.

ipowiedział:TakmówiPan:Wykopciewtymwąwozierów

przyrowie.

BotakmówiPan:Niezobaczyciewiatru,niezobaczycie

deszczu,aprzecieżwąwóztennapełnisięwodąipićbędzieciewy,
waszestadaiwaszebydło.

3,17waszestada.Takteksthebr.WBJ:„waszeoddziały”,zagrec.wedługrecenzjiLucjana.
3,17.Zaopatrzeniewwodę.Możliwe,żewojskaznajdowałysięwokolicyWadiZared.Podobniejakwszystkiepotoki,Zaredtylkopodczasdużychopadówwypełniałsięwodami

spływającymizewzgórz.Ztegopowoduźródłamogłynieoczekiwanienapełnićsięwodą.Kopaniedołówwkoryciepotokumogłosłużyćzebraniuwody,bycałaniespłynęławdółoboknich.Prorocką
wiedzęodeszczupadającymnawyżejpołożonychterenach,którymógłdostarczyćwodynatymterenie,posiadałarównieżDebora(zob.komentarzdoSdz4,14-16).

LeczjeszczetegojestmałowoczachPana,ponieważwydaOn

Moabwwaszeręce.

Zburzyciewszystkiemiastaobwarowanei

wszystkieznaczniejszemiasta.Wytnieciewszystkiedrzewa
użyteczne.Zasypieciewszystkieźródławód.Wszystkiezaśpola
uprawnespustoszycie,narzucająckamieni.

3,19Słowawnawiasiepodanezatekstemhebr.WBJpominiętezagrec.

Ranowięc–wporzeskładaniaofiarpokarmowych–oto

napłynęławodadrogąodstronyEdomu,takiżokolicawypełniłasię
wodą.

SkorowszyscyMoabicidowiedzielisię,żekrólowie

wyruszyli,abystoczyćznimibitwę,zwołaliwszystkichzdolnychdo
noszeniabroniistanęlinagranicy.

Kiedyranowstali,asłońce

rozbłysłonadwodami,Moabiciujrzelizoddaliwodęczerwonąjak
krew.

3,22Czerwonezabarwieniedawałyniewątpliwiepiaskiwadiel-Hesa.Istniejegrasłówmiędzy’adom,„czerwony”,dam,„krew”,inazwąEdom.
3,22.Wodaczerwonajakkrew.Nietrudnowyobrazićsobiewodęprzybierającąkolorkrwiwpiaszczysto-kamiennymłożyskuwgorący,mglistydzień-szczególniejeśliMoabiciniemieli

powodusądzić,żewodapozostałagdzieniegdziewdołach,wydrążonychwłożyskupotoku.Jednakjeślinaprawdęsądzili,żebyłatokrew,gdzieznajdowałysięciała?JeśliMoabiciwyruszyliw
poszukiwaniułupu,bardziejprawdopodobnejest,żeujrzelicoś,cowyglądałonaopuszczonyobóz.DlategoodczytaliwyglądwodyjakoznakwewnętrznychwaśniwIzraelu,któredoprowadziłydo
opuszczeniaobozupobratobójczejwalce.Irzeczywiście,szeregmezopotamskichomenów,wyrażającychpowszechnewierzenia,zawierawskazówkę,żejeślirzekaniesiekrew,oznaczato,żewskutek
wewnętrznychwaśniżołnierzezaczęliwalczyćprzeciwkosobie,bratzbratem.Obrazkrwispływającejjakrzekapojawiasięwasyryjskichopisachbitew.

Powiedzieliwięc:Tokrew!Zpewnościąkrólowiepowycinali

sięnawzajem,uderzywszyjedennadrugiego.Ateraz,Moabie–po
łupy!

KiedyprzyszlipodobózIzraela,Izraelicipowstaliiuderzyli

naMoabitów,takiżciprzednimirzucilisiędoucieczki.Onizaśszli
naprzódibiliMoabitów.

3,24Onizaśszlinaprzód.Zagrec.Teksthebr.skażony.

Burzylimiasta.Każdyrzucałkamienienawszelkiepola

uprawne,abyjenimipokryć.Zasypywaliwszystkieźródławody.
Wycinaliwszelkiedrzewaużyteczne.WreszciepozostałotylkoKir-
Chareszet.Osaczylijeprocarzeirzucaliwniekamieniami.

3,25pozostałotylkoKir-Chareszet.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„wKir-Chareszetniepozostałonicpróczkamieni”.Kir-Chareszet—stolicaMoabu(Iz16,7.11;Jr48,31.36)—leżała

wmiejscudzisiejszegomiastaKerak.

3,25.SposóbpotraktowaniaMoabu.ZniszczenieśrodowiskanaturalnegomiałosparaliżowaćgospodarkęMoabunawielelat.Źródłaipolamogłyzostaćoczyszczonezkamieni,jednak

koniecznośćdokonaniategospowodowałaby,żeprocesodnowieniaprodukcjirolniczejbyłbydługiipowolny.Czasamiźródłaznajdowałysobieinne,mniejkorzystneujścia,zaśpolabyłytak
zniszczone,żeichurodzajnośćwydatniesięzmniejszała.Wycinanielasówmogłowywołaćjeszczewiększeszkodywsystemierównowagiekologicznej.Pozbawianowtensposóbnieprzyjaciółnietylko
cieniaiźródładrewna,leczzwiększanoerozjęzewnętrznejwarstwygleby,zaśzmniejszeniezalesieniaprzyspieszałoprocespowstawanianieużytków.Niektóredrzewaowocowe(np.palmadaktylowa)
przynosiłyowocedopieropodwudziestulatach.Zniszczenieuprawiwycinanielasówbyłotypowątaktykąstosowanąprzezarmienajeźdźców,bywtensposóbpognębićpodbitepaństwaiskłonićjedo
uległości.DokumentyireliefyasyryjskieszczegółowoukazująstosowaneprzezAsyryjczykówśrodkikarne,m.in.ścinaniedrzew,niszczeniełąkisystemukanałówirygacyjnych.

3,25.Kir-Chareszet.ChodziostolicęwpołudniowejczęściMoabu,znanąteżjakoKir-MoabiutożsamianązewspółczesnymKerek,oddalonymo27,5kmnapołudnieodArnonu,przy

DrodzeKrólewskiej.Wrejonietymnieprowadzonowiększychpracwykopaliskowych,jednakbadaniapowierzchniowepotwierdziłyistnienieniewielkichśladówzokresużelaza.

KiedykrólMoabuujrzał,żeniemożesprostaćbitwie,wziąłze

sobąsiedmiusetmężówdobywającychmiecza,abyprzebićsiędo
królaEdomu,leczniezdołał.

3,26Edomu.Zatekstemhebr.WBJ:„Aramu”,nazasadziedomysłu—przecieżEdomicioblegająmiasto.

Wtedywziąłswegosynapierworodnego,którymiałponim

panować,izłożyłgojakoofiaręcałopalnąnamurze.Wówczaswielki
gniewnastałuIzraela,takiżodeszliodniegoiwrócilidoswojego
kraju.

3,27PoczątekostatniegozdaniawBJ:„nadIzraelitamibyłwielkigniew”.Interpretacjajestprzedmiotemdyskusji.Ofiarazwłasnegosynatoaktrozpaczykrólamoabskiego,byzjednać

sobiebogaKemosza.Spełnionanamurach,wywołałapanikęwśródoblegających,którzypoczulisięprzedmiotemgniewuBożego.

3,27.Ofiaryzdzieci.DowodyskładaniaofiarzdzieciodnalezionowośrodkachfenickichwAfrycePółnocnej(Kartagina)inaSardynii;obrzędytepraktykowanorównieżwSyriii

Mezopotamiiwokresieasyryjskim(VIII-VIIw.przedChr.).Wzmiankiopoświęcaniudzieciwofierzebogupojawiająsięwkilkunarracjachbiblijnych.Byćmożeofiarytakiemiałyzapewniaćurodzaj
(Mi6,6-7)lubzwycięstwomilitarne(Sdz11,30-40),jaktomamiejscetutaj.WżadnymjednakprzypadkuJahwenieuważałtakichofiarzagodneprzyjęcia(Pwt18,10).FenickainskrypcjazXVIIIw.
przedChr.wspominaoofiarachskładanychMolochowiprzedbitwąprzezmieszkańcówCylicjiiichnieprzyjaciół.

2Krl4

CUDAELIZEUSZA

Oliwawdowy

Pewnakobietaspośródżonsynówprorockichzawołałado

Elizeuszatymisłowami:Twójsługa,amójmąż,umarł.Atywiesz,że
twójsługabałsięPana.Leczlichwiarzprzyszedł,abyzabraćsobie
dwojemoichdziecinaniewolników.

4,1.Uczniowieproroków.Zob.komentarzdo2Krl2,3.
4,1.Niewolazadługi.ZpowoduzmiennychwarunkówklimatycznychpanującychnawiększościobszarówBliskiegoWschodurolnicyidrobniposiadaczeziemscyczęstopopadaliwdługi.

Problemyulegałypogłębieniu,jeślisuszaibędącejejwynikiemkiepskiezbioryutrzymywałysiędłużejniżrok.Wówczaszmuszenibylisprzedawaćswojeruchomości,awkońcuoddawaćczłonków
rodzinyisamychsiebiewniewolęzadługi.PrawoIzraelitówuwzględniałotakąsytuację,gwarantującsprawiedliwyokressłużbywierzycielowi,ajednocześnieograniczającjejczas.Niktniemógł
znajdowaćsięwniewolidłużejniżsześćlat.Poupływietegookresuniewolnicymusielizostaćwyzwoleniiuwolnieniodzobowiązań.Dlaniektórychmogłotobyćdobrerozwiązanie,wieluniemiało
jednakziemi,doktórejmoglibypowrócić,wybieraliwięcpozostanienasłużbie,przeprowadzeniesiędomiastalubwstąpieniedowojska.

Elizeuszzaśrzekłdoniej:Comógłbymuczynićdlaciebie?

Wskażmi,coposiadaszwmieszkaniu?Odpowiedziała:Służebnica
twojanieposiadaniczegowmieszkaniupróczoliwy,którąbymsię
mogłanamaścić.

4,2.Oliwa.Byłatooliwazoliwek,używanajakotłuszczpiekarniczy.Zwyklemieszanojązmąkąprzedrozpoczęciempieczenia,czasamiteżsmarowanoniąciasto.

Onzaśrzekł:Idź,pożyczsobiezzewnątrznaczyniaod

wszystkichtwoichsąsiadów,naczyniapuste,itoniemało.

Następnie

wrócisz,zamknieszdrzwizasobąizasynamiibędziesznalewałado
tychwszystkichnaczyń,awypełnioneodstawisz.

Odeszławięcod

niego.Następniezamknęładrzwizasobąizaswoimisynami.Cijej
donosilinaczynia,aonanalewała.

Kiedynaczyniasięnapełniły,

rzekładoswegosyna:Przynieśmijeszczenaczynie!Odpowiedział
jej:Jużniemanaczyń.Wtedyoliwaprzestałapłynąć.

Poszławięc

kobietaoznajmićmężowiBożemu,którypowiedział:Idź,sprzedaj
oliwę,zwróćtwójdług,zresztyzaśżyjtyitwoisynowie!

4,7mężowiBożemu.ZwyczajnytytułElizeuszawopowieściachpochodzącychod„uczniówproroków”(por.rozdz.4i6,17).

ElizeusziSzunemitka

PewnegodniaElizeuszprzechodziłprzezSzunem.Byłatam

kobietabogata,którazawszenakłaniałagodospożyciaposiłku.
Ilekroćwięcprzechodził,udawałsiętam,byspożyćposiłek.

4,8.Szunem.MiastoSzunemznajdowałosięnawschodnimkrańcudolinyJizreel,napołudniowymzboczuwzgórzaMore.Miastotopojawiasięwegipskichopisachtraspodróży;w

Szunemodnalezionośladypochodzącezokresużelaza.

Powiedziałaonadoswegomęża:Otojestemprzekonana,że

świętymmężemBożymjestten,któryciągledonasprzychodzi.

Przygotujmymałypokójnagórze,obmurowany,iwstawmytamdla

niegołóżko,stół,krzesłoilampę.Kiedyprzyjdziedonas,totamsię
uda.

4,10.Pokójnadachu/górnypokój.TypowedomostwoIzraelitówzokresużelazaokreślanejestmianem„czteroizbowegodomu”.Naparterzeznajdowałasięjednadużaizba.Wczęści

frontowejpodzielonabyłanatrzyrównoległeizbyprzylegającedopomieszczeniaznajdującegosięwczęścitylnej.Wcentrumtrzechizbfrontowychznajdowałsięotwartydziedziniec.Sądzisię,że
większośćowychdomówmiałapiętro,chociażzachowałosięnatoniewieledowodówarcheologicznych.Znaczeniehebrajskichterminówarchitektonicznych,którychużytowtymfragmencie,niejest
znane.

GdywięcpewnegodniaElizeusztamprzyszedł,udałsięna

góręitamułożyłsiędosnu.

IpowiedziałdoGechaziego,swojego

sługi:ZawołajtęSzunemitkę!Zawołałjąistanęłaprzednim.

Rzekł

doniego:Proszę,powiedzjej:Otopodjęłaśdlanastewszystkie
starania.Comożnauczynićdlaciebie?Czymożeprzemówićsłowo
zatobądokrólalubdodowódcywojska?Odpowiedziała:Ja
mieszkampośródswegoludu.

4,13mieszkampośródswegoludu.Elizeuszproponujewstawieniesięzaniąnadworze.Kobietaodpowiadadumnie,żewystarczyprotekcjajejrodu.

Mówiłdalej:Cowięcmożnauczynićdlaniej?Odpowiedział

Gechazi:Niestety,onaniemasyna,amążjejjeststary.

Rzekłwięc:

Zawołajją!Zawołałjąistanęłaprzedwejściem.

Ipowiedział:Otej

porzezarokbędzieszpieściłasyna.Odpowiedziała:Ach,mężuBoży,
paniemój!Nieoszukujsłużebnicytwojej!

4,16(mężuBoży).Zatekstemhebr.(por.5,8).Wgrec.pominięteitakteżBJ.

Potemkobietapoczęłaiurodziłasynaotejsamejporze,po

roku,jakjejzapowiedziałElizeusz.

4,17otejsamejporze,poroku.Wedługtekstuhebr.,wktórympowtórzonotesłowazw.16.BJ:„wporze”,nazasadziedomysłu.

Chłopiecdorastał.Pewnegodniawyszedłdoswegoojca,do

żniwiarzy,

iodezwałsiędoojca:Mojagłowa!Mojagłowa!Onzaś

rozkazałsłudze:Zabierzgodomatki!

Zabrałgoizaprowadziłdo

jegomatki.Pozostałonnajejkolanachażdopołudniaiumarł.

4,18-20.Przyczynaśmierci.Śmierćdzieckaprzypisywanozwykleudarowisłonecznemu,chociażsugerowanorównieżwylewkrwi,powikłaniamózgowewmalariiwywołanejprzez

Plasmodiumvivaxizapalenieoponmózgowych.Zpowoduniewielkiejliczbyszczegółówtrudnojestpostawićjakąśpewnądiagnozę.

WtedyweszłaonaipołożyłagonałóżkumężaBożego,

zamknęłazasobądrzwiiwyszła.

4,21Wiaratejkobiety:Elizeusz,którywyjednałdlaniejsyna,będziegomógłjejprzywrócić.Wczasieoczekiwanianiktniepowinienwiedziećośmiercichłopca(w.23)idlategoukrywa

onazwłoki.

Zawołałaswegomęża,mówiąc:Przyślijmi,proszę,jednegoze

sługzjednąoślicą.PobiegnędomężaBożegoiwrócę.

Odpowiedział:Czemuwyruszaszdoniegodzisiaj?Niemaani

nowiu,aniszabatu.Odrzekła:Bądźspokojny!

4,23Niemaaninowiu,aniszabatu.Widaćstąd,żebyłowzwyczajuodwiedzaniewdniświąteczneosóbodznaczającychsięświętością.
4,23.Nów/szabat.ZpowoduposługiwaniasiękalendarzemksiężycowymIzraelicizapierwszy,świątecznydzieńmiesiącauważalidzieńnowiuksiężyca(przypadającyco29-30dni).Tego

dnia,podobniejakwszabat,ustawaławszelkapraca(zob.Am8,5),składanoteżofiaryBogu(Lb28,11-15).Wokresiemonarchiikrólstałsięważnąpostaciątychobchodów(zob.Ez45,17).Święta
nowiuksiężycaodgrywaływażnąrolęwMezopotamiiodschyłkuIIItysiącleciaprzedChr.ażdookresuneobabilońskiego,wpołowieItysiącleciaprzedChr.Świętodostarczałoludziomokazjido
radzeniasięjasnowidzówlubzasięganiawyroczni,comożewyjaśniaćzwiązekElizeuszaztymiświątecznymidniami.

Osiodłałaoślicęirzekładosługiswego:Prowadź,ruszaj!Nie

zatrzymujmniewdrodze,ażcirozkażę.

Wyruszyłaidotarłado

mężaBożegonagórzeKarmel.KiedymążBożyujrzałjązdaleka,
rzekłdosługiswego,Gechaziego:OtoowaSzunemitka.

4,25.GóraKarmel.PonieważniepodanoinformacjinatematmiejscakołogóryKarmel,wktórymzatrzymałsięElizeusz,trudnojestpodaćjakieśprecyzyjnewyjaśnienie,jednakże

odległośćzSzunemdookolicKarmeluwynosiok.32km.

Terazwięcbiegnij,proszę,jejnaspotkanieizapytajją:Czy

dobrzesięmiewasz?Czydobrzesięmiewatwójmąż?Czydobrzesię
miewatwojedziecko?Odpowiedziała:Dobrze.

Kiedyprzyszłado

mężaBożegonagórę,ujęłagozanogi.AGechaziprzybliżyłsię,żeby
jąodsunąć.LeczmążBożypowiedział:Zostawją,boduszajejw

smutkupogrążona,aPanzakryłtoprzedemnąinieoznajmiłmi.

4,27.Ujęciezanogi.Ujęciekogośzanogibyłogestemwyrażającymsamoponiżenieiusilnąprośbę.ChociażniepojawiasięnigdzieindziejwStarymTestamencie,wliteraturzeakadyjskiej

wieluuchodźcówlubpetentówujmujekrólazanogi,byokazaćwtensposóbuległośćlubpoddanieioznajmićswojąprośbę.

Onazaśrzekła:Czyjaprosiłampanamojegoosyna?Czyżnie

powiedziałam:Nieoszukujmnie?

Wtedy[Elizeusz]powiedział

Gechaziemu:Przepaszbiodra,weźlaskęmojąwdłoń,aidź!Jeżeli
spotkaszkogoś,niepozdrawiajgo;ajeżeliktościebiepozdrowi,nie
odpowiadajmu.Ipołożyszlaskęmojąnachłopcu.

4,29nieodpowiadajmu.Niepozdrawianienikogopodrodzebyłoznakiemjakiejśbardzopilnejmisji.—LasceElizeusza—jaksięzdaje—jestprzypisywanajakaśmagicznamoc

(podobniejaklasceMojżesza,Wj4,17),dalszyciągopowieścipokażejednak,żeniczegoniemożnadokonaćbezmodlitwyibezosobistejinterwencjiproroka.

4,29.Przepasaniebioder.Abyupewnićsię,żedługaszataniebędzieutrudniałaruchówpodczasforsownejczynności,długiepołypłaszczazakładanozapas.
4,29.Położenielaskinachłopcu/twarzychłopca.WBibliiniemainnychwzmianekoprorokuposiadającymlaskę(laskęMojżeszaopisujeinnehebrajskiesłowo);winnychfragmentach

słowotooznaczabliżejnieokreślonykij,używanydopodpieraniasię-częstokulęlublaskę.Napodstawiewersetu31możnawnosić,żeElizeusziGechaziuważali,żelaskamożeożywićchłopca.W
zaklęciachakadyjskichlaskapełniczasamirolęnarzędziaużywanegoprzezegzorcystówprzeciwkodemonomasakku(wywołującymgorączkęichorobę).Ponieważchłopcabolałagłowa,laskę
położononajegotwarzy.

Leczmatkachłopcarzekła:NażyciePanainatwojeżycie:Nie

opuszczęcię!WtedyElizeuszwstałiposzedłzanią.

Gechazizaś

wyprzedziłichipołożyłlaskęnachłopcu,leczniebyłoanigłosu,ani
znakużycia.Gechaziwięcwróciłdoniegoioznajmiłmu,mówiąc:
Chłopiecsięnieobudził.

Elizeuszwszedłdodomu,aotonajego

łóżkuchłopiecleżałmartwy.

Wszedł,zamknąłdrzwizasobąiza

nimimodliłsiędoPana.

Następniewszedł[nałóżko],rozciągnąłsię

nadziecku,przyłożyłtwarzswojądojegotwarzy,oczyswojedojego
oczu,dłonieswojedojegodłoni–ipochylonynadnimpozostawał
tak,ażsięrozgrzałociałochłopca.

4,34.MetodapostępowaniaElizeusza.Wmezopotamskichutworach,zawierającychzaklęcia,demonywywierająprzezdotykwpływnaswojeofiary-dotykjestwięcidiomem

oznaczającymopanowanieprzezdemona.Zgodnieztymwierzeniemenergialubsiłażyciowaprzekazywanebyłyzjednegociaładodrugiegozapośrednictwemkontaktuposzczególnychczęści.
Naśladującmetodępostępowaniastosowanąrzekomoprzezdemony,prorokmógł,dziękimocyJahwe(należyzwrócićuwagęnamodlitwę),wypędzićdemonyiprzywrócićżyciechłopcu.Epizodten
uważasięczęstozajedenzklasycznychbiblijnychprzykładówmagiisympatycznej.

Znowuchodziłpodomutamizpowrotem.Potemwszedł[na

łóżko]ipochyliłsięnadnim.Wtedychłopieckichnąłsiedemrazyi
otworzyłoczy.

4,35BJ:„wchodziłipochylałsięnadnimsiedemrazy:wtedychłopiecziewnąłiotworzyłoczy”.Takiporządekzdaniawgrec.iwvet.lat.—BógtchniewnozdrzaAdamatchnienieżycia

(Rdz2,7),przeznosczłowiekoddycha(Iz2,22).Kichnięciewskazujenapowrótdożycia.

4,35.Ziewnąłsiedemrazy.Hebrajskiesłowoprzetłumaczonejako„ziewnął”pojawiasięjedyniewtymfragmencieijegoznaczenieniejestpewne.Kontekstdopuszczarównieżinne

znacznie,np.„drgnąłkonwulsyjnie”lub„jęknął”.

4,16-35.Danie,zabranieiwskrzeszeniesyna.WugaryckimeposieoAkchatsprawiedliwykról,Danii,otrzymałsyna(Akchat)odbogów.Późniejsyntenpopadłwniełaskębogów,którzy

odebralimużycie.Następniezostałprzeznichponownieożywiony.ChociażżadenzelementówopowieścioAkchatnieodpowiadaszczegółomnarracjibiblijnej,podstawowymotywbogów
posiadającychmocdawania,zabieraniaioddawaniabyłpowszechnieznanywstarożytności.

OnzaśzawołałGechaziego,mówiąc:ZawołajtęSzunemitkę!

Kiedyjązawołał,aprzyszładoniego,powiedział:Zabierztwojego
syna!

Weszła,upadładojegostópioddałamupokłonażdoziemi,

następniezabrałaswojegosynaiodeszła.

Zatrutastrawa

ElizeuszwróciłdoGilgal.Agłódbyłwkraju.Gdysynowie

proroccysiedzieliprzednim,rzekłdosługiswego:Nastawwielki
kociołiugotujpolewkędlasynówprorockich.

4,38.Gilgal.PołożenieGilgalniejestznane;zob.komentarzdo2Krl2,1.
4,38.Kocioł.Byłtogarnekdogotowaniamającyszerokiotwór,wykonanyzglinylubmetalu.

Jedenzaśwyszedłnapole,abynazbieraćjarzyn.Znalazłdziką

roślinęinarwałzniejpnączydzikichkolokwint,napełniającnimi
swójpłaszcz.Wróciłinakroiłichdokotłazpolewką,boichnie
znano.

4,39dzikichkolokwint.Owoceniezwyklegorzkie,będącejednocześniesilnymśrodkiemprzeczyszczającym.
4,39.Składnikipolewki.Uważasiępowszechnie,żeźródłemtrującejsubstancjibyłażółtadynia(kolokwinta),dzisiajczęstookreślanamianemjabłekSodomy.Owocetemogąbyć

śmiertelnietrujące.

Następniepodałludziomdospożycia.Gdytylkoskosztowali

polewki,krzyknęli:Śmierćjestwkotle,mężuBoży!iniemoglijeść.

Onzaśpowiedział:Przynieściewięcmąki!Iwsypałjądokotła,

mówiąc:Nalejludziominiechjedzą!Ijużniebyłonicszkodliwego
wkotle.

4,41.Dodaniemąki.Starożytniwierzyli,żemąkalubposiłekposiadamagicznąmoc,zdolnąusuwaćdziałaniezłejmagii.Mąkęstosowanoczęstopodczaswypowiadaniazaklęćmagicznych

irytuałównaBliskimWschodzie,jednakniewtakisposób,wjakizostałtutajopisany.Czasamizciastawykonywanofigurkę,którejnastępnieużywanopodczasmagicznegorytuału.Czasamiwokół
przedmiotu,nadktórymmiałzostaćwykonanyrytuał,wysypywanomącznykrąg.Elizeuszposługujesięmetodamizbliżonymidostosowanychwmagii,zawszedodajejednaknoweczynności,nie
używateżelementówrytualnych.

Rozmnożeniechleba

PewienczłowiekprzyszedłzBaal-Szalisza,przynoszącmężowi

Bożemuchlebzpierwocin,dwadzieściachlebówjęczmiennychi
świeżezbożewworku.Onzaśrozkazał:Podajludziominiechjedzą!

4,42zbożewworku.WBJ:„ziarnawkłosie”.Obydwaprzekładynazasadziedomysłu.
4,42.Baal-Szalisza.Baal-SzaliszautożsamianotradycyjniezBerhsarisaznajdującymsięnarówninieSzaronu,wodległościok.24kmnapółnocnyzachódodJoppy.Niektórzybadacze

opowiadająsięjednakzamiejscempołożonymibliżejGilgal,np.AinSamijawewschodniejczęścigórzystejkrainyEfraima,wodległościok.9kmnapółnocnyzachódodBetel.

4,42.DardlaElizeusza.Darskładałsięzpierwocin,któreprzekazywanozwyklejakoofiaręnarzeczprzybytku,przeznaczonądoużytkukapłanów.JakomążBoży,Elizeusznajwyraźniej

kwalifikowałsiędoprzyjęciatychdarów.

Leczsługajegoodrzekł:Jakżetorozdzielęmiędzystuludzi?A

onodpowiedział:Podajludziominiechjedzą,botakmówiPan:
Nasycąsięipozostawiąresztki.

Położyłwięctoprzednimi,aci

jedliipozostawiliresztki–wedługsłowaPańskiego.

2Krl5

UzdrowienieNaamana

Naaman,wódzwojskakrólaAramu,miałwielkieznaczenieu

swegopanaidoznawałwzględów,ponieważprzezniegoPan
spowodowałocalenieAramejczyków.Lecztenczłowiek–dzielny
wojownik–byłtrędowaty.

5,1PanspowodowałocalenieAramejczyków.Jahwe,Bógcałegoświata,rządzizarównoprzeznaczeniemAramu,jakteżIzraela;nauczaniepłynąceztegorozdziałujestanalogicznedo

teologii1Krl18.

—byłtrędowaty.Wtekściehebr.przedtymwyrażeniemdodane:„dzielnywojownik”,cowBJpominiętezagrec.wedługrecenzjiLucjana.Ten„trąd”,podobniejaktrądGechaziego(w.

27),jestprawdopodobnietylkojakąśchorobąskóry,anieprawdziwymtrądem,gdyżniepociągazasobązerwaniarelacjispołecznych.Por.Kpł13,1+.

5,1.Aram/Syria.ZiemiaAram,rozciągającasięnapółnocodziemiIzraela,byłaprzezGrekównazywanaSyrią.Zeźródeł,któreobecnieposiadamy,wynika,żeAramejczycyzamieszkiwali

rejongórnegoEufratuprzezcałeIItysiąclecieprzedChr.,najpierwjakorolnicyipasterze,późniejjakopolitycznainarodowakoalicja.Wtymokresieludytebyłynajprawdopodobniejzwiązane
sojuszemistwarzałyzagrożeniedlaIzraela.

5,1.Trąd.Językoznawcydoszlidowniosku,żehebrajskitermintłumaczonyzwyklejako„trąd”oznaczaraczej„organicznązmianęchorobową”lub,wyrażającsięwsposóbmniej

techniczny,„łuszczącąsięskórę”.Plamynaskórzemogłypuchnąć,sączyćsięlubzłuszczać.Równieszerokąterminologięstosowanowjęzykuakadyjskim.Babilończycy,podobniejakIzraelici,uważali
takistanchorobowyzaprzejawnieczystościikarybogów.Niepotwierdzonowystępowaniaklinicznejpostacitrądu(chorobyHansena)naBliskimWschodzieprzedczasamiAleksandraWielkiego.W
tekstachstarożytnychniewymieniasięteżżadnegozgłównychobjawówchorobyHansena,zaśwskazanesymptomyprzemawiajązatym,żebyłatoinnajednostkachorobowa.Dolegliwośćopisanaw
tekściebiblijnymniezostałaprzedstawionajakozaraźliwa.Jejcharakterystykasugeruje,żemogłatobyćłuszczyca,egzema,grzybicawoszczynowaichorobałojotokowaskóry,atakżegrupainfekcji
grzybiczych.Wielkaodrazakulturowadochoróbskórymogławynikaćzjejzmienionegowyglądulubsmrodu,któryprzypominałzapachrozkładającychsięciał(dlategochorobytebyłyłączoneze
śmiercią).Naturalnaodrazaprzyczyniałasięwdużymstopniudotraktowaniachorychjakwyrzutków,zokresemkwarantanny,którybyłraczejmotywowanywzględamirytualnyminiżmedycznymi.

Aramejczycypodczasnapadułupieskiegouprowadzilizziemi

Izraelamłodądziewczynę,którąprzeznaczonodousługżonie
Naamana.

Onarzekładoswojejpani:O,gdybypanmójudałsiędo

proroka,któryjestwSamarii!Tenbygowówczasuwolniłodtrądu.

Naamanwięcposzedłoznajmićtoswojemupanu,powtarzającsłowa

dziewczyny,którapochodziłazkrajuIzraela.

AkrólAramu

odpowiedział:Ruszajwdrogę!Ajapoślęlistdokrólaizraelskiego.
Wyruszyłwięc,zabierajączesobądziesięćtalentówsrebra,sześć
tysięcysyklówzłotaidziesięćubrańnazmianę.

5,5.DarNaamana.DarzłożonyprzezNaamanabyłniezwykłehojny-iściekrólewskiepodziękowanie.10talentówrównałosię30000syklów,czyliok.75kgsrebra.6000syklówzłota

odpowiadaok.75kgtegokruszcu(1syklzłotarównałsię15syklomsrebra).Wielkośćdarumożnalepiejzrozumieć,jeślisięsobieuprzytomni,żeprzeciętnerocznewynagrodzeniewynosiło10syklów
srebra,zaśza1syklzłotamożnabyłonabyćtonęzboża.

Iprzedłożyłkrólowiizraelskiemulistnastępującejtreści:Z

chwilągdydojdziedociebietenlist,[wiedz],iżposyłamdociebie
Naamana,sługęmego,abyśgouwolniłodtrądu.

5,6.Prośbakrólaobcegopaństwaouzdrowienie.Znanychjestkilkaprzypadkówwysłaniaposelstwadokrólaobcegopaństwazprośbąopomocwodzyskaniuzdrowia.Babilońscy

egzorcyścibylicenieniprzezChetytów,aegipscylekarze-sławnizeswejumiejętnościleczeniaróżnychdolegliwości,szczególniechoróboczu.

Kiedyprzeczytanolistkrólowiizraelskiemu,rozdarłswojeszaty

ipowiedział:CzyjajestemBogiem,żebymmógłuśmiercaći
ożywiać?Botenpolecamiuwolnićczłowiekaodtrądu!Tylkodobrze
zastanówciesięirozważcie,czyonnieszukazaczepkizemną?

5,7.Rozdarcieszat.Rozdarcieszat,szczególnieszatkrólewskich,byłoznakiemżałoby.Gesttakimógłsymbolizowaćkryzyspaństwowylubwielkątragedię.Niewiadomo,októregokróla

Izraelachodziło,leczElizeuszmiałnajczęściejdoczynieniazJoramem.

LeczkiedyElizeusz,mążBoży,dowiedziałsię,iżkrólizraelski

rozdarłswojeszaty,poleciłpowiedziećkrólowi:Czemurozdarłeś
szaty?Niechonprzyjdziedomnie,adowiesię,żejestprorokw
Izraelu.

5,8Elizeusz,mążBoży.Wgrec,tuorazww.20,samo„Elizeusz”.Wtekściehebr.:„Elizeusz,mążBoży”albotylko„mążBoży”w5,14-15;6,9-10.15;7,2,itakteżtuwewszystkich

podanychmiejscach.WBJpreferujesięgrec.uważając,żewniejwłaśniezachowanopierwotnąformęopowieścioElizeuszu,gdzieprorokanazywanotylkoimieniem.Określenie„mążBoży”pojawiło
sięwkrótkichhistoriachzebranychprzez„uczniówproroków”(por.4,7),skądsiędostałowpodanetumiejscatekstuhebr.

WięcNaamanprzyjechałswymikońmiiswoimpowozemi

stanąłprzeddrzwiamidomuElizeusza.

Elizeuszzaśkazałmuprzez

posłańcapowiedzieć:Idź,obmyjsięsiedemrazywJordanie,aciało
twojebędzietakiejakpoprzednioistanieszsięczysty!

5,10.PodróżdoJordanu.PonieważElizeuszznajdowałsięprzypuszczalniewSamarii(zob.komentarzdow.24),podróżdoJordanuoznaczałapokonanieok.65km.Niebyłowygodnego,

bezpośredniegopołączeniapomiędzySamariąaJordanem.Prorokmusiałnajprawdopodobniejpowrócićdomiejsca,zktóregoprzybył:udaćsięnapółnocdoDotan,przezdolinęDotanprzejśćdodoliny
Jizreel,późniejzaśzJizreel,przezprzejściewGil-boa,przedostaćsiędoBet-Szean,stamtądzaśdoJordanu.

5,10.ObmyciesięwJordanie.Wmezopotamskimrytualezwanymnamburbiczłowiekdokonywałochronnegooczyszczenia,siedmiokrotniezanurzającsięwrzece,razzwróconytwarząw

górę,razwdółstrumienia.PodczasrytuałuwpuszczanorównieżdorzekidarydlabogaEa.Wierzono,żestrumieńwodyunosinieczystościdopodziemnegoświata.MetodazastosowanaprzezElizeusza
wydałabysięznajomaludziom,żyjącymwkręgurytuałówmagicznych.Jeślichodziomiejscaowłaściwościachleczniczych,wIzraelubyłoichkilka(np.wokolicachTyberiady)-chlubiłysięgorącymi
źródłamizdolnymiwyleczyćzwszelkichchoróbskóry.JednakwtekściewskazujesięwyraźnienarzekęJordan,którejniemożnabyłopomylićzeźródłemmineralnym.

RozgniewałsięNaamaniodszedłzesłowami:Przecież

myślałemsobie:Napewnowyjdzie,stanie,następniewezwieimienia
Pana,Bogaswego,poruszyrękąnadmiejscem[chorym]iodejmie
trąd.

5,11.Oczekiwanametodauzdrowienia.Naamanoczekiwałnajwyraźniejinnejmetodyuzdrowienia.Uniesienierąk(„uniesienie”wydajesięlepszymtłumaczeniemhebrajskiegosłowaod

„poruszenia”)częstotowarzyszyłoinwokacjomlubzaklęciommagicznym.WzmiankaomodlitwiezuniesionymiwgóręrękamipojawiasięnaaramejskiejinskrypcjizZakkur,gesttenprzedstawiono
równieżnakilkureliefach(prawaręka,dłońzwróconadośrodka,zgiętawłokciu).Istniejecałyszeregakadyjskichzaklęćzwanychshuilla(uniesionaręka).Zachowaneprzykładypochodzązokresu,
odpowiadającegowydarzeniomopisanymwtekście.Utworyteskładająsięzinwokacjiipochwałybóstwa,prowadzącejdomodlitwyprzebłagalnej,modlitwyoochronęlubousunięciezła.W
kontekściestarożytnegoobrazuświatawydawałobysiędziwnewykonywanierytuałówpodnieobecnośćmaga-recytującegozaklęcia,wykonującegogestymagiczneikierującegowykonywaniem
kolejnychczynności.NieobecnośćprorokaskłoniłaNaamanadowniosku,żekażdawodamożezostaćużytadodokonaniaoczyszczenia.Oczekiwałon,żeróżnicęspowodujeElizeusz,prorokBoży,ten
jednakzadbałoto,bynieprzypisanomutakiejroli.

CzyżAbanaiParpar,rzekiDamaszku,niesąlepszeod

wszystkichwódIzraela?Czyżniemogłemsięwnichwykąpaćibyć
oczyszczonym?Pełengniewuzawrócił,byodejść.

5,12.AbanaiParpar.Innywarianttekstu,wktórympojawiasięnazwaAmana,wydajesiębardziejprawdopodobny,wiemybowiemogórzeAmanawpaśmieAntylibanuirzeceAmana

(znanejdzisiajjakoBarada),którawpływazbokunarówninęDamaszku.MniejpewnościjestcodoParpar,nazwatamożejednakoznaczaćrzekęEl-Awadż,którapłyniewzdłużzboczygóryHermon,
domokradełleżącychnapołudniowywschódodDamaszku.

Leczsłudzyjegoprzybliżylisięiprzemówilidoniegotymi

słowami:Mójojcze,gdybyprorokkazałcispełnićcośtrudnego,czy
byśniewykonał?Oileżwięcbardziej,jeślicipowiedział:Obmyjsię,
abędzieszczysty.

OdszedłwięcNaamanizanurzyłsięsiedemrazy

wJordanie,wedługsłowamężaBożego,aciałojegonapowrótstało
sięjakciałomałegochłopcaizostałoczyszczony.

Wtedywróciłdo

mężaBożegozcałymorszakiem,wszedłistanąłprzednim,mówiąc:
Otoprzekonałemsię,żenacałejzieminiemaBogapozaIzraelem!A
terazzechciejprzyjąćdarodtwegosługi!

5,15TylkoJahwejestprawdziwymBogiem.TenjedynyBógmajednakspecjalnerelacjezludemizziemiąIzraela.ZtegowłaśniepowoduNaamanweźmiezesobątrochęziemizSamarii,

bymócnaniejwznieśćwDamaszkuołtarzdlaJahwe(por.w.17).

Onzaśodpowiedział:NażyciePana,przedktóregoobliczem

stojęniewezmę!Tamtennalegałnaniego,abyprzyjął,leczon
odmówił.

WtedyNaamanrzekł:Jeślijużnie[chcesz],toniechdadzą

twemusłudzetyleziemi,ileparamułówunieśćmoże,ponieważodtąd
twójsługaniebędzieskładałofiarycałopalnejaniofiarykrwawej
innymbogom,jaktylkoPanu.

5,17.Zabraniezesobąziemi.Naamandajejasnodozrozumienia,żewywiezienieziemimazwiązekzofiarami.Sugerujeto,żezamierzazbudowaćołtarzzziemi,którązesobązabierze

(hebrajskiesłowooznaczającetutaj„ziemię”jesttymsamym,którepojawiasięwpoleceniuwzniesieniaołtarzawWj20,24;natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdotegofragmentu).

TojedynieniechPanBógtylkoprzebaczytwemusłudze:kiedy

panmójwchodzidoświątyniRimmona,abytamoddaćpokłon,
opierasięnamoimramieniu–wtedyijamuszęoddaćpokłonw
świątyniRimmona.Gdywięcbędęoddawałpokłonwświątyni
Rimmona,tętylkoczynnośćniechPanBógprzebaczytwemusłudze!

5,18(GdywięcbędęoddawałpokłonwświątyniRimmona).Grec.iWulgata:„wtymsamymczasiegdyontoczyni”.Dubletwtekściehebr.—„Rimmon”jestinnymimieniemHadada,

bogaburzy,głównegobóstwaDamaszku.

5,18.ŚwiątyniaRimmona.Sądzisię,żeRimmon(=Ramman,„grzmiący”)totytułbogaburzy,Hadada,najwyższegobóstwaaramejskiegopanteonu.Chociażzwiązkitakiezpewnością

istniały,tytułtenpojawiasięwyłączniewBiblii(zob.jednakwzmiankęoHadad-RimmonwZa12,11).OgraniczonepracewykopaliskowewDamaszkuniedoprowadziłydoodkryciaświątyni,októrej
tutajmowa.Odnalezieniebazaltowegoortostatu(pokrytegoreliefem,ustawionegopionowokamienia)ztegookresu,stanowiącegofragmentmeczetuwUmajjad,wskazuje,żebudowlatazostała
wzniesionanamiejscudawnejświątyni.

Elizeuszodpowiedziałmu:Idźwpokoju!Kiedyodszedłod

niegoszmatdrogi,

5,19„Idźwpokoju!”.Elizeuszusprawiedliwiatenzewnętrznyobjawidolatrii.

Gechazi,sługaElizeusza,mężaBożego,powiedziałsobie:Oto

mójpanoszczędziłtegoAramejczyka,Naamana,nieprzyjmującod
niegorzeczy,któreprzyniósł.NażyciePana–pobiegnęzanimi
wezmęodniegocokolwiek.

IpobiegłGechazizaNaamanem.Kiedy

Naamanujrzał,żebiegniezanim,zeskoczyłzwozunajegospotkanie
ipowiedział:Czy[wszystko]idziedobrze?

Odpowiedział:Dobrze.

Panmójpoleciłmipowiedzieć:Terazotoprzyszlidomniedwaj
młodzieńcyzgóryEfraima,synowieproroccy.Dajmi,proszę,jeden
talentsrebraidwaubranianazmianę.

5,22.Uczniowieproroków.Zob.komentarzdo2Krl2,3.

OdpowiedziałNaaman:Raczprzyjąćdwatalenty.Nalegałna

niego,zawiązałdwatalentysrebrawdwóchworkach,dotegodwa
ubranianazmianę,iwręczyłdwomswoimsługom,którzytonieśli
przednim.

5,22-23.ProśbaGechaziego.Zważywszynato,coNaamangotówbyłofiarować,prośbaGechaziegobyławięcejniżskromna,nadaloznaczałajednakznacznąsumę.Talentsrebrastanowił

wynagrodzeniezatrzystalatpracy,zaśNaamankwotętępodwaja.Gechazipragniewtensposóbzapewnićsobiebytdokońcażycia.

KiedyprzyszedłdoOfelu,Gechaziodebrałterzeczyzichrąki

złożyłwdomu.Następnieodprawiłmężów,którzyodeszli.

5,24JakiśOfelistniałtakżewJerozolimie.Wobydwuprzypadkachchodzioufortyfikowanewzniesienie,naktórymznajdowałasięrezydencjakrólewska.Słowotoznaczy„narośl”.
5,24.Wzgórze[brakwprzekładzieBT,przyp.tłum.].Hebrajskiesłowo,którewpewnychprzekładachoddanojako„wzgórze”,jestterminemtechnicznymoznaczającymobszar„akropolu”,

związanyzwyklezmiastemkrólewskim.Sugerujeto,żeElizeuszmieszkałwówczaswSamarii.

Samzaśposzedłistawiłsięprzedswoimpanem,aElizeusz

zapytałgo:Skądtyidziesz,Gechazi?Odparł:Sługatwójnigdzienie
chodził.

Leczonpowiedziałdoniego:Nie,sercemojeci

towarzyszyło,kiedyktośodwróciłsięnawozieswoimnatwoje
spotkanie.Czyterazjestczasbraćsrebro,abynabywaćubrania,
drzewaoliwne,winnice,drobneiwiększebydło,niewolnikówi
niewolnice?

5,26.ZganienieGechaziego.Niezależnieodtego,czypieniądzetepochodziłyzprywatnychśrodkówNaamana,czyzeskarbcaaramejskiegokróla,Gechazimógłsiędomyślić,że

przyjmującdar,odebrałjedynieto,cowcześniejzagrabionoIzraelitom.Gechaziemuniechodziłojednakodobroczynnośćaniozapełnieniepaństwowegoskarbca.WzmiankaElizeuszaogajach
oliwnych,winnicach,bydleisługachwskazujenatowszystko,coGechazimógłbynabyćzaotrzymanepieniądze.Bogactwotakiepozwoliłobymużyćwbogactwieiluksusie.Gechazizamieniłwysokie
powołanieprorockienazawódnajemnika,którywykorzystujeBożąmocdoodniesieniaosobistegozysku.

AtrądNaamanaprzylgniedociebieidotwojegopotomstwana

zawsze.Gechaziwięcoddaliłsięodniegobiałyjakśniegodtrądu.

5,27Koniecwierszaniepewny.Jegorekonstrukcjaopierasięnagrec.
5,27.Przeniesieniechoroby.Wświeciestarożytnymwierzono,żeczarowniceiwróżbiarzemogązsyłaćchorobyzapomocąurokówiczarów.Rytuałyodprawianewceluusunięciaróżnych

dolegliwości(np.rytuałyzwanenamburbu)obejmowałyprzeniesieniezłanajakiśinnyprzedmiot,anastępniezniszczeniego.Starożytnimoglibysądzić,żezasprawąrytualnegoobmyciachoroba
Naamanazostałaprzeniesionanawodęizabranadaleko.Naamanmiałjednakrównieżkontaktzprzywiezionymidarami,któreposłużyłytutajzaśrodek,zaktóregopomocązłozostałoprzeniesionez
NaamananaGechaziego.Przypominatoproces,któryludziewspółcześninazwalibyzarażeniem(chociażniesąznanezakaźneinfekcjeskórnetakszybkoprzenoszonezapomocąnaturalnychśrodków).

5,27.LosGechaziego.Zob.komentarznatemattrąduw2Krl5,1.Niebyłtowyrokśmierci,bowiemstantenniezagrażałżyciu,niegroziłnawetcałkowitymzniszczeniemzdrowia.

Dolegliwośćtęmożnabyokreślićmianemchorobyspołecznej,bowiemjejgłównąkonsekwencjąbyłowykluczeniechoregozespołecznościjakoniepożądanegowyrzutka.Porównaniedo„śniegu”
najprawdopodobniejwskazujeraczejnałuszczycęniżnabarwęskóry(określenie„biały”dodanowprzekładzieBT).

2Krl6

Odnalezionasiekiera

SynowieproroccypowiedzielidoElizeusza:Otomiejsce,w

którymztobąmieszkamy,jestzaciasnedlanas.

6,1miejsce,wktórymztobąmieszkamy.PrawdopodobnieGilgal,gdzieElizeuszprzebywałparokrotniewotoczeniujakichśproroków(4,38).
6,1.Uczniowieproroków.Zob.komentarzdo2Krl2,3.

ChcemyiśćnadJordan,iniechkażdystamtądweźmiejedną

belkę,abyśmyurządzilisobieschronienie,gdziemoglibyśmy
zamieszkać!Odpowiedział:Idźcie!

6,2.Belki(słupy)dobudowydomów.Problemuczniówprorokapolegałnatym,żemiejsce,wktórymmieszkali,byłozamałe.Postanowiliwięczbudowaćwiększydom.Gęstozalesiona

dolinaJordanubyłaodpowiednimmiejscem,wktórymmożnabyłoznaleźćpotrzebnedrzewo(najprawdopodobniejdobudowydomuużytobydrewnaakacji,tamaryszkuiwierzby).

Ktośodezwałsię:Racz,proszę,iśćrazemzesługamitwoimi.

Odpowiedział:Pójdę,

iposzedłznimi.PrzyszedłszynadJordan,

ścinalidrzewa.

Wówczasjednemuprzyścinaniupniasiekiera

wpadładowodyionzawołał:Ach,panie!itojeszczepożyczona.

6,5.Żelaznagłowniasiekiery[BT:siekiera].Chociażludzkośćwykorzystywałażelazojużoddawna,zaśmetaltenbyłcorazszerzejdostępnywmiaręulepszaniatechnologiijego

wytwarzania,przedmiotywykonanezżelazabyłynadalbardzodrogie.

LeczmążBożyzapytał:Gdziewpadła?Onzaśwskazałmu

miejsce.Wtedyodłupałkawałdrewna,wrzuciłtamisprawił,że
siekierawypłynęła.

6,6.Wypłynięciesiekiery.Jednymzrodzajówmagiibyłyobrzędyzwiązanezkontaktemiprzeniesieniem.Wierzono,żeprzezkontaktzobiektemposiadającymmagicznąmoc,właściwości

lubcharakterystycznecechybyłyprzekazywanezjednegoprzedmiotunadrugi.Tekstbiblijnyniewspomina,jakirodzajdrzewaściąłElizeusz,lecznaobszarzeMezopotamiidotegotypuobrzędów
używanodrewnatamaryszku.Chociażniektórzymogązaprzeczać,byprorokBożywtakdużymstopniuwykorzystywałczynnościmagiczne,pozostajefaktem,żestarożytniobserwatorzyuznalibyjego
działaniazaczynnościmagiczne.Zob.komentarzdo2Krl4,34i5,11.

Ipowiedział:Wyjmij[ją]sobie!Onzaśwyciągnąwszyrękę,

chwyciłją.

WOJNYARAMEJSKIE

ElizeuszbierzedoniewolioddziałAramejczyków

KrólAramuwojowałzIzraelem.Odbyłnaradęzeswoimi

sługami,oświadczając,żechcerozbićobózwokreślonymmiejscu.

6,8oświadczając,żechcerozbićobózwokreślonymmiejscu.BJ:„powiedział:zaatakujciepewneokreślonemiejsce”,tinhatu,nazasadziedomysłu.Teksthebr.:tachanotî,conieprzekładalne.

WtedymążBożypoleciłpowiedziećkrólowiizraelskiemu:

Strzeżsięprzechodzićprzezowomiejsce,botamtędyschodzą
Aramejczycy.

6,9przechodzićprzezowomiejsce.Takteksthebr.,gdziemeabôr.BJ:„gdychodziotomiejsce”,baabur,nazasadziedomysłu.—schodzą.Nazasadziedomysłu(por.w.8).Teksthebr.:

nechittîm,conieprzekładalne.

Królizraelskiposyłał[zwiadowcę]natomiejsce,któremąż

Bożywskazywałmuwyraźnie,bytambyłnaczatach,ito
wielokrotnie.

PrzeraziłosięsercekrólaAramuztegopowodu.

Zwołałwięcsługiswojeizapytałich:Czemuniewskazujeciemi,kto
zdradzanasprzedkrólemizraelskim?

6,11ktozdradzanas.Zagrec.Teksthebr.:„ktospośródnaszych(jest)”(?).
6,9-11.Prorocyudzielającyinformacjioznaczeniumilitarnym.NaBliskimWschodzieprorocyczęstodostarczalikrólominformacjioznaczeniuwojskowym.Daneprzekazaneprzez

Elizeuszasąznaczniebardziejszczegółoweodtych,którezachowałysięwliteraturzestarożytnej.

Odpowiedziałmujedenzesługjego:Niejesttak,paniemój,

królu!ToElizeusz,któryjestprorokiemwIzraelu,oznajmiakrólowi
izraelskiemusłowa,któretywymawiaszwswoimpokojusypialnym.

Królzaśpowiedział:Idźcieizobaczcie,gdzieonsięznajduje,akażę

goująć.Doniesionomu:OtojestwDotan.

6,13.Dotan.StarożytnemiastopołożonewmiejscudzisiejszegoTellDotanwywoływałoimponującewrażenie.Znajdowałosięwodległości16kmnapółnocodSamarii,przydrodze

uczęszczanejprzezkupcówipasterzyudającychsiędodolinyJizreel.Obszarwokółmiasta(dolinaDotan)posiadałdoskonałepastwiska,miastotobyłowięcjednymzgłównychwregioniejużwe
wczesnymokresiebrązu(3200-2400przedChr.)isłużyłozacharakterystycznypunkt,będącydrogowskazemdlawędrowców.Chociażniemaonimwzmiankiwźródłachpozabiblijnych,archeolodzy
potwierdzili,żewokresieżelazaIIbyłotojednozgłównymmiejsczasiedlenia.

Wtedywysłałtamkonie,rydwanyisilnyoddziałwojska.

Wyruszyliwnocyiotoczylimiasto.

KiedysługamężaBożegowstał

ranoiwyszedł,otowojskorazemzkońmiirydwanamiotaczało

miasto.Wtedysługajegopowiedziałdoniego:Ach,panie!Co
zrobimy?

6,15KiedysługamężaBożego,„sługa”,meszaret,zatekstemhebr.Dalszyciągwierszaskłaniadoprzypuszczenia,żejegopoczątekuległskażeniu.BJ:„NazajutrzElizeusz”(grec,zob.

przyp.5,8).„Nazajutrz”,mimmohorat,nazasadziedomysłu.

Odpowiedział:Nielękajsię,boliczniejsisąci,cosąznami,

aniżelici,którzysąznimi.

PotemElizeuszmodliłsiętymisłowami:

Panie!Raczotworzyćjegooczy,abywidział.Panotworzyłoczy
sługi,aonzobaczył:otogórapełnabyłaognistychrumakówi
rydwanówotaczającychElizeusza.

6,17.Ognisterumakiirydwany.Teksthebrajskiniemówi,żerumakiirydwanywypełniałygóry(liczbamnoga),leczgórę(liczbapojedyncza),orazżeotaczałyElizeusza.Wskazujeto,że

„górą”,októrątutajchodzi,byłtell,naktórymznajdowałosięmiastoDotan(ok.60mpowyżejotaczającejjerówniny).Rumakiirydwanystanowiłystrażochraniającąproroka.Jahwejestczęsto
ukazywanyjako„PanZastępów”-wódzwojskniebieskich.Jedenzoddziałówjegorydwanówwziąłtutajudziałwbitwie.Natematdodatkowychinformacjioognistychrumakachirydwanachzob.
komentarzdo2Krl2,11-13.NatematdodatkowychinformacjidotyczącychJahwejakoboskiegowojownikazob.komentarzdo2Sm4,3-7.

Kiedy[Aramejczycy]schodzilidoniego,Elizeuszmodliłsiędo

Panatymisłowami:Dotknij,proszę,tychludziślepotą!Idotknąłich
Panślepotą,zgodniezprośbąElizeusza.

6,18ślepotą!BJ:„zaćmieniem”,zatekstemhebr.Niechodzituocałkowitąślepotę,aleochwiloweprzyćmieniewzroku(por.Rdz19,11),natomiastswojemusłudzeBógpokazał(w.17)to,

cozakryteprzedoczymaludzkimi.

6,18.Ślepota.TegohebrajskiegosłowaoznaczającegoślepotęużytojeszczetylkowodniesieniudomieszkańcówmiastaSodomy,zgromadzonychwokółdomuLota(Rdz19).Terminten

jestpokrewnyakadyjskiemuwyrazowioznaczającemujednodniowąślepotę,wjęzykuhebrajskim(podobniejakwaramejskim)oznaczateżkurząślepotę(odpowiadającąsytuacjiopisanejwRdz19).
Obydwarodzajedolegliwościopisanowtekstachakadyjskichjakochorobywymagającepodjęciamagicznychśrodkówzaradczych.Głównąprzyczynąślepotydziennej(hemeralopia)izmierzchowej
(kurzej)(nyctalopia)jestbrakwitaminyA;niedoborywitaminyBmogłyprzyczynićsiędopoczuciazagubienia,wyraźniewidocznegowobydwufragmentach.Interesującejestzatem,żewątroba
(bogatawwitaminęA)odgrywaważnąrolęwmezopotamskichobrzędachmagicznych,mającychnaceluusunięciutegostaniu.WeposieoTukulti-Ninurcieznajdujesięfragment,wktórymasyryjski
królopowiada,wjakisposóbbogowieudzielilimupomocypodczasbitwy.Szamasz(bógsłońcaisprawiedliwości)miałoślepićoczyjegonieprzyjaciół.

WtedyElizeuszodezwałsiędonich:Tonietadroga,tonieto

miasto.Chodźciezamną,azaprowadzęwasdoczłowieka,którego
szukacie.IzaprowadziłichdoSamarii.

6,19.PodróżzDotandoSamarii.Pokonanieliczącej16kmdrogiprzezosłabionąarmięwojowników,którzyniewidzielizbytdobrze,zajęłobytrochęczasu.

KiedyweszlidoSamarii,Elizeuszpowiedział:Panie!Otwórz

imoczy,abywidzieli.Panotworzyłimoczyizobaczyli,żesąwłaśnie
pośrodkuSamarii.

Gdytylkokrólizraelskiujrzałich,powiedziałdo

Elizeusza:Czymamichzabić,mójojcze?

6,21mójojcze?Tytułświadczyoszacunkukróladlaproroka(por.8,9i13,14).
6,21.„Ojciec”jakotytuł.Tytuł„ojciec”jestokreśleniemprzywódcygrupyzarównowjęzykuhebrajskim,jakiakadyjskim.Podobnie„syn”jestokreśleniemczłonkagrupy.Użycietego

tytułuprzezkrólawskazujenauznanieprzezniegopozycjiElizeuszaiodzwierciedlaszacunek,jakimotaczanybyłmążBoży.

Odpowiedział:Niezabijaj!Czyzabijasztych,którychpojmałeś

swoimmieczemiswoimłukiem?Dajimchlebaiwody,abyjedlii
pili,anastępniewrócilidoswegopana.

6,22PozaprzypadkamiklątwywypowiedzianejprzezJahwelubinnyminadzwyczajnymiokolicznościaminiebyłowIzraeluzwyczajumasakrowaniajeńcówwojennych(por.1Krl20,31).

Wtedy[król]zgotowałimwielkąucztę.Kiedysięnajedlii

napili,odprawiłich,iodeszlidoswojegopana.Odtądjużoddziały
aramejskienierobiływypadówdokrajuIzraela.

6,22-23.Sposóbpotraktowaniajeńców.Określenie„jeńcyłuku”wtekstachakadyjskichoznaczaludziwziętychdoniewolijakoczęśćłupu.Takichjeńcówoddawanododyspozycji

zwycięzcy,którymógłichwykorzystaćdopracyniewolniczej,sprzedaćlubpuścićwolno.ZamiaremElizeuszabyłowykorzystaniesytuacjidostworzeniaprzyjacielskichstosunkówzAramejczykami.
Uczta,którąichpodjęto(możenawetceremonialnyposiłek),towarzyszyłazwykleszczególnymokazjomlubustanowieniutraktatowegoprzymierza.

GłódwoblężonejSamarii

PotemBen-Hadad,królAramu,ściągnąłcałewojsko,wyruszył

ioblegałSamarię.

6,24ByćmożeBen-HadadIIIzDamaszku(zob.rozdz.13).Porządekwszystkichtychopowieścijest—jaksięwydaje—sztuczny.
6,24.Ben-Hadad.Aramejskahistoriategookresunadalzawierawieleniewiadomych,zaśtrudnościwynikająm.in.ztego,żekilkuwładcównosiłoimięBen-Hadad(„syn[boga]Hadada”).

Sytuacjędodatkowokomplikujefakt,żewpochodzącychztegoczasuinskrypcjachSalmanassaraIIIpojawiasiępostaćHadadezera(zob.komentarzdo2Sm8,3).PierwszyBen-Hadad,wspomnianyw
rozdziale15,panowałwpierwszejczęściIXw.przedChr.,chociażpodanieprecyzyjnychdatniejestmożliwe.W2Krl8królzamordowanyprzezChazaela(ok.842przedChr.)nosiimięBen-Hadad.
WzmiankaoBen-HadadziepojawiasięteżnainskrypcjipoświęconejbogowiMelkartowi,ponownieniewiadomojednak,doktóregoBen-Hadadasięodnosi.Uczenisugerowalinastępującąkolejność:
Ben-HadadI(1Krl15),Ben-HadadII(1Krl20),Hadadezer(inskrypcjaSalmanassara,imięHadadezerjestuważaneprzezniektórychbadaczyzawariantimieniaBen-Hadad),Ben-HadadIII(inskrypcja
poświęconaMelkartowi),Chazael,Ben-HadadIV.Niedysponujemyobecnieinnymiźródłami,którepozwoliłybynawyświetlenietejkwestii.Jeślifragmenttenumieszczonowewłaściwymmiejscu
chronologicznym,wwersecie24chodzioBenHadadaIII.Jeśliuporządkowaniemateriałumacharakterbardziejtematycznyniżchronologiczny,obleganywładcamógłbyćnastępcąChazaela.

PowstałzatemwielkigłódwSamarii.Bootonieprzyjaciele

oblegaliją,takiżgłowaosłakosztowałaosiemdziesiątsrebrnych
syklów,aćwiartkakabadzikiejcebuli–pięćsyklówsrebra.

6,25dzikiejcebuli.Lekcjacharconîmnazasadziedomysłu.Hebr.charějônîm,„nawózgołębi”(?),jesttuniemożliwe.
6,25.Oblężenieprowadzącedogłodu.Oblężeniepolegałonadoprowadzeniumieszkańcówdoskrajnegowyczerpaniazpowodugłoduipragnienia,byskapitulowalibezwalki.Głódnie

byłwtymprzypadkuwywołanyprzezprzyczynynaturalne,leczstanowiłwynikoblężenia,któreprowadziłodowyczerpaniazapasówżywności.

6,25.Cenyżywnościbudzącejodrazę.„Głowaosła”byłanajbardziejodrażającympokarmem,jakimożnasobiewyobrazić,mimotokosztowałazawrotnącenę.Pamiętajmy,żeprzeciętne

miesięcznewynagrodzeniewynosiłook.1sykla.Drugiartykuł,dosłownie„gołębieodchody”[BT:„ćwiartkakabadzikiejcebuli”],mógłbyćnaprawdęgołębimnawozem,którywdramatycznych
czasachspożywanybyłjakopokarm,lubstrączkamiciernistejodmianyakacji(wzmiankiojejspożywaniupojawiająsięczasamiwliteraturzeakadyjskiej).Niezależnieodtego,czyużywanotego
artykułujakopokarmuczypaliwa,nawetkilkajegouncjikosztowałowielokrotnośćmiesięcznegowynagrodzenia.WlegendzieoNaram-Sinie(którypanowałwMezopotamiipodkoniecIIItysiąclecia
przedChr.)6,5kwartyjęczmienia(owartościmniejszejodwartościtygodniowegopokarmu)miałopodczasoblężeniawartość50syklówsrebra(odpowiadającychwynagrodzeniuzapięćlatpracy).

Kiedykrólizraelskiprzechodziłpomurze,pewnakobieta

zawołaładoniego:Wspomóżmnie,paniemój,królu!

Odpowiedział:

Panciebieniewspomaga,zczegojamamciebiewspomóc?Czyz
klepiskalubztłoczni?

Następniekrólrzekłdoniej:Cocijest?

Odpowiedziała:Taotokobietapowiedziałami:Dajtwojegosyna,a
zjemygodzisiaj,mojegozaśsynazjemyjutro.

Ugotowałyśmywięc

mojegosynaizjadłyśmygo.Następnegodniapowiedziałamdoniej:
Dajtwegosyna,żebyśmygozjadły,leczonaukryłaswojegosyna.

6,29.Przypadkikanibalizmu.KanibalizmjesttypowymelementemprzekleństwztraktatówasyryjskichpochodzącychzVIIw.przedChr.Byłatoostatniadeskaratunkuprzedśmiercią

głodową.Takipoziomdesperacjiirozpaczymógłwystąpićwokresachwielkiegogłodu(przykłademmożebyćeposAtrachasis)lubpodczasoblężenia(np.oblężeniaBabilonuprzezAsurbanipalaokoło
650przedChr.),kiedywyczerpaniuuległyzapasyżywności(wspomnianootymwtekście,zgodniezprzepowiedniązawartąwdokumentachtraktatowych).Oblężeniebyłometodąwalkiczęsto
stosowanąwstarożytności,przypadkiteniemusiałybyćwięctakrzadkie,jakmogłobysiętowydawać.

Kiedykrólusłyszałsłowakobiety,rozdarłswojeszaty.Gdyzaś

przechadzałsiępomurze,ludwidział,żepodspodemnosiłwórna
swoimciele.

Oświadczyłwtedy:ToniechmiuczyniBógitamto

dorzuci,jeżeligłowaElizeusza,synaSzafata,ostaniesięnanim
dzisiaj!

6,31Elizeuszniewątpliwiezachęcałdooporu,obiecującpomocJahwe;król,którygoposłuchał,myśliteraz,żeprorokoszukałgo.

Koniecpróby

KiedyElizeuszprzebywałwswoimdomu,astarszyzna

siedziałarazemznim,królwysłałprzedsobączłowieka.Leczzanim
posłaniecwszedłdoElizeusza,tenodezwałsiędostarszyzny:Czy
widzicie,żetensynzabójcyposłałczłowiekapomojągłowę?
Uważajcie!Wchwiligdyposłaniecbędziewchodził,zamknijcie
drzwiipowstrzymajciegonimi.Czyżzanimniesłychaćodgłosów
krokówjegopana?

6,32.Starsi.Starsireprezentowaliwpływowerodzinymiastalubplemienia.ZasiadalioniwspólniezElizeuszem,byotrzymaćwyrocznię,jakwłaściwiepostąpić,alboogłosić,że

wybawieniejestbliskie.Wtymczasieniewymienionyzimieniakrólstraciłcierpliwośćzpowoduzbytdługiegooczekiwanianawyrocznię(w.33)iuznał,żeoblężeniejestkarąwymierzonąprzez
Jahwe.WIzraeluniezawszewyraźnierozgraniczanopojęcieprorokajakogłosicielaorazprorokajakoinicjatorawydarzeń.Źródłemzamieszaniabyłrozpowszechnionypogląd,nadalobowiązującyw
Izraelu,żesłowawypowiedzianeprzezprorokówmająmocskłonieniabogówdookreślonychdziałań.KrólIzraelitówmusiałuznać,żeElizeuszodegrałjakąśrolęwskłonieniuJahwedopodjęcia
krokówprzeciwkoSamarii.

Gdyjeszczerozmawiałznimi,otokrólprzystąpiłdoniegoi

powiedział:Patrz!TonieszczęściepochodziodPana.Dlaczegomam
jeszczenadziejępokładaćwPanu?

6,33król.Lekturameleknazasadziedomysłu.Teksthebr.:mal’ak,„posłaniec”.

2Krl7

Elizeuszzaśodpowiedział:PosłuchajciesłowaPańskiego!Tak

mówiPan:Jutrootejsamejporzejednaseanajczystszejmąkibędzie
zajednegosykla,dwieseajęczmieniateżzajednegosykla–w
bramieSamarii.

7,1.Zmianacen.Seatook.7,5,kwarty,cowystarczyłobydoprzygotowaniaposiłkunacałytydzieńdlajednegodorosłego,nadalutrzymywałasięwięcinflacja(zob.jednakkomentarzdo2

Krl6,25,byzaobserwowaćpoprawęsytuacji).Informacjenatematcenpojawiająsięrównieżwliteraturzebabilońskiej.Podczasgdywnormalnychwarunkachza1syklamożnabyłonabyćok.100
kwartjęczmienia,tutajkwotatakapozwałanazakupjedynie15kwart.PodczasoblężeniaBabilonuprzezAsurbanipalacenajęczmieniasięgnęła1syklaza10kwart.Dowyżywieniaczteroosobowej
rodzinypotrzebabyłookoło4kwartdziennie.

Wodpowiedzinatotarczownik,naktóregoramieniukrólsię

wspierał,rzekłdomężaBożego:ChociażbynawetPanzrobiłoknaw
niebiosach,czymogłobysięspełnićtosłowo?Odpowiedział
[Elizeusz]:Tyujrzysztonawłasneoczy,leczjeśćztegoniebędziesz!

7,2.Tarczownik.Sądzisię,żehebrajskitermin,któryzostałtutajużyty,oznaczatrzeciegowojownikazzałogirydwanu,któregoobowiązkiembyłotrzymanietarczychroniącejwoźnicęi

łucznika.Czasamisłowotojeststosowanewodniesieniudowojownikanienależącegodooddziałurydwanówioznaczagiermka;niekiedywskazujerównieżkrólewskiegoadiutanta,wykonującego
czynnościadministracyjne.

7,2.Panzrobiłoknawniebiosach.Wtekścieużytopoetyckiegookreślenia„oknawniebiosach”,byopisać„otwory”,przezktórepadałdeszcz.Niejesttoopisnaukowy,leczoddający

doznaniaobserwatora(odpowiadającynaszemustwierdzeniu,żesłońcezachodzi).WkręgukulturyBliskiegoWschodufrazatapojawiasięjeszczetylkowkananejskimmicieoBaalu,budującymswój
dom,gdzie„okno”jegodomostwaopisanojakoszczelinęwchmurach.Nawettamniemaonajednakzwiązkuzdeszczem.TarczownikmówiwsposóbogólnyoBożymzaopatrzeniu,ponieważw
kontekścieniechodziowodę,leczpokarm.

OdkrycieobozuopuszczonegoprzezAramejczyków

Czterechtrędowatychznajdowałosięuwejściadobramy.Jeden

dodrugiegopowiedział:Pocotutajsiedzimy,ażpomrzemy?

7,3.Trąd.Natematchorobowychzmianskórnychokreślanychwprzekładachmianem„trądu”zob.komentarzdo2Krl5,l.Ludzieżyjącynamarginesiespołeczeństwaposiadalimniejsze

środkiodmieszkańcówmiast.

Jeżelipowiemy:Chodźmydomiasta,awmieściepanujegłód,

totamumrzemy.Ateraz–szybko–zbiegnijmydoobozu
aramejskiego.Jeżelinaspozostawiąprzyżyciu,tobędziemyżyli.
Jeżelizaśnaszabiją,toumrzemy.

Powstalizatemozmierzchu,aby

wejśćdoobozuaramejskiego.Dotarliażdokrańcaobozu
aramejskiego:aotoniebyłotamnikogo.

Panbowiemsprawił,żew

oboziearamejskimusłyszanoturkotrydwanów,tętentkoniiwrzawę
ogromnegowojska,takiżmówili,jedendodrugiego:Otokról
izraelskinająłprzeciwkonamkrólówchittyckichikrólówegipskich,
abyruszyliprzeciwkonam.

7,6królówchittyckichikrólówegipskich.WpierwszymwypadkuchodzioksiążątpółnocnejSyrii.Niemapodstaw,abypoprawiaćMicrajim(Egipt)naMucri,zagadkowykrajwAzji

Mniejszej.

7,6.Wojskachetyckieiegipskie.ChetyciopuściliswojeziemieojczystewAnatoliikilkawiekówwcześniejiosiedlilisięwrejoniepołożonymnapółnocodAramu,skupieniwokółmiast-

państwKarkemisziKaratepe.Możliwe,żenawetChamatbyłowtymczasienadaluważanezapaństwoChetytów.JużwówczaspaństwachetyckiemiałyzasobąwojnyzAramejczykami.Trudniejszado
wyjaśnieniajestwzmiankaoEgipcie,ponieważniewielejestdowodówaktywnościlubchoćbyzainteresowaniaówczesnegoEgiptukrajamiLewantu.Oprócztegowzmiankaokrólach(liczbamnoga)
Egiptubyłabydziwaczna.Niektórzybadaczesugerowali,żeuwagata(hebrajskiesłowomsrym)nieodnosisiędoEgiptu,leczMusri(msry),chociażniemazgodycodomiejsca,wktórympaństwoto
miałobysięznajdować.WspomnianeMusrinależyuważaćzatosamoMusri,októrymwspominasięnainskrypcjachSalmanassaraIIIpochodzącychztegookresu.Musriwymienionowśród
sprzymierzeńcówz„ziemiHatti”,którzywalczyliprzeciwkoSalmanassarowiIIIw853przedChr.,wbitwiepodKarkar(pojawiająsięzarazpokróluIzraelaJehunaliściedaninzCzarnejSteli
SalmanassaraIIIpochodzącejz841przedChr.).JeśliMusrioznaczaEgipt,jaksądziwielubadaczy,dowodzito,żepaństwoegipskiebyłojednakaktywnewtymregionie.Jeślizaśchodziopaństwoz
północnejSyrii,pozostajeonodlanaswdalszymciągunieznane.Niektórzyopowiadalisięzatąmożliwością,ponieważMusriokreślonojakosąsiadaArpadu(położonegonapółnocodAleppow
północnejSyrii)waramejskimtraktacieSefirezVIIIw.przedChr.Innisądzą,żeMusritoraczejimiękrólaniżnazwamiejsca.

Powstaliwięc[Aramejczycy]iuciekliozmierzchu,zostawiając

swojenamioty,swojekonie,swojeosły,obózjakstałiuciekli,aby
ratowaćżycie.

Owitrędowacizaśdotarliażdokrańcaobozu,weszli

dojakiegośnamiotu,jedliipili.Następniewynieślistamtądsrebro,
złotoiubrania,któreposzliukryć.Potemwrócili,weszlidoinnego
namiotu,wynieślistamtądłup,któryposzliukryć.

Wtedypowiedział

jedendodrugiego:Niepostępujemywłaściwie.Dzieńdzisiejszyjest
dniemradosnejnowiny,amymilczymy.Jeżelibędziemyzwlekaliaż
dobrzaskuporannego,tospotkanaskara.Dalej,chodźmyterazi
zanieśmywieśćdopałacukrólewskiego.

Poszlitam,zawołalina

strażemiastaioznajmiliim:Weszliśmydoobozuaramejskiego,lecz

niematamnikogo,nawetniesłychaćżadnegogłosuludzkiego,tylko
konienauwięzi,osłynauwięziinamioty,jakstały.

7,10.Strażemiasta/odźwierni.Bramyotoczonegomuramimiastazamykanonanoc;byłyoneoczywiściezaryglowaneprzezcałyczastrwaniaoblężenia.

Strażnicy,nawołującsię,zanieśliwieśćdownętrzapałacu

królewskiego.

Królwstałwnocyipowiedziałdosługswoich:Chcę

wamwyjaśnić,coknująAramejczycyprzeciwkonam.Wiedzą,że
głodujemy.Dlategowyszlizobozu,abysięukryćnapolu,mówiąc:
Kiedywyjdązmiasta,pochwycimyichżywcemiwtargniemydo
miasta.

Jedenzesługjegoodpowiedział:Niechwezmąpięć

pozostałychkoni;ztymi,któretutajpozostałyżywe,będzietak,jakz
całymmnóstwemIzraela,któreginie,poślijmy,azobaczymy.

7,13Możnanatenzwiadpoświęcićkilkakoni,gdyżitakpadłybyzgłodu.—Fragmentwierszamiędzymyślnikamiwtekściehebr.jestpogmatwanyizawieraoczywistepowtórki.BJ:

„będzieznimitak,jakzcałością(oczywiście:„koni”),którazginęła”.

Wziętowięcdwarydwanyzkońmi,którekrólwysłałza

wojskiemaramejskim,polecając:Jedźcieizbadajcie!

Ruszyliza

nimiażdoJordanu.Otocaładrogapełnabyłaszatibroni,które
Aramejczycyporzucilipodczasswejucieczki.Posłańcywrócilii
powiadomilikróla.

7,15.WycofaniesięAramejczyków.PrzywódcySamariipodejrzewalipodstępczęstostosowanywświeciestarożytnym-zasadzkę,podczasktórejnapastnicypozorowalirezygnacjęz

oblężeniaiwycofaniesiędodomu.ByćmożenajbardziejznanymprzykłademtakiegopodstępubyłzastosowanyprzezGrekówpodczasoblężeniaTroi,wokresietoczącejsiękilkawiekówwcześniej
wojnyopisanejwIliadzie.UciekającyAramejczycybyliobserwowaniażdoJordanu,oddalonegoodSamariiook.64km.

Wówczasludwyszedłizłupiłobózaramejski.Wtedyjednasea

najczystszejmąkikosztowałajednegosykla,dwieseajęczmieniateż
jednegosykla–wedługsłowaPańskiego.

Królrozkazał,żeby

tarczownik,naktóregoramieniusięwspierał,sprawowałnadzórw
bramie.Lecztłumzadeptałgowbramienaśmierć,takjak
przepowiedziałmążBoży,którymówiłwchwiliprzyjściakrólado
niego.

KiedybowiemmążBożypowiedziałdokróla:Jutrootej

samejporzedwieseajęczmieniabędązajednegosykla,ajednasea
najczystszejmąkizajednegosykla–wbramieSamarii,

wówczas

tarczownikodpowiedziałmężowiBożemu:ChociażbynawetPan
zrobiłoknawniebiosach,czymogłobysięspełnićtosłowo?Onzaś

rzekł:Tyujrzysztonawłasneoczy,leczjeśćztegoniebędziesz.

taksięznimstało.Zadeptałgobowiemtłumwbramienaśmierć.

7,20W.17b-20sąprawdopodobniedodatkiem,wktórympowtarzasięw.1-2oraz17a.

2Krl8

EpilogdziejówSzunemitki

Elizeuszpowiedziałdokobiety,którejsynawskrzesił:Wstań,

idźrazemztwojąrodziną,zamieszkajnaobczyźnie–tam,gdzie
będzieszmogła–ponieważPansprowadziłgłód.Idzieonjużnakraj
naokressiedmiulat.

8,1-6EpiloghistoriiSzunemitkijestnaturalnąkontynuacją4,37.

Kobietawstałaispełniłato,copowiedziałmążBoży.Poszłaona

razemzeswojąrodzinąiżyłanaobczyźniewkrajuFilistynówprzez
siedemlat.

8,2.KrajFilistynów.ChociażrocznypoziomopadówwSamariijestnieznaczniewyższyniżnapołudniowychrówninachprzybrzeżnych(krajFilistynów),aluwialnarówninanadmorska

jestwmniejszychstopniuuzależnionaodopadówdeszczu,logicznebyłowięcusiłowanieprzetrwaniasuszynatymterenie.

PoupływiesiedmiulatkobietawróciłazkrajuFilistynówiudała

siędokróla,błagającozwrotjejdomuijejpola.

8,3błagającozwrotjejdomuijejpola.Dobrateprzywłaszczylisobiepodczasjejnieobecnościsąsiedzilubdzierżawcy.

Królzaś–wczasierozmowyzGechazim,sługąmężaBożego–

powiedział:Opowiedzmiwszystkiewielkiedzieła,którychdokonał
Elizeusz.

PodczasgdyGechaziopowiadałkrólowi,jakprorok

wskrzesiłzmarłego,właśnienadeszłakobieta,którejsynawskrzesił,i
odwołałasiędokrólawsprawiedomuipola.WtedyGechazi
powiedział:Paniemój,królu,otokobietaiotojejsyn,którego
wskrzesiłElizeusz.

Królwypytałkobietę,aonamuopowiedziała.

Wtedykrólprzydzieliłjejjednegodworzanina,nakazując:Przywróć
jejcałąposiadłośćorazwszystkiedochodyzpolaoddnia,odkąd
opuściłakraj,ażdodzisiaj.

8,3-6.Konfiskataziemi.Ziemia,którazostałaporzucona,wracałazwykłedokrólestwadoczasuzgłoszeniaroszczeńdoniej.To,żeroszczeniaskładatutajkobieta,wskazuje,żestraciła

męża;wtakiejsytuacjidomagałasięziemi,działającwimieniuswojegosyna,którybyłprawnymdziedzicemwłasności.

8,6.Dochodyzpola.Zwykleniemożnabyłoliczyćnaotrzymaniezaległychdochodówzpolazaczasnieobecności.Kwotętęuznawanozazapłatędlatych,którzytroszczylisięopolei

pracowalinanimpodnieobecnośćwłaściciela.

ElizeusziChazaelzDamaszku

ElizeuszprzyszedłdoDamaszku.KiedyBen-Hadad,król

Aramu,chorował,oznajmionomu:MążBożyprzyszedłażtutaj.

8,7TymrazemBen-HadadII,jakw1Krl20,1.
8,7.Damaszek.OdległośćzSamariidoDamaszkuwynosiłaok.200km;jejpokonaniepieszowymagałobyniecoponadtydzień.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychtegomiejsca

zob.komentarzdo2Sm8,5.

8,7.Ben-Hadad.NatemattrudnościzidentyfikacjąwładcównoszącychimięBen-Hadadzob.komentarzdo2Krl6,24.Ponieważwydarzeniatemiałymiejscewokresiewstąpienia

Chazaelanatron,byłtoprzypuszczalnie842przedChr.ZdokumentówSalmanassarawynika,żeChazaelzamordowałHadadezera.

WtedykrólpowiedziałdoChazaela:Weźdarzesobą,idźna

spotkaniemężaBożegoiprzezniegowypytajsięPana,czy
wyzdrowiejęztejchoroby.

8,8Przedbezprawnymobjęciemtronu(w.15)ChazaelwystępujejakojedenzurzędnikówBen-Hadada.
8,8.Chazael.WzmiankinatematChazaelapojawiająsięwdokumentachinnegoówczesnegowładcy,SalmanassaraIII,królaAsyrii,wktórychukazanogojakouzurpatora.Chazael

występujeteżnakilkuinskrypcjacharamejskichiasyryjskich.Poklęscezachodniejkoalicji,którastawiałaczołoSalmanassarowiwbitwiepodKarkar,Chazaelniezmieniłwrogiegonastawieniado
Asyrii,przezwielelatatoczączniązażartebojeibroniącsięwobleganymDamaszku(chociażwcześniejzapłaciłznacznyokup).Począwszyod836przedChr.,Salmanassarprowadziłwojnęnainnym
froncie(główniewUrartu),późniejzaśzostałzastąpionynatronieprzezsłabychwładców.DziękitemuprzezwiększączęśćswojegopanowaniaChazaelmógłsięskoncentrowaćnaIzraelu.Natemat
dodatkowychinformacjidotyczącychjegooperacjiwojennychprzeciwkoIzraelowizob.komentarzdo2Krl10,32.

8,8.RadzeniesięJahwe.ChociażAramejczycynieoddawaliczciJahwe,niemoglizaprzeczyćJegoistnieniuimocy.Politeistycznereligiestarożytnegoświatabyłysystememotwartym,w

którymszanowanoboskąmocniezależnieodtego,jakiebyłojejźródło.Podobnymszacunkiemdarzonoproroków;nigdynierezygnowanoteżzradzeniasięprorokówwczasiechoroby.Chociażwydaje
się,żemogłotourazićkapłanówzwiązanychzkultemBaala(zob.komentarzdo2Krl1,2),ludziebylizwyklegotowipodjąćtakieryzykowceluzdobyciawyroczniboskiej.

WyszedłwięcChazaelmunaspotkanie,wziąłzesobądaryi

wszelkiekosztownościzDamaszku,obładowującczterdzieści
wielbłądów.Przyszedłistanąłprzednim,mówiąc:Twójsyn,Ben-
Hadad,królAramu,posłałmniedociebiezpytaniem:Czy
wyzdrowiejęztejchoroby?

8,9.Dar.PodobniejakwprzypadkuNaamana,darChazaelabyłogromny.Wstarożytnościdaryskładanebogomstanowiłyczęstopróbęmanipulacji-zmierzałydopowstaniazobowiązań

wobecludzkichdarczyńców.Ponieważwierzono,żeprorocyposiadająwpływnabogów,którychreprezentują,darkrólamiałnaceluuzyskaniepomyślnejwyroczni.Władcaniechciałsobiekupić
fałszywejwyroczni,leczpragnąłuzyskaćpełnemocysłowaprorockie,którespowodują,iżbogowieopowiedząsiępojegostronie.

OdpowiedziałmuElizeusz:Idźipowiedzmu:Będzieszżyłna

pewno.LeczPanobjawiłmi,żenapewnoonumrze.

8,10Tłumaczenietegowierszaopierasięnajednymzeznaczeńtzw.infinitivusabsolutus,gdyzajmujeonmiejsceprzedczasownikiem.PodobnąpozycjęiznaczeniemawRdz2,16igdzie

indziej.WceluuwolnieniaElizeuszaodzarzutukłamstwawtekściehebr.zamienionozaimek„mu”,lô,nanegację,lo’:„Idźipowiedz:niewyzdrowiejesz”.WrzeczywistościBen-Hadadjesttu
nieważny,objawieniedotyczyprzedewszystkimChazaela,któryzajmiejegomiejsce.Elizeuszniezachęcadomorderstwa,ontylkoprzewidujerealizacjęzamiarówBożychjakorzecznieuchronną.

Następniestężałamutwarz,zmieszałsięmocnoizapłakałmąż

Boży.

8,11stężałamutwarz.Wedługtekstuhebr.,gdziewajjasem.BJ:„wzrokznieruchomiał”,wajjiszom,nazasadziedomysłu.—Sątofizyczneoznakiekstazy.

AChazaelzapytał:Dlaczegopanmójpłacze?Odpowiedział:

Ponieważwiem,cozłegouczyniszsynomIzraela:ichwarownie
zniszczyszogniem,kwiatichwojownikówpozabijasz,ichdrobne
dzieciroztrzaskasz,aichbrzemiennymkobietombędzieszrozpruwał
łona.

8,12.Sposóbtraktowaniapodbitychmiast.Opisanatutajtaktykabyłatypowymsposobempostępowania,mającymnaceluuniemożliwienieprzyszłejrebelii.Spalenieumocnionychmiast

niweczyłowszelkąnadziejęnaichwykorzystaniepodczasewentualnegopowstaniaprzeciwkookupantowi.Straceniemężczyzn,dzieci,anawetnienarodzonych,zmniejszałoliczebnośćobecneji
przyszłejarmii.Wasyryjskichtekstachopisującychpodbojewspominasięopaleniumłodychchłopcówidziewcząt.Wzmiankio„rozpruwanych”kobietachznajdującychsięwzaawansowanejciąży
pojawiająsiębardzowcześnie.ZwyczajtenprzypisywanoasyryjskiemukrólowiTiglat-PileserowiI(ok.1100przedChr.)whymniesławiącymjegopodboje.Namarginesiewspominasięotymw
lamentacjachneobabilońskich.

WtedyChazaelzawołał:Czymżejesttwójsługa,tenpies,żeby

miałwykonaćtęwielkązapowiedź?Elizeuszodpowiedział:Pan
objawiłmi,żebędzieszkrólemAramu.

8,13pies.Tutajzwyczajnywyrazpokory(por.1Sm24,15;2Sm9,8):Chazaeldziwisięchwalebnemuprzeznaczeniu,któremuprzepowiedziano.
8,13.Pies.Wstarożytnościpsybyłyogólnieuważanezaszkodniki,dlategoporównaniesiędonichpowszechnieodczytywanojakowyrazpokorylubsamoponiżenia.Podobneprzykłady

znaleźćmożnawlistachzLakiszilistachzAmarna.

OddaliłsięwięcChazaelodElizeuszaiposzedłdoswegopana,

którygozapytał:CocizapowiedziałElizeusz?Aonodrzekł:
Zapowiedziałmi,żenapewnobędzieszżył.

Następnegodnia

Chazaelwziąłnakrycie,zamoczyłwwodzieirozciągnąłnajego
twarzy,takiżonumarł.Chazaelzaśwjegomiejscezostałkrólem.

8,15Chazaelwziąłnakrycie.BJwierniezaoryginałemhebr.,pozostawiającwzawieszeniuidentyfikacjępodmiotuzdania(jestnimzaimek„on”):„Następnegodniawziąłnakrycie,

zamoczyłirozciągnąłna(jego?swojej?)twarzy”.ToniewątpliwieChazaeluśmiercaBen-Hadada,anietenostatnisamsobiezadajeśmierć.

JorampanujewJudzie(848-841)

Wpiątymroku[panowania]Jorama,synaAchaba,króla

izraelskiego,aJozafatbyłkrólemJudy,Joram,synJozafata,został
królemjudzkim.

8,16Wedługprzekładówstarożytnych.Fragmentwnawiasiejestdodatkiemwtekściehebr.
8,16-24.JORAM,KRÓLJUDY.Natematinformacjidotyczącychtejczęściksięgizob.komentarzdo2Krn21.

Wchwiliobjęciarządówmiałtrzydzieścidwalataikrólował

osiemlatwJerozolimie.

Kroczyłondrogąkrólówizraelskich,

podobniejakczyniłródAchaba,ponieważcórkaAchababyłajego
żoną.Czyniłonto,cojestzłewoczachPana.

8,18córka.Wedługtekstuhebr.,gdziebat.BJ:„zdomu”,mibbet,nazasadziedomysłu.—ChodzituoAtalię(por.rozdz.11),którabyłaalbocórkąOmriegoisiostrąAchaba(por.w.26i2

Krn22,2),albocórkąAchaba(tu(teksthebr.)i2Krn21,6).Chronologiasugerujepierwszeztychrozwiązań.

JednakżePanniechciałzniszczyćJudyzewzględunaswego

sługę,Dawida,takjakmuobiecał,iżdamuprzedsobąpłomykna
zawsze.

8,19przedsobą.Według1Krl11,36.Teksthebr.:„jegosynom”.

ZajegoczasówEdomwyrwałsięspodwładzyJudyiwybrał

sobiekróla.

8,20Edom.Por.Lb20,23+.ZaczasówJozafata(1Krl22,48)ijeszczenapoczątkupanowaniaJorama(3,9)byłonlennymkrólestwemJudy.

WtedyJoramzewszystkimirydwanamiprzeszedłdoSair.

Kiedypowstałwnocy[donatarcia],przebiłsięprzezEdomitów,
którzyokrążylijegoorazdowódcówrydwanów.Ludzaśuciekłdo
swoichnamiotów.

8,21SairtonieznanamiejscowośćwTransjordanii.Dalszyciągtekstuhebr.jestobcięty.Zapewneusiłowanowymazaćzpamięcijakąśklęskę.Podobnieww.22.

EdomzatemwyrwałsięspodwładzyJudyażdodnia

dzisiejszego.WtymsamymczasiewyrwałasiętakżeLibna.

8,22MiastoLibnaprzeszłowtedywręceFilistynów.

AczyżpozostałedziejeJoramaiwszystkiejegoczynyniesą

opisanewKsiędzeKronikKrólówJudy?

IspocząłJoramzeswymi

przodkami,ipochowanogoobokprzodkówwMieścieDawidowym,
synzaśjego,Ochozjasz,zostałwjegomiejscekrólem.

OchozjaszpanujewJudzie(841)

Wdwunastymroku[panowania]Jorama,synaAchaba,króla

Izraela–Ochozjasz,synJorama,zostałkrólemJudy.

8,25-29.OCHOZJASZ,KRÓLJUDY.Natematinformacjidotyczącychtejczęściksięgizob.komentarzdo2Krn22.

WchwiliobjęciawładzyOchozjaszmiałdwadzieściadwalatai

królowałjedenrokwJerozolimie.JegomatkamiałanaimięAtaliai
byłacórkąOmriego,królaizraelskiego.

Kroczyłondrogąrodu

Achabaiczyniłto,cojestzłewoczachPańskich,takjakródAchaba,
ponieważbyłspowinowaconyzrodemAchaba.

Ochozjaszwyruszył

zJoramem,synemAchaba,nawojnęprzeciwChazaelowi,królowi
Aramu,wRamotwGileadzies.LeczAramejczycyzraniliJorama.

ZatemkrólJoramwycofałsiędoJizreel,abyleczyćsięzran,które

muzadaliAramejczycywRamot,kiedywalczyłprzeciwChazaelowi,
królowiAramu.WtedyOchozjasz,synJorama,króljudzki,przyszedł
odwiedzićJorama,synaAchaba,wJizreel,ponieważbyłonchory.

2Krl9

DZIEJEJEHU

UczeńElizeuszanamaszczaJehunakróla

ProrokElizeuszwezwałjednegozsynówprorockichi

powiedziałmu:Przepaszbiodra,weźzesobątonaczyńkozoliwąi
idźdoRamotwGileadzie.

9,1.Namaszczaniekrólów.ZwyczajnamaszczaniakrólówbyłpraktykąstosowanąpowszechniewpewnychczęściachBliskiegoWschodu.EgipcjanieiChetyciwierzyli,żenamaszczenie

chroniczłowiekaprzedmocąbóstwpodziemnegoświata.Źródłachetyckiezawierająwieleinformacjinatematuroczystościkoronacyjnych.Niemadowodównato,żenamaszczeniaudzielanokrólom
Mezopotamii.WEgipcienienamaszczanofaraonów,cinamaszczalijednakswoichurzędnikówiwasali.Namaszczenieudzieloneprzezfaraonaczyniłoichjegopoddanymiiotaczałoopiekąegipskiego
władcy.WlistachzAmarnapojawiasięwzmiankaonamaszczeniukrólaNuhasse(państwa,któreleżałonaobszarzewspółczesnejSyrii)przezfaraona.Przykładytepasujądoobrazunamaszczenia
Jehu,któremiałomuzapewnićwsparcieproroków,awięctakżeJahwe.NamaszczenieDawidaprzezludw2Sm2,4sugerowałojakąśformęumowymiędzyDawidemaIzraelitami,nadktórymimiał
panować.WNuziosobyzawierająceumowęhandlowąudzielałysobiewzajemnienamaszczeniaoliwą.WEgipcienamaszczenieoliwąbyłoelementemuroczystościweselnych.Wkręgukulturowym
IzraelanamaszczeniebyłoznakiemwybraniaiczęstościślewiązałosięzudzieleniemDucha.Oprócztego,wcałymświeciestarożytnymnamaszczeniesymbolizowałoawansspołecznyiprawny.W
obrzędzienamaszczeniakrólamożebyćobecnewyobrażenieochronyizmianypozycjispołecznej-obrzędtenubezpieczałwładcęzasiadającegonatronieiłączyłgozesferąboską.

9,1.RamotwGileadzie.DotejporynieudałosięwsposóbpewnyustalićpołożeniaRamotwGileadzie,większośćbadaczywskazujejednaknaTellRamiizpowodujegowielkości,

położeniaidużejilościceramikizokresużelaza.Nieprowadzonotamjednakrozleglejszychpracarcheologicznych.Jeślihipotezatajestprawdziwa,RamotwGileadzieznajdowałosięprzyDrodze
Królewskiej,wmiejscugdziedrogapołudniowawiodącazDamaszkuskręcałanazachódiprzecinałaJordanwpobliżuBet-Szean,wkraczającnastępniedodolinyJizreel,bypołączyćsięzgłównym
szlakiemzwanymDrogąPnia(zob.wstawkęnatematstarożytnychszlakówhandlowychwkomentarzudoRdz38).

Przyszedłszytam,rozejrzyjsięzaJehu,synemJozafata,syna

Nimsziego.Wejdźinakłońgo,bypodniósłsięzgronaswoich
towarzyszyizaprowadźgodonajskrytszejizby.

Wtedyweźmiesz

naczyńkozoliwąiwylejeszjąnajegogłowę,mówiąc:Takmówi
Pan:NamaściłemcięnakrólanadIzraelem.Następnieotworzysz
drzwiiucieknieszbezzwłocznie.

Młodzieniecwięc,młodyprorok,

udałsiędoRamotwGileadzie.

9,4(młodyprorok).Zatekstemhebr.WBJpominiętejakoglosa.

Kiedyprzyszedł,otodowódcywojskasiedzielirazem.Aon

powiedział:Mamcipowiedziećsłowo,wodzu!Jehuzapytał:Komu
spośródnaswszystkich?Odpowiedział:Tobie,wodzu!

WtedyJehu

podniósłsięiwszedłdodomu.Tamtenzaśwylałmunagłowęoliwę,
mówiącdoniego:TakmówiPan,BógIzraela:Namaściłemcięna
królanadludemPańskim,nadIzraelem.

WytraciszródAchaba,

twegowładcy,ajapomszczękrewsługmoich,proroków,ikrew
wszystkichsługPańskichnaIzebel.

9,7pomszczę...8Zginiecałarodzina.Wedługtekstuhebr.WBJ:„pomszczę...8inacałejrodzinie”,zagrec.

ZginiecałarodzinaAchaba.WytępięAchabowinawetmalca,

niewolnikaiwolnegowIzraelu.

IpostąpięzrodzinąAchabajakz

rodzinąJeroboama,synaNebata,ijakzdomemBaszy,syna
Achiasza.

IzebelzaśpożrąpsynapoluJizreel,anikt[jej]nie

pochowa.Następnieotworzyłdrzwiiuciekł.

9,10W.7-10azostałydodaneprzezautoraKrl:wpierwotnejopowieścimłodzienieczgodniezrozkazemElizeuszamusiałuciekaćzarazponamaszczeniu(w.3).
9,6-10.Prorocyiinspirowanezamachystanu.WpołudniowymkrólestwieJudysprawasukcesjinatroniezostaławtrwałysposóbrozwiązanaprzezprzymierzezawartezliniąDawida.W

KrólestwiePółnocnymkolejniwładcywskazywanibyliprzezprzepowiednięprorocką(1Krl11,29-39),jednakbezżadnejgwarancjisukcesjidynastycznej.Każdazgłównychdynastii(Jeroboama,
Baszy,Omriego,Jehu)powstawałaiupadałazależnieodprorockiejprzepowiedni.Czasamikrólwyznaczonyprzezproroctwogotówbyłczekaćnawłaściwyczas(Jeroboam),czasami,jaktymrazem,
przepowiedniaprorockaprowadziładozamachustanu.NaBliskimWschodziekapłaniczęstoodgrywaliważnąrolępolityczną,nigdziejednakprorocyniebylikreatoramikrólów,takjaktomiało
miejscewIzraelu.Mimotostarożytniwierzyli,żeprorocynietylkozwiastująprzesłaniebogów,lecz,czyniącto,inicjująichdziałanie.AsyryjskikrólAssarhaddonpouczałswychwasali,by
przekazywalimudoniesieniaowszelkichniestosownychlubnegatywnychwypowiedziach,szczególnieimionaproroków,ekstatykówiwyjaśniaczysnów.Nicwięcdziwnego,żeproroknegatywnie
nastawionywobecwładcymusiałsięznajdowaćpodkontrolą,byniespowodowaćszkód.Stajesięteżzrozumiałe,dlaczegokrólmógłpragnąćuwięzieniaproroka-słowamogłydoprowadzićdo
wybuchupowstanialubzagładykrólewskiegodomu.

Jehu,obwołanykrólem,przygotowujezamachstanu

Jehuwyszedłdosługswegowładcy,którzygozapytali:Czy

wszystkoidziedobrze?Pocotenszaleniecprzyszedłdociebie?
Odpowiedziałim:Wyznacieczłowiekaijegogadaninę.

9,11zapytali.Wedługprzekładówstarożytnych.Wtekściehebr.1.poj.
—tenszaleniec.Takludodnosiłsiędoproroków(Jr29,26;Oz9,7).Termintenwżadnymwypadkuniejestpogardliwy,zawierajednakwsobieodcieńszyderstwa;odpowiedźJehubędzie

utrzymanawtakimsamymtonie.

Leczonipowiedzieli:Kłamstwo!Opowiedz,proszę,nam!

Wtedyrzekł:Takatakpowiedziałdomnie:TakmówiPan:
NamaściłemcięnakrólaIzraela.

Wtedypośpieszniezdjęliswoje

okrycia,rozesłalijepodjegostopami,nasamychstopniach,zatrąbilii
ogłosili:Jehujestkrólem!

9,13zdjęliswojeokrycia,rozesłalijepodjegostopami.WpodobnysposóbtłumoddahonorykrólewskieJezusowi(Mt21,8p).

Jehu,synJozafata,synaNimsziego,uknułspisekprzeciw

Joramowi.OtóżJoramwrazzcałymIzraelemstrzegłRamotw
GileadzieprzedChazaelem,królemAramu.

9,14strzegłRamotwGileadzie.MiastozatemzostałoodzyskaneprzezIzraelitów;Syryjczycyusiłowalizdobyćjenanowo.
9,14.BitwawokolicachRamotwGileadzie.Kolejnośćopisanychtutajwydarzeńjestbardzoskomplikowana,byłtobowiemrok841,tensam,wktórymkrólAsyriiSalmanassarIII

najechałAramistoczyłwielebitewzChazaelem.ZdokumentówSalmanassarawynika,żeChazaelprzegrałbitwęustópgóryHermon,poczymzdołałsięwycofaćdoDamaszku,wktórymbył
bezskutecznieoblegany.PozaniechaniuoblężeniaDamaszkuSalmanassarwywarłswójgniewnaobszarzeHauranu,nawschódodRamotwGileadzie.StamtądpomaszerowałkugórzeKarmel,uktórej
stópodebrałdaninęodJehu.DrogazHauranudogóryKarmelmusiaławieśćdolinąJizreel.Jeśliwszystkietewydarzeniamajądosiebiepasować,możnasiędomyślać,żeAramwyruszyłnawojnę
przeciwkoRamotwGileadziewczesnąwiosną.NapotkałtamnapołączonesiłyJudyiIzraela.Salmanassarwyruszałzwyklenaswojekampaniewojenneokołopierwszegomaja.PonieważzAsyriido
Damaszkubyłook.880km,jegowojskaprzybyłynamiejsceokołopołowyczerwca.GdytylkodoChazaeladotarływieściozbliżaniusięSalmanassara,udałsięnapółnociwydałbitwęwojskom
asyryjskimustópgóryHermon.Jehu,znajdującysięwówczaswRamotwGileadzie,równieżotrzymałwieścioruchachAsyryjczykówistanąłwobecpytaniaopolitykę,którąwtejsytuacjipowinien
obraćIzrael.ZebrawszywsparcieodstronnictwaprzychylnegoAsyryjczykomiprzyjmującnamaszczenieprorockie,Jehurozpocząłzamachstanu.WokresiegdySalmanassarprowadziłbezskuteczne
oblężenieDamaszkuipustoszyłokolicęHauranu,JehumordowałczłonkówdomuAchabaorazczcicieliBaala.Kiedyumocniłswojąwładzę,umożliwiłSalmanassarowiprzejścieprzezdolinęJordanui
zapłaciłmudaninęupodnóżagóryKarmel.

JednakżekrólJoramwycofałsiędoJizreel,abyleczyćsięzran,

któremuzadaliAramejczycy,gdywalczyłprzeciwChazaelowi,
królowiAramu.Jehupowiedział:Jeżelitakijestwaszzamiar,niech
niewyjdziezmiastazbieg,abyzanieśćwieśćdoJizreel.

Następnie

JehuwsiadłnarydwaniwyruszyłdoJizreel,ponieważJoramtam
leżałchory.AOchozjasz,króljudzki,przybyłodwiedzićJorama.

9,14-16.PodróżzRamotwGileadziedoJizreel.OdległośćzRamotwGileadziedoJizreelwynosiok.72Krn.Jizreelbyłomiastempołożonymupołudniowo-wschodniegowejściado

dolinyJizreel,pomiędzygórąMoreagórąGilboa.TamwłaśnieAchabwzniósłsobiezimowąstolicę.Podczaspracarcheologicznychprowadzonychwtymrejonieodsłoniętoruinydużegopałacu
królewskiegoztegookresu,zajmującegoznacznączęśćwzgórza(zob.komentarzdo2Krl9,30).

KiedystojącynaczatachnawieżywJizreelujrzałzdążający

orszakJehu,zawołał:Widzęorszak!Joramzaśrozkazał:Weźjeźdźca,
poślijnaprzeciwnichiniechzapyta,czy[tooznacza]pokój?

9,17Królnieprzeczuwapoczątkowożadnejzdrady,niepokoisięjednak,żezRamotmogąnadejśćzłewieści.

WięcjeździecnakoniuruszyłnaprzeciwJehuipowiedział:Tak

mówikról:Czy[tooznacza]pokój?OdpowiedziałJehu:Cociebie
obchodzipokój?Jedźzamną!Stojącyzaśnaczatachoznajmił:
Posłaniecprzybyłdonich,leczniewraca.

Wysłałwięckróldrugiego

jeźdźcanakoniu,którypodjechałdonichipowiedział:Takmówi
król:Czytooznaczapokój?OdpowiedziałJehu:Cociebieobchodzi
pokój?Jedźzamną!

Stojącyzaśnaczatachoznajmił:Dotarłażdo

nich,leczniewraca.Asposóbjazdytamtegojestpodobnydo
jeżdżeniaJehu,synaNimsziego,ponieważjeździszaleńczo.

9,17-20.Wysłanieposelstwanaprzeciwzbliżającymsięwojskom.Szybkiezbliżaniesięmałegooddziałurydwanówmogłooznaczaćtylkokilkarzeczy-żadnaznichniebyłajednak

dobra.Wojownicycimogliuciekaćprzedwrogiemlubprzybywaćwzłychzamiarach.Jeździecmógłbyćposłańcemzwiadomościamidlakrólalubnegocjatorem.Najbardziejniezwykłebyłoto,że
mimoniepewnejsytuacji,królowie(najwyraźniejbezosłonystrażyprzybocznej)wyszlinaspotkanieJehu(w.21),narażającsięwtensposóbnaniebezpieczeństwo.

WtedyJoramkazałzaprzęgać.Zaprzężonowięcjegorydwan.

ZatemJoram,królizraelski,iOchozjasz,króljudzki–każdyna
swoimrydwanie–wyruszylinaprzeciwJehu;spotkaligonapolu
NabotazJizreel.

9,21.Nabot.NatematinformacjidotyczącychtławydarzeńzwiązanychzpostaciąNabotazob.komentarzdo1Krl21.

ŚmierćJorama

KiedyJoramujrzałJehu,zapytał:Czy[tooznacza]pokój,Jehu?

Tenzaśodpowiedział:Jakipokój?Gdyjeszczetrwajączyny
nierządnetwojejmatki,Izebel,ilicznejejczary!

9,22czynynierządne.Wsensiemetaforycznym—uprawianiakultufałszywychbogów,podobniejakwProrokach,zmożliwąaluzjądoprostytucjisakralnej(por.Pwt23,19+),owejskazy

religiifenickiej.

9,22.Bałwochwalstwoiczary.PodobneoskarżeniepodanojakoprzyczynęobaleniakrólowejmatkijużwpołowieIItysiącleciaprzedChr.,kiedytokrólChetytów,MursziliII,

przeciwstawiłsięostatniejbabilońskiejżonieswojegoojcapodpretekstem,żeuprawiaonaczary.Należypamiętać,żeobydwukrólówłączyłopokrewieństwozIzebel,którabyłamatkąJoramaibabką
Ochozjasza.

WtedyJoramzawróciłirzuciłsiędoucieczki,wołającdo

Ochozjasza:Zdrada,Ochozjaszu!

LeczJehuchwyciłzałukitrafił

Joramamiędzyramiona,takiżstrzałaprzeszyłajegoserce,aonopadł
naswójrydwan.

Wtedy[Jehu]rzekłdoBidkara,swegotarczownika:

ZabierzgoirzućnarolęNabotazJizreel.Boprzypomnijsobie:jaity
jechaliśmykonnowedwóchzajegoojcem,Achabem,kiedyPan
wypowiedziałprzeciwniemutenwyrok:

Naprawdę,widziałem

wczorajwieczoremkrewNabotaikrewsynówjego–wyrocznia
Pana.Iodpłacętobienatympolu–wyroczniaPana.Terazwięc
zabierzgoirzućnapole–wedługsłowaPańskiego.

ŚmierćOchozjasza

KiedyOchozjasz,króljudzki,zobaczyłto,uciekłdrogąw

stronęBet-Haggan.LeczJehuścigałgoirozkazał:Takżejego
zabijcie!ZraniligowięcnajegorydwanieupodejściadoGur,które
leżywpobliżuJibleam.AonuciekałdalejdoMegiddo,gdzieumarł.

9,27Zranili.Wedługprzekładusyr.Wtekściehebr.pominięte.
9,27.Bet-Haggan/Jibleam/Megiddo.OchozjaszwybrałdrogębiegnącąnapołudnieodJizereel.Prowadziłaonadodomu(Judy),leczrównieżdostolicypółnocnegopaństwa,Samarii,

gdzieOchozjaszspodziewałsięznaleźćschronienie.DrogapołudniowaokrążapołudniowyskrajdolinyJizreel,biegnącupodnóżygórGilboa.Bet-Hagganleżywmiejscu,gdziedrogawznosisięz
dolinynarówninęDotan,następniezaśzakręcawstronęwzgórzSamarii.Jibleamznajdowałosięwnajwyższympunkciewzniesienia,napółnocnymkrańcurówniny.Leżałowodległościniemal16km
odJizreel.Wporuszającymsięzpełnąprędkościąrydwanieodległośćtęmożnabyłopokonaćwmniejniżpółgodziny.Ochozjasznadalznajdowałbysięjednakwodległości24kmodSamarii.Gdy
podjąłdecyzję,byruszyćdoMegiddo,musiałzawrócićnapółnocnyzachód;doMegiddobyłojedynie19,5km.Rannykrólmógłtamznaleźćschronienie.Drogatabyłałatwiejsza,biegłaprzezrówninę,
wzdłużpołudniowo-zachodniegokrańcadolinyJizreel.Bet-Haggan(współczesneDżenin)pojawiasięwegipskichtekstachzłorzeczącychorazwlistachzAmarny,gdzienosinazwęGina.Wrejonie
tymznajdujesiętell,wktórymodnalezionofragmentyceramicznezokresużelaza.JibleamfigurujewrocznikachfaraonaTotmesaIIIijestutożsamianezChirbetBelama.Wżadnymztychmiejscnie
prowadzonopracwykopaliskowych.

SłudzyjegoprzewieźligodoJerozolimyipochowaliwgrobie

jego,razemzprzodkami,wMieścieDawidowym.

9,28razemzprzodkami.Wedługtekstuhebr.WBJpominiętezagrec.

WjedenastymrokupanowaniaJorama,synaAchaba,Ochozjasz

zostałkrólemjudzkim.

ŚmierćIzebeli

KiedyJehuwszedłdoJizreel,aIzebelsięotymdowiedziała,

poczerniłasobiepowieki,ustroiłagłowęiwyglądałazgóryprzez
okno.

9,30.CzynyIzebel.Wświeciestarożytnymsproszkowaneczernidłodopowiek(galena[siarczekołowiu]lubstybnit[antymonit,trójsiarczekantymonu)),zmieszanezoliwąlubwodą,

służyłodomakijażuoczupodkreślającegoichkonturokształciemigdała.Strojeniegłowymogłoobejmowaćskraplaniewłosówwonnościami,farbowaniewłosówlubsplataniewarkoczy.Izebelstarała
sięwyglądaćatrakcyjniepodkażdymwzględem:fizycznym,społecznymipolitycznym.Istniejeznanystarożytnymotywkobietywyglądającejprzezokno,któregoklasycznymprzykłademsąrzeźbyz
kościsłoniowejznalezionewNimrud,SamariiiArslanTasz(niewiastanositamnagłowieegipskąperukę).Wliteraturzestarożytnejukazanokobietęwoknie,wpatrującąsięwdal,czekającąwieścio
mężulubsynu,którzyposzlinawojnę(zob.komentarzdoSdz5,28).Wprzeciwieństwiedoobrazówliterackichrzeźbyzkościsłoniowej,zdaniembadaczy,częstoprzedstawiająnierządnice(byćmoże
matozwiązekzkultemAsztarte).WzmiankatamożebyćwięcsubtelnymprzypomnieniemokulcieAsztarte,wspieranymprzezIzebel(należyzwrócićuwagęnaoskarżenia,któreJehuwysuwapodjej
adresemww.22).

9,30.PałacIzebel.RuinypałacuIzebelodkrytowewczesnychlatach90.XXw.Zbudowananaplanieprostokątabudowlabyłaotoczonamuremkazamatowymznarożnymiwieżami.Do

środkawiodłasześciokomorowabrama,muryotaczałafosaorazziemnynasyp.Fosabyładołemwykopanymażdoskalnegopodłoża,oprzeciętnejgłębokości6m.WPalestyniebudowanosuchefosy,
któremiałyzapobiegaćdrążeniupodkopówpodmurami.Jizreelznajdowałosięwodległościok.37kmodSamarii.

GdyJehuwchodziłprzezbramę,zawołała:Czydobrzecisię

wiedzie,Zimri,zabójcoswegopana?

9,31SarkastycznaaluzjadoZimriego,któryzabiłElę,królaizraelskiego,isampanowałtylkoprzezosiemdni.
9,31.NazwanieJehuprzydomkiem„Zimri”.DynastiaOmriego,doktórejnależałAchabiIzebel,przejęławładzęzrąkuzurpatoraZimriego(zob.1Krl16).Nawiązującdotegoincydentu,

IzebelmożeostrzegaćJehu,żejegozamachstanuniemusisięzakończyćbezpiecznympanowaniem,orazżeonsammożezostaćwpodobnysposóbobalony.Jejpytanie(„Czyzapanowałpokój?”[BT:
„Czydobrzecisiępowodzi?”])sugerujenietylkochęćnegocjacji,leczrównieżchęćdowiedzeniasię,czynaprawdęwierzy,żewymordowanieczłonkówdomuAchabazapewnipokójkrajowilubjemu
samemu.InnymrozwiązaniembyłosprzymierzeniesięzIzebeliosiągnięcieprzeztopewnychkorzyści,wynikającychzciągłościwładzy.JeślijejwyglądmiałbyćdlaJehupokusą,mogładawaćdo
zrozumienia,abyprzejąłharemdawnegowładcyiwtensposóbnadałprawomocnośćswojejwładzy(natemattejpraktykizob.komentarzdo2Sm3,7).Utrataharemunarzeczinnegopretendentado
tronuzostałaopisanawrocznikachSennacherybajakoznakodsunięciaodwładzy.

Onzaśpodniósłgłowęwstronęoknaizawołał:Ktojestze

mną?Kto?Ispojrzelikuniemuzgórydwajlubtrzejeunuchowie.

9,32.Eunuchowie.Eunuchowiebylikrólewskimiurzędnikami,którympowierzonopieczęnadharememwładcy.Jakokastraciniestwarzalionizagrożeniadlakobietznajdującychsięw

haremie,niemoglimiećteżznimipotomstwa,któremożnabywziąćbłędniezakrólewskichdziedziców.Należyzauważyć,żehebrajskiesłowo,któregoużytotutajnaoznaczenieeunuchów,nie
musiałobyćstosowanejedyniewodniesieniudonich-niektórzybadaczesądzą,żeoznaczaonoszerszągrupęurzędnikówkrólewskich.Jednakwtymkontekściewydajesięlogiczne,żekrólowej
towarzyszylidworzaniestrzegącyharemu.

Wtedyrozkazał:Wyrzućcieją!Iwyrzuciliją,ajejkrew

obryzgałamurikonie,którejąroztratowały.

Następniewszedł,a

kiedynajadłsięinapił,powiedział:Zajmijciesiętąprzeklętąi
pochowajcieją,ponieważjestcórkąkróla.

Wyszli,abyjąpogrzebać,

leczznaleźliponiejtylkoczaszkę,nogiidłonie.

Kiedywrócilii

oznajmilimu,powiedział:OtosłowoPana,którewypowiedziałprzez
sługęswego,EliaszazTiszbe:NapoluJizreelpsybędążarłyciało
Izebel.

9,36.Pożartaprzezpsy.Asyryjczycymielizwyczaj(szczególniezapanowaniaAsurbanipala)pozostawianiaciałzabitychwrogównaulicach,byzostałypożarteprzezpsy(takżeprzez

świnie,szakaleiptaki).Znanyjestprzypadek,wktórymciałazabitychzostałypoćwiartowaneirzuconenapożarciepsom.Przekleństwazestarożytnychtraktatówprzepowiadajątakilosbuntownikom.
Celemowejnikczemnościbyłozwykleuniemożliwienieprzeprowadzeniawłaściwegopogrzebu,coskazywałozmarłegonawiecznątułaczkę,zamiastdoświadczaniaspokojuwżyciupośmiertnym.Być
możenajbardziejinteresującyjestpodtymwzględemakadyjskitekstzezbioruzaklęćMaklu,któryrzucanaczarowników(zob.w.22)przekleństwo,byichciałozostałorozerwanenastrzępyprzezpsy.
Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo1Krl16,4.

AtrupIzebelbędziejakgnójnapoluwobrębieJizreel,także

niebędziemożnapowiedzieć:TojestIzebel.

9,37wobrębieJizreel.Takteksthebr.WBJpominiętejakoglosazaczęściąrkpsówgrec.

2Krl10

ZagładarodzinykrólewskiejIzraela

WSamariibyłosiedemdziesięciusynówAchaba.Jehunapisał

listiwysłałgodoSamarii,doprzywódcówmiasta,dostarszyznyido
opiekunówdzieciAchaba–listnastępującejtreści:

10,1siedemdziesięciusynów.Jesttotradycyjnaliczbaokreślającacałośćczyjegośpotomstwa(Rdz46,27;Sdz8,30;9,2;12,14).ChodziosynówiwnukówAchaba,aleprzedewszystkimo

synówJorama.

—doprzywódcówmiasta.Zagrec.wedługrecenzjiLucjana.Teksthebr.:„doprzywódcówJizreel”.
—dzieciAchaba.Zagrec.wedługrecenzjiLucjana.Teksthebr.:„Achaba”.
10,1.Jizreel.Zob.komentarzdo2Krl9,14-16.

Teraz,gdydotrzedowastopismo,maciezesobąsynówpana

waszego,macierydwanyikonie,miastowarowneorazbroń.

Rozpatrzciewięc,ktozsynówpanawaszegojestnajlepszyi

najodpowiedniejszy,posadźciegonatroniejegoojcaibijciesięo
dompanawaszego!

Ogarnęłaichbardzowielkatrwogai

powiedzieli:Otodwajkrólowiemusięnieoparli,ajakżemysię
oprzemy?

Wtedyzarządcapałacu,zarządcamiasta,starszyznai

wychowawcyprzekazaliJehutęodpowiedź:Jesteśmytwoimi
sługami.Wszystko,cokolwieknamrozkażesz,wypełnimy.Nikogo
niewybierzemynakróla.Czyń,cojestsłusznewtwoichoczach.

Jehunapisałdonichdrugilisttejtreści:Jeżelijesteściezemnąi

słuchaciemegorozkazu,weźciegłowysynówwaszegopanai
przyjdźciedomniejutrootymsamymczasiedoJizreel!Asynowie
króla,siedemdziesięciuludzi,przebywaliuznakomitychobywateli
miasta,którzyichwychowywali.

10,6weźciegłowysynów.BJ:„weźcieprzełożonychnaddomownikami”.Hebr.roszznaczyzarówno„głowa”,jaki„przełożony”.Tędwuznaczność,byćmożezamierzonąprzezJehu,

odbiorcyjegolistuzrozumieliwnajbardziejbrutalnysposób(w.7),nanichzatemspadaterazcałaodpowiedzialność(w.9).

10,6.Wymazanieliniipoprzednika.Pozostawienieprzyżyciujakichkolwiekczłonkówrodzinywładcysiłąusuniętegoztronustwarzałozagrożeniewojnądomową.Krewnibyli

zobowiązanipodgroźbąutratyhonorudowywarciakrwawejzemsty,zpewnościąznaleźlibyteżludzigotowychichpoprzećwwalceoodzyskanietronu.Takieunicestwianierodupanującegobyło
praktykąpowszechniestosowanąnaBliskimWschodzie.

Skorotylkolisttenprzyszedłdonich,wzięlisynówkróla,

zamordowaliwszystkichsiedemdziesięciu,głowyichwłożylido
koszówiposłalidoniego,doJizreel.

Posłaniecprzyszedłoznajmić

mu:Przyniesionogłowysynówkróla.Onzaśpowiedział:Ułóżcieje
wdwastosyuwejściadobramy,ażdorana!

10,7-8.Głowywkoszu.Asyryjczycywprowadzilizwyczajukładaniakopcówzgłówwrogów,poległychpodczasbitwylubtych,którychukaranozabunt.Stosytakieumieszczanozwykle

nazewnątrzbrammiejskichjakoostrzeżeniedlamieszkańców,żenieposłuszeństwospotkasięzsurowąkarą.

Ranozaśwyszedłistojąc,przemówiłdocałegoludu:Jesteście

bezwiny.Otojauknułemspisekprzeciwkopanumojemuizabiłem
go.Leczktozabiłtychwszystkich?

Zrozumiejcienareszcie,żenic

zesłowaPana,któreOnwypowiedziałprzeciwdomowiAchaba,nie
przepadnie.Panwykonałto,copowiedziałprzezsługęswego,
Eliasza.

IJehupozabijałwszystkichpozostałychzrodzinyAchaba

wJizreel,wszystkichjegomożnych,zaufanychikapłanów,takiż
nikomuznichniepozwoliłumknąć.

10,11.Zbiorowaegzekucja.Hebrajskiesłowo,któreprzełożonojako„zaufani”,wźródłachakadyjskichiugaryckichjestterminemoznaczającymczłonkówkrólewskiegodworu

wspieranychprzezwładcę.Bylitoczłonkowiestrażykrólewskiej,przypuszczalniecudzoziemskiegopochodzenia,posiadającyprzywilejeprzysługująceczłonkomdworu.Opróczczłonkówrodziny
Achabastraconojegourzędnikówikapłanów.

ZagładaksiążątJudy

NastępniewstałiwyruszyłdoSamarii.KiedyJehubyłw

drodze,wSzałasachPasterskich,

10,12.SzałasyPasterskie/Bet-Eked.Miejscetomusiałoznajdowaćsięgdzieśprzyliczącejniemal48kmdrogiprowadzącejzJizreeldoSamarii,nieudałosięgojednakdotejpory

zlokalizować.Byłotomiejsce,wktórymzbieralisiępasterzelubgdziespędzaliowce,przypuszczalnieleżałowięcnarówninieDotan.

napotkałbraciOchozjasza,królajudzkiego,izapytał:Kimwy

jesteście?Odpowiedzieli:JesteśmybraćmiOchozjaszaiprzyszliśmy
pozdrowićsynówkrólaisynówkrólowejmatki.

10,13braciOchozjasza.Chodziojegokrewnych.UdająsięonizwizytądosynówJoramaiIzebel.Niemożliwe,byprzejeżdżającprzezSamarięniedowiedzielisięomasakrze

przedstawionejww.6-7.Epizodtendostałsięwidoczniewnieswojemiejsce.

Wtedyrozkazał:Pochwyćcieichżywych!Pochwyconowięcich

żywychizamordowanoichnadcysternąwSzałasach,czterdziestu
dwóchludzi;nieoszczędziłznichanijednego.

10,12-14.PotraktowaniekrewnychOchozjasza.PonieważJoram,królIzraela,byłwujemOchozjasza,królaJudy,wszyscykrewniOchozjaszabyliprzynajmniejpośredniozwiązani

więzamikrwizdomemAchaba.Wystarczyłoto,bywydaćnanichwyrokśmierci.Studnia,októrejmowa,jestcysterną/zbiornikiemtypowymdlamiejsc,wktórychgromadzilisiępasterze.Dotakiej
cysternywokolicyDotanbraciawrzuciliJózefa.

JehuiJonadab

Odszedłszystamtąd,JehuspotkałJonadaba,synaRekaba,który

wyszedłmunaprzeciwipozdrowiłgo.Zapytałgo:Czysercetwoje
jestszczere,jaksercemojewstosunkudosercatwego?Odpowiedział
Jonadab:Tak.Jeżelitak,podajmirękę!Podałmurękę,aonposadził
goprzysobienarydwanie

10,15Czysercetwojejestszczere.Tekstuhebr.niedasiętuprzetłumaczyć.BJ:„Czytwojesercejestszczerewstosunkudomegoserca,jakmojeserce”,zagrec.
—Jonadab,synRekaba,byłgorliwymjahwistą,którynarzuciłswojemurodowiregułyżyciapustynnego(Jr35,1-11).Zrozumiałe,żepopierałonJehu,jednakepizodten,podobniejak

poprzedni,nieznajdujesięchybawewłaściwymmiejscu.

10,15.SojuszzJonadabem.JonadabbyłprzywódcąRekabitów,małoznanegoklanuIzraela,któregoczłonkowiewiedliascetycznyinawpółwędrownytrybżycia(niektórzybadacze

sądzą,żemiałonzwiązekzichzawodemwędrownychrzemieślników),znaniteżbylizkonserwatyzmureligijnego(zob.wzmiankęnaichtematwJr35,pochodzącązokresuodwieścielat
późniejszego).

ipowiedział:Chodźzemną,azobaczyszmojągorliwośćwobec

Pana.Ijechałznimnaswoimrydwanie.

Następniewjechałdo

Samariiipozabijałwszystkich,copozostalipoAchabiewSamarii,aż
zniszczyłgowedługsłowa,którePanwypowiedziałdoEliasza.

ZagładawyznawcówBaalaijegoświątyni

Jehuzgromadziłcałyludipowiedziałdoniego:Achabzamało

czciłBaalas,Jehubędzieczciłgobardziej.

Terazwięczwołajciedo

mniewszystkichprorokówBaala,wszystkiejegosługiiwszystkich
jegokapłanów.Niechnikogoniezabraknie,ponieważmamzłożyć
wielkąofiarękrwawąBaalowi.Kogokolwiekbyzabrakło,nie
pozostanieprzyżyciu.Jehudziałałwsposóbpodstępny,abywytracić
sługiBaala.

10,19wszystkiejegosługi.Takteksthebr.WBJpominięte,por.jednakw.20-21.
10,19.Złożeniewielkiejofiarykrwawej(koronacyjnej)Baalowi.Elementemretoryki,typowejdlaobietnicnowychkrólówBliskiegoWschodu,było,żeokażąwiększeodswych

przodkówoddanienarodowymlublokalnymbóstwom.Częstowdeklaracjachtychzawierałosięzapewnienieonaprawie,odbudowaniulubupiększeniuprzybytku.Owastrategiamiałaimzapewnić
poparciekapłaństwaipobożnychobywatelii,jakmianonadzieję,otoczyćBożymbłogosławieństwemnowyokrespanowania.Rzecząpolityczniewłaściwąbyło,bykrólpełniłfunkcjękrólewskiego
patronaigłównegoopiekunalokalnegobóstwa.Możliwe,żeJehuurządziłuroczystościkoronacyjne,podczasktórychmiałzasiąśćnatroniejakowasalBaala-królabogów.Nieobecnośćnatakiej
uroczystościmogłazostaćłatwouznanazazdradęstanu.

Jehudalejrozkazał:ZarządźcieświętezgromadzeniedlaBaala!;

izwołalije.

JehurozesłałposłańcówpocałymIzraelu,iprzyszli

wszyscy,którzysłużyliBaalowi.Niebyłonikogo,ktobynie
przyszedł.WeszliwięcdoświątyniBaala,którawypełniłasięod
krańcadokrańca.

10,21.ŚwiątyniaBaalawSamarii.MimopracarcheologicznychprowadzonychwSamariinieudałosięodkryćruinświątyniBaalawzniesionejprzezAchaba.Sugerowano,żeAchabi

Izebellansowalipogląd,żecałemiastojestświętymmiejscemBaala.Oznaczałobyto,żestanowiłoonoodrębnąjednostkąpolityczną,podobniejakwwieluokresachpołożonynapołudniuSyjon.
DlategonawetpoobjęciuprzezJehupanowaniawIzraeluizniszczeniuliniiAchaba,kwestiawładzywSamarii,będącejświątyniąBaala,musiałazostaćrozwiązanawsposóbodrębny.

Wtedyrzekłdostrażnikaszatni:Wyłóższatydlawszystkich

sługBaala!;iwyłożyłdlanichszaty.

10,22Zmianaszatjestoczyszczeniempoprzedzającymuczestnictwowkulcie.ZwyczajtenznająFenicjanieipogańscyArabowie(por.Rdz35,2).
10,22.Strażnikszatni.SzatytemogłybyćkultowymiubioramiczcicieliBaala(zob.So1,8).Możliwe,żeuroczystaokazjainoszenieszatświętychuniemożliwiałoposiadaniebroni-co

dawałoprzewagęludziomJehu.

WtedyJehuwrazzJonadabem,synemRekaba,wszedłdo

świątyniBaalaipowiedziałdosługBaala:Przeszukajcieizobaczcie,
czyniematutajzwamikogośzesługJahwe,czysątylkosłudzy
Baala.

Następniewyszedł,abyzłożyćofiarykrwaweicałopalne.

Jehupostawiłnazewnątrzosiemdziesięciuswoichludziipowiedział:
Ktokolwiekbypozwoliłujśćkomuśzludzi,którychjawydajęw
waszeręce,zapłaciswoimżyciemzażyciezbiega.

10,24wyszedł.BJ:„posunąłsiędoprzodu”,zagrec.Wtekściehebr.1.mn.—Ktokolwiekbypozwoliłujść.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„Ktokolwiekbyuszedł”.

KiedyJehuskończyłskładaćofiaręcałopalną,rozkazałstraży

przybocznejitarczownikom:Idźcie,uderzcienanich!Niechniktnie
ujdzie!Więcstrażprzybocznaitarczownicywycięliichostrzem
miecza,odrzuciliichtrupyidotarliażdosanktuariumświątyniBaala.

10,25Teksthebr.skażony.Dosł.:„Strażeitarczownicywycięliichostrzemmiecza,powaliliiposzliażdomiastaświątyniBaala”.BJ:„Strażeitarczownicywkroczyli,wycięliichostrzem

mieczaiposzliażdosanktuariumświątyniBaala”,nazasadziedomysłu.

WynieślisteleświątyniBaalaispalilije.

10,26stele.Takteksthebr.BJ:„świętypal”,nazasadziedomysłu(por.1Krl16,33;steliniemożnaspalić,gdyżjestzkamienia).
10,26.Świętykamień/stela.Stojącepionowokamienieczęstoumieszczanowświętychniszachprzybytkówkananejskichwmiejsceposągówbóstw.Kamienieteczęstobyłygładkie,

czasamiznajdowałasięnanichpłaskorzeźbaprzedstawiającabóstwo.

NastępniewyrzuciliaszeręświątyniBaalaispaliliją.Potłukli

teżsteleBaala.WreszciezburzyliświątynięBaalaizamienilijąna
kloakiażdodniadzisiejszego.

10,27.ZamienienieświątyniBaalawkloakę.Wstarożytnościistniałzwyczajodbudowywaniazniszczonychświątyńtam,gdziesiępoprzednioznajdowały,wierzonobowiem,żepo

objawieniusiębóstwamiejscatestawałysięziemiąświętą.Zamieniającmiejsceświątyniwlatrynę(lubwysypiskośmieci),Jehuupewniałsię,żejużnigdyniestanietamżadenprzybytek.Znacznie
zmniejszałotoprawdopodobieństwoponownegoustanowieniakultuBaalawSamarii.

JehupanujewIzraelu(841-813)

TakJehuwyrugowałBaalazIzraela.

NiezerwałjednakżeJehu

zgrzechamiJeroboama,synaNebata,doktórychówdoprowadził
Izraela–zezłotymicielcamiwBeteliDan.

10,29JesttoosądautoraKrl.Źródło,którymsięposługiwałwpoprzednichopowieściach,chwaliłobezżadnychzastrzeżeń(w.30)szczeryibrutalnyjahwizmJehu.Wymordowanieczcicieli

BaalabyłojednakdlaJehutakżeusunięciemostatniejpodporydynastiiAchaba.

PrzetoPanpowiedziałdoJehu:Ponieważdobrzewykonałeś,co

byłosłusznewmoichoczach,wedługwszystkichzamiarówmego
sercapostąpiłeśzdomemAchaba,dlategosynowietwoiażdo
czwartegopokoleniabędązasiadalinatronieIzraela.

LeczJehunie

starałsiępilnie,zcałegoserca,postępowaćwedługprawaPana,Boga
Izraela.NiezerwałzgrzechamiJeroboama,doktórychten
doprowadziłIzraela.

WowymczasiePanzacząłuszczuplaćobszar

Izraela:ChazaelpobiłIzraelitównacałymichobszarze,

10,32.DziałaniaChazaelapodejmowaneprzeciwkoIzraelowi.Wtekścieniepodanożadnychszczegółówdotyczącychoperacjiwojskowych,wspomnianojednakoutraciecałegoobszaru

ZajordanianarzeczChazaela.Po838przedChr.Asyryjczycyprzezkilkadziesięciolecinieprowadzilidziałańwojennychnazachodzie,copozwoliłoAramejczykomzbudowaćwłasnemałeimperium.
SytuacjatakautrzymywałasięzapanowanianastępcyJehu,Joachaza(zob.komentarzdo2Krl12-13).

odJordanukuwschodowisłońca,wszystkieziemieGileadus,

Gadytów,Rubenitów,Manassytów–odAroeru,któryleżynadrzeką
Arnon,orazGileadiBaszan.

10,33IzraeliciutraciliwtensposóbwszystkieswojeposiadłościwTransjordanii.Wwierszunadmiarglos,którychźródłemjestPwt3,12n.

AczyżpozostałedziejeJehu,wszystkiejegoczynyicałajego

dzielnośćniesąopisanewKsiędzeKronikKrólówIzraela?

10,34.InformacjenatematJehuwdokumentachasyryjskich.Fakt,żeJehuzarazpowstąpieniunatronIzraelazapłaciłdaninęSalmanassarowiIII,wskazuje,żemiałpoparcienietylko

konserwatywnejreligijniepartiijahwistycznej,lecztakżestronnictwaproasyryjskiego(zob.komentarzdo2Krl9,14).Jegosojusznicyuważali,żerozpadzachodniejkoalicjiprowadziwnieunikniony
sposóbdozwycięstwaAsyryjczyków,mieliteżdośćustawicznychwojen.NaCzarnymObeliskuSalmanassaraprzedstawionoJehuoddającegouniżonypokłon,opisanoteżdaninę,którązłożył
asyryjskiemukrólowiw841przedChr.Trybutskładałsięzprzedmiotówwykonanychzesrebraizłotaorazzoszczepów.

IspocząłJehuzeswymiprzodkami,ipochowanogowSamarii.

Jegosyn,Joachaz,zostałwjegomiejscekrólem.

Czaszaś,wktórym

JehupanowałnadIzraelemwSamarii,wynosiłdwadzieściaosiemlat.

2Krl11

ODPANOWANIAATALIIDOŚMIERCI

ELIZEUSZA

DziejeAtalii(841-835)

KiedyAtalia,matkaOchozjasza,dowiedziałasię,żejejsyn

umarł,wzięłasiędowytępieniacałegopotomstwakrólewskiego.

11,1-20Wtejhistoriimożnawyróżnićdwiepołączonezesobąopowieści.Wpierwszej(w.1-12i18b-20)upadekAtaliiprzypisujesięakcjikapłanówpopieranychprzezgwardiękrólewską,

wdrugiej(w.13-18a),niekompletnej,wydarzeniunadajesięcharakterwrzenialudowego.

11,1-21.ATALIA.Natematinformacjidotyczącychtejczęściksięgizob.komentarzdo2Krn22-23.

LeczJoszeba,córkakrólaJorama,siostraOchozjasza,zabrała

Joasza,synaOchozjasza,wyniósłszygopotajemniespośród
mordowanychsynówkrólewskich,iprzedwzrokiemAtaliiukryłago
wrazzjegomamkąwpokojusypialnym,takiżniezostałzabity.

11,2Joszebawedług2Krn22,11byłażonąkapłanaJojady(w.4),cotłumaczy,żemogłaukryćJoaszawświątyni(w.3).—synaOchozjasza.Takteksthebr.WBJ:„swegobratanka”(dosł.:

„synaswegobrata”),zagrec.

PrzebywałwięczniąsześćlatukrytywświątyniPańskiej,

Ataliazaśpanowaławkraju.

WsiódmymrokuJojadapolecił

sprowadzićsetników,Karyjczykówistrażprzyboczną,przyprowadził
ichdosiebiewświątyniPańskiej.Zawarłznimiukładikazałim
złożyćprzysięgęwświątyniPańskiej,ipokazałimsyna
królewskiego.

11,4Jojada.Głowakapłanówjerozolimskich(12,8).
—Karyjczyków.NajemnicypochodzącyzAzjiMniejszej.NależyichodróżnićodKeretytówzczasówpanowaniaDawidaiSalomona(1Krl1,38).
—wświątyniPańskiej.Wedługtekstuhebr.WBJpominiętezagrec.iprzekłademsyr.

Następniewydałimtakirozkaz:Otorozkaz,którymacie

wykonać.Jednatrzeciazwas,podejmującychsłużbęwszabat,ma
trzymaćstrażprzypałacukrólewskim.

11,5Wydajesię,żewzwykłednijednatrzeciagwardiiczuwałanadświątynią,adwietrzeciepilnowałypałacukrólewskiego,natomiastwszabatbyłonaodwrót.Jojadakorzystazokazji,

jakąstwarzałszabat:dwietrzeciegwardiiobejmujewłaśnieswąregularnąsłużbęwświątyni,onjednakzatrzymujeprzysobieitęczęśćstraży,któramiałazmienićpilnującychpałac.—WBJpominięty
w.6,naktóryskładasięszeregskażonychglos,aw.5i7tłumaczone:„Dałimrozkaz:«Otocomaciewykonać:jednatrzeciaspośródwas,gwardiakończącasłużbęwdniuszabatu,któraobejmujewartę
przypałacukrólewskim,(6)7iwaszedwainneoddziaływychodzącewszabat,byzaciągnąćwartęprzyświątyniJahwe,8kręgiemotoczyciekróla...»”.

JednatrzeciaprzyBramieSur.Jednatrzeciaprzybramieza

strażą.Trzymajciekolejnostrażnadpałacem.

Dwaoddziałyzwas

wszystkich,schodzącychzesłużbywszabat,majątrzymaćstrażw
świątyniPańskiejprzykrólu.

11,7przykrólu.Takteksthebr.Prawdopodobnieglosa,któraantycypujew.8.WBJpominięta.

Otoczciewkrągkróla,każdyzbroniąwręku!Ktobychciał

wtargnąćwszeregi,niechzginie!Bądźcieprzykrólu,dokądkolwiek
sięuda!

Setnicywykonaliwszystkotak,jakimrozkazałkapłan

Jojada.Każdywziąłswoichludzi,zarównotych,copodejmująsłużbę
wszabat,jakitych,cowszabatzniejschodzą,iprzyszlidokapłana
Jojady.

Kapłanzaśwręczyłsetnikomwłócznieitarczekróla

Dawida,którebyływświątyniPańskiej.

11,10Jesttoniewątpliwieglosapochodzącazparalelnejopowieściw2Krn23,9,gdziefunkcjestrażypałacowejiświątynnejpełniąlewici,którymdotegojestpotrzebneuzbrojenie.—

włócznie.Wedługprzekładówstarożytnych.Wtekściehebr.1.poj.

Strażprzybocznaustawiłasięwokółkróla,każdyzbroniąw

ręku,odwęgłapołudniowegoświątyniażdopółnocnego,przed
ołtarzemiświątynią.

11,11Ostatniesłowawierszasąniepewne.Wtekściehebr.innyporządekidodane:„wokółkróla”.WBJtowyrażeniepominięto,gdyżwedługw.12królajeszczetamniema.

Wówczaswyprowadziłsynakrólewskiego,nałożyłmudiademi

[wręczył]świadectwo;ustanowionogokróleminamaszczono.Wtedy
klaskanowdłonieiwołano:Niechżyjekról!

11,12świadectwo.BJ:„dokumentprzymierza”.KrólowiejudzcyotrzymywaliwięcwdniuswegopoświęceniajakiśdokumentprzymierzazawartegomiędzyJahwearodemDawida.

Nasuwasiętuporównaniez„protokółem”redagowanymdlafaraonówwmomencieichkoronacji.Waram.iwasyryjskimnaoznaczenie„zawarciaprzymierza”jestużywanytakisamtermin.

Słyszącwrzawęludu,Ataliaudałasiędoludu,doświątyni

Pańskiej.

11,13Słyszącwrzawę.Wtekściehebr.potychsłowachwtłoczonaglosa:„strażyprzybocznej”.WBJpominięta.

Spojrzała:aotokrólstoiprzykolumnie–zgodnieze

zwyczajem,dowódcyitrąbydokołakróla,całaludnośćkrajuraduje

sięidmiewtrąby.Ataliawięcrozdarłaszatyizawołała:Spisek!
Spisek!

WtedykapłanJojadawydałrozkazsetnikomdowodzącym

wojskiem,polecającim:Wyprowadźciejązeświątynipozaszeregi,a
gdybyktośzaniąposzedł,niechzginieodmiecza!Mówiłbowiem
kapłan:NiepowinnazginąćwświątyniPańskiej.

11,15setnikomdowodzącymwojskiem.Teksthebr.:pequdě,„policzeni”,idodanesarěhamme’ôt,„setnicy”,prawdopodobnieglosa.BJ:„dowódcomwojska”,„dowódcom”,peqide,zagrec.

Pochwyconoją,agdyweszłanadrogę,którąwjeżdżająkonie

dopałacu,tamponiosłaśmierć.

Jojadazawarłprzymierzemiędzy

Panemakrólemiludem,bybyliludemPańskim,orazmiędzykrólem
aludem.

11,17Ostatniesłowa,którewBJpotraktowanojakointegralnączęśćtekstu,sączęstouważanezadodatek;brakichw2Krn23,16.Istnieniejakieśumowymiędzykrólemaludemzostało

jednakpotwierdzonew1Sm10,25(Saul);2Sm5,3(Dawid);lKrl12,ln(Roboam).

PoczymcałaludnośćwyruszyładoświątyniBaalaizburzyłają.

Ołtarzejejiposągipotłuczonocałkowicie,aMattana,kapłanaBaala,
zabitoprzedołtarzami.Ipostawiłkapłan[Jojada]strażprzed
świątyniąPańską.

11,18Rewolucjapodobnajestdotej,jakąwKrólestwiePółnocnymwywołałJehu(10,18-28),tutajmaonajednakpoparcie„ludukraju”,czylicałościludujudzkiegostojącegonastraży

tradycjijahwistycznej,wprzeciwieństwiedostolicy,wktórejdominowaływpływyobceipogańskie.

Następniewziąłsetników,Karyjczyków,strażprzybocznąicałą

ludnośćkraju.WyprowadzilikrólazeświątyniPańskiejiwkroczyli
przezBramęStrażydopałacukrólewskiego.Takwięc[Joasz]zasiadł
natroniekrólewskim.

Całaludnośćkrajuradowałasię,amiasto

zażywałospokoju.Atalięzaśzabitomieczemwpałacukróla.

2Krl12

JonaszpanujewJudzie(835-796)

WchwiliobjęciarządówJoaszmiałsiedemlat.

12,1-22.JOASZ,KRÓLJUDY.Natematinformacjidotyczącychtejczęściksięgizob.komentarzdo2Krn24.

Wsiódmymroku[panowania]JehuJoaszzostałkrólemi

panowałczterdzieścilatwJerozolimie.Matkajegomiałanaimię
SibejaibyłazBeer-Szeby.

Joaszczyniłto,cojestsłusznewoczach

Pańskich,przezwszystkiedni,pókipouczałgokapłanJojada.

12,3przezwszystkiedni,pókipouczałgokapłanJojada.Tłumaczeniepodyktowanekoniecznościązharmonizowaniatekstuz2Krn24,2.17n.BJ:„przezcałeswojeżycie,gdyżpouczałgo

kapłanJojada”.

Jedyniewyżynyniezostałyjeszczeusunięte.Ludwdalszym

ciąguskładałnawyżynachofiarykrwaweikadzielne.

Joaszpolecił

kapłanom:Wszystkiepieniądze,którejakodarświętywnosisiędo
świątyniPańskiej–pieniądzeobiegowe,którektośpłaciwedług
wyznaczonejmukwotyodosoby–wszystkiepieniądze,którektośz
własnejwoliwnosidoświątyniPańskiej,

12,5CząstkawierszamiędzymyślnikamiwBJ:„pieniądzezpodatkówosobistych”,zagrec.—Wtekściehebr.dodane:„pieniądzeosób,które(kapłan?)oszacował”,jakoglosa

wyjaśniająca.

wezmąkapłaniodosóbsobieznanychiprzeznacząjena

naprawęuszkodzeńświątyni,gdziekolwiektakieuszkodzeniesię
znajdzie.

12,6Pierwszerozporządzeniekrólewskie:kapłanimająpokrywaćkosztynaprawświątynizeswoichdochodów.

Leczjeszczewdwudziestymtrzecimroku[panowania]króla

Joaszakapłaninienaprawiliuszkodzeńświątyni.

WtedykrólJoasz

zawezwałkapłanaJojadęoraz[innych]kapłanówirzekłdonich:
Dlaczegonienaprawiacieuszkodzeńświątyni?Odtądjużniewolno
wambraćpieniędzyodznanychwamosóbdlasiebie,leczmacieje

przekazaćnanaprawęuszkodzeńświątyniPańskiej.

Kapłanizgodzili

sięniebraćpieniędzyodluduinietroszczyćsięjużonaprawę
uszkodzeńświątyni.

WtedykapłanJojadawziąłjednąskrzynię,

zrobiłotwórwjejprzykrywieipostawiłjąobokołtarza,poprawej
stroniewejściadoświątyniPańskiej.Kapłanizaś,stróżeprogów,
składalitamwszystkiepieniądzewniesionedoświątyniPańskiej.

12,10Wykonanienowegorozporządzeniakrólewskiego.—obokołtarza.Zatekstemhebr.WBJ:„oboksteli”,zagrec.

Kiedyzauważano,żewskrzynijestdużopieniędzy,przychodził

sekretarzkrólaorazarcykapłaniwtedyzsypywanoiobliczano
pieniądze,któresięznajdowaływświątyniPańskiej.

12,11orazarcykapłan.Wedługtekstuhebr.WBJpominiętejakododatek.—zsypywano.BJ:„przetapiano”,wajjiceru,nazasadziedomysłu.Teksthebr.:wajjacuru(dosł.:„wiązano”,

domyślnie:wtorbylubworki).

Pieniądzeodważoneprzekazywanokierownikomrobót,

nadzorcomświątyniPańskiej.Cizaśwydawalijenastolarzyi
budowniczychpracującychwświątyniPańskiej,

murarzy,

kamieniarzyoraznakupnodrewnaikamieniciosowychdo
naprawieniauszkodzeńświątyniPańskiej,wreszcienawszystkie
wydatkinaodbudowęświątyni.

Jednakżezmonet,którewpływały

doświątyniPańskiej,niewyrabianoczareksrebrnych,nożyc,
kropielnic,trąbaniżadnychprzedmiotówzłotychlubsrebrnychdla
świątyniPańskiej,

alewydawanojerobotnikom,którzyużywaliich

donaprawyświątyniPańskiej.

Inierobionoobliczeńzludźmi,w

którychręceprzekazywanopieniądze,abyjewydawalina
robotników,ponieważdziałaliznienagannąrzetelnością.

Pieniądze

[dane]jakozadośćuczynieniezawinyigrzechyniewchodziłydo
świątyniPańskiej–byływłasnościąkapłanów.

Wtymczasie

Chazael,królAramu,wyruszyłnawojnęprzeciwGatsizdobyłje.
NastępnieChazaelpowziąłpostanowienie,bywyruszyćprzeciw
Jerozolimie.

WtedyJoasz,króljudzki,zabrałwszystkiedaryświęte,

któreofiarowalikrólowiejudzcy:Jozafat,JoramiOchozjasz,jego
przodkowie–łączniezeswoimiświętymidarami–orazcałezłoto

zgromadzonewskarbcachświątyniPańskiejipałacukrólewskiego,i
posłałChazaelowi,królowiAramu,atenoddaliłsięodJerozolimy.

AczyżpozostałedziejeJoaszaiwszystkiejegoczynyniesąopisane

wKsiędzeKronikKrólówJudy?

Słudzyjegopowstali,uknulispisek

izabiliJoaszawpałacunaMillo,gdyzstępowałdoSilla–

12,21wpałacunaMillo.Por.1Krl9,15.—(gdyzstępowałdoSilla).Zatekstemhebr.,gdzie:„któreobniżasięwkierunkuSilla(?)”.WBJpominiętezpowoduuszkodzenia.

mianowicieJozabad,synSzimeata,iJozabad,synSzomera,

słudzyjego,zabiligo,iponiósłśmierć.PochowanogowMieście
Dawidowym,razemzjegoprzodkami.Asynjego,Amazjasz,został
wjegomiejscekrólem.

2Krl13

JoachazpanujewIzraelu(813-797)

Wdwudziestymtrzecimroku[panowania]Joasza,syna

Ochozjasza,królajudzkiego,Joachaz,synJehu,zostałkrólem
izraelskimwSamarii,nasiedemnaścielat.

13,1.Uwagachronologiczna.WedługThielegoJoachaz,królIzraela,zasiadłnatroniew814przedChr.,wdwudziestymtrzecimrokupanowaniakrólaJudy,Joasza.Pozostawałnatroniedo

798przedChr.WtymokresieAsyryjczycybylizaangażowaniwinnymrejonie.Korzystnasytuacjaspowodowała,żeAramejczycypodwodząChazaelapodjęlipróbępowiększeniaswojegoterytorium.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPańskich,naśladującgrzech

Jeroboama,synaNebata,doktóregoówdoprowadziłIzraela–nie
zerwałznim.

13,2grzech.Wtekściehebr.1.mn.,zaimekodnoszącysiędotegorzeczownikawystępujejednakw1.poj.Podobniejestww.11.

WtedyzapłonąłgniewPanaprzeciwIzraelitomiwydałichw

ręceChazaela,królaAramu,orazwręceBen-Hadada,synaChazaela,
nacałytenczas.

13,3MowaoBen-HadadzieIII,którybędzieprzeciwnikiemJoaszaizraelskiego(w.25).
13,3.KontrolasprawowanaprzezChazaelanadIzraelem.ChazaelbyłkrólemAramu-Damaszkuok.842-800przedChr.Wzmiankionimpojawiająsięteżnafragmenciepłaskorzeźbyz

kościsłoniowej,znalezionymwArslanTaszwSyrii,oraznapieczęcicylindrycznejzAsyryjskiegomiastaAssur.Asyryjczycytwierdzili,żezłupiliChazaela.Aramejskikrólwalczyłzasyryjskimwładcą
SalmanassaremIIIw841przedChr.izostałpokonany,chociażAsyryjczykomnieudałosięzdobyćgłównegomiastaChazaela,Damaszku.GroźbazestronyAsyryjczykówuległazmniejszeniupo836
przedChr.,wtedyteżChazaelmógłskoncentrowaćsięnawojniezIzraelemiFilisteą.

LeczJoachazprzebłagałobliczePańskie,takiżPanwysłuchał

go,ponieważwidziałuciskIzraelitów,jakimciemiężyłichkról
Aramu.

ZatemPandałIzraelowiwybawiciela,któryichwyzwolił

spodmocyAramu,takiżIzraelicimieszkaliwswoichnamiotach,jak
przedtem.

13,5któryichwyzwolił.Zagrec.Teksthebr.:„iwyzwolilisię”.
—TymwybawicielemniejestaniJoachaz,anijegosyn,Joasz(mimow.25),aleJeroboamII(zob.14,27),któryminspirujesięredaktor,dodającytujakoantycypacjęw.4-6.
13,5.Wybawiciel,któryichwyzwoliłspodmocyAramu.„Wybawiciel”(hebrajskiesłowopochodziodtegosamegordzeniaco„mesjasz”)niezostałtutajwymienionypoimieniu.Frazata

przypominawybawicieli,którzypojawialisięwokresiesędziów.WybawicielemIzraelamógłbyćwładcasąsiedniegopaństwa,np.ZakurzChamatlubAdad-NirariIIIzAsyrii,którzyosiągnęli
wówczasszczytpotęgi.Wysuwanonawethipotezę,żewroliwybawicielamógłwystąpićJoasz,królJudy.

JednakżenieodwrócilisięodgrzechuroduJeroboama,do

któregoówdoprowadziłIzraela;trwaliwnim.Anawetaszerastaław
Samarii.

13,6roduJeroboama.Wedługtekstuhebr.WBJ:„Jeroboama”,wedługTargumówiprzekładusyr.
13,6.SłupyAszery/aszery.Wspólnymelementemkultukananejskiegoisynkretycznejreligii,wyznawanejprzezIzraelitówna„wyżynach”iwprzybytkachmiejskich,byłowznoszenie

słupówAszery(aszer).Niemapewności,czybyłytodrewnianesłupymającesymbolizowaćdrzewoi,byćmoże,zawierającerzeźbionyobrazboginipłodności,czyteżstanowiłyelementświętych
gajów.Wzmiankaw2Krl17,10oaszerach„nakażdymwyniosłympagórkuipodkażdymdrzewemzielonym”wydajesięwskazywać,żebyłytoraczejsłupy,wznoszonewcelachkultowych,niż
specjalniezasadzonedrzewa.JakomałżonkabogaEla,Aszerabyłapopularnąboginią,októrejwzmiankipojawiająsięwtekstachugaryckich(1600-1200przedChr.).KultAszeryodgrywałdoniosłą
rolęwFenicjiwItysiącleciuprzedChr.,wtedyteżzostałwprowadzonydoIzraelaprzezOmriegoiAchaba.Poczesnemiejsce,którezajmujewnarracjachbiblijnych,dowodzi,żekulttejboginibył
głównymrywalemkultuJahwe.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoWj34,13iSdz6,25.

GdyJoachazowizostałoniewięcejżołnierzy,jaktylko

pięćdziesięciujeźdźców,dziesięćrydwanówidziesięćtysięcy
pieszych,wytraciłichkrólAramuistarłjakproch,którysiędepcze.

13,7BJ:„JahwepozostawiłJoachazowijedyniepięćdziesięciujeźdźców,dziesięćrydwanówidziesięćtysięcypieszych;królsyryjskiwytraciłichistarłjakproch,którysiędepcze”.W.7

łączysięz3ponaddodanymipóźniejw.4-6.Podmiotzdanianiejestokreślonywtekściehebr.,wBJpodanogodlajasności(„Jahwe”).

AczyżpozostałedziejeJoachaza,wszystkiejegoczynyijego

dzielność,niesąopisanewKsiędzeKronikKrólówIzraela?

spocząłJoachazrazemzeswymiprzodkami,ipochowanogow
Samarii.Asynjego,Joasz,zostałwjegomiejscekrólem.

JoaszpanujewIzraelu(797-782)

WtrzydziestymsiódmymrokupanowaniaJoasza,króla

judzkiego,Joasz,synJoachaza,zostałkrólemizraelskimwSamarii,
naszesnaścielat.

13,10.Uwagachronologiczna.WedługThielegopanowanieJoaszarozpoczęłosięw798przedChr.(wtrzydziestymsiódmymrokujegopanowaniawJudzie).Władcatenzasiadałnatronie

przezszesnaścielat(do782przedChr.).AsyryjczycywznowiliwówczasswojąaktywnośćwtymrejonieiichdziałanianazachodzieprzyciągnęłyuwagęAramejczyków(zob.komentarzdo2Krl
13,22-25).JoaszawymienionoimiennienainskrypcjachasyryjskiegokrólaAdad-NirariegoIII(810-783przedChr.).

Czyniłonto,cojestzłewoczachPańskich.Niezerwałzcałym

grzechemJeroboama,synaNebata,doktóregoówdoprowadził
Izraela;trwałwnim.

AczyżpozostałedziejeJoasza,wszystkiejego

czynyidzielność,zjakąwalczyłprzeciwAmazjaszowi,królowi
judzkiemu,niesąopisanewKsiędzeKronikKrólówIzraela?

spocząłJoaszzeswymiprzodkami,aJeroboamzasiadłnajegotronie.
JoaszzostałpochowanywSamarii,razemzkrólamiizraelskimi.

ŚmierćElizeusza

KiedyElizeuszzapadłnaśmiertelnąchorobę,przyszedłdo

niegoJoasz,królizraelski,ipłaczącprzytulonydojegotwarzy,
mówił:Ojczemój!Ojczemój!RydwanieIzraelaijegojeźdźcze!

13,14.RydwanieIzraelaijegojeźdźcze.Frazata,pojawiającasięrównieżw2Krl2,12,wydajesięokreśleniemzokresuwojentoczonychzAramejczykami.Elizeuszbyłzaangażowanyw

wojnyIzraelitów,zyskałteżsławęjakopośrednik,skłaniającyJahwedoudziałuwwojnachIzraela.Wmitologiiztegookresupojawiająsiębóstwapełniącerolęwoźnicyrydwanu,przywożącego
boskiegowojownikanapolewalki(zob.komentarzdo2Krl2,11).Tytułtenmożewskazywaćnato,żepodobnąrolęodgrywałElizeusz-gdziekolwieksiępojawił,wrazznimprzybywałJahwe.

Elizeuszzaśrzekłdoniego:Weźłukistrzały!Iprzyniósłdo

niegołukistrzały.

Wtedyonrzekłdokrólaizraelskiego:Połóżrękę

nałuk!Królpołożyłswąrękę,aElizeusznałożyłswojeręcenaręce
króla

13,16dokrólaizraelskiego.Wedługtekstuhebr.WBJ:„dokróla”,zagrec.Podobnieww.18.

ipowiedział:Otwórzoknoodwschodu!Kiedyotworzył,

Elizeuszrzekł:Strzelaj!–istrzelił,aonrzekł:Tostrzałazwycięstwa
odPana!StrzałazwycięstwaprzeciwAramowi!PobijeszAramw
Afek,doszczętnie!

13,17Kładącswojeręcenaręcekróla(w.16)ElizeuszprzekazujemumocBożą.StrzaławypuszczonanawschódjestskierowanaprzeciwkoAramejczykom.Czynnośćprofetyczna

zapowiadapóźniejszewydarzenieitymsamympowodujejegorealizację(por.Jr18,1+).

Następnierzekł:Weźstrzały!Kiedyjewziął,rzekłdokróla

Izraela:Uderzajoziemię!Aonuderzyłtrzyrazyizaprzestał.

Wtedy

mążBożyrozgniewałsięnaniegoirzekł:Trzebabyłouderzyćpięć
albosześćrazy!WtedybyśpokonałAramdoszczętnie,terazzaś
pokonaszAramtylkotrzyrazy!

13,15-19.Symbolikastrzały.ChociażczynyElizeuszaprzypominajązjawiskamagicznespozakręgukulturyizraelskiej,awtekścieniemażadnejwzmiankinatematBogaIzraela-w

podtekściepojawiasięmotywBożejwoli.Rytuałten,stanowiącynajwyraźniejnaśladownictwobelomantyki(zasięganiawyrocznizapomocąstrzał),niejestpoświadczonywźródłachmezopotamskich,
chociażlukistrzałybyłytamczęstostosowanewrytuałachmagicznych.

Elizeuszumarłipochowanogo.AbandyMoabitówwpadałydo

krajukażdegoroku.

13,20każdegoroku.Lekturaszanahbeszanahnazasadziedomysłu.Teksthebr.skażony:ba’szanah.

Zdarzyłosię,żegrzebiący[jakiegoś]człowiekaujrzelijedną

bandę.WrzuciliwięctegoczłowiekadogrobuElizeuszaioddalilisię.
CzłowiektendotknąłkościElizeusza,ożyłistanąłnanogi.

ZwycięstwonadAramejczykami

Chazael,królAramu,gnębiłIzraelitówprzezcałeżycie

Joachaza.

LeczPanokazałimłaskę,zmiłowałsięnadnimiizwrócił

siękunimzewzględunaprzymierzeswojezAbrahamem,Izaakiemi
Jakubem.Niechciałichwytracićinieodrzuciłichodswegooblicza,
ażdotegoczasu.

13,23(ażdotegoczasu).Glosawtekściehebr.WBJpominięta.

Chazael,królAramu,umarł,ajegosyn,Ben-Hadad,zostałw

jegomiejscekrólem.

WtedyJoasz,synJoachaza,znowuodbił

miastazrąkBen-Hadada,synaChazaela,któreówzabrałjegoojcu,
Joachazowi,nawojnie.TrzykrotniepobiłgoJoasziodzyskałmiasta
izraelskie.

13,22-25.WojnyzAramem.Tekstbiblijnyzbiegasięwtympunkciezeźródłamiasyryjskimi.ZapanowaniakrólaSzamszi-AdadaIV(824-811przedChr.)Asyryjczycyzajęcibyliwojnąz

Babiloneminieangażowalisięnazachodzie.Umożliwiłotorozkwitmiastaramejskich.JednakwrazzewstąpieniemnatronAdad-NirariegoIII(810-783przedChr.)Asyryjczycyponowniezwrócilisię
nazachód.NakilkuinskrypcjachpamiątkowychpochodzącychztegookresuopisanopokonanieDamaszkuiArpadu(innegopotężnegopaństwaaramejskiego)orazodebranieodnichdaniny.Odaninie
złożonejAsyryjczykomprzezJoaszawspomnianorównieżnastelizTellel-Rima.OsłabieniepotęgiDamaszkuprzezAsyrięumożliwiłowyzwolenieIzraela,którystałsiępaństwemzależnymodAsyrii.

2Krl14

DZIEJEOBYDWUKRÓLESTWAŻDO

ZDOBYCIASAMARII

AmazjaszpanujewJudzie(796-767)

Wdrugimroku[panowania]Joasza,synaJoachaza,króla

Izraela,Amazjasz,synJoasza,zostałkrólemjudzkim.

14,1-22.Amazjasz,królJudy.Natematinformacjidotyczącychtejczęściksięgizob.komentarzdo2Krn25.

Wchwiliobjęciarządówmiałdwadzieściapięćlatipanował

dwadzieściadziewięćlatwJerozolimie.Matkajegomiałanaimię
JoaddanibyłazJerozolimy.

Czyniłonto,cojestsłusznewoczach

Pana,jednaknietak,jakpraojciecjego,Dawid.Postępowałzupełnie
tak,jakjegoojciec,Joasz.

Jedyniewyżynyniezostałyusunięte.W

dalszymciąguludskładałofiarykrwaweikadzielnenawyżynach.

Skorotylkoumocniłwładzękrólewskąwswoimręku,zabiłtych

spośródswoichsług,którzyzabilijegoojca,króla.

Lecznieskazał

naśmierćsynówzabójcówzgodnieztym,cojestnapisanewksiędze
PrawaMojżeszowego,gdziePanprzykazał:Ojcowienieponiosą
śmiercizawinyswychsynówanisynowiezawinyojców.Każdy
umrzezaswójwłasnygrzech.

ToonpokonałEdomitówwDolinie

Soli,wliczbiedziesięciutysięcy,izdobyłwbitwieSelę,inadałjej
nazwęJokteel,którąnosiażdodniadzisiejszego.

Wówczas

AmazjaszwysłałposłówdoJoasza,synaJoachaza,synaJehu,króla
izraelskiego,zesłowami:Przyjdź,azmierzymysięzbrojnie!

Joasz

zaś,królizraelski,przekazałAmazjaszowi,królowijudzkiemu,taką
odpowiedź:CierńnaLibanieprzesłałcedrowinaLibanietakąprośbę:
Dajcórkęswojąmojemusynowizażonę!Leczdzikizwierz,który
jestnaLibanie,przebiegłirozdeptałcierń.

PobiłeśzupełnieEdomi

sercetwojeuniosłosiępychą.Bądźsobiesławny,leczpozostańw

domuswoim!Dlaczegomaszsięnarażaćnanieszczęścieimaszupaść
ty,arazemztobąiJuda?

LeczAmazjasznieusłuchał[go],aJoasz,

królizraelski,wyruszył.ZmierzylisięzbrojnieoniAmazjasz,król
judzki,wBet-Szemesz,którenależydoJudy.

Judazostałpobity

przezIzraela,iuciekłkażdydoswegonamiotu.

Amazjaszazaś,

królajudzkiego,synaJoasza,synaOchozjasza,pochwyciłJoasz,król
izraelski,wBet-SzemeszizaprowadziłgodoJerozolimy.Zrobił
wyłomwmurzeJerozolimyodBramyEfraimaażdoBramyWęgła
naczterystałokci.

14,13izaprowadziłgo.Taktłumaczeniastarożytne(por.także2Krn25,23).Ketib:„iposzli”.Qere:„iposzedł”.—odBramy.WedługtłumaczeństarożytnychiKrn.Teksthebr.:„w

bramie”.—Mur,októrymtumowa,wznosiłsięnawzgórzuzachodnim(por.2Sm5,9+).Odbudowującgoprzesuniętobardziejnapółnoc(2Krn32,5).PozanowąBramąEfraimską(Ne8,16;12,39)
znajdąsięKalwariaorazgróbChrystusa.Trzecimur,biegnącyjeszczebardziejnapółnoc,wzniesieHerodAgryppaI.

Zabrałteżcałezłotoisrebro,wszystkieprzedmioty,które

znajdowałysięwświątyniPańskiejiwskarbcachpałacu
królewskiego,orazzakładników–iwróciłdoSamarii.

Aczyż

pozostałedziełaJoasza,którychdokonał,jegodzielnośćorazto,jak
walczyłzAmazjaszem,królemjudzkim,niesąopisanewKsiędze
KronikKrólówIzraela?

IspocząłJoaszzeswymiprzodkami,i

pochowanyzostałwSamarii,razemzkrólamiizraelskimi,asynjego,
Jeroboam,zostałwjegomiejscekrólem.

Amazjasz,synJoasza,

królajudzkiego,żyłjeszczepiętnaścielatpośmierciJoasza,syna
Joachaza,królaizraelskiego.

AczyżpozostałedziejeAmazjaszanie

sąopisanewKsiędzeKronikKrólówJudy?

Przeciwkoniemu

uknutospisekwJerozolimie,uciekłwięcdoLakisz.Urządzonoza
nimpościgdoLakiszitamgozabito.

Przywiezionogokońmii

pogrzebanozjegoprzodkamiwJerozolimie,wMieścieDawidowym.

AcałaludnośćJudywzięłaAzariasza,którymiałwtedyszesnaście

lat,iobrałagokrólemwmiejscejegoojca,Amazjasza.

14,21Azariasza.Wedługtekstuhebr.Normalnymimieniemkróla—poza2Krl—jestOzjasz,staleużywanewBJ.Jednomogłobyćnadaneprzyurodzeniu,drugiezaśprzykoronacji.

ToonobwarowałElatiprzywróciłgoJudzie,kiedykrólspoczął

zeswymiprzodkami.

14,22ElattomiastopołożonewnajbliższymsąsiedztwieEsjon-Geber(1Krl9,26-28+),wpóźniejszychczasachpołączoneznim.ZostałoutraconezaJorama(2Krl8,20-21).

JeroboamIIpanujewIzraelu(782-753)

WpiętnastymrokupanowaniaAmazjasza,synaJoasza,króla

judzkiego,Jeroboam,synJoasza,zostałkrólemizraelskimwSamarii
naczterdzieścijedenlat.

14,23.Uwagachronologiczna.WedługobliczeńThielegoJeroboamIIzasiadłnatroniew782przedChr.Byćmożewspółrządziłwcześniejzeswoimojcem,Joaszem,przezjedenaścielat

(od793przedChr.),cowliczonodookresujegopanowania.WtymczasieIzraelniebyłzagrożonyprzezAramiAsyrię,doświadczałwzględnegobezpieczeństwaipomyślności,doszłonawetdo
ekspansjiterytorialnej.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPana:niezerwałzcałym

grzechemJeroboama,synaNebata,doktóregoówdoprowadził
Izraela.

ToonprzywróciłgraniceIzraelaodWejściadoChamataż

domorzaArabys;zgodniezesłowemPana,BogaIzraela,które
wypowiedziałprzezsługęswego,Jonasza,synaAmittaja,proroka
pochodzącegozGat-ha-Chefer.

14,25Jonasza.TojemuzasprawąimieniaprzypisanoJon.
14,25.Przywróceniegranic.JeroboamIIprzywróciłIzraelowiziemie,którezajmowałzapanowaniaSalomona.LeboChamat[BT:„WejściedoCha-mat”](współczesneLebweh[Ematuw

starożytnychtekstachzEbla;Lab’uwźródłachasyryjskich])nadjednymzeźródełrzekiOrontes,znajdowałosięwpółnocnejczęściBekaawLibanie,72KrnnapółnocodDamaszku.Byłdo
południowykraniecziemiChamat,azatempółnocnagranicaKanaanu-północnykraniecimperium.NazwatapojawiasięnalistachmiastfaraonaTotmesaIII(XVw.przedChr.)orazwrocznikach
asyryjskiegokrólaTiglat-PileseraIII(VIIIw.przedChr.).MorzeAraba(lubpotokAraba[WadiAraba],Am6,14),nazywaneobecnieMorzeniMartwym,wyznaczałopołudniowągranicękrólestwa.

14,25.Gat-ha-Chefer.Gat-ha-CheferwspomnianotutajjedyniejakodomJonasza.MiejscetoutożsamiasięzEl-MeszedoddalonymokilkakilometrównapółnocnywschódodNazaretu.

AlbowiemPanwidziałniezmierniegorzkąniedolęIzraela,iż

niebyłoaniniewolnika,aniwolnego,inikogoniebyło,ktoby
pomógłIzraelowi.

14,26gorzką.Zagrec.Teksthebr.:„buntowniczą”.

IPanniewydałwyrokuwytraceniaimieniaIzraelapodniebem,

leczocaliłgorękąJeroboama,synaJoasza.

14,27.Proroctwoprzedklasyczne.Wewczesnymokresiemonarchiiprorocyzwracalisięgłówniedokrólaijegodworu,podobniejakwiększośćichodpowiednikówzBliskiegoWschodu.

Prorocyowisąokreślanimianem„przedklasycznych”.PocząwszyodVIIIw.przedChr.,prorocyzaczęlicorazczęściejadresowaćswojeprzesłaniedoludu,stającsięspołecznymiiduchowymi
komentatoramiwydarzeń.Ichteżutożsamianozinstytucjąprorocką.Bylitoprorocyklasyczni,którzyjednocześniespisywaliswojeprzesłanie.Ichrolapolegałanietylenaprzepowiadaniu,ilena
doradzaniuwsprawiezamiarówiplanówBożych.WobecnymkontekścieJonaszukazanyzostałwroliprorokaprzedklasycznego,zaśwKsiędzeJonaszawroliprorokaklasycznego,która
ukształtowałasięwtymokresie.NatematdodatkowychinformacjidotyczącychpostaciprorokanaBliskimWschodziezob.komentarzdoPwt18,14-22.

14,27.Wytracenie.Hebrajskiesłowo„wytracić”nawiązujeodobrazuzmyciarolkipapirusuwceluumożliwieniajejponownegozapisania,coczęstoczyniliEgipcjanie.Cowięcej,

wymazanieimieniaprzodkazinskrypcjiwMezopotamiirozgniewałobogów.JahwepostanowiłzatemniewymazywaćimieniaIzraela(tj.niewytracićgo),leczobiecałnarodowizbawienie.

AczyżpozostałedziejeJeroboama,wszystkiejegoczynyijego

dzielność,zjakąwalczyłizjakąprzywróciłIzraelowiDamaszeki
Chamat,niesąopisanewKsiędzeKronikKrólówIzraela?

14,28Izraelowi.BJ:„JudzieiIzraelowi”.Teksthebr.:„JudziewIzraelu”.JeroboamaprzedstawionojakoodnowicielapaństwaDawidaiSalomona,wktórymDamaszekiChamatmiały

statuskrólestwlennychalbosprzymierzonych.TaparalelausprawiedliwiawymienienieJudy.Możnakwestionowaćwartośćhistorycznątejwiadomości,aleniemażadnejracji,bynieakceptowaćtekstu

(zwyjątkiemwymienionejpoprawki).

14,28.Damaszek,Chamat,Jaudi[brakwprzekładzieBT,przyp.tłum.].DamaszekiChamattodobrzeznanearamejskiemiasta-państwa(natematdodatkowychinformacjizob.

komentarzdo2Sm8).TrudniejzlokalizowaćJaudi.PrzypuszczalniejesttoJaudi,którepojawiasięwźródłachasyryjskichijestzwykleutożsamianezJudą.Wokresieod773do745przedChr.,za
panowaniaJeroboama,AsyrianiemogłaprzeciwstawićsięekspansjiIzraelitów.

IspocząłJeroboamzeswymiprzodkami,zkrólamiizraelskimi,

asynjego,Zachariasz,zostałwjegomiejscekrólem.

14,29zkrólami.Wedługtekstuhebr.WBJ:„ZostałpochowanywSamariiprzykrólach”,zagrec.wedługrecenzjiLucjana.

2Krl15

AzariaszpanujewJudzie(767-739)

Wdwudziestymsiódmymroku[panowania]Jeroboama,króla

izraelskiego,Azariasz,synAmazjasza,zostałkrólemjudzkim.

15,1-7.Azariasz(Uzjasz),królJudy.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychtejczęściksięgizob.komentarzdo2Krn26.

Wchwiliobjęciarządówmiałszesnaścielatipanował

pięćdziesiątdwalatawJerozolimie.MatcejegobyłonaimięJekoliai
byłazJerozolimy.

Czyniłonto,cojestsłusznewoczachPana–tak

jakczyniłjegoojciec,Amazjasz.

Jedyniewyżynyniezostały

usunięte.Wdalszymciąguludskładałnawyżynachofiarykrwawei
kadzielne.

LeczPandotknąłkróla,takiżstałsiętrędowatyażdo

dniaswojejśmierciimieszkałwdomuodosobnienia,podczasgdy
Jotam,jegosyn,kierowałpałacemisądziłludnośćkraju.

15,5mieszkałwdomuodosobnienia.Przekładniepewny.BJ:„iprzebywałzamkniętywpokoju”.Użytyzwrothebr.występujetylkotutaj.

AczyżpozostałedziejeAzariaszaiwszystkiejegoczynyniesą

opisanewKsiędzeKronikKrólówJudy?

IspocząłAzariaszze

swymiprzodkami,ipochowanogozjegoprzodkamiwMieście
Dawidowym.Asynjego,Jotam,zostałwjegomiejscekrólem.

15,7zjegoprzodkami.Zatekstemhebr.WBJpominiętezagrec.Takteżww.38.

ZachariaszpanujewIzraelu(753)

Wtrzydziestymósmymroku[panowania]Azariasza,króla

judzkiego,Zachariasz,synJeroboama,zostałkrólemizraelskimw
Samariinasześćmiesięcy.

15,8.Uwagachronologiczna.KrótkiokrespanowaniaZachariaszaobejmował753przedChr.ByłonwspółczesnymkrólowiJudyAzariaszowi(Uzjaszowi)(ok.792-740przedChr.).

Czyniłonto,cojestzłewoczachPana,takjakczynilijego

przodkowie.NiezerwałzgrzechamiJeroboama,synaNebata,do
którychówdoprowadziłIzraela.

Szallum,synJabesza,uknułspisek

przeciwniemu,zadałmuciosśmiertelnywobecnościluduizostałw
jegomiejscekrólem.

15,10wobecnościludu.Grec.wedługrecenzjiLucjana.Teksthebr.skażony.

PozostałezaśdziejeZachariaszaopisanowKsiędzeKronik

KrólówIzraela.

TakiebyłosłowoPana,którewypowiedziałdoJehu:

Synowietwoiażdoczwartegopokoleniabędązasiadalinatronie
Izraela.Itaksięstało.

SzallumpanujewIzraelu(753)

Szallum,synJabesza,zostałkrólemwtrzydziestymdziewiątym

roku[panowania]Ozjasza,królajudzkiego,irządziłjedenmiesiącw
Samarii.

15,13.Uwagachronologiczna.SzallumzasiadłnatroniepoZachariaszu(752przedChr.)ipanowałtylkojedenmiesiąc.AzariasznadałbyłwówczaskrólemJudy.

Menachem,synGadiego,przyszedłzTirsyiwkroczyłdo

Samarii.ZadałonciosśmiertelnySzallumowi,synowiJabesza,w
Samarii,izostałwjegomiejscekrólem.

Pozostałezaśdzieje

Szallumaorazspisek,jakiuknuł,opisanowKsiędzeKronikKrólów
Izraela.

PodówczasMenachemzdobyłTappuach,zabijając

wszystkich,którzywnimbyli,orazjegookolice,począwszyodTirsy,
ponieważmunieotworzonobram.Zdobyłją,awszystkimciężarnym
kobietomrozpruwałłona.

15,16Tappuach.Zagrec.wedługrecenzjiLucjana.Teksthebr.:„Tipsah”,jednakTipsah=TapsakleżynadbrzegiemEufratuijestnieprawdopodobne,byMenachemażtammógłprowadzić

jakąśwyprawęwojenną.

15,16.Tirsa.TirsabyłakrólewskąrezydencjąJeroboamaI.PrzypuszczalniestałasięstolicąPółnocnegoKrólestwazapanowaniaBaszyipozostałaniądoczasuprzeniesieniastolicydo

SamariiprzezOmriego.StarożytnąTirsęutożsamiasięzTellel-Far’a,oddalonymo11,5kmnapółnocnywschódodSychem,przydrodzedoBet-Szean.Miejscetocenionozpowodupołożeniana
wzniesieniu,stałegozaopatrzeniawwodę(dwaźródłazasilająceWadiFar’a)orazumiejscowieniawstrategicznympunkcieprzyszlakuhandlowym.Stwarzałoonorównieżdogodnydostępdobrodów
naJordaniewAdam.Bramyifortyfikacjewzniesiononatym,copozostałozokresuśrodkowegobrązu.Wsposobiewznoszenianowychrezydencjiwcałymmieścieodnaleźćmożnaśladycentralnego
planowania.PolityczneznaczeniemiastamożnarównieżwyczytaćzewzmianeknajegotematwliściepodbojówfaraonaSzeszonka,zokresujegoinwazjinaPalestynę.

15,16.Tifsach/Tappuach.Tifsach(lubTappuach),byćmożeokreślanepóźniejwSyriimianemTapsakus,byłopołożoneprzypółnocnymzakoluEufratu.NazwaTapsakuszostała

poświadczonadopieroprzezgreckiegopisarzaKsenofontazIVw.przedChr.MiastoTifsachwymienionezostałojakojednozmiastSalomona(1Krl5,4).OdległośćdzielącaTifsachodIzraela
wskazuje,żeMenachemposiadałwielkiewpływywokresieupadkuAsyrii.

15,16.Sposóbtraktowaniabrzemiennychkobiet.O„rozpruwaniu”brzemiennychkobietnapomykasiębardzorzadko.Wprowadzenietegozwyczajuprzypisywanoasyryjskiemukrólowi

Tiglat-PileserowiI(ok.1100przedChr.)whymniedlauczczeniajegopodbojów.Namarginesiewspominasięrównieżotymbarbarzyństwiewlamentacjineobabilońskiej.

MenachempanujewIzraelu(752-742)

WtrzydziestymdziewiątymrokupanowaniaAzariasza,króla

judzkiego,Menachem,synGadiego,zostałkrólemizraelskimw
Samariinadziesięćlat.

15,17.Uwagachronologiczna.ZdaniemThielegookrespanowaniaMenachemaprzypadanalata752-742przedChr.PodobniejaktrzejpoprzednikrólowieIzraelabyłonwspółczesny

Azariaszowi,władcyJudy.ZapanowaniaMenachemapowstałoimperiumneobabilońskieTiglat-PileseraIII.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPana;niezerwałzgrzechami

Jeroboama,synaNebata,doktórychówdoprowadziłIzraela,przez
wszystkieswojedni.

15,18przezwszystkieswojedni.Zatekstemhebr.Grec.„Zajegoczasu”(związaneznastępnymzdaniem).

DokrajuwtargnąłkrólasyryjskiPul.MenachemdałPulowi

tysiąctalentówsrebra,abyzapewnićsobiejegopomociumocnić
władzękrólewskąwswoimręku.

15,19Pul.Wedługdokumentówasyro-babilońskichPulutoimiękoronacyjne,któreprzybrałTiglat-PileserIII,królasyryjski(745-727),wmomencieobejmowaniarządówtakżewBabilonii

w729r.—Haracz,októrymmowaww.20,jestwspomnianywtekstachasyryjskichwzwiązkuzwyprawątegokróladoSyriiw738r.

MenachemuzyskałtepieniądzeodIzraelitów,odwszystkich

ludzizamożnych;popięćdziesiątsyklówodgłowy,abyjewręczyć
królowiasyryjskiemu.Wycofałsięwięckrólasyryjski,nie
zatrzymującsiętamwkraju.

AczyżpozostałedziejeMenachemai

wszystkiejegoczynyniesąopisanewKsiędzeKronikKrólów
Izraela?

IspocząłMenachemzeswoimiprzodkami,asynjego,

Pekachiasz,zostałwjegomiejscekrólem.

15,17-22.WzmiankioMenachemienainskrypcjachasyryjskich.WasyryjskichrocznikachwymieniasięMenachemawśródinnychkrólówLewantuplącącychwielkiedaninyTiglat-

PileserowiIII(znanemurównieżjakoPullubPulu).ImięMenachemapojawiasięteżnaasyryjskiejsteliodnalezionejniedawnonaterenieIranu.Naliścieartykułówzłożonychwdaniniefigurują:
srebro,złoto,cyna,żelazo,skórysłonia,kośćsłoniowa,szatyzniebieskiegoiczerwonegobisioru,wielobarwneszatylnianeorazwielbłądy.PrzypuszczalnieMenachemnieprzekazałwszystkichtych
darów,leczjedynieichczęść.

PekachiaszpanujewIzraelu(742-739)

Wpięćdziesiątymroku[panowania]Azariasza,królajudzkiego,

Pekachiasz,synMenachema,zostałkrólemizraelskimwSamariina
dwalata.

15,23.Uwagachronologiczna.Pekachiasz,synMenachema,królaIzraela,rozpocząłpanowaniew742przedChr.iwładałkrajemprzezdwalata.KrólemJudybyłnadalAzariasz.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPana.Niezerwałzgrzechami

Jeroboama,synaNebata,doktórychówdoprowadziłIzraela.

Tarczownikjego,Pekach,synRemaliasza,uknułspisekprzeciw

niemuizabiłgowSamarii,wbaszciepałacukrólewskiego–jakteż
ArgobaiArieha–arazemznimpięćdziesięciuludzizGileadu.Zabił
goizostałwjegomiejscekrólem.

15,25ArgobaiArieha.Takteksthebr.WBJpominiętejakozniekształconaglosa.Byćmożebrzmiałaonapierwotnie:„ArgobiosiedlaJaira”,iodnosiłasiędowzmiankioGileadzieww.29

(por.Pwt3,14).DalszyciągwierszawBJ:„Miałon(tzn.Pekach)zesobąpięćdziesięciuludzizGileadu”.

15,25.Basztapałacukrólewskiego.TermintenpojawiasięrównieżwIz13,22,gdziejestparalelądo„przepysznychgmachów”.Zobecnegokontekstuwynika,żechodziokonkretne

budowlewchodzącewskładkompleksupałacowego.Przypuszczalniebyłtojakiśrodzajfortyfikacji.Władcyasyryjscywznosilidużekompleksypałacowe,częstookreślanemianem„twierdz
królewskich”.Stanowiłyoneobszarobronnywewnątrzmiastanawypadekpokonaniamurówprzezwrogalubbuntuwewnątrzmiasta.

PozostałezaśdziejePekachiaszaiwszystkiejegoczynyopisano

wKsiędzeKronikKrólówIzraela.

PekachpanujewIzraelu(739-731)

Wpięćdziesiątymdrugimroku[panowania]Azariasza,króla

judzkiego,Pekach,synRemaliasza,zostałkrólemizraelskimw
Samarii,nadwadzieścialat.

15,27nadwadzieścialat.Dane,któresąpewne,mówiąnajwyższejopięciulatach.
15,27.Uwagachronologiczna.Wtekściebiblijnymczytamy,żePekachzostałkrólemIzraelawostatnimrokupanowaniaAzariasza,królajudzkiego.Pelcachzasiadałnatroniedwadzieścia

lat.Thieledatujejegopanowanienalata752-732przedChr.,czyniącgowspółczesnymMenachemai,przezkrótkiokres,Pekachiasza.Jeślitoprawda,wokresietymkilkaosóbpodawałosięzakróla
Izraela,cotłumaczyłobyzamętopisanyprzezautora(autorów)DrugiejKsięgiKrólewskiej.AutorDrugiejKsięgiKrólewskiejmógłdatowaćpanowaniePelca-cha,począwszyodustanowienia
odrębnegokrólestwanawschódodJordanu.Nieudałosiędotądrozwikłaćtejzłożonejsytuacji.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPana.Niezerwałzgrzechami

Jeroboama,synaNebata,doktórychówdoprowadziłIzraela.

czasówPekacha,królaizraelskiego,wtargnąłTiglat-Pileser,król
asyryjski,izająłIjjon,Abel-Bet-Maaka,Janoach,Kedesz,Chasor,
Gilead,Galileę,całykrajNeftalego,aludnośćuprowadziłna
wygnaniedoAsyrii.

15,29Wspomnianetumiasta(„całykrajNeftalego”)Tiglat-PileserzdobyłzmarszupodczaswyprawyprzeciwFilistynomw734r.WzmiankaoGileadzieioGalileiświadczy,żedo

powyższychzdobyczyzostaływłączonetakżetezwyprawywlatach733-732,skierowanejgłównieprzeciwkoDamaszkowi.

—Pierwszadeportacjaizraelska.

Ozeasz,synEli,uknułspisekprzeciwkoPekachowi,synowi

Remaliasza.Zadałmuciosśmiertelnyizostałwjegomiejscekrólem
wdwudziestymroku[panowania]Jotama,synaOzjasza.

15,30Frazawnawiasiepochodziztekstuhebr.WBJpominiętazagrec.wedługrecenzjiLucjana,gdyżjestsprzecznazw.33.

PozostałezaśdziejePekachaiwszystkiejegoczynyopisanow

KsiędzeKronikKrólówIzraela.

15,25-31.Pekachikampanieasyryjskie.WrocznikachasyryjskichTiglat-PileseraIIIPekachwystępujejakoPakaha.Asyryjscykrólowietwierdzili,żegdyIzraeliciobaliliPekacha,Tiglat-

PileserzastąpiłgoOzeaszem,ostatnimwładcąIzraela(732przedChr.).PóźniejAsyryjczycyobciążyliIzraelwielkądaniną.ImięPekachpojawiasięrównieżnafragmenciedzbanazChasor.Napisgłosi:
„WinonależydoPekacha”.

JotampanujewJudzie(739-734)

Wdrugimroku[panowania]Pekacha,synaRemaliasza,króla

izraelskiego,Jotam,synAzariasza,zostałkrólemjudzkim.

Wchwili

objęciarządówmiałdwadzieściapięćlatipanowałszesnaścielatw
Jerozolimie.MatkajegomiałanaimięJeruszaibyłacórkąSadoka.

15,33panowałszesnaścielat.Jeśliliczbatajestścisła,obejmujetakżelataregencjiJotama,októrychmowaww.5.

Czyniłonto,cojestsłusznewoczachPana.Działałzupełnie

tak,jakjegoojciec,Azariasz.

Jedyniewyżynyniezostałyusunięte.

Wdalszymciąguludskładałnawyżynachofiarykrwaweikadzielne.
OntozbudowałBramęGórnąświątyniPańskiej.

Aczyżpozostałe

dziejeJotamaiwszystkiejegoczynyniesąopisanewKsiędzeKronik
KrólówJudy?

WowymczasiePanzacząłnasyłaćnaJudęResina,

królaAramu,iPekacha,synaRemaliasza.

15,37Resina.Teksthebr.:„Recin”.WBJ:„Racôn”,zagrec.ToostatnikrólDamaszkuprzedzdobyciemmiastaprzezAsyryjczyków(16,9).Dochodzątudogłosupierwszeprzejawy

wrogości,którazaczasówAchazaprzerodzisięwotwartąwojnę(16,5-9).

IspocząłJotamzeswoimiprzodkamiipochowanogozjego

przodkamiwMieścieDawida,jegopraojca,ajegosyn,Achaz,został
wjegomiejscekrólem.

2Krl16

AchazpanujewJudzie(734-728)

Wsiedemnastymroku[panowania]Pekacha,synaRemaliasza,

Achaz,synJotama,zostałkrólemjudzkim.

16,1-20.Achaz,królJudy.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychwersetów1-9zob.komentarzdo2Krn28.

WchwiliobjęciarządówAchazmiałdwadzieścialat,a

szesnaścielatpanowałwJerozolimie.Nieczyniłontego,cojest
słusznewoczachPana,Bogajego,takjakjegopraojciec,Dawid,

leczkroczyłdrogąkrólówizraelskich.Anawetsynaswego

przeprowadziłprzezogień,namodłęohydnychgrzechówpogan,
którychPanwypędziłprzedIzraelitami.

Składałofiarykrwawei

kadzielnenawyżynachipagórkach,ipodkażdymdrzewem
zielonym.

WówczasResin,królAramu,iPekach,synRemaliasza,

królizraelski,wyruszylidobitwyprzeciwJerozolimie.Osaczyli
Achaza,leczniemogligopokonać.

16,5OsaczyliAchaza.Wedługtekstuhebr.WBJ:„iobiegli”(Jerozolimę,por.Iz7,1),wedługprzekładusyr.—Wojnata,będącaokazjądoproroctwIz7-8,miałanaceluwciągnięcieJudy

wkoalicjęprzeciwAsyrii.

WtymsamymczasieResin,królAramu,włączyłElatdo

Aramu.WypędziłJudejczykówzElat,adoElatweszliAramejczycyi
zamieszkalitamażdodniadzisiejszego.

16,6WBJpoprawiononazasadziedomysłuteksthebr.,dwukrotnieczytając’edom(Edom)zamiast’aram(Syria)orazpomijającimię„Resin”przed„król”:„Wtymsamymczasiekról

EdomuodzyskałElatdlaEdomu.WypędziłJudejczykówzElat...”.—Edomiciwykorzystująsytuację,byodzyskaćElat(zob.14,22).

WtedyAchazwysłałposłówdokrólaasyryjskiego,Tiglat-

Pilesera,zesłowami:Jestemtwoimsługąitwoimsynem.Przyjdźi
wybawmniezrękikrólaAramuizrękikrólaizraelskiego,którzy
stanęliprzeciwkomnie.

16,7Jestemtwoimsługąitwoimsynem.AchazdeklarujesięjakowasalTiglat-Pilesera(w734).Zapewniającsobiewtensposóbprotekcjęobcegokróla,przygotowujejednakruinęswojego

królestwa(por.Iz8,5n).

Achazwziąłsrebroizłoto,którebyłowświątyniPańskiejiw

skarbcachpałacukrólewskiego,iprzesłałjekrólowiasyryjskiemu
jakodarhołdowniczy.

Królasyryjskiwysłuchałgo.Wyruszyłkról

asyryjskiprzeciwkoDamaszkowiizająłgo,amieszkańców
uprowadziłnawygnaniedoKir.Resinazaśkazałzabić.

16,9WyprawaTiglat-PileseraprzeciwDamaszkowi(733-732).

KiedykrólAchazudałsięnaspotkaniezTiglat-Pileserem,

królemasyryjskim,doDamaszku,ujrzałołtarzwDamaszku.Wtedy
królAchazprzesłałkapłanowiUriaszowipodobiznęołtarzaiwzorzec
całejbudowy.

16,10ChodziowielkiołtarzświątyniznajdującejsięoddawnawDamaszku(5,18),anieojakiśołtarzwzniesionyprzezarmięokupacyjną.
16,10.AchaziTiglat-PileserwDamaszku.DospotkaniadoszłopoupadkuDamaszkuw732przedChr.Achaz,jakowiernywasal,miałsiętampojawić,byodnowićślubypoddaniai

przyłączyćsiędoobchodówzwycięstwaodniesionegoprzezkrólaTiglat-Pilesera.

16,10.OłtarzwDamaszku.Decyzjawzniesieniapodobnegoołtarzamogławynikaćzwrażenia,którepierwotnabudowlazrobiłanaAchazie,niezaśznakazuAsyryjczyków.Napodstawie

wiedzyoówczesnychzwyczajachasyryjskichmożnawnosić,żeniezmuszalioniwasalidokultuswojegogłównegobóstwa,Aszura.Należytozatemuznaćraczejzaartystycznąinnowacjęniżza
przejawrytualnegosynkretyzmu.Niesąznaneobecnieżadneźródłaarcheologiczneanitekstowe,którezawierałybyjakieśinformacjenatematwygląduowegoołtarza.

ZatemkapłanUriaszzbudowałołtarz.JakkrólAchazpoleciłwe

wszystkichwskazaniachzDamaszku,takpracęwykonałkapłan
Uriasz,zanimjeszczekrólAchazwróciłzDamaszku.

Kiedykról

przybyłzDamaszkuiujrzałołtarz,przybliżyłsiędoołtarzaiwszedł
doniego,dogóry.

Ikazałwdymobrócićswąofiaręcałopalnąi

ofiarępokarmową,wylałofiarępłynną,akrwiąswychofiar
biesiadnychpokropiłołtarz.

16,13Tokrólkonsekrujeołtarz,wykonującnanimosobiścieczynnościkapłańskie.Wpewnychokolicznościachrezerwowałondlasiebierolękapłana.Królbyłtakżeadministratorem

świątyniiorganizatoremjejkultu(zob.już12,5-17),aUriaszjest—jaksięzdaje—tylkourzędnikiemkrólewskim.

Ołtarzzbrązu,którystałprzedobliczemPańskim,kazał

odsunąćsprzedświątyni–zprzestrzenimiędzyołtarzemaświątynią
Pańską–ipostawićgoobok[nowego]ołtarza,napółnoc.

16,14zbrązu.Zatekstemhebr.,gdziejesttoglosawskazującanaołtarzumieszczonyprzezSalomona(1Krl8,64;9,25)przedwejściemdoświątyni.WBJpominięta.
—[nowego].Dodatekwspółczesnychtłumaczy.
16,14.Ołtarzzbrązu.Zob.komentarzdo2Krn4,1.Byłtogłównyołtarzstojącynadziedzińcu,naktórymskładanowszystkieofiaryzezwierząt.
16,14.Zmianapołożeniaołtarza.Ołtarzzbrązuzostałustawionydokładnienawschódodświątyni,przedwejściemfrontowym.NowyołtarzAchazabyłpierwotnieumieszczonypomiędzy

wejściemnadziedziniecaołtarzemzbrązu,terazjednakstałsięgłównymelementem,bowiemołtarzzbrązuzostałustawionynaosiwschód-zachód,zboku,popółnocnejstronienowegoołtarza.Nowy
ołtarzzastąpiłwięcołtarzzbrązu.

KapłanowiUriaszowizaśkrólAchazwydałnastępującyrozkaz:

Nawielkimołtarzumaszspalaćofiaręcałopalnąporannąiofiarę

pokarmowąwieczorną,ofiaręcałopalnąkrólaijegoofiarę
pokarmowąorazofiaręcałopalnącałejludnościkraju,jejofiary
pokarmoweipłynne.Będzieszteżnaniegowylewałcałąkrewofiar
całopalnychikrewofiarkrwawych.Cosięzaśtyczyołtarzazbrązu,
mapozostaćdomegorozpatrzenia.

16,15.Podziałfunkcji.Rytuaływykonywanenanowymołtarzumiałytypowoizraelskicharakter.Niewprowadzonotamżadnychinnowacjikultowych,niedodanoteżobcychelementów

dotradycyjnejpraktykiIzraelitów.Nowyołtarzprzejąłwszystkiefunkcjezwiązanezsystememofiarnym.Jedynąfunkcjąpozostawionąołtarzowizbrązubyłata,którejnieopisanowliteraturze
poświęconejrytuałomIzraela.Hebrajskiczasownikużytywtekście(„szukaniekierownictwa”,[BT:„mapozostaćdomegorozpatrzenia”)oznaczabadanielubsprawdzanie,comożewskazywać,że
badanonanimwnętrznościzwierzątofiarnych,byodczytaćznichomen.Niewiadomo,dlaczegoAchazzachowałtęfunkcjędlatradycyjnegoołtarza.

ZACHODNIEKAMPANIETIGLAT-PILESERAIII,734-732PRZEDCHR.Wewczesnymokresieswojegopanowania(począwszyodok.743przedChr.)Tiglat-Pileserprowadził

politykęaktywnegozaangażowaniawSyrii,starającsięopanowaćszlakihandlowe,wiodąceprzeztenstrategicznypodwzględemgospodarczymregion.Do738przedChr.zebrałdaninęodwiększości
państwznajdującychsięwtymrejonie(m.in.odDamaszku,portównadMorzemŚródziemnymorazSamarii).WciągukilkunastępnychlatzajętybyłwUrartu(rozciągającymsięwokolicachjeziora
Wannapółnoc).Do735przedChr.zdołałpodporządkowaćsobiecałytenregion.W734przedChr.rozpocząłtzw.drugąkampanięzachodnią.Początkowojegocelembyłoprzemaszerowanieprzez
wszystkieziemiewceluokazaniaswojejpotęgi,utrwaleniawładzy(szczególnienadszlakamihandlowymi)izebraniadaniny.IdącDrogąWielkiegoPnia,dotarłdoGazy.Wżadnymzzachowanych
źródełnieodnotowano,bynapotkałnaopór.W733przedChr.armiaasyryjskarozpoczęłaodwrót,stawiającsobiezagłównycelzdobycieDamaszku.ChociażAramejczycyponieśliznacznestraty,
Damaszekzdołałsięostaćmimoczterdziestopięciodniowegooblężenia.PodczastejkampaniiTiglat-PileserzapuściłsięwgłąbIzraela.Znacznaczęśćjegoobszarówzostałaanektowanaiuczyniona
asyryjskimiprowincjami,zaśumocnionemiasta(takiejakChasoriMegiddo)zburzone.Wtymokresiedeportowanoponad30000Izraelitów,niesprowadzonojednakwichmiejsceobcejludności.
ZmniejszyłotoliczbęmieszkańcówdolnejGalileinakilkapokoleń.Ostatnimetapemkampaniibył732przedChr.,kiedytozdobytoDamaszekiwłączonogodoAsyrii.WIzraeluściętoPekacha;na
tronieosadzonoprzychylnegoAsyriiOzeasza.

KapłanUriaszwykonałwszystko,comurozkazałkrólAchaz.

KrólAchazkazałodciąćlistwyodpodstawiwyjąćznichkadzie.

Kazałrównieżzdjąć„morze”sponadwołówzbrązu,którebyłypod
nim,ipostawićjenaposadzcekamiennej.

16,17Teksthebr.pogmatwany.—Niewiadomo,czyzmianywprowadzoneprzezAchazabyłypodyktowanejakimiśracjamikultowymi,czypoprostumiałydostarczyćkrólowibrązu,

któregopotrzebował(nazapłacenieharaczukrólowiAsyrii?).

16,17-Danina.Opisanetutajdziałaniastanowiłyelementzbieraniadaniny.Kadziedoprzewożeniawodyz„morza”(głównegobasenu)stałynawozachzaopatrzonychwbocznelistwyi

koła.PodobneprzedmiotypochodzącezpierwszychlatpanowaniaSalomonaodnaleziononaCyprze.Miedzianewoływspierającekadź(zob.2Krn4,2-5,gdziepodanoichopis)mogłyzostać
przetopione,byuzyskaćmiedźnadaninę.WIXw.przedChr.asyryjskikrólAsurbanipalotrzymałbykiodlanezbrązujakoczęśćdaniny.

Następniekazałusunąćkrytykrużganekszabatowy,który

zbudowanoprzyświątyni,orazzewnętrznewejściekrólewskiedo
świątyniPańskiej–zewzględunakrólaasyryjskiego.

16,18BJ:„ZewzględunakrólaAsyriiusunąłzeświątyniJahwepodwyższeniedlatronu,któretamzbudowano,orazzewnętrznewejściekrólewskie”.„usunąłzeświątyni”,nazasadzie

domysłu.Teksthebr.:„poddałświątynięzmianom”.—„podwyższeniedlatronu”,zagrec.Teksthebr.niezrozumiały.Interpretacjatekstujestprzedmiotemdyskusji.Prawdopodobnie„podwyższenie”
oraz„wejściekrólewskie”byłyzewnętrznymioznakamisuwerenności,więcTiglat-Pileserzażądałodswegowasalausunięciaich.

16,18.ZmianydokonanezewzględunakrólaAsyrii.Niewiadomo,czycelemzmianbyładodatkowadaninadlaAsyryjczyków,czyteżpotwierdzeniepoddaniaAchazazwierzchności

asyryjskiej.Tekstnawiązujedonieznanychterminówarchitektonicznych.

AczyżpozostałedziejeAchazaiwszystkiejegoczynyniesą

opisanewKsiędzeKronikKrólówJudy?

IspocząłAchazzeswymi

przodkami,ipochowanyzostałzprzodkamiswymiwMieście
Dawidowym,asynjego,Ezechiasz,zostałwjegomiejscekrólem.

2Krl17

OzeaszpanujewIzraelu(731-722)

Wdwunastymroku[panowania]Achaza,królajudzkiego,

Ozeasz,synEli,zostałkrólemizraelskimwSamariinadziewięćlat.

17,1.Chronologia.OzeaszzostałkrólemIzraelaw732przedChr.pozniszczeniuprzezAsyrięznacznejczęściPółnocnegoKrólestwa.SplotdziejówPółnocnegoiPołudniowegoKrólestwa

mawtymokresiebardzozłożonycharakter,nieistniejąteżłatwerozwiązania.Przypuszczasię,żewepocetejbyłokilkakoregencji,cojestjednązprzyczynistniejącegozamieszania.Tiglat-PileserIII
podajewswoichrocznikach,żetoonumieściłOzeaszanatronieIzraela.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPańskich,jednakżenietak,jak

królowieIzraela,którzyżyliprzednim.

Przeciwkoniemuwyruszył

Salmanassar,królasyryjski,aOzeaszpoddałsięmuipłaciłmu
daninę.

17,3JesttoSalmanassarV(727-722),następcaTiglat-PileseraIII.

LeczkrólasyryjskiwykryłspisekOzeasza.Ozeaszbowiem

wysłałposłówdokrólaegipskiego,So,inieprzysłałdaninykrólowi
asyryjskiemu,jakkażdegoroku.Wtedykrólasyryjskipochwyciłgoi
zamknąłwwięzieniu.

17,4dokrólaegipskiego,So.Wedługtekstuhebr.Zamiast„So”—ażadenznanykrólegipskinienosiłtakiegoimienia—wBJ„Sais”.JesttonazwamiastależącegowdelcieNilu,w

którymrezydowałwspółczesnyOzeaszowifaraonTefnacht.

—Touwięzieniekróla,któryudałsięnaspotkanieSalmanassara,amożeuciekałzSamarii,zbiegłosięzpoczątkiemoblężeniamiastaibyłokońcempanowaniaOzeasza(wdziewiątym

roku).

17,4.ZwiązkiłącząceOzeaszazAsyrią.PoodzyskaniuwpływównaobszarzeLewantuprzezEgipt,Ozeaszrozpocząłznimnegocjacje,bywyzwolićsięspodasyryjskiejkontroli.Nie

udałosięwsposóbpewnyustalićtożsamościegipskiegofaraonaSo,wydajesięjednak,żemożechodzićoOsorkonaIV,którypanowałwewschodnimrejoniedeltyNilu(Tanis,Bubastis)wlatach730-
715przedChr.JednakpertraktacjeprowadzoneprzezOzeaszazEgiptemniezostałyuwieńczonepowodzeniem.Niemapewności,czyOzeaszzostałpojmanyprzezAsyryjczyków(lubdeportowany).
DokumentypochodzącezkrótkiegookresupanowaniaSalmanassaraV(zasiadającegonatroniewlatach727-722przedChr.)zawierająstosunkowoniewieleinformacji.SargonIII(panującywlatach
721-705przedChr.)wspominaoSamarianach(tj.Izraelitach),pomijajednakmilczeniemichkróla,comożewskazywać,żezostałonwcześniejdeportowany.

ZdobycieSamarii

Królasyryjskinajechałcałykraj,dotarłdoSamariiioblegałją

przeztrzylata.

Wdziewiątymroku[panowania]Ozeaszakról

asyryjskizdobyłSamarięiuprowadziłIzraelitównawygnaniedo
Asyrii.OsiedliłichwChalach,nadChabor,rzekąGozanu,iw
miastachMedii.

17,6zdobyłSamarię.Oblężeniezapoczątkowałw724r.Salmanassar,miastojednakzostałozdobytedopieronapoczątkupanowaniajegonastępcy,Sargona,niewątpliwiewpierwszych

miesiącach721r.„DziewiątyrokOzeasza”odnosisiędopoczątkówoblężenia.

—wChalach,nadChabor,rzekąGozanu.NiedalekoodCharanu,nasamejpółnocyMezopotamii.
—iwmiastachMedii.NawschódodMezopotamii.Przesiedleńcyizraelscyzajęlitammiejscetubylczejludności,którąTiglat-Pileserdeportowałwinnestrony.AkcjaTbjestusytuowanaw

tejwłaśnieramie.

17,5-6.UpadekSamarii.Źródłaasyryjskieopisują„spustoszenie”Samarii(ok.724-721przedChr.),uwagatamożesięjednakodnosićdocałegoobszaru.Pewnearcheologiczneślady

zniszczeniaodnalezionowizraelskimmieścieSychem.JesttozgodneztypowąstrategiąstosowanąprzezAsyryjczyków,polegającąnaniszczeniuziemnajechanegopaństwa,anastępniena
przystępowaniudooblężeniajegogłównegomiasta,odciętegoodźródełzaopatrzenia.StrategiętęzastosowaliprzeciwkoJerozolimieSennacherybiNabuchodonozorII.Fakt,żeoblężenieSamarii
trwałotrzylata-mimoniezrównanychmachinoblężniczych,któreposiadaliAsyryjczycy-wskazuje,żemiastobyłosilnieufortyfikowane.Samariapadław722/721przedChr.ChociażBiblia
przypisujezdobycieSamariiSalmanassarowiIII,wrocznikachasyryjskichsukcestenpołączonozpostaciąjegonastępcy,SargonaII.Sargontwierdziłteż,żepoleciłodbudowaćmiasto.

17,6.Politykadeportacji.WowymokresieAsyryjczycyjużodniemalczterechstulecistosowalipolitykędeportacjimieszkańcówpodbitychpaństw.Sargontwierdził,żewysiedliłz

Samarii27290osób.Zdokumentówasyryjskichniewynika,czybylitowszyscymieszkańcyiczypochodzilionizcałegokrajuSamarii,czyteżjedyniezjegogłównegomiasta.WładcaAsyrii
powiada,żewziąłdoniewoliliczbęmężczyznwystarczającądosformowaniaoddziałuskładającegosięz50rydwanów.Asyryjczycystosowalirównieżpolitykęprzesiedlaniainnychpodbitychludówdo
Samarii(chociażwydajesię,żeTiglat-Pileserodszedłodtejpolitykiw733przedChr.,niesprowadzającobcychludówdoGalilei).Sargontwierdził,żezasiedliłodbudowanąSamarięinnymi
zesłańcami.Politykadeportacjimiałanacelupozbawieniepodbitegoluduwszystkiego,comógłbywykorzystaćdoobrony.Pozbawieniziemiinarodu,tracilipoczucietożsamościetnicznej(przez
politykęprzymusowejasymilacji),niemieliwięcocowalczyć.

PrzyczynyupadkukrólestwaIzraela

Stałosiętak,boIzraelicizgrzeszyliprzeciwkoPanu,Bogu

swemu,któryichwyprowadziłzEgiptu,spodrękifaraona,króla
egipskiego.Czcilionicudzychbogów

17,7-23RefleksjenadprzyczynamiupadkuKrólestwaIzraelaniesąjednolitegopochodzenia.DlagłównegoautoraksięginajwiększymgrzechemIzraelajestschizmareligijna(1Krl12,26-

33),„grzechpierworodny”,wypomnianykażdemukrólowiizraelskiemu(zob.takżetutajww.7ai21-23).Dotegododanodłuższywywód,pełenreminiscencjizPwtiProroków(zwłaszczaJr),o
synkretyzmiereligijnymiolokalnychsanktuariach(w.7b-18).JeszczeinnydodatekobejmujetympotępieniemtakżeJudę.(w.19-20).

inaśladowaliobyczajeludów,którePanwypędziłprzed

Izraelitami,orazkrólówizraelskich,którychwybrali.

17,8orazkrólówizraelskich,którychwybrali.Takteksthebr.WBJpominiętejakoglosa(zaw.21),którabyłaprzeznaczonanapoczątekw.9.

IwymyślilisobieIzraelicirzeczyprzewrotnenaprzekórPanu,

Boguswemu.Zbudowalisobiewyżynywewszystkichswoich
miejscowościach–odwieżystrażniczejażdomiastawarownego.

17,9.Wyżyny.Znarracjibiblijnejwynika,żeprzedzbudowaniemświątyniwJerozolimieofiaryiobrzędyrytualnewykonywanebyływlokalnychprzybytkachzwanychbamoth.Budowle

tewznoszonospecjalniewtymcelu.Wydajesię,żewwiększościprzypadkówbyłytobudowlezamknięte,wktórychodbywałysięczynnościkultowe(zob.komentarzdo1Sm9,1.2-13).Ichwyglądi
znajdującesięwśrodkusprzętyniesąznane,jednakdużaliczbawzmianek,wktórychopisanojejakomiejscaskładaniaofiar,wskazuje,żeniektóremogłybyćcałkiemokazałe.Ostateczniemonarchii
izraelskiejikapłaństwuzJerozolimyudałosięwyeliminowaćwyżyny,bywtensposóbpodkreślić,żeświątyniaSalomonajest„miejscem,którewybrałJahwe”,iwykorzenićsynkretyzmreligijny,który
kwitłnawyżynach.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychwyżynzob.komentarzdoPwt12,2-3.

Ustawilisobiesteleiaszerynakażdymwyniosłympagórkui

podkażdymdrzewemzielonym.

17,10.Świętekamienie/stele.Ustawionepionowokamienielubmassebothsątypowymelementemreligiikananejskiejpojawiająsięrównieżjakokamieniepamiątkowewkilkuizraelskich

kontekstachprzymierzowych(zob.Wj24,3-8;Joz24,25-27).ZwiązekzAszerą,BaalemiinnymibóstwamikananejskimistałsięprzyczynąichpotępieniajakokulturywalizującegozkultemJahwei
stanowiącegodlaniegozagrożenie.ArcheolodzyodkryliświętekamieniewGezer,Dan,ChasoriArad.Wdwóchostatnichprzypadkachznajdowałysięonenajwyraźniejwobrębieświętychprzybytków
istanowiłyelementodprawianychwnichobrzędówkultowych.NakamieniachzChasorwyrzeźbionowyciągnięteręceorazsłonecznątarczę.KamieniewDanznajdowałysięwokolicachwejścia,
zachowałysięteżwyraźneśladyskładaniadarówwotywnych.

17,10.SlupyAszery/aszery.Jednymztypowychelementówkultukananejskiegoorazsynkretycznegokultu,odprawianegoprzezIzraelitówna„wyżynach”iwprzybytkachznajdujących

sięwmiastach,byłowznoszeniesłupówAszery/aszer(Sdz3,7;1Krl14,15;15,13;2Krl13,6).Niewiadomodokońca,czybyłytodrewnianeslupy,mającesymbolizowaćdrzewa,czyteżznajdowały
sięnanichrzeźbioneprzedstawieniaboginipłodności.Niewiadomoteż,czystanowiłyoneelementświętychgajów.Wzmiankaw2Krl17,10oaszerach„nakażdymwyniosłympagórkuipodkażdym
drzewemzielonym”wydajesięwskazywać,żebyłytosłupyustawianewcelachkultowych,niezaśspecjalniezasadzonewtymceludrzewa.JakomałżonkaEla,Aszerabyłanajwyraźniejpowszechnie
czczonąboginią(zob.2Krl18,19),októrejkulciewspominasięwtekstachugaryckich(1600-1200przedChr.).Częstewzmiankinajejtemat,pojawiającesięwnarracjibiblijnej,wskazują,żekulttej
boginibyłgłównymrywalemkultuJahwe.Nastarożytnychpieczęciachzokresużelaza,odnalezionychwPalestynie,Aszeręukazanopodpostaciąstylizowanegodrzewa.Natematdodatkowych
informacjizob.komentarzdoWj34,13iSdz6,25.

Iskładaliofiarykadzielnetamże,nawszystkichwyżynach,

podobniejakludy,którePanusunąłprzednimi.Popełnialiczyny
grzeszne,drażniącPana.

17,11.Spalaniekadzidłajakorytuałpogański.Starożytneludystosowałykadzidłodoróżnychcelów.Fenicjanieużywaligowceluprzygotowaniaciałazmarłegokróladożycia

pośmiertnego.NainskrypcjizByblosopisanokrólaspoczywającegonakadzidle.KadzidłowykorzystywanorównieżwkananejskimkulciezmarłychwUgarit.WMezopotamiikadzidłoskładanojako
ofiarędedykacjiiprzebłagania.Wierzono,żekadzidłoułatwiazanoszeniemodlitwprzedobliczebóstwawdychającegojegowoń.WszystkietepraktykizostałypotępioneprzezautorówPisma.

Isłużylibożkom,októrychPanpowiedziałim:Niebędziecie

tegoczynili!

PanjednakciągleostrzegałIzraelaiJudęprzez

wszystkichswoichprorokówiwszystkichwidzących,mówiąc:
Zawróćciezwaszychdróggrzesznychiprzestrzegajciemoich
przykazańipostanowieńmoich,wedługcałegoPrawa,którenadałem
waszymprzodkomiktóreprzekazałemwamprzezsługimoje,
proroków.

Leczoniniesłuchaliitwardymuczyniliswójkark,jak

ichprzodkowie,którzyniezawierzyliPanu,Boguswojemu.

17,14kark,jak.Wedługtekstuhebr.WBJ:„bardziejniżkark”,zagrec.

OdrzuciliprzykazaniaJegoiprzymierze,którezawarłz

przodkami,orazprawa,któreimnadał.Szlizanicościąistalisię
niczym,naśladującludywokółsiebie,codoktórychprzykazałim
Pan,abyniepostępowalitak,jakone.

Odrzuciliwszystkiepolecenia

Pana,Bogaswego,iulalisobieposągi–dwacielce.Zrobilisobie
aszeręioddawalipokłoncałemuwojskuniebieskiemu,isłużyli
Baalowi.

Przeprowadzaliswoichsynówicórkiprzezogień.

Uprawialiwróżbiarstwoiczarnoksięstwo.Oddalisięczynieniutego,
cojestzłewoczachPana,drażniącGo.

17,16-17.Niedozwolonepraktykikultowe.OdlaneposągicielcówlubbykówbyłytypowymiprzedmiotamikultowymiwKanaanie.Posągicielcaodnalezionowwielumiejscachwtym

rejonie(natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo1Krl12,28).Kultwojskniebieskich(gwiazd)oznaczaoddawanieboskiejczciciałomniebieskim(bóstwusłońcaiksiężyca,aszczególnie
Wenus;wBabilonii,odpowiednio,Szamaszowi,SinowiiIsztar)-kultodgrywającyważnąrolęwwiększościstarożytnychreligii.Bóstwate,panującenadkalendarzemiupływemczasu,zmianamipór
rokuipogodą,uważanebyłyzanajpotężniejszezbogów.Dostarczałyoneludziomznaków,zktórychwyczytywanoomeny,spoglądałyteżnawszystkichzgóry.Wtymokresienieznanojeszcze
znakówzodiaku.NatematdodatkowychinformacjidotyczącychBaalazob.komentarzdoSdz2,11-13.Pozabiblijnewzmiankio„przeprowadzaniusynówicórekprzezogień”sąrzadkie,pojawiająsię
jednakwkręgukulturyasyryjskiejiaramejskiej(zob.komentarzdoPwt18,10).WróżbiarstwoiczarybyłyteżznanewMezopotamii.Praktykitezakładały,żezapomocąrozmaitychznaków(np.
kształtuwnętrznościzwierzątofiarnych)możnaposiąśćwiedzęozamiarachidziałaniachbogów.Wciąguostatnichstupięćdziesięciulatarcheologomudałosięodnaleźćtysiąceprzykładów
starożytnychomenówizaklęć.

WtedyPanzapłonąłgwałtownymgniewemprzeciwIzraelowii

odrzuciłgosprzedswegooblicza.Pozostałotylkosamopokolenie
Judy.

RównieżJudanieprzestrzegałpoleceńPana,Bogaswego,i

naśladowałobyczaje,któreIzraelwprowadził.

WtedyPanodrzucił

całepotomstwoIzraela,poniżyłjeiwydałjewmocłupieżców,aż
wreszcieodrzuciłjesprzedswegooblicza.

Albowiemoderwał

IzraelaoddomuDawida,aIzraelobrałsobiezakrólaJeroboama,
synaNebata.JeroboamzaśoderwałIzraelaodPanaidoprowadziłgo
dowielkiegogrzechu.

Izraelicinaśladowaliwszystkiegrzechy,które

Jeroboampopełnił;nieodstąpiliodnich.

17,22wszystkiegrzechy.Wedługtekstuhebr.WBJ:„grzech”,zagrec.

AżwreszciePanodrzuciłIzraelasprzedswegooblicza,takjak

zapowiedziałprzezwszystkiesługiswoje,proroków.Iprzesiedlił
IzraelitówzwłasnegokrajuwniewolędoAsyrii,gdziesąażdodnia
dzisiejszego.

PochodzenieSamarytan

KrólasyryjskikazałprzyjśćludziomzBabilonu,zKuta,z

Awwa,zChamatizSefarwaimiosiedliłichwmiastachSamarii
zamiastIzraelitów.WzięlioniwięcwposiadanieSamarięiosiedlili
sięwjejmiastach.

17,24-41Takżetenfragmentpowstawałstopniowo.W.24-28i41dająuproszczonypogląddotyczącyponownegozaludnieniaKrólestwaPółnocnego;zakładająonecałkowitądeportację

mieszkańcówizraelskichiłącząrozmaitepóźniejszekolonizacje;utrzymaniesiękultujahwistycznegowtympogańskimśrodowiskuzostałowyjaśnionehistoriąopisanąww.25-28.Szczegółyzawarte
ww.29-34adodanowczasiewygnania.Ww.34b-40jeszczerazpowracasiędogrzechówIzraela,którespowodowałyjegoruinę;lepszabyłabylokalizacjawymienionegoostatniofragmentuw
pierwszejczęścirozdziału.

17,24.PonownezasiedlenieSamarii.ChociażniewspomnianotutajokróluAsyrii,źródłaasyryjskiepodają,żew720przedChr.zadaniazreorganizowaniategoregionupodjąłsięSargon

II.Pewneplemionaarabskiezostałysprowadzonewokresiepięciulatodtejdaty.WtymczasieBabilonznajdowałsiępodpanowaniemAsyrii.KutęutożsamiasięzTellIbrahim,leżącym32Krnna
północnywschódodBabilonu.AwwęłączysięobecniezmiastemAwa(Ania,wjęzykuakadyjskimAmatu,położonymwewschodniejBabilonii).Chamatbyłogłównymaramejskimmiastemnadrzeką
OronteswSyrii.SefarwaimutożsamionowstępniezSipirani,znajdującymsięwpołudniowejczęściNippur;możeteżoznaczaćSzabarainwSyrii.Niezależnieodostatecznegorozwiązaniatejkwestii,
strategiaAsyryjczykówpolegałanaponownymzasiedleniupodbitychobszarówludnościąróżnegopochodzenia.

WpoczątkachswegopobytunieoddawalionitamczciPanu,

zatemPannasyłałnanichlwy,którewśródnichdokonywały
spustoszenia.

17,25.Pannasyłałnanichlwy.KrwiożerczedzikiebestiebyłypowszechnieuważanezadopustbędącykarąBożą.JużwmezopotamskimEposieoGilgameszubógEaganiEnlila,żenie

posłałlwów,byspustoszyłymieszkańcówświata,leczsięgnąłpotakdramatycznerozwiązaniejakpotop.Bogowiewykorzystywalidzikiebestieichoroby,suszęizarazęwceluzmniejszenialudzkiej
populacji.Wokresieasyryjskimzezłymiomenamiłączyłasięgroźbapustoszeniaziemiprzezlwyiwilki.Podobnespustoszeniawywołaneprzezdzikiezwierzętaprzywoływanesąwprzekleństwach
podadresemtych,którzyzrywajątraktaty(zob.teżPwt32,24).

Doniesionowięckrólowiasyryjskiemu:Ludy,które

uprowadziłeśnawygnanieiosiedliłeśwmiastachSamarii,nieznają
obrzęduBogategokraju.Inasłałnanichlwy,któreichzabijają,
ponieważnieznająoniobrzęduBogakraju.

Wtedykrólasyryjski

nakazał:Sprowadźcietamjednegozkapłanów,którychstamtąd
uprowadziłemnawygnanie.Niechidzieizamieszkatam,inauczaich
obrzęduBogategokraju!

17,27uprowadziłem.ZaTargumami.Hebr.:„uprowadziliście”.
—Niechidzie.Wedługprzekładówstarożytnych.Teksthebr.:„niechidą”.

Wtedyjedenzkapłanów,którychuprowadzononawygnaniez

Samarii,poszedłizamieszkałwBetel,ipouczałich,jakmają
oddawaćcześćPanu.

Każdynaródtworzyłsobiewłasnychbogówi

stawiałichwświątyniachwyżynnych,którezbudowaliSamarytanie;
każdynaródwtychmiastach,wktórychmieszkał.

17,25-29.SynkretycznareligiaSamarii.InskrypcjeasyryjskiepochodzącezokresuSargonaIIpodają,żenowiosadnicybyliobciążenitakimisamymipodatkamijakobywateleAsyrii.Co

więcej,mielioddawaćcześćBoguikrólowi.Większośćludówstarożytnychwierzyła,żebogowiesprawująwładzęnaddokładnieokreślonymiobszaramigeograficznymi.Jahwebyłwięcwłaścicielem
Samariiijakotakigodzienkultu.Mimotoosadnicysprowadzalizesobąwłasnebóstwa.Wramachotwartegoświatopoglądutowarzyszącegostarożytnemupoliteizmowizawszebyłomiejscedla

nowychbogów.Jeślijakieśbóstwookazałoswojąmoc,nieuznaniejejmogłosięokazaćgroźne(zob.komentarzdoJoz2,11).Sargonprzyczyniłsiędowzmocnieniareligijnegosynkretyzmunatym
obszarze,abyosłabićwpływynacjonalistyczne.

Mianowicie:ludziezBabilonuulepiliSukkot-Benota,ludziez

KutaulepiliNergala,ludziezChamatulepiliAszima,

Awwiciulepili

NibchazaiTartaka,Sefarwaicizaśpaliliswojedzieciwogniuna
cześćAdramelekaiAnammeleka,bogówSefarwaim.

17,30-31.Listabogów.Benot,bógSukkot[BT:Be-not-Sukkot],niepojawiasięwźródłachmezopotamskich.BenotmożeoznaczaćBanitu(formężeńską„stwórca”),imięczęstoużywane

naoznaczenieIsztar.Nergalbyłmezopotamskimbóstwemplagipodziemnegoświata.GłównyośrodekjegokultuznajdowałsięwKuta(położonym32KrnnapółnocnywschódodBabilonu).Aszima
pojawiasięnainskrypcjizTeimawArabiiorazjakoczłonniektórycharamejskichimionwłasnych,niewiadomojednaknicnatemattegobóstwa.AwwitówłączysięobecniezmiastemAwa(Ama,
akadyjskimAmatuwewschodniejBabilonii).NibchazaiTarlakautożsamiasięzelamickimibóstwamiIbnahaząiDirtakiem(Dakdadra).AdramelekmazdaniemuczonychodpowiadaćAddir-Melekowi.
Melekznaczy„król”imożesięodnosićdoboskiegowładcy.Ostatniebóstwo,Anammelek,jestzdaniembadaczywynikiempołączeniakultukananejskiejboginiAnat(lubjejmęskiegoodpowiednika,
Ana)zMelekiem(tytułtenbyłczęstostosowanywodniesieniudozachodniosemickiegobogaAthtara).Niewielewiadomonatematdwóchostatnichbóstw,któreniektórzyuczeniłączązbogiem
Molochem(zob.komentarzdoKpł18,21;Pwt18,10).

CzcilirównieżPana,leczspomiędzyswoichustanowilisobie

kapłanównawyżynach,którzysprawowalidlanichobrzędyw
świątyniachwyżynnych.

CzciliPanaizarazemsłużyliswoim

bożkomwedługzwyczajówludów,zktórychuprowadzonoichna
wygnanie.

Dodniadzisiejszegopostępująwedługstarych

zwyczajów.NieczcząPanainiepostępująwedługJegopostanowieńi
nakazów,wedługPrawaipolecenia,jakiePandałsynomJakuba,
któremunadałimięIzrael.

17,34NieczcząPana.Odtychsłów(ażdow.40)zaczynasięfragmentdotyczącyjużniepogan,jakwpoprzednichwierszach,aleniewiernychIzraelitów,jakww.14n.—wedługJego

postanowieńinakazów.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„wedługichpostanowieńinakazów”.W.34b-40tododatek,wktórymsązebranerozmaiteogólnesformułowania,bezzwiązkuzsytuacją
historyczną.

Panzawarłznimiprzymierzeiprzykazałim:Niebędziecie

czcilicudzychbogówiniebędziecieoddawaliimpokłonu,nie
będziecieimsłużyliiniebędziecieimskładaliofiar.

JedyniePana,

którywyprowadziłwaszkrajuEgipturękąmocnąiwyciągniętym
ramieniem,Jegoczcićbędziecie,Jemubędziecieoddawaćpokłoni
Jemuskładaćofiary.

Postanowieńinakazów,Prawaipoleceń,które

wamnapisał,będziecieprzestrzegaćiwypełniaćjezawsze.Cudzych
zaśbogówczcićniebędziecie.

Niezapominajcieoprzymierzu,

którezwamizawarłem,inieczcijciecudzychbogów.

Czcijcie

jedyniePana,Bogawaszego,aOnwyzwoliwaszmocywszystkich
waszychnieprzyjaciół.

Leczoniniesłuchali,tylkopostępowali

wedługswoichstarychzwyczajów.

LudyoweczciływięcPanai

zarazemsłużyłyswoimbożkom.Równieżichdzieciorazdzieciich

dziecipostępujątak,jakczyniliichojcowie,ażdodniadzisiejszego.

2Krl18

SCHYŁEKKRÓLESTWAJUDY:EZECHIASZ,

PROROKIZAJASZIASYRIA

EzechiaszkrólemJudy(728-688)

Wtrzecimroku[panowania]Ozeasza,synaEli,króla

izraelskiego,Ezechiasz,synAchaza,zostałkrólemjudzkim.

18,1Wtrzecimroku.Chronologianiepewna.
18,1.Chronologia.Zob.komentarzdo2Krn29.

Wchwiliobjęciarządówmiałdwadzieściapięćlatipanował

dwadzieściadziewięćlatwJerozolimie.Jegomatkamiałanaimię
AbijjaibyłacórkąZachariasza.

18,2Abijja.Według2Krn29,1.Teksthebr.:„Abi”.

Czyniłonto,cojestsłusznewoczachPana,zupełniejakjego

przodek,Dawid.

Ontousunąłwyżyny,potrzaskałstele,wyciął

aszeryirozbiłwężamiedzianego,któregosporządziłMojżesz,
ponieważażdotegoczasuIzraeliciskładalimuofiarykadzielne,
nazywającgoNechusztan.

18,4aszery.L.mn.wedługprzekładówstarożytnych.Wtekściehebr.1.poj.—PoprzezcentralizacjękultuiwalkęzidolatriąEzechiaszczyniwstępdoreformyJozjasza(rozdz.23)i

zaskarbiasobiepochwałę(w.3i5-6).

—Nechusztan.Wtejnazwiejestzawartaaluzjadomateriału,zktóregowykonanoprzedmiot,czylidosłowa„spiż”,nehoszet,orazdoformy„wąż”,nahasz.Wizerunektenuchodziłza

identycznyztym,któryMojżeszsporządziłnapustyni(Lb21,8-9)iktórybyłprzedmiotemkultuidolatrycznego(Mdr16,6-7).

18,4.Wążmiedziany,Nechusztan.WźródłachpozabiblijnychniepojawiająsiężadnewzmiankioNechusztanie.Wydajesię,żetermintenpowstałwwynikustopieniasięhebrajskichsłów

oznaczającychmiedź(nehoshet)iwęża(nahash).MiedzianelubwykonanezbrązuposągiprzedstawiającewężaodnajdywanowlicznychmiejscachnaBliskimWschodzie.Byłytonajwyraźniej
przedmiotyocharakterzekultowym.Częstowążjesttrzymanyprzezbóstwo.MotywtenbyłszczególnierozpowszechnionynaobszarzeSyro-PalestynyuschyłkuIIorazwItysiącleciuprzedChr.
Wydajesię,żeNechusztanbyłpatronemmedyków(szczególnieodukąszeń),byćmożeuważanogoteżzapośrednikapomiędzyJahwealudemIzraela(zob.komentarzdoLb21,8-9).Znanamiedziana
czaszazNiniwyzhebrajskimiimionamizawieraprzedstawienieskrzydlategowęża,umieszczonegonajakiegośrodzajusłupie.

WPanu,BoguIzraela,pokładałnadzieję.Iponimniebyło

podobnegodoniegomiędzywszystkimikrólamiJudy,jakimiędzy
tymi,cożyliprzednim.

PrzylgnąłdoPana–niezerwałzNimi

przestrzegałJegoprzykazań,którePanzleciłMojżeszowi.

ToteżPan

byłznim.Wewszystkim,coprzedsiębrał,miałpowodzenie.

ZbuntowałsięonprzeciwkokrólowiAsyriiiniebyłmupoddany.

18,7Zbuntowałsię.Wr.711alboraczejpośmierciSargonawr.705.

ToonpokonałFilistynóważdoGazyijejokolic,odwieży

strażniczejażdomiastawarownego.

18,8.PokonanieFilistynów.FilistyńskieportymorskieznajdowałysiępodkontroląAsyriiodczasówTiglat-PileseraIII(745-727przedChr.).Ezechiasznajechałteziemieprzypuszczalnie

w705przedChr.,gdykrólAsyriiSargonIIpoległnapolubitwy.LiczącnasłabośćAsyrii,Ezechiaszwprowadziłwtenrejonoddziaływrogietemupaństwu,wszczynającotwartybuntprzeciwko
potężnemuimperium.CelematakubyłoosłabieniekontroliAsyriinadważnymiszlakamihandlowymiwiodącymidoEgiptu.Sennacheryb,następcaSargona,zdołałjednakustanowićprzyjaznychAsyrii
namiestnikównaobszarzeFilistei.

ZajęcieSamariiideportacja(721)

WczwartymrokupanowaniakrólaEzechiasza,asiódmymroku

panowaniaOzeasza,synaEli,królaizraelskiego,Salmanassar,król
asyryjski,wyruszyłprzeciwSamariiioblegałją.

18,9-12Jesttupowtórzonainformacjaz17,5-6orazdodanadoniejrefleksjawduchu17,7n.

Zdobytojąpoupływietrzechlat.Wszóstymrokupanowania

Ezechiasza,adziewiątymrokupanowaniaOzeasza,króla
izraelskiego,zostałazdobytaSamaria.

Królasyryjskiuprowadził

IzraelitównawygnaniedoAsyriiiosiedliłichwChalach,nad
Chabor,rzekąGozanu,iwmiastachMedii,

18,11osiedliłich.Wedługprzekładówstarożytnych.Teksthebr.:„zaprowadziłich”.
18,11.Miejscadeportacjinapółnocy.Miejsca,doktórychdeportowanoSamarytan,niesądokładnieznane.Chałachbyłomiastemiprowincjąrozciągającąsięnapółnocnywschódod

Niniwy.Wmiejscutymwrezultacieniewolniczejpracyjeńcówwojennych(przypuszczalnierównieżIzraelitów)zbudowanostolicęSargona.Chabor(Chabur)byłdużymdopływemEufratuwe
wschodniejSyrii.Wrejonietymznajdowałosięznaczneskupiskoludnościaramejskiej.Gozan(TellHalaf)byłomiastemuujściarzekiChabor,głównymośrodkiemasyryjskiejprowincjiBitBahian.
IzraelskieimionawłasnepojawiająsięwasyryjskichdokumentachzGozan.Zaludnienietegoobszaruuległozmniejszeniuzpowodustałychnajazdówasyryjskichwpoprzednichstuleciach.Wregionie
tymdeportowaneludyzajmowałysięuprawązieminależącejdokróla.„MiastaMedów”toprzypuszczalnieobszarykrajuMedów,położonenapółnocnyzachódodIranuipozostającepodkontrolą
Asyrii.KampaniewojenneSargonaprowadzonenaziemiachMedówsądobrzeudokumentowane.InskrypcjeSargonaopisująponownezasiedlenieprzezdeportowanychwarownychmiastHarhari
Kiszessu.WspomnianiIzraelicimoglisłużyćwplacówkachwojskowychpołożonychnaliniifrontu.

dlategożeniesłuchaligłosuPana,Bogaswego,iprzekroczyli

Jegoprzymierze–wszystko,coprzykazałMojżesz,sługaPański.Nie
słuchalitegoaniniewypełniali.

NajazdSennacheryba

WczternastymrokupanowaniakrólaEzechiaszaSennacheryb,

królasyryjski,najechałwszystkiewarownemiastajudzkieizdobyłje.

18,13WyprawapalestyńskaSennacheryba,synainastępcySargona,miałamiejscew701r.SzczegółowarelacjazawartawjegoRocznikachpotwierdzadanezw.13-16,aleniezawiera

niczego,coodpowiadałoby18,17—19,37,pomijającwtensposóbmilczeniemkońcowąklęskęSennacheryba.Tekstbiblijnyjestzłożonyzdwóchparalelnychopowieści-18,17—19,9a;19,36-37z
jedneji19,9b-35zdrugiejstrony.Wkażdejznichniecoodmienniezrelacjonowanetosamonastępstwofaktów.Możliweteż,żetedwiewersjeodnosząsiędodwóchróżnychwyprawSennacheryba
(por.przyp.19,9).Całość18,13—19,37,zwyjątkiemparuwariantów,zostałapowtórzonawIz36—37.

WtedyEzechiasz,króljudzki,wysłałposelstwodokróla

asyryjskiegodoLakiszzesłowami:Zbłądziłem.Odstąpodemnie!
Cokolwiekjakokaręnamnienałożysz,zniosęto.Królasyryjski
zażądałodEzechiasza,królaJudy,trzystutalentówsrebrai
trzydziestutalentówzłota.

IEzechiaszoddałwszystkiepieniądze,

jakieznajdowałysięwświątyniPańskiejiwskarbcachpałacu
królewskiego.

WtymsamymczasieEzechiaszkazałzerwaćobicia

drzwiifutrynświątyniPańskiej,którekróljudzkiOzjaszkazałobić
metalem,idałjekrólowiasyryjskiemu.

18,16Ozjasz.WBJimieniakrólaniedopowiedziano(wielokropek).Wtekściehebr.tuimię„Ezechiasz”,przeznieuwagęwstawionewmiejsceimieniaktóregośzjegopoprzedników.
18,14-16.DaninazłożonaprzezEzechiasza.ZinskrypcjiSennacherybadowiadujemysię,żeEzechiaszzapłaciłdaninęwwysokości30talentówzłota(ok.1t)oraz800talentówsrebra(ok.

25t).Tekstyasyryjskiesąznaczniebardziejszczegółoweiwskazują,żeEzechiaszmusiałoddaćjakodaninęswojecórki,konkubinyorazmuzyków(mężczyznikobiety),kośćsłoniową,skórysłonii
inneprzedmioty.

Bluźnierczamowarabsaka

ZLakiszkrólasyryjskiposłałnaczelnegodowódcę,

przełożonegodworzanirabsakazlicznymwojskiemdoJerozolimy,
przeciwkrólowiEzechiaszowi.WyruszyliiprzyszlidoJerozolimy,
zatrzymalisięprzykanalewyższejsadzawkinadrodzePola
Folusznika

18,17naczelnegodowódcę,przełożonegodworzanirabsakazlicznymwojskiem.WBJniewymieniasiędwóchpierwszychosobistości,gdyżniemajużonichżadnejwzmiankiwdalszym

ciągutekstu,pomijasięjetakżewIz36,2.Codotrzeciegowysłannika,wBJczytasięhebr.rabszaqehniejakoimięwłasne,alejakonazwęfunkcji,tłumacząc:„wielkiegopodczaszegozlicznym
wojskiem”.

—Wyruszyliiprzyszli.Wtekściehebr.turównież1.mn.WBJteczasownikiorazdwanastępnedanow1.poj.zgodniezjednostkowympodmiotemzdania.
18,17.UrzędnicySennacheryba.Wniektórychprzekładachpojawiająsięsłowatartan,rabsarisirabszakech,któreBTtłumaczyjako„naczelnegodowódcę”,„przełożonegodworzan”i

„rabsaka”.Wydajesiętosłuszne,bowiemsątoraczejtytułyniżimionawłasne.Występująoneczęstowtekstachasyryjskich.Pierwszytytuł,tartan(wjęzykuakadyjskimturtan),oznacza„wodza
wojsk”,naczelnegodowódcę.Reprezentowałonosobęwładcyibyłczasamiksięciem-następcątronu.Drugitytuł,rabsaris(wjęzykuakadyjskimrabshareshi),„przełożonyeunuchów”,był
przypuszczalniedowódcąinnegooddziału,królewskiejstrażyprzybocznej.Trzeci,rabszakech(wjęzykuakadyjskimrabshaqe),to„głównypodczaszy”,przezniektórychbadaczyuważanyza
namiestnikaprowincji.

ipolecilizawołaćkróla.Wyszlidonich:zarządcapałacu

Eliakim,synChilkiasza,orazpisarzSzebnaipełnomocnikJoach,syn
Asafa.

Wtedyrabsakodezwałsiędonich:Powiedzcie,proszę,

Ezechiaszowi:Takmówiwielkikról,królasyryjski:Cóżtozaufność,
naktórejsięopierasz?

18,19rabsak.BJ:„wielkipodczaszy”.Podobniew18,26.27.28.37;19,4.8(zob.przyp.18,17).

Myśliszmoże,iżpróżnesłowazdołajązastąpićradęisiłędo

walki?Wkimpokładaszufność,żesięprzeciwkomniezbuntowałeś?

OtotysięopierasznaEgipcie,natejnadłamanejlascetrzcinowej,

któragdysięktooprzenaniej,wchodziwdłońiprzebijają.Takijest
faraon,królegipski,dlawszystkich,którzynanimpolegają.

18,21PróbyzawarciaprzymierzazEgiptemnapiętnowałIzajasz.

Jeślimipowiecie:WPanu,Bogunaszym,pokładamyufność,to

czyżOnniejesttym,któregowyżynyiołtarzepoznosiłEzechiasz,
nakazującJudzieiJerozolimie:Przedtymtylkoołtarzem,w
Jerozolimie,będzieciepokłonoddawaćBogu?

Terazwięc,proszę,

zróbzakładzpanemmoim,królemasyryjskim:Damcidwatysiące
koni,jeżelizdołaszwystawićdonichjeźdźców.

Jakzmusiszdo

odwrotunamiestnika,jednegoznajmniejszychsługpanamego?Ty

przecieżzaufałeśEgiptowizewzględunarydwanyijazdę.

18,24namiestnika.Takteksthebr.WBJpominiętenazasadziedomysłu.

TerazczytojawbrewwoliPańskiejwyruszyłemprzeciwko

temumiejscu,abyjespustoszyć?Panpowiedziałdomnie:Wyrusz
przeciwkotemukrajowiispustoszgo!

Eliakim,synChilkiasza,oraz

SzebnaiJoachpowiedzielidorabsaka:Mów,prosimy,dosługtwoich
poaramejsku,gdyżrozumiemy[tenjęzyk];niemówdonaspo
hebrajskuwobecsłuchającegoludu,któryjestnamurach.

18,26synChilkiasza.Takteksthebr.WBJpominięte,podobniejakwIz36,11.
—poaramejsku.Aram.zaczynałfunkcjonowaćjakojęzykużywanywdyplomacjiBliskiegoWschodu;późniejstaniesięonjęzykiemmówionymprostegoluduwcałejPalestynie,wepoce

Ezechiaszajednakzwyczajniludzierozumielitylko„judejski”,czylihebr.wwersjijerozolimskiej.

—pohebrajsku.BJ:„pojudejsku”(zob.poprzedniprzyp.).

Leczrabsakimodrzekł:Czydopanatwegoidociebieposłał

mniepanmój,abymmówiłtesłowa?Czyniedoludzi,którzysiedzą
namurach[skazani]najedzenieswegokałuipicieswegomoczu
razemzwami?

18,27Koniecwierszarealistyczniemówiogłodzie,któryzapanujewoblężonymmieście.

Stałwięcrabsakiwołałdonośnymgłosempohebrajskutymi

słowami:Słuchajciesłówwielkiegokróla,królaasyryjskiego!

Tak

mówikról:NiechwasniezwodziEzechiasz,ponieważniepotrafiwas
ocalićzmojejręki,

18,29zmojejręki.Zaprzekładamistarożytnymi.Teksthebr.:„zjegoręki”.

iniechwasEzechiasznieożywianadziejąwPanu,zapewniając:

Panwybawinasnapewnoitomiastoniebędziewydanewręcekróla
asyryjskiego.

NiesłuchajcieEzechiasza,botakmówikrólasyryjski:

Zawrzyjciezemnąpokójimniesiępoddajcie!Abędzieciejedli
owoce,każdyzeswejwinorośliizeswegofigowca,ibędzieciepili
wodę,każdyzeswejcysterny,

ażprzyjdęzabraćwasdokraju,który

jestpodobnydowaszego–krajuzbożaimoszczu,krajuchlebai
winnic,krajuoliwyimiodu,abyścieżyli,anieumarli.Niesłuchajcie
Ezechiasza,ponieważoszukujewas,mówiąc:WybawinasPan!

Czy

naprawdębogowienarodówwybawilikażdyswójkrajzrękikróla
asyryjskiego?

GdziesąbogowieChamatiArpadu,gdziebogowie

Sefarwaim,HenyiIwwy?GdziesąbogowieSamarii?Aczywybawili
Samarięzmojejręki?

18,34Natemattychmiastsyr.zob.17,24.ZdobylijebezpośrednipoprzednicySennacheryba.
—GdziesąbogowieSamarii?Wedługtłumaczeństarożytnych.Wtekściehebr.pominięte.

Którzyspośródwszystkichbogówtychkrajówwybawiliswe

krajezmojejręki,żebyPanmiałwybawićzmojejrękiJerozolimę?

Ludmilczałinieodpowiedziałmuanisłowa,botakibyłrozkaz

królewski:Nieodpowiadajciemu!

18,36Lud.Zatekstemhebr.WBJ:„Oni”,zagrec.PodobniewIz36,31.

WrozdartychwięcszatachprzyszlidoEzechiasza:zarządca

pałacuEliakim,synChilkiasza,orazpisarzSzebnaisynAsafa,
pełnomocnikJoach,ioznajmilimuwypowiedźrabsaka.

2Krl19

Izajaszpocieszakróla

GdytousłyszałkrólEzechiasz,rozdarłsweszaty,okryłsię

woremiudałsiędoświątyniPańskiej.

19,1-20,21.SennacherybzagrażaJerozolimie.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo2Krn32.

PotemposłałEliakima,zarządcępałacu,orazSzebnę,pisarza,i

starszychkapłanówobleczonychwworydoprorokaIzajasza,syna
Amosa,

19,2EzechiaszuciekasiędoIzajaszatak,jakdawnikrólowieIzraelaiJudyuciekalisiędoprorokówtraktującichjakoswoichdoradcówwojskowych,abyliniminp.EliasziElizeusz(por.1

Krl22,8n;2Krl1,9n;3,11n;6,8n;itd.).

19,2.PisarzSzebna.ZapanowaniaEzechiaszaSzebnabyłurzędnikiempaństwowymwysokiejrangi.Wpewnymokresiebył„królewskimsługą”,zajmującpozycję,któraniejestbliżej

znana.Królewskisługabyłprzypuszczalniegłównymurzędnikiemadministracjicywilnej.Wzmiankiotymstanowiskupojawiająsięwlicznychtekstachstarożytnychoraznaurzędowychpieczęciachi
bullach(zob.wstawkęumieszczonąobokkomentarzadoJr32).Szebnazostałpóźniejzdegradowanydourzędupisarzalubsekretarza(przypuszczalniezpowodujakiegośnieznanegoskandalu,wktóry
byłzamieszany).WpobliżuJerozolimyodnalezionogrobowieczfragmentemimienia(wczłoniekońcowymznajdowałosięsłowoJahwe)oraztytułkrólewskiegosługi.Niektórzyuczenisądzą,żejest
togróbSzebny,októrymczytamywIz22,15-16.

bymupowiedzieli:TakmówiEzechiasz:Tendzieńjestdniem

utrapieniaikary,ihańby!Albowiemdojrzałydziecidoswoich
narodzin,aniemasiłydoichporodzenia!

19,3Wdrugiejczęściwierszacytowaneniewątpliwieprzysłowie,mówiąceosytuacjibezwyjścia.

MożePan,Bógtwój,raczyusłyszećwszystkiesłowarabsaka,

któregoprzysłałkrólasyryjski,jegopan,abyznieważałBogażywego,
iukarzegozasłowa,któreusłyszałPan,Bógtwój.Przetowznieś
modlitwęzaResztę,którajeszczepozostaje.

19,4ZbawienieResztyluduwybranegojestjednymztematówprzepowiadaniaIzajasza(por.Iz4,3+,atuw.30-31).

PrzyszliwięcsłudzykrólaEzechiaszadoIzajasza.

Izajaszzaś

rzekłdonich:Takpowieciewaszemupanu:TakmówiPan:Niebój
sięsłów,któreusłyszałeś,aktórymipachołcykrólaasyryjskiegoMi
bluźnili!

OtoJawywołamwnimtakieusposobienie,żena

wiadomość,którąusłyszy,wrócidoswegokraju,isprawię,żew
swoimkrajupadnieodmiecza.

19,7OtoJawywołamwnimtakieusposobienie.BJ:„OtoJatchnęwniegoducha”.Nieduchaosobowego,alenatchnienieodBoga,któryrządzisercami.

RabsakwróciłizastałkrólaasyryjskiegozdobywającegoLibnę.

Posłyszałbowiem,że[król]ustąpiłspodLakisz.

19,8.SennacherybzdobywaLibnę.LibnaznajdowałasięnajudejskiejSzefeliwodległości13kmnapółnocnyzachódodwarownegomiastaLakisz.Należyjeprzypuszczalnieutożsamiać

zChirbetTellel-BeidalubTellBornat(oddalonymokolejnych8kmnazachód).LibnabyłapołożonawstrategicznympunkcienadWadiZeita,strzegącnajlepszejdrogiwiodącejzHebronuna
wybrzeże.AsyryjskierocznikiopisująobleganieprzezSennacherybaGatiAzeka.NareliefachzpałacuwNiniwieprzedstawionoscenyzoblężeniaLakisz.Libnaznajdowałasięwpobliżutychmiast,
cowskazywało,żeasyryjskiwładcaporuszałsiępowolikuupatrzonejofierze-Jerozolimie.

Gdy[król]otrzymałwieśćokróluKusz,imieniemTirhaka,

głoszącą:Otowyruszyłnawojnęprzeciwtobie,powtórniewyprawił
posłówdoEzechiasza,polecając:

19,9TirhakabyłfaraonemzXXVdynastii,pochodzeniaetiopskiego,skądjegotytuł„królKusz”.Panowałwlatach690-664,aurodziłsięwr.715lubniecowcześniej.Wr.701nie

sprawowałjeszczerządówizpowodumłodegowiekuniebyłwstaniedowodzićarmią.Istniejehipoteza,żewopowieścibiblijnejzestawiasięoboksiebielubmieszarelacjeodwuwyprawach
Sennacheryba—jednejzr.701,przedstawionejwjegoRocznikach,adrugiejzlat689-688,októrejniemówiżadendokumentasyryjski.Jeślihistorycznabyłatylkowyprawaz701r.,tonależyuznać,
żewzmiankaoTirhacetopomyłka,którejźródłemjestsławawielkiegozdobywcy,jakąsięcieszyłtenfaraon.

19,9.Tirhaka.Tirhaka(wjęzykunubijskim„Taharka”)byłkuszyckimkrólemEgiptuzXXVdynastii(panowałwlatach690-664przedChr.).Natematgeograficznychinformacji

dotyczącychKuszzob.komentarzdoLb12,1.Chociażniepotwierdzategożadneźródłopozabiblijne,tytuł„królaKusz”mógłmuzostaćnadanywchwili,gdybyłksięciem-następcątronu.Tirhaka
prowadziłwEgipcieszerokieprzedsięwzięciabudowlane,m.in.odnowiłświątynięimurymiastaMemfis(którebyłojegorezydencjąkrólewską),TebyiNapatę.Pozostawiłposobieliczneinskrypcje
rozsianepocałymEgipcie.Przed674przedChr.TirhakaprowadziłdynamicznekampanienaobszarzeLewantu.W674przedChr.EgiptzostałzaatakowanyprzezwojskakrólaAsyrii,Assarhaddona,
zostałyonejednakwyparteprzezarmięTirhaki.TrzylatapóźniejAssarhaddonowiudałosięzdobyćMemfisizmusićegipskiegowładcędowycofaniasięnapołudnie.KolejnyatakAsyryjczyków
nastąpiłw666przedChr.,zmuszającTirhakędoposzukiwaniaschronieniawNubii.Dochwiliśmierciw664przedChr.byłjednakuważanyzakrólaEgiptu.

TakpowiecieEzechiaszowi,królowijudzkiemu:Niechtwój

Bóg,wktórympokładasznadzieję,niezwodzicięzapewnieniem:Nie
będziewydanaJerozolimawręcekrólaasyryjskiego!

Ototy

słyszałeś,cozrobilikrólowieasyryjscywszystkimkrajom,
przeznaczającjenazagładę,atymiałbyśocaleć?

Czybogowie

narodów,któremoiprzodkowiewyniszczyli,ocalilije?Gozan,
Charan,ResefiEdanitów,którzybyliwTelassar?

19,12wTelassar?Zatekstemhebr.WBJ:„TellBasar”,nazasadziedomysłu.

GdziejestkrólChamatikrólArpadu,ikrólmiastaSefarwaim,

HenyiIwwy?

19,13Wierszniepewny(por.Iz37,13).
19,12-13.Geografia.GozanznajdowałosięwSyrii,zostalitamdeportowanimieszkańcyIzraela(zob.komentarzdo2Krl18,11).CharanleżałnazachódodGozannadrzekąBalikw

dzisiejszejTurcji.Resef(Rasappa)toprzypuszczalniemiasto,którebyłopóźniejstolicąasyryjskiejprowincjiwSyrii,leżącenawschódodEmarinazachódodMari,wgórnymbieguEufratu.
AramejskieplemięBit-Adini(Eden),zamieszkującepółnocno-zachodniączęśćSyrii,zostałopodbiteprzezSalmanassaraIII(panującegowlatach858-824przedChr.)iprzesiedlonedoTelassara,
najprawdopodobniejTil-Aszszuri(„wzgórzeAsyryjczyków”)-miejscawgórskimmasywieZagros,wpobliżurzekiDijalawIraku.ChamatiArpadbyłygłównymiaramejski-mimiastami-państwamiw
Syrii,którezostałyzdobyteprzezTiglat-PileseraIII(745-727przedChr.).SefarwaimjestwstępnieutożsamianezSzabarainwSyrii.PołożenieHenyiIwwyniejestznane.

ModlitwaEzechiaszawświątyni

Ezechiaszwziąłlistzrąkposłówiprzeczytałgo,następnie

poszedłdoświątyniPańskiejirozwinąłgoprzedPanem.

19,14list.Zagrec.wedługrecenzjiLucjana.Teksthebr.:„listy”.

IzanosiłEzechiaszmodłyprzedobliczemPańskim,mówiąc:

Panie,BożeIzraela!Któryzasiadasznacherubach,Tysamjeden
jesteśBogiemwszystkichkrólestwświata.Tyuczyniłeśnieboi
ziemię.

19,15.Zasiadającynacherubach.CherubybyłyskrzydlatymipostaciamizwiązanymizArkąPrzymierzaorazzobecnościąJahwe.TowarzyszyłyrównieżJahwewJegopodróżachpo

niebiosach(zob.Ps18,11).WmitologicznychutworachasyryjskichpojawiająsięjakoKaribu,anielscywstawiennicy.Wsztuceasyryjskiejprzedstawianisąjakoróżneistotyozłożonejbudowie,z
jednymlubwielomaobliczami(ludzkim,bydlęcym,orlim,lwim)orazdwiemalubczteremanogami.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoWj25,18-20.

Nakłoń,Panie,Twegouchaiusłysz!Otwórz,Panie,Twojeoczy

ipopatrz!PosłuchajsłówSennacheryba,któreprzesłał,byznieważać
Bogażywego.

Toprawda,oPanie,żekrólowieasyryjscy

wyniszczylinarodyiichkraje.

19,17iichkraje.Wedługtekstuhebr.WBJpominiętezagrec.

Wogieńwrzuciliichbogów,bociniebylibogami,lecztylko

dziełemrąkludzkichzdrzewaizkamieniawięcichzniszczyli.

Terazwięc,Panie,Bożenasz,wybawnaszjegoręki!Iniechwiedzą

wszystkiekrólestwaziemi,żeTy,Panie,samjesteśBogiem.

BógodpowiadaprzezIzajasza

WówczasIzajasz,synAmosa,posłałEzechiaszowi

oświadczenie:TakmówiPan,BógIzraela:Wysłuchałemtego,oco
sięmodliłeśdoMniewsprawieSennacheryba,królaAsyrii.

Oto

wyrocznia,jakąwydałPancodoniego:Gardzitobą,szydzizciebie
Dziewica,CóraSyjonu.ZatobąpotrząsagłowąCóraJeruzalem.

19,21Poematten,Izajaszowywstylu,zostałopracowanyipoddanyretuszowiprzezktóregośzuczniówproroka.Ztrzechzebranychtuproroctwjedynietrzecie(w.32-34)odnosisięwprost

dooswobodzeniaw701r.

Komuubliżyłeśikomuzbluźniłeś?Przeciwkomugłos

podniosłeśiwgóręwzbiłeśoczy?PrzeciwŚwiętemuIzraela!

Przez

twychposłańcówurągałeśPanu.Mówiłeś:Zmnóstwemmych
rydwanówwyszedłemnaszczytygórskie,nanajdalszegrzbiety
Libanu.Wyciąłemjegocedrynajwyższeinajpiękniejszejego
cyprysy.Wtargnąłemwjegoostatnieustronie,wjegobujnągęstwinę
leśną.

19,23Czasownikiww.23-25sąużytewczasieprzeszłym,zagrec.Wtekściehebr.czasprzyszły.
19,23.WycięciecedrówLibanu.IzajaszparafrazujeprzechwałkęasyryjskiegokrólaSennacheryba.WasyryjskichrocznikachkrólewskichzIXiVIIIw.przedChr.pojawiasięmotyw

wędrówkitrudnymiprzejściami,wycinaniapotężnychdrzewizaopatrywaniawojskwwodę.Sennacherybchlubiłsiętym,żewyciąłpotężnecedryLibanuiwykorzystałjedowzniesieniakrólewskich
pałacówibudowlipublicznychwNiniwie.

Drążyłemstudnięipiłemobcewody,stopaminógmoich

wysuszyłemwszystkierzekiEgiptu.

19,24WrzeczywistościpierwszymkrólemAsyrii,którynajechałEgipt,jestAsarhaddon,następcaSennacheryba.

Czyniesłyszałeś?Zdawnatoprzygotowałem.Coułożyłemod

prastarychczasów,toterazwczynwprowadzam.Miałeśobrócićw
stosygruzówobwarowanemiasta.

Mieszkańcyichbezsilni,

przelęklisięiokryliwstydem.Stalisięjakroślinynapolu,jakmłoda
trawazielona,jakzielskonadachachspalonepodmuchemwiatru
wschodniego.

19,26spalone.Wedługtekstuhebr.(?).BJ:„ipolach”,zaIz37,27.—Wostatnimstychulekcjalifneqadîmnazasadziedomysłu.Teksthebr.:lifneqamah,„zanimwzejdzie”(?).

LeczJawiem,kiedywstajeszikiedyspoczywasz,kiedy

wychodzisz[ikiedy]powracasz,ijakcięponosizłośćprzeciwMnie.

19,27wiem,kiedywstajesz.Nazasadziedomysłu.Wtekściehebr.pominięte(por.Iz37,28).—OstatnistychwBJpominiętyzagrec.jakodubletw.28.

PonieważzłośćcięponosiprzeciwMnieitwazuchwałość

doszładomoichuszu,przetociwnozdrzazałożęmojekółkaimoje
wędzidłonawargi,byzmusićciędoodwrotudrogą,którąprzybyłeś!

19,28.Kółkawnozdrzach.Obraztenmaodpowiednikiwasyryjskiejliteraturzeiikonografii.NastelizZinjirliwSyriiprzedstawionoAssarhaddonaprowadzącegoBaalazTyruiTirhakęz

Egiptunapowrozieprzywiązanymdokółkazałożonegonawargi.Asurbanipalpowiada,żepoleciłprzekłućpoliczkiUate(królaIzmaelitów)ostrymnarzędziemiumieściłpierścieńwjegoszczęce.
Izajaszponownienaśmiewasięzasyryjskichzwyczajów.

Toniechcizaznakposłuży:Wtymrokużywciesięziarnem

pozostawionympożniwach,naprzyszłyrok–następnym,tym,co
samoobrodzi.Alenatrzeciroksiejcieizbierajcie,zakładajcie
winniceijedzcieichowoce.

19,29IzajaszzwracasiędoEzechiasza.Interpretacjaznakujesttrudna:przezdwalatamożnaniesiaćinajpierwbędziesięjadłoto,cowyrośniezziarnazasianegowczasiepoprzedniego

zbioru,apotemto,coziemiazrodzisamorzutnie.SennacherybnieprzebywałjednakwPalestyniedłużejniżrok,awyswobodzeniemabyćnatychmiastowe(w.35).Proroctwozatemwypowiedziano
albowinnychokolicznościach,albozawieraonostwierdzeniebardzoogólne:pozłychdniachprzychodzipomyślność.

19,29.Odnowienierolnictwa.Zwersetutegowynika,żekrajzostałwcześniejspustoszonyprzezwojskaAsyryjskie.To,żeAsyryjczycycelowoniszczyliosadywroga,znajduje

potwierdzeniewichrocznikach.Tiglat-PileserIIIzniszczyłokolicęDamaszku,wycinającrosnącetamsady.PodobnezniszczeniaopisanowrocznikachzokresujegokampaniiwBabilonii.Mimoto
IzajaszpowiadaEzechiaszowi,że„ziarnopozostawionepozbiorze”wystarczynadwalata,tj.doczasuodnowieniauprawyroli.

ResztaocalałychzdomuJudyponowniezapuściwgłąb

korzenieiwgórzewydaowoce.

AlbowiemzJeruzalemwyjdzie

Reszta,azgórySyjongarstkaocalałych.ZazdrosnamiłośćPana
Zastępówtegodokona!

DlategotakmówiPanokróluasyryjskim:

Niewejdzieondotegomiastaaniniewypuścitamstrzały,nie
nastawiprzeciwniemutarczyaninieusypieprzeciwkoniemuwału.

19,32.Niewypuścistrzały,nieusypieprzeciwkoniemuwału.WrocznikachSennacherybaszczegółowoopisanooblężenieczterdziestusześciumiastJudy.Cowięcej,asyryjskikról

twierdził,że„uwięziłwklatce”Ezechiasza,otaczającJerozolimęziemnymwałem.NigdziejednakniewspominaorozpoczęciuoblężeniaJerozolimy,chociażczynitowprzypadkuinnychmiast.
OpisujejedyniedaninęzłożonąprzezEzechiasza,pomijającwszakżezdobyciesamegomiasta.Natematdodatkowychinformacjizob.wstawkęumieszczonąobokkomentarzado2Krn32.

Drogą,tąsamą,którąprzybył,powróci,adomiastategonie

wejdzie–wyroczniaPana.

Otoczęopiekątomiastoiocalęjeprzez

wzglądnaMnieinasługęmego,Dawida.

ZagładawojskaSennacheryba

TejżenocywyszedłaniołPańskiiwybiłwobozie

Asyryjczykówstoosiemdziesiątpięćtysięcyludzi.Rano,kiedy
wstawali,otociwszyscybylimartwymiciałami.

19,35ArmięasyryjskązdziesiątkowałjakiśbiczBoży,byćmożezaraza(por.2Sm24,15n).
19,35.Bóstwoniszczącenieprzyjaciół.Asurbanipalwjednejzeswychinskrypcjipowiada,żeErra(bóstwosymbolizująceplagę)pokonałUaite(arabskiegokrólaSzumuilu)izniszczył

jegoarmięzato,żeniedotrzymaliwarunkówzawartegotraktatu.

Sennacheryb,królasyryjski,zwinąłwięcobóz,wyruszyłz

powrotemipozostałwNiniwie.

Agdyoddawałpokłonwświątyni

swegoboga,Nisroka,synowiejego,AdramelekiSareser,zabiligo
mieczem,samizaśzbieglidokrajuArarat.Synzaśjego,Asarhaddon,
zostałwjegomiejscekrólem.

19,37Nisrokjestnieznany,prawdopodobniechodziozniekształceniejakiegośimieniaboga,NinurtyalboNusku.—.WedługprzekładówstarożytnychiIz37,38.Wtekściehebr.pominięte.

—Sennacherybarzeczywiściezamordowanow681r.

19,37.Nisrok.NiewiadomoożadnymbóstwiezobszaruMezopotamii,którenosiłobytoimię.Byćmożenazwabóstwazostałarozmyślnieprzekręcona,podobniejakwprzypadku

Marduka,NuskulubNinurta.Wydarzenietomiałomiejscedwudziestegodniadziesiątegomiesiąca681przedChr.,podwudziestulatachodoblężeniaJerozolimy.

19,37.Ararat.Ararat(lubUrartu)byłopotężnymkrólestwempołożonymnatereniedzisiejszejArmenii,wpobliżujeziorWan,UrmiaiSewan.Assarhaddonwspominaobraciach,którzy

toczyliznimwalkęotron,niepodajejednak,wjakimkrajuznaleźlischronienie;zażądałjednakodkrólaSzurpia(wpołudniowymAraracie)wydaniazbiegłychAsyryjczyków,wśródktórychmoglisię
znajdować.KrólestwopołożonenaobszarzeAraratustanowiłostałezagrożeniedlapółnocnejgranicyAsyriiprzezokołotrzywieki(ok.900-600przedChr.).Wwynikupracwykopaliskowychodkryto
dowodyistnienianatymterenierozwiniętejcywilizacjizwłasnąikonografiąiliteraturą.

2Krl20

UzdrowienieEzechiasza

WowychdniachEzechiaszśmiertelniezachorował.Prorok

Izajasz,synAmosa,przyszedłdoniegoirzekłmu:TakmówiPan:
Rozporządźdomemswoim,boumrzesz–niebędzieszżył.

20,1-21RozdziałjestpowtórzonywIz38-39,jakotekstkrótszy,zczęstozmienionymporządkiemwierszyizdodaniemkantykuEzechiasza.
20,1Wowychdniach.Ogólnikowawskazówkachronologiczna.JeśliEzechiaszumarłw687r.,totepiętnaścielatwspomnianychww.6wskazywałobynaczasbezpośredniopoprzedzający

najazdSennacheryba,najazd,doktóregoaluzjanakońcutegosamegowiersza.Potwierdzato—jaksięzdaje—data,pozwalającaokreślićmisjęMerodaka-Baladana,powiązanąw.12zuzdrowieniem
króla.

Wtedy[Ezechiasz]odwróciłsiędościanyimodliłsiędoPana,

mówiąc:

Ach,Panie,pamiętajotym,proszę,żepostępowałem

wobecCiebiewiernieizeszczerymsercem,żeczyniłem,cojest
dobrewTwoichoczach.IpłakałEzechiaszrzewnie.

20,3.ModlitwaEzechiasza.WzachowanejmodlitwieasyryjskiegokrólaAsurnasirpalaI(połowaXIw.przedChr.)władcaprosiouleczeniezchoroby,powołującsięnaswojąwierność

boginiIsztar.Opróczwskazanianaswąpokorę,cześćiumiłowaniebogini,wspominarównieżowielurytuałach,którychwierniedokonywał.Opowiadaoswychłzachilęku,błagającomiłosierdziei
uzdrowienie.TekstmodlitwyEzechiaszaznajdujesięwIz38,9-20;zob.komentarzdotegofragmentu.

Izajaszjeszczeniewyszedłześrodkowegodziedzińca,kiedy

Panskierowałdoniegosłowo:

20,4dziedzińca.Wedługprzekładówstarożytnych.Wtekściehebr.:„miasta”.

WróćipowiedzEzechiaszowi,władcymojegoludu:Takmówi

Pan,BógDawida,twegopraojca:Słyszałemtwojąmodlitwę,
widziałemtwojełzy.Otouzdrowięcię:trzeciegodniapójdzieszdo
świątyniPańskiej

idodamdodnitwegożyciapiętnaścielat.

Wybawięciebieitomiastozrękikrólaasyryjskiegoiroztoczęopiekę
nadtymmiastemzewzględunaMnieizewzględunamegosługę,
Dawida.

WtedyIzajaszpowiedział:Weźcieplacekfigowy!Gdy

wzięliipołożylinawrzód,Ezechiaszwyzdrowiał.

20,7.Placekfigowy.WUgaritplackifigowebyłyużywanejakododateklubprzystawka,stosowanojeteżdocelówleczniczych.Wpóźnychźródłachrabinackichitekstachklasycznych

(np.uPliniuszaStarszego)pojawiasiępogląd,żesuszonefigimająwłaściwościlecznicze.Plackistosowanoczasamiraczejwcelupostawieniadiagnozyniżjakoelementterapii.Pojednymlubdwóch
dniachodczasunałożeniaokładuzplackasprawdzanoreakcjęskóry(lubzmianywygląduplacka).WjednymztekstówmedycznychzEmarzalecasięużywaniewtymceluplackówzfigirodzynek.
Zapomocąopisanejmetodyustalanosposóbterapiiorazorzekanoodalszychrokowaniach.

EzechiaszrzekłdoIzajasza:Jakibędzieznaktego,żePanmnie

uzdrowi,takiżtrzeciegodniapójdędoświątyniPańskiej?

20,8W.8-11tododatek:Ezechiaszjestuleczonyjużww.7.

OdpowiedziałIzajasz:OtocibędziedanytenznakodPana,że

spełniOnto,coprzyrzekł:Czycieńmasięposunąćodziesięćstopni,
czyteżmasięcofnąćodziesięćstopni?

20,9Czycieńmasięposunąć.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„Cieńsięposunął”.

Ezechiaszrzekł:Tołatwedlacieniapostąpićodziesięćstopni.

Nie–niechcieńsięcofnieodziesięćstopni!

WtedyprorokIzajasz

wołałdoPana,aTenprzesunąłcieńnastopniachzegaraAchaza–po
którychopadałrównocześniezesłońcem–odziesięćstopni.

20,11BJ:„WtedyprorokIzajaszwołałdoJahwe,aTenprzesunąłcieńnastopniach,poktórychsłońcezeszło,nastopniachgórnejkomnatyAchaza—dziesięćstopnidotyłu”,„słońce”,za

grec.iprzekłademsyr.orazIz38,8.—PonadtoprzyjmujesięwariantIzajaszarkpsuzQumran,który(wIz38,8)mówio„górnejkomnacie”Achaza.—Toniebyłzegarsłoneczny,aleschody
prowadzącedogórnejkomnatyzbudowanejprzezAchaza(por.23,12+).

20,11.Cieńnastopniach[BT:zegara]Achaza.„CieńnastopniachAchaza”mógłbyćjakimśrodzajemzegarasłonecznego.NazwojuzQumranzawierającymtekstIz38,8frazętęoddano

jako„cieńwskazówkizegarowejwkomnacieAchazanadachu”[BT:„nasłonecznymzegarzeAchaza”].Podobnyrodzajdomu,zdwiemakondygnacjamischodówsłużącychdookreślaniaczasu,
odkrytowEgipcie.Zdrugiejstronymożechodzićzwyczajnieoschodywiodącenadachlubdogórnejczęścibudynku,naktórychwokreślonejporzedniapojawiałsięcień.Ztekstubiblijnegonie
wynika,żebudowlatabyłaużywanadomierzeniaczasu.Możeteżchodzićocośmającegozwiązekzkultemciałniebieskich.Jeśliówmechanizmfaktyczniesłużyłdomierzeniaczasu,fragmentten
możebyćjedynąwzmiankąotakimurządzeniuwStarymTestamencie.WświecieBibliizegarysłoneczneznanozBabiloniiiEgiptu(odnalezionodowodyarcheologicznepochodzącejużzXVw.przed
Chr.).

PoselstwoMerodak-Baladana

WowymczasieMerodak-Baladan,synBaladana,król

babiloński,wysłałprzezposłówlistyidardoEzechiasza,bo
dowiedziałsię,żetenbyłchoryiwyzdrowiał.

20,12Merodak-Baladan.Poasyryjsku:Marduk-apal-iddina(„Mardukdałsyna”),bohaterwalkwyzwoleńczychtoczonychprzeciwAsyriiprzezBabilonię.Panowałtamnajpierwwlatach

721-710,apóźniejprzezdziewięćmiesięcywr.703.ToprawdopodobniewtedyszukałonwEzechiaszusprzymierzeńcaprzeciwkoAsyrii.

—byłchoryiwyzdrowiał.WedługIz39,1.Teksthebr.:„Ezechiaszbyłchory”.
20,12.Merodak-Baladan.Merodak-Baladan(lubBerodak-Baladan)wźródłachasyryjskichibabilońskichokreślanyjestmianemMarduka-apala-idinnaII.Byłonchaldejskimksięciemz

plemieniaBit-Jakin,któryzawarłsojuszzkrólemAsyriiTiglat-PileseremIIIprzeciwkoówczesnemuwładcyBabilonu(ok.731przedChr.).DziesięćlatpóźniejMerodak-Baladanzasiadłnatronie
BabilonuiSargonIIniezdołałgousunąćażdo710przedChr.WówczasMerodak-Baladanzostałponownielokalnymwładcąibyłwasalemasyryjskiegokróla.GdySargonpoległpodczasbitwyw705
przedChr.,Merodak-BaladanpomógłwzniecićbuntprzeciwkopanowaniuAsyrii.WtymokresienależałobyprzypuszczalnieumieścićnarracjęzDrugiejKsięgiKrólewskiej.Zdziałań,któreEzechiasz
podejmowałprzeciwkopanowaniuAsyryjczyków,możnawnosić,żebyłyonezgodnezestrategiąobranąprzezMerodak-Baladana.BabilońskiksiążęusunąłztronuwładcęBabilonumianowanego
przezAsyrięipanowałzokolicznegoBorsippa(703przedChr.)doczasuusunięciagowtymsamymrokuprzezSennacheryba,nowegokrólaAsyrii.Merodak-BaladanzbiegłwówczasdoElamui
wkrótcepóźniejzmarł.

Ezechiaszbyłimradipokazałimcałyswójskarbiec:srebroi

złoto,wonnościidrogocennyolej,zbrojownięiwszystko,cosię
znajdowałowjegoskładach.Niebyłorzeczy,którejbyniepokazał
imEzechiaszwswoimpałacuiwcałymswympaństwie.

20,13byłimrad.WedługprzekładówstarożytnychiIz39,2.Teksthebr.:„Ezechiaszwysłuchał”.

WówczasprorokIzajaszprzyszedłdokrólaEzechiaszaizapytał

go:Comówilicimężowieiskądprzybylidociebie?Ezechiasz
odrzekł:Zdalekiegokrajuprzybyli,zBabilonu.

Znowuzapytał:Co

widzieliwtwoimpałacu?OdpowiedziałEzechiasz:Widzieli
wszystko,cojestwmoimpałacu.Niebyłorzeczywmoichskładach,
którejbymimniepokazał.

WtedyIzajaszpowiedziałdoEzechiasza:

PosłuchajsłowaPańskiego:

Otonadejdądni,gdytowszystko,co

jestwtwoimpałacuiconagromadzilitwoiprzodkowieażdodnia
dzisiejszego,zostaniezabranedoBabilonu.Nicniepozostanie–
mówiPan.

Asynowietwoi,którzybędąpochodzićodciebie,którym

daszżycie,zostanązabraniibędądworzanamiwpałacukróla
babilońskiego.

EzechiaszzaśrzekłdoIzajasza:Pomyślnejestsłowo

Pańskie,którewygłosiłeś.Myślałbowiem:Czemunie?Będziepokój
ibezpieczeństwoprzynajmniejzamojegożycia.

20,19IzajaszprzepowiadazłupienieJerozolimyiwygnaniejejarystokracji(por.24,13n).Ezechiaszwyciągastądegoistyczniewniosek,żeprzynajmniejjegodnibędąspokojne,jednakdrugi

fragmentwiersza,któregobrakujewczęścirkpsówgrec,możebyćglosą.OdpowiedźEzechiaszawyrażałabywtedytylkojegorezygnację.

EpilogdziejówEzechiasza

AczyżpozostałedziejeEzechiasza,całajegodzielnośćito,jak

zbudowałsadzawkęiwodociągorazsprowadziłwodędomiasta–nie
sąopisanewKsiędzeKronikKrólówJudy?

20,20ŹródłoGichon(1Krl1,33)znajdowałosiępozamiastem.Ezechiaszkazałwykućwskalekanał,bypodziemiądoprowadzićnimwodędosadzawkizwanejSiloe(J9,7),„zbiornikiem”

(Iz22,11)albo„cysterną”(Syr48,17),apołożonejwobrębiemurów.Zastępowałonjakiśinny,starszy,wykutyczęściowopodgołymniebem,nawschodnimzboczugórySyjon,którymwodyspływały
dojakiegośinnegozbiornikaznajdującegosięniecoponiżejsadzawkiSiloe(Iz7,3;2Krl18,17=Iz36,2;Iz22,9).

IspocząłEzechiaszzeswymiprzodkami,asynjego,Manasses,

zostałwjegomiejscekrólem.

2Krl21

DWAJKRÓLOWIEBEZBOŻNI

ManassespanujewJudzie(699-643)

WchwiliobjęciarządówManassesmiałdwanaścielat,a

panowałpięćdziesiątpięćlatwJerozolimie.Matkajegomiałanaimię
Chefsiba.

21,1pięćdziesiątpięćlat.Liczbazcałąpewnościąprzesadzonaodziesięćlat.
21,1-26.Manasses,królJudy.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychtejczęściksięgizob.komentarzdo2Krn33.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPańskich–namodłę

ohydnychgrzechówtychludów,którePanwypędziłprzedIzraelitami.

Napowrótodbudowałwyżyny,którezniósłjegoojciec,Ezechiasz.

WzniósłołtarzeBaalowiizrobiłaszerę,takjakrobiłAchab,król
Izraela.Oddawałpokłoncałemuwojskuniebieskiemuisłużyłmu.

ZbudowałrównieżołtarzewświątyniPańskiej,októrejPan

powiedział:WJeruzalemumieszczammojeimię.

21,4ołtarze.Poświęconeowymidolompogańskim.

Zbudowałołtarzecałemuwojskuniebieskiemunaobydwu

dziedzińcachświątyniPańskiej.

Przeprowadziłsynaswegoprzez

ogień,uprawiałwróżbiarstwoiczary,ustanowiłzaklinaczyi
wieszczków.MnóstwozłauczyniłwoczachPana,takiżGopobudził
dogniewu.

PosągAszery,którysporządził,postawiłwświątyni,o

którejPanpowiedziałdoDawidaidosynajego,Salomona:W
świątynitejiwJeruzalem,którewybrałemzewszystkichpokoleń
Izraela,umieszczammojeimięnawieki.

21,7ChodzituopodobiznękananejskiejboginiAszery,anieojedenzeświętychpalinazywanychjejimieniem(Wj34,13+).

Ijużniedopuszczę,bynogaIzraelitówposzłanatułaczkęzdala

odziemi,którądałemichprzodkom,oiletylkobędąpilnie
przestrzegaliwszystkiego,coimprzykazałem,orazcałegoPrawa,
któreimnadałsługamój,Mojżesz.

21,8AluzjadoPwt,doktórejsięodnosicałytenpassus(por.Pwt17,3;18,9-14;12,5i29n).

Leczoniniesłuchali,aManassesichzwiódł,takiżczynili

większezłoaniżelinarodypogańskie,którePanwytraciłprzed
Izraelitami.

WtedyPanpowiedziałprzezsługiswoje–proroków–

tesłowa:

PonieważManasses,króljudzki,popełniłteohydne

grzechy–gorszezłoaniżeliwszystko,couczyniliAmoryciprzednim
–inawetJudędoprowadziłdogrzechuprzezswojebożki,

przetotak

mówiPan,BógIzraela:OtoJasprowadzamzagładęnaJeruzalemina
Judę,takiżwszystkim,którzyotymusłyszą,zadzwoniwobuuszach.

RozciągnęnadJeruzalemsznur[zniszczenia]Samariiipiondomu

Achaba.IwytręJeruzalem,takjakwycierasięmiskę,apowytarciu
obracasiędnemdogóry.

21,13apowytarciuobracasię.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„wytarłiobrócił”.
21,13.Sznur(mierniczy).Sznurmierniczyiciężarek/pionbyłynarzędziamipowszechnieużywanymipodczaswznoszeniabudowlizcegłymułowejnaBliskimWschodzie.Miejscezostało

wymierzonesznuremmierniczym(zwyklebyłtopowróz,linalubnić).Naczelnikbudowniczychposługiwałsiępionem,obciążonymkawałkiemcynylubkamieniem,bysprawdzić,czybudowlawznosi
siępodwłaściwymkątem.

Odrzucęresztęmegodziedzictwa,wydamjewręce

nieprzyjaciół,takiżstanąsięłupemipastwąwszystkichswoich
wrogów,

21,14resztęmegodziedzictwa.PozniszczeniuKrólestwaPółnocnegoJudejczycysąResztą(por.Iz4,3+)luduwybranego,dziedzictwaJahwe.

ponieważczynilito,cojestzłewmoichoczach,iobrażaliMnie

odchwiliwyjściaichprzodkówzEgiptuażdodniadzisiejszego.

NawetkrewniewinnąprzelałManasseswtakogromnejilości,iż

napełniłniąJerozolimęodkrańcadokrańca–opróczgrzechów,w
którewciągnąłJudę,czyniącto,cojestzłewoczachPańskich.

21,16WedługtradycjiżydowskiejjednązofiartegoprześladowaniabyłIzajasz.

AczyżpozostałedziejeManassesa,wszystkiejegoczynyi

grzechy,którepopełnił,niesąopisanewKsiędzeKronikKrólów

Judy?

IspocząłManasseszeswymiprzodkami,ipochowanyzostał

wogrodzieswegodomu,wogrodzieUzzy,asynjego,Amon,został
wjegomiejscekrólem.

21,18.OgródUzzy.NieudałosięwsposóbpewnyzlokalizowaćogroduUzzy.Niektórzybadaczesnulidomysły,żebyłtocmentarzpołożonywwiosceSiloam,nawschódodMiasta

Dawida.JednakUzzamożebyćskróconąformąimieniaUzzjel,którenosiłtrędowatykrólJudy.MógłbyćtozatemprywatnyogródUzzjelaużywanyprzezpóźniejszychkrólów.

AmonpanujewJudzie(643-641)

WchwiliobjęciarządówAmonmiałdwadzieściadwalatai

panowałdwalatawJerozolimie.Matkajegomiałanaimię
MeszulemetibyłacórkąCharusazJotba.

Czyniłonto,cojestzłew

oczachPana,takjakczyniłjegoojciec,Manasses.

Kroczyłontą

samądrogą,którąszedłjegoojciec,służyłbożkom,którymsłużył
jegoojciec,ipokłonimoddawał.

OpuściłPana,Bogaswoich

przodków,iniekroczyłdrogąPańską.

SłudzyAmonauknulispisek

przeciwniemuizabilikrólawjegopałacu.

Leczludnośćkraju

wytraciławszystkich,którzyspiskowaliprzeciwkrólowiAmonowi,i
wjegomiejsceludnośćkrajuustanowiłakrólemjegosyna,Jozjasza.

21,24Tasamawierność„ludukraju”względemdynastiiDawidaw11,20i14,21(por.11,18+).

AczyżpozostałeczynyAmona,którychdokonał,niesąopisane

wKsiędzeKronikKrólówJudy?

Pochowanogowjegogrobowcu,

wogrodzieUzzy,ajegosyn,Jozjasz,zostałwjegomiejscekrólem.

21,26wjegogrobowcu.Takteksthebr.WBJ:„wgrobowcuswegoojca”,zagrec

2Krl22

REFORMARELIGIJNAJOZJASZA

JozjaszkrólemJudy(641-609)

WchwiliobjęciarządówJozjaszmiałosiemlat,apanował

trzydzieścijedenlatwJerozolimie.MatkajegomiałanaimięJedidai
byłacórkąAdajaszazBoskat.

22,1-23,30.Jozjasz,królJudy.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychtejczęściksięgizob.komentarzdo2Krn34.

Czyniłonto,cojestsłusznewoczachPana,ikroczyłwe

wszystkimdrogąpraojcaswego,Dawida,niezbaczającaninaprawo,
aninalewo.

Odnalezienieksięgiprawa

Wosiemnastymroku[swegopanowania]królJozjaszposłał

pisarzaSzafana,synaAsaliasza,synaMeszullama,doświątyni
Pańskiejznastępującympoleceniem:

IdźdoarcykapłanaChilkiasza.

Niechprzygotujewszystkiepieniądze,którewpłynęłydoświątyni
Pańskiejiktórezebralistróżeprogówodludu.

22,4Niechprzygotuje.Teksthebr.:„niechskompletuje”.BJ:„niechprzetopi”,zagrec.iWulgatą(por.w.9).

Iniechjewręczykierownikomrobót,nadzorcomświątyni

Pańskiej.Cizaśniechznichwydająnarobotnikówpracującychw
świątyniPańskiej,celemnaprawieniauszkodzeńświątyni:

nacieśli,

budowniczychimurarzyoraznazakupdrewnaikamieniciosowych,
celemnaprawieniaświątyni.

Tylkonietrzebażądaćodnich

sprawozdaniazpieniędzyimwręczonych,ponieważpracująz
nienagannąrzetelnością.

WówczastoarcykapłanChilkiasz

powiedziałdopisarzaSzafana:ZnalazłemksięgęPrawawświątyni
Pańskiej.IdałChilkiaszksięgęSzafanowi,któryjączytał.

22,8Ową„KsięgąPrawa”,zwanąw23,2.21„KsięgąPrzymierza”,jestznananamobecniePwt,przynajmniejwswejczęściprawnej,którejprzepisystanąsięideąprzewodniąpodjętej

niebawemreformyreligijnej.Jesttotzw.dokumentprzymierzazJahwe,zredagowanybyćmożewzwiązkuzreformąEzechiasza(18,4),ukryty,zagubionylubzapomnianypodbezbożnympanowaniem
Manassesa.Jegoodnalezieniezcałąpewnościąniejestoszustwemkapłanówjerozolimskich(por.23,9).

NastępniepisarzSzafanposzedłdokrólaizdałmusprawęz

tegozdarzeniawsłowach:Słudzytwoiwybralipieniądzeznajdujące
sięwświątyniiwręczylijekierownikomrobót,nadzorcomświątyni
Pańskiej.

IpisarzSzafanoznajmiłkrólowi:KapłanChilkiaszdałmi

księgę–iSzafanodczytałjąwobeckróla.

WyroczniaChuldy

KiedykrólusłyszałsłowaksięgiPrawa,rozdarłszaty.

NastępniekrólrozkazałkapłanowiChilkiaszowiiAchikamowi,

synowiSzafana,Akborowi,synowiMicheasza,ipisarzowi
Szafanowi,atakżeurzędnikowikrólewskiemu,Asajaszowi:

Idźcie

poradzićsięPanacodomnie,codoluduicałegopokoleniaJudyw
związkuzesłowamitejznalezionejksięgi.BowielkigniewPański
zapłonąłprzeciwkonamztegopowodu,żenasiprzodkowienie
słuchalisłówtejżeksięgi,byspełniaćwszystko,cojestwniej
napisane.

22,13icałegopokoleniaJudy.Takteksthebr.WBJpominiętejakoglosa.—cojestwniejnapisane.Zagrec.wedługrecenzjiLucjana.Teksthebr.:„cojestnapisaneprzeciwkonam”.

KapłanChilkiasziAchikam,Akbor,SzafaniAsjaszudalisiędo

prorokiniChuldy,żonySzalluma,synaTikwy,synaCharchasa,
strażnikaszat.MieszkałaonawJerozolimie,wnowymmieście.
Opowiedzielijej,

22,14ProrokiniChuldaskądinądnieznana.

aonarzekładonich:TakmówiPan,BógIzraela:Powiedzcie

mężowi,któryposłałwasdoMnie:

TakmówiPan:Otosprowadzam

zagładęnatomiejsceinajegomieszkańców–wedługwszystkich
słówksięgi,którączytałkróljudzki,

zato,żeopuściliMniei

składaliofiarykadzielnebogomcudzym,drażniącMniewszystkimi
dziełamirąkswoich.Dlategozapłonąłmójgniewprzeciwtemu
miejscuiniezagaśnie.

Adokrólajudzkiego,któryposłałwas,aby

radzićsięPana,powieciewtensposób:TakmówiPan,BógIzraela:
Słowa,któresłyszałeś...

22,18Konieczdaniajesturwany.Możnauzupełnić:„spełniąsięone”.

Ponieważulękłosiętwojeserceiupokorzyłeśsięprzed

obliczemPana,słuchająctego,cowypowiedziałemprzeciwkotemu
miejscuijegomieszkańcom,iżstanąsięprzedmiotemgrozyi

przekleństwa;ponieważrozdarłeśswojeszatyipłakałeśprzedmoim
obliczem,torównieżiJawysłuchałem[ciebie]–wyroczniaPana!

OtoJapołączęcięztwoimiprzodkamiibędzieszpochowany

spokojniewswoimgrobie.Ioczytwojenieujrzącałejzagłady,jaką
sprowadzęnatomiejsce.Aonizanieślitęodpowiedźkrólowi.

22,20wswoimgrobie.Wedługprzekładówstarożytnych.Teksthebr.:„wswoichgrobach”.OpowieśćzredagowanajeszczeprzedtragicznąśmierciąJozjasza(23,29-30).

2Krl23

Odnowienieprzymierza

Wtedykrólpoleciłprzezposłów,byzebrałasięprzynimcała

starszyznaJudyiJerozolimy.

23,1.Rolastarszych.Starsi(jakopatriarchowierodu)odgrywalidoniosłąrolęwspołeczeństwieplemiennymwczesnegoIzraelainajwyraźniejnadalzachowaliswojeznaczeniewokresie

monarchii.Sprawowaliwładzęwlokalnychspołecznościachinawetwczasachkrólestwamielistatusprzywódcówpolitycznych.Starsimiastodgrywalibardziejograniczonąrolę-polegałana
zapewnianiuładui,wBabilonii,napilnowaniuprzestrzeganiaprawaprzezlokalnąwspólnotę.Niebylijednaktwórcamibieżącejpolityki,bowiemośrodekcentralnysprawowałkontrolęnadźródłami
władzywpaństwie,tj.gospodarkąisiłamizbrojnymi.

IwszedłkróldoświątyniPańskiej,awrazznimwszyscyludzie

zJudyiwszyscymieszkańcyJerozolimy,kapłaniiprorocyorazcały
lud,odnajmniejszychażdonajwiększych.Odczytałgłośnocałątreść
księgiprzymierza,znalezionejwświątyniPańskiej.

23,2księgiprzymierza.Por.22,8+.PwtprzedstawiasięjakoKodeksPrzymierzazawartegozJahwe(Pwt5,2;28,69).
23,2.Publiczneodczytywaniedokumentów.NawetpowynalezieniualfabetuwielumieszkańcówBliskiegoWschoduniepotrafiłoczytaćipisać,dlategopubliczneodczytywanie

dokumentówodgrywałoważnąrolę.Źródłaasyryjskieopisująheroldów,odczytującychwbramachmiastakrólewskieobwieszczenia.

Następniekrólstanąłprzykolumnieizawarłprzymierzeprzed

obliczemPańskim,żepójdązaPanem,żebędąprzestrzegaliJego
poleceń,przykazańiprawcałymsercemicałąduszą,żewczyn
zamieniąsłowategoprzymierza,spisanewtejżeksiędze.Icałylud
przystąpiłdoprzymierza.

23,3.Kolumna.Królstałwpobliżusłupalubkolumny(wedługżydowskiegohistorykaJózefaFlawiusza-naplatformie).Mogłobyćtomiejscewświątynizarezerwowanedlakrólów.Na

BliskimWschodzieniesąznaneinneprzykładytegozwyczaju.

Reformareligijnawkraju

NastępniekrólwydałrozkazarcykapłanowiChilkiaszowi,

kapłanomdrugiegorzęduorazstróżomprogów,abyusunęlize
świątyniPańskiejwszystkieprzedmiotysporządzonedlaBaala,
Aszeryicałegowojskaniebieskiego.Kazałjespalićnazewnątrz
Jerozolimy,napolachnadCedronem,apopiółznichzanieśćdo
Betel.

23,4arcykapłanowi.Dodatekwtekściehebr.WBJpominięty.Tytułtenwszedłwużyciedopieropowygnaniu.
—kapłanom.Takteksthebr.WBJ:„kapłanowi”,wedługTargumów.—Chodziodrugiegopoarcykapłanie.Także„strażnicyprogów”mieliwysokąrangęwśródkapłanów(por.12,10i

25,18).

23,4.Gwiazdozbioryizastępy[BT:wojska]niebieskie.Wzmiankaozastępachniebieskichwskazujenakultbóstwciałniebieskich(bogasłońcaiksiężyca,aszczególnieWenus;w

Babilonii,odpowiednio,Szamasza,SinaiIsztar)-kultodgrywającyważnąrolęwwiększościstarożytnychreligii.Bóstwate,panującenadkalendarzemiupływemczasu,zmianamipórrokuipogodą,
uważanebyłyzanajpotężniejszezbogów.Dostarczałyludziomznaków,zktórychodczytywanoomeny,spoglądałyteżnawszystkichzgóry.UschyłkuIItysiącleciaprzedChr.dokonanoważnej
kompilacjiomenówniebieskich-zebranojenasiedemdziesięciutabliczkach,znanychjakoEnumaAnuEnli-którychtoomenówradzonosięprzezprawietysiąclat.Pieczęciepochodzącezobszaru
ówczesnegoIzraeladowodzą,żebóstwaastralnebyłybardzopopularne.Mezopotamscyastrologowiewyróżnialiwielegwiazdozbiorów(większość,chociażniewszystkie,odpowiadaznanymobecnie,
chociażinnezostałyprzekazaneprzezGreków).Nieznanojednakwówczasjeszczezodiaku.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo2Krn33,5.

23,4.ZdolinyCedronudoBetel.DolinaCedronuprzebiegałanawschódodMiastaDawida.Betelbyłousytuowanewodległościok.16kmodniego,przygłównejdrodzewiodącejna

północodJerozolimy.Jeszczestolatwcześniej,gdyPółnocneKrólestwozostałopodbiteprzezAsyrię,wBetelznajdowałsięprzybytekorazposągzłotegocielca.Jozjaszzbezcześciłtamtejszyołtarz
(zob.ww.15-16),byłotowięcodpowiedniemiejscenazłożeniepopiołuzesprofanowanychprzedmiotówkultowych.

Zniósłkapłanówpogańskich,którychustanowilikrólowie

judzcyiktórzyskładaliofiarykadzielnenawyżynach,wmiastach
JudyiwokolicachJerozolimy,oraztych,którzyskładaliofiary
kadzielneBaalowi,słońcu,księżycowi,gwiazdozbioromicałemu
wojskuniebieskiemu.

23,5którzyskładali.Wedługgrec.iTargumów.Teksthebr.:„któryskładał”.
—W.4b-5mogąbyćdodatkiem.
23,5.Pogańscykapłani.Termin„pogańscykapłani/kapłanibożków”(wjęzykuhebrajskimkomer)posiadaliczneodpowiednikinaBliskimWschodzie,szczególniewAsyrii.Kapłanikumru

sąznani,począwszyodokresustaroasyryjskiego,podokumentyzKapadocji(ok.2000-1800przedChr.)orazlistzMari,pochodzącyzokresupanowaniaasyryjskiegokrólaSzamszi-AdadaI(1814-
1781przedChr.).NainskrypcjiasyryjskiegokrólaAsurbanipala(668-631przedChr.)arabskiejkrólowejnadanotytułkapłankikumirtu.Innymsłowemoznaczającymkapłanajestaramejskiekumra’
stosowanewItysiącleciuprzedChr.Możliwe,żekapłani,októrychtutajwspomniano,służyliwprzybytkachzachodniosemickichbóstw,np.BaalaiAszery.Niektórzymoglibyćjednakodstępcami,
którzyporzucilikultJahwe.

UsunąłAszeręzeświątyniPańskiej,nazewnątrzJerozolimydo

dolinyCedronu,ispaliłjąwdolinieCedronu,starłnapopiółirzucił
popiółjejnagrobypospolitegoludu.

23,6.Rozrzucaniepopiołównagrobach.Sekwencja„spalić-zetrzeć-rozrzucić-zjeść”pojawiasięrównieżwtekścieugaryckim,gdzieoznaczacałkowitezniszczeniebóstwa,naktórym

dopuszczonosięwszystkichniosącychzagładęczynów.Rozrzuceniepopiołunagrobachbyłoostatecznymaktemichzbezczeszczenia.

Zburzyłdomyosóbuprawiającychnierządsakralnywświątyni

Pańskiej,gdziekobietyprzędłyzasłonydlaAszery.

23,7domy.Takteksthebr.WBJ:„siedzibę”,zagrec.iTargumami.—zasłony.Lekturasaddîmnazasadziedomysłu.Teksthebr.:battîm,„domy”.
23,7.Uprawiającynierządsakralny.Hebrajskiterminqedeshimoznacza„świętychmężów”.Niewielewiadomootejpraktyce,zostałaonajednakcałkowiciepotępionaimożemieć

związekzprostytucjąkultową(zob.Pwt23,18-19).Pokrewneterminyzjęzykaakadyjskiegoiugaryckiegocharakteryzująsiępodobnąniejasnościącodofunkcjiwykonywanejprzeztychludzi.Rdzeń
słownyoznaczazachowywanieczystościrytualnej.Wjęzykuakadyjskimqadishtubyłakobietąposiadającąwyjątkowąpozycję.Spełniałaonaokreślonefunkcjewświątyni(położnej,piastunkilub
osobypoświęconejbóstwu),którenieposiadałyjednakwyraźnieseksualnegocharakteru.PodobnasytuacjaistniaławUgarit.Potępieniewspomnianychmężczyznw2Krl23,7możemiećzwiązekz
faktem,żebylioniczcicielamiobcychbóstw.

23,7.KobietyprzędłyzasłonydlaAszery.Najwyraźniejkobietyteprzędłyjakieśszaty,któremiałyozdobićposągAszery(lubsłup).NaobszarzeMezopotamiipowszechnąpraktykąbyło

ubieranieposągówbogówwtkanelubwyszywaneszaty.

KazałzgromadzićsięwszystkimkapłanomzmiastJudyi

splugawiłwyżyny,gdziecikapłaniskładaliofiary–odGebaażdo
Beer-Szeby.Zniszczyłwyżynybram,któreznajdowałysięuwejścia
dobramyJozuego,zarządcymiasta,polewejstronie,gdziewchodzi
siędobramymiejskiej.

23,8Przyużyciusiłyizgodniezprawemojedynościsanktuarium(Pwt12)JozjaszcentralizujewJerozolimiekultzcałegoterytoriumjudzkiego.Owe„wyżyny”(1Krl3,2)tosanktuaria

Jahwe,skazanenazagładętylkozpowoduniezgodnościztymprawem.

—wyżyny.Zatekstemhebr.BJ:„wyżynę”,zagrec.Sanktuariumtojestnieznane.
23,8.Zbezczeszczeniewyżyn.Dozbezczeszczeniaświętychsłupówdoszłowmomencie,gdywykonywanoprzynichzabronioneobrzędykultowe.Prawadotyczącezachowywania

czystościświętychmiejsczwiązanychzkultemJahweprzedstawionowKsiędzeKapłańskiej.Czynytutajopisaneprofanowałyświątynię,ponieważsymbolizowałyrzeczy,któreniemogłysię
znajdowaćwobecnościJahwe.Innedziałaniamogłyspowodowaćzbezczeszczenieprzybytkupogańskichbogów.Pewnepoczynaniabyłyjednakpowszechnieuważanezapowodująceskalanie.Trwałą
profanacjąbyłoumieszczeniewświętymmiejscucmentarza(zob.w.14)lublatryny(zob.2Krl10,27).

23,8.OdGebaażdoBeer-Szeby.Geba(dzisiejszaDżeba)byłamałąwioskąpołożonąnaterytoriumpokoleniaBeniamina,wodległościok.9,5kmnapółnocodJudy.Wrejonietymnie

prowadzonożadnychpracwykopaliskowych,jednakbadanianapowierzchniwykazałyobecnośćśladówpochodzącychzokresużelaza.Gebagórowałanadstrategicznymprzejściem,wiodącymprzez
głębokiwąwózWadiSwenit,któryzMikmaszwiedzienapółnocwokoliceJerozolimy.Gebapełniłaprawdopodobnierolęmiastagranicznegozprzybytkiem.ZestawionojązBeer-Szebą,najdalejna
południewysuniętymmiastemJudy.Archeolodzyodnaleźlitamzdemontowanyrógołtarza,którymógłzostaćzniszczonywokresieJozjasza.Wkażdymraziezfrazyużytejwtekściehebrajskim
wynika,żeJozjaszoczyściłzobcegokultucałykrajJudy.

23,8.Świątynkiuwejściadobram.WDanodnalezionostojącekamieniewkaplicy,położonejwsąsiedztwiebrammiasta,orazwyraźnedowodyskładaniadarówwotywnych.Uczeni

sądzą,żeustawionepionowokamieniesymbolizowałybóstwamiast,którezostałyzdobyteprzezIzraela.Ofiarywotywnestanowiływypełnienieślubówzłożonychtymbóstwom(byćmożez
wdzięcznościzapomocwzdobyciutychmiastprzezIzraelitów).Natematdodatkowychinformacjidotyczącychstojącychkamienizob.komentarzdo2Krl17,10.

23,8.BramaJozuego.WPiśmieŚwiętymniemainnychwzmianeknatematbramyJozuego,niejestteżznanejejdokładnepołożenie.Możebyćtorównieżinnanazwajednejzbram

Jerozolimy.Przypuszczalniechodziobramęzarządcymiasta,którybyłnajwyższymurzędnikiemadministracjimiejskiej.NapieczęcizVIIw.przedChr.pochodzącejzJudywidniejeotoczona
kartuszeminskrypcjaotreści:„zarządcamiasta”.Artystycznascenaprzedstawionanapieczęcinasuwaskojarzeniazsymbolikąasyryjską.

Jednakżekapłanomwyżynniewolnobyłoprzystępowaćdo

ołtarzaPańskiegowJerozolimie,wyjąwszyto,żemoglijeśćchleby
przaśnewśródswoichbraci.

23,9Prawoprzewidywało(Pwt18,6-8),żejeślikapłanizprowincjiprzeniosąsiędoJerozolimy,toskorzystająztychsamychpraw,cocizmiasta,ich„bracia”.Opórduchowieństwastolicy

sprawił,żeowi„kapłaniwyżyn”,zgromadzeniterazwJerozolimie,zostalizepchnięcidodrugorzędnejroli.

23,9.Jedzenieprzaśnegochleba.Hebrajskitermin,któregoużytotutajnaoznaczenieprzaśnegochleba,jestogólnymokreśleniemofiarypokarmowejlubprzaśnychplacków,któreIzraelici

mielispożywaćpodczasobchodówPaschy.Ponieważzakwasbyłłączonyzzepsuciem(azatemznieczystością),podczasnajważniejszychuroczystościreligijnychużywanoprzaśnegochleba.

NastępniesplugawiłTofetwDolinieSynówHinnoma,abyjuż

niktodtądnieprzeprowadzałswegosynalubswojejcórkiprzezogień
nacześćMolocha.

23,10Tofet.Opisowotłumaczone„Palenisko-Zgroza”.Tosamoodnosisiędo„DolinySynówHinnoma”(wBT).BJ:„wdolinieBen-Hinnom”.„Tofet”—nazwamiejsca,gdziewofierze

Molochowipalonodzieci(por.Kpł18,21+),prawdopodobnieznaczy„palenisko”.

23,10.Tofet[BT:brak],Palenisko-Zgroza,DolinaSynówHinnoma,Moloch.Tofetbyłobudowląkultową,wktórejskładanoMolochowiofiaryzdzieci.Uczenisądzą,żetohebrajskie

słowooznaczapalenisko,doktóregowrzucanoofiary.Hebrajskiterminposiadaugaryckieiaramejskieparaleleopodobnymznaczeniu(„piec”,„palenisko”).Badaczeprzypuszczają,żeTofet
znajdowałosięnakrańcuDolinySynówHinnoma,wmiejscu,wktórymłączysięonazdolinąCedronu.DolinaSynówHinnomabyłateżutożsamianazWadier-Rahabi,biegnącymnapołudniowy
zachódodMiastaDawidowego.Wieluuważa,żeMolochbyłbóstwempodziemnegoświatazwiązanymzkananejskimirytuałamikultuprzodków.PochodzącazVIIIw.przedChr.inskrypcjafenicka
mówioofiarachskładanychMolochowiprzedbitwąprzezCylicjaniichnieprzyjaciół.ImięMolochwydajesięspokrewnionezhebrajskimwyrazemmlk(„panować”).Molochowiskładanorównież
ofiarynaołtarzuBaala,comożewskazywać,żebyłtoepitettegoboga,atakżeinnychbóstw(Jr32,35).

Kazałusunąćkonie,którekrólowiejudzcypoświęciliSłońcuu

wejściadoświątyniPańskiej,bliskomieszkaniaeunucha
Netanmeleka,którebyłowobrębiepodwórca,ispaliłwogniurydwan
słoneczny.

23,11uwejściadoświątyni.Wedługprzekładówstarożytnych.Teksthebr.:„byniewchodzićdoświątyni”.
—wobrębiepodwórca.BJ:„wprzybudówkach”.Tłumaczenieniepewne.

—rydwan.Zagrec.Teksthebr.:„rydwany”.—Wzmiankaokoniachirydwanieniewystępujenigdzieindziejijesttrudnadowyjaśnienia.
23,11.Konieirydwanypoświęconesłońcu.BiałekoniebyływykorzystywanedoważnychfunkcjirytualnychwAsyrii,zwykleteżłączonojezAszuremiSinem,głównymibóstwami

asyryjskiegopanteonu.Konieskładanowofierzeustópposągubóstwa.Cowięcej,posąginiektórychasyryjskichbogówbyływdniświątecznewożonerydwanamizaprzężonymiwkonie.Wmitologii
asyryjskiejsłońce(bóg)byłowiezioneponiebiewrydwaniepowożonymprzezwoźnicę,Rakib-ila.WukazanejtutajreligiisynkretycznejJahwebyłprzypuszczalnieczczonyjakobógsłońca,który
poruszałsięrydwanemzaprzężonymwkonie.Archeolodzyodnaleźlifigurkikoniaztarcząsłonecznąpochodzącezokresużelaza;wmiejscukultuwTanakodnalezionoprzedstawieniekonia,ztarczą
słonecznąnagrzbiecie.MożnasięwtymdopatrzyćpewnegopodobieństwadowyobrażeniacielcówjakopiedestałulubArkiPrzymierzajakopodnóżkaBóstwa.Żadenztychprzedmiotówniebył
wizerunkiembóstwa,leczsymbolizowałjegotron.

OłtarzezaśnatarasiegórnejizbyAchaza,którezbudowali

królowieJudy,orazołtarze,którezbudowałManasseswobydwu
dziedzińcachświątyniPańskiej–królzburzyłistarłnaproch,aproch
znichwrzuciłdodolinyCedronu.

23,12Ołtarze...natarasie.Małeołtarzyki,poświęconebóstwomastralnym(Jr19,13;So1,5).
—(górnejizbyAchaza).Wtekściehebr.jesttoglosa(niewątpliwiedokładna).WBJpominięta.
—istarłnaproch.Lekcjawajjeruccem(szam),nazasadziedomysłu.Teksthebr.:wajjaracmiszszam,„biegłstamtąd”.
23,12.GórnaizbaAchaza.Górnaizbapełniłazwyklerolęsaliaudiencyjnej,znajdowałasięwięcwważnymmiejscupałacu.

Nadtokrólsplugawiłwyżyny,którestałynaprzeciwJerozolimy,

napołudnieodGóryZniszczenia,aktóreSalomon,królizraelski,
zbudowałdlaAsztarty–ohydySydończyków,dlaKemosza–ohydy
Moabitów,idlaMilkoma–obrzydliwościAmmonitów.

23,13odGóryZniszczenia.Zatekstemhebr.Targ.:„odGórOliwnej”,dosł.:„Góryoliwy”.
23,13.Wzgórzeohydy.Hebrajskiodpowiednik„wzgórzaohydy”jestprzypuszczalniegrąsłównawiązującądo„GóryBalsamu”/„GóryOliwnej”.Udałosięjezidentyfikowaćjakowzgórze

wokolicyarabskiejwioskiSilwan.

23,13.BożkiSalomona.Wramachprzywilejów,któreSalomonzobowiązałsięzapewnićswoimcudzoziemskimżonom,byłowzniesienieołtarzyiprzybytków,wktórychmogłyby

praktykowaćkultswychbogów(zob.komentarzdo1Krl11,5-7).

Połamałsteleiwyciąłaszery,amiejscaichzarzuciłkośćmi

ludzkimi.

23,14Wtensposóbmiejscatezostałyostateczniesprofanowane(zob.takżew.16i20).Środki,którepodjąłJozjasz,sąskierowanezjednejstronyprzeciwkosanktuariomlokalnym,gdzie

uprawianomniejlubbardziejskażonykultJahwe,zdrugiej—przeciwzwyczajomotwarciepogańskim:idolomirytomkananejskimalbozapożyczonymzAsyrii(kultyastralne).Tosprawia,żesytuacja
religijnawJudzierobismutnewrażenie.TensamobrazznajdujemyuJeremiasza,SofoniaszaiEzechiela.

23,14.Zarzuceniekośćmiludzkimi.Sądzisię,żesteleiaszeryprzysypanoludzkimikośćmi,byniktniepróbowałichwydobyć.Wynikałotoztabu,zakazującegokontaktuzciałem

zmarłego(zob.komentarzdoLb19,11).

NawetołtarzbędącywBetel–wyżynęutworzonąprzez

Jeroboama,synaNebata,którydoprowadziłIzraeladogrzechu–
zburzyłrównieżtenołtarziwyżynę,potłukłkamienie,starłnaproch,
spaliłteżaszerę.

23,15-20Jozjasz,korzystajączpostępującegoupadkuAsyrii,przywróciłniepodległośćnietylkoJudzie,alenadtorozciągnąłswojąwładzęnaczęśćdawnegoterytoriumizraelskiego.
23,15potłukłkamienie.Zagrec.Teksthebr.:„spaliłwyżynę”.

Jozjaszrozejrzałsięiujrzałgrobowce,którebyłytamnagórze.

Poleciłzabraćkościzgrobowcówispaliłnaołtarzu,abygo
splugawićzgodniezwyrokiemPańskimobwieszczonymprzezmęża
Bożego,któryprzepowiedziałto,cosiędzieje.

23,16Wedługtekstuhebr.WBJposzerzonokoniecwiersza:„gdyJeroboamstałprzyołtarzuwczasieświęta.PowracającJozjaszpodniósłoczynagróbmężaBożego”,zagrec.
23,16.Zabraniekościzgrobowców.Jozjaszwypełniłwtensposóbproroctwoz1Krl13,2.WMezopotamiiiIzraelunajgorszymprzestępcomodmawianourządzeniawłaściwego

pochówku,zaśichkościpalonolubrozrzucano.Byłtonajgorszylos,jakimógłspotkaćczłowieka,wierzonobowiem,żeduchowaegzystencjasplatasięzegzystencjąmaterialną(natematdodatkowych
informacjizob.komentarzdoLb3,12-13iJoz8,29).Zniszczeniekościpociągałowięczasobącałkowitewygaśnięcieludzkiegobytowania.

Zapytałdalej:Cotozapomniktuwidzę?Odpowiedzielimu

ludziezmiasta:TogrobowiecmężaBożego,któryprzyszedłzJudyi
przepowiedziałtowłaśnie,couczyniłeśzołtarzemwBetel.

23,17wBetel.Dodanewtekściehebr.WBJpominiętejakoglosa.

Onzaśrzekł:Zostawciegowspokoju!Niechniktnierozrzuca

jegokości!Pozostawionowięckościjegonietknięte,razemzkośćmi
proroka,któryprzyszedłzSamarii.

23,18przyszedłzSamarii.Zatekstemhebr.WBJ:„byłzSamarii”,nazasadziedomysłu.—ÓwprorokpochodziłzBetel(por.1Krl13).„Samaria”nieoznaczatutajmiasta,aleterytorium

KrólestwaPółnocnego,doktóregonależałoBetel.

Jozjaszusunąłrównieżwszystkieprzybytkiwyżyn,które

zbudowalikrólowieIzraelawewszystkichmiastachSamarii,aby
pobudzićPanadogniewu.IpostąpiłznimizupełnietakjakzBetel.

23,19<Pana>.Wedługprzekładówstarożytnych.Wtekściehebr.pominięte.

Wszystkichzaśkapłanówwyżyn,którzytambyli,złożyłw

ofierzenaołtarzachispaliłkościludzkienanich.Następniewróciłdo
Jerozolimy.

Królwydałcałemuludowinastępującyrozkaz:

ŚwiętujciePaschęnacześćPana,Bogawaszego,jakjestnapisanew
tejksiędzeprzymierza.

Naprawdę,nieobchodzonotakiejPaschy,jak

ta,oddnisędziów,którzyrządziliIzraelem,ipodczascałegookresu
[rządów]królówIzraelaikrólówJudy.

Dopierowosiemnastym

rokupanowaniakrólaJozjaszaobchodzonotakąPaschęnacześćPana
wJerozolimie.

Cowięcej,zaklinaczy,wieszczków,posążkidomowe

bóstw,bożkiiwszystkieohydy,jakiewidziałosięwkrajuJudyiw
Jerozolimie,Jozjaszusunął,żebywczynzamienićsłowaPrawa,
spisanewksiędze,którąznalazłkapłanChilkiaszwświątyniPańskiej.

Niebyłoprzednimkrólapodobnegodoniego,którybyzwróciłsię

doPanacałymsercem,całądusząicałąmocą–zgodniezcałym

PrawemMojżesza.Iponimjużniezjawiłsiętakijakon.

23,25Tymwierszemkończyłasięopowieśćoreformiei—byćmoże—pierwszewydanieKrl.

JednakżePanniezaniechałżaruwielkiegogniewu.Gniewten

zapłonąłprzeciwJudziezawszystkiezniewagi,któreMuwyrządził
Manasses.

IPanpowiedział:NawetJudęodtrącęodobliczamego,

takjakodtrąciłemIzraela.Odrzucętomiasto,którewybrałem,
Jeruzalem,iświątynię,októrejpowiedziałem:Tambędziemojeimię!

AczyżpozostałedziejeJozjaszaiwszystkiejegoczynyniesą

opisanewKsiędzeKronikKrólówJudy?

ZajegodnifaraonNeko,

królegipski,wyruszyłdokrólaasyryjskiegonadrzekęEufrat.Gdy
królJozjaszwyszedłnaprzeciwniemu,Nekospowodowałjegośmierć
wMegiddo,zarazprzypierwszymspotkaniu.

23,29dokrólaasyryjskiego.Anie„przeciwkokrólowiasyryjskiemu”.Nekao(609-595),wBibliinazywanyNeko,rzeczywiściewyruszyłw609r.napomocostatniemukrólowiAsyrii,

wygnanemuprzezMedówiBabilończykówzBabilonii,apotemzCharanu.JozjaszchciałsięprzeciwstawićuniiEgiptuzAsyrią,ponieważliczył,żeostatecznyupadekAsyriiprzyniesiekorzyść
KrólestwuJudy.

SłudzyjegoodwieźlinarydwaniejegozwłokizMegiddo,

sprowadzilijedoJerozolimyipochowaliwjegogrobowcu.Ludność
krajuwzięłaJoachaza,synaJozjasza,namaściłagoiogłosiłakrólem
wmiejscejegoojca.

23,21-30.ObchodyPaschy.Natematinformacjidotyczącychtejczęściksięgizob.komentarzdo2Krn35.

UPADEKJEROZOLIMY

JoachazpanujewJudzie(609)

WchwiliobjęciarządówJoachazmiałdwadzieściatrzylata,a

trzymiesiącepanowałwJerozolimie.Matkajegomiałanaimię
ChamutalibyłacórkąJeremiaszazLibny.

23,31Jeremiasza.BJ:„Jirmejahu”(hebr.formaimienia).ZprorokiemJeremiaszemłączytegoczłowiekatylkoimię.
23,31.Chronologia.Krótki,trzymiesięcznyokrespanowaniaJoachazarozpocząłsięizakończyłw609przedChr.,wkrótcepoupadkuasyryjskiegoimperiumCharanu,wprzededniu

zmagańEgiptuzBabilonemopanowanienadBliskimWschodem.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPana,zupełniejakjego

przodkowie.

FaraonNekozakułgowkajdanywRibla,wkraju

Chamat,byniepanowałwJerozolimie,inałożyłnakrajdaninęw
wysokościstutalentówsrebraitalentuzłota.

23,33FaraonNekopowracałzwyprawynapółnoc(w.29),aupadekAsyriidawałmuwładzęnadSyriąiPalestyną.
—byniepanowałwJerozolimie.Zaqereiprzekładamistarożytnymi(por.też2Krn36,3).Ketib:„gdypanowałwJerozolimie”.—talentu.Grec.wedługrecenzjiLucjanaiprzekładsyr.:

„dziesięciutalentów”.Wpozostałychrkpsachgrec:„stodziesięćtalentów”.WBJiwBTpominiętoichliczbę,gdyżbrakjejtakżewtekściehebr.,skądzniknęłaprzezprzypadek.

23,33.RelacjezEgiptem.PoupadkuAsyriiw612-610przedChr.Lewantstałsięobszaremniestabilnym.OpanowanienadnimrozpoczęłyterazzażartezmaganiaEgiptiBabilon.Wydaje

się,żeEgipcjaniewlatach610-609przedChr.bezskutecznieoblegaliostatniośrodekasyryjskiwCharanie.CzterylatapóźniejkrólJudyJozjaszusiłowałzapobiecnajazdowiSyriiprzezEgipt,został
jednakrannywbitwiepodMegiddoiwkrótcezmarł.Zpowodupolitycznejpróżni,którapowstałanatymobszarze,Judastałasięegipskimprotektoratem(609-608przedChr.).Egipcjanie,chociażz
pewnymociąganiem,pomaszerowaliteraznapółnocistoczylipodKarkemiszbitwęzChaldejczykami,ponoszącsromotnąklęskę(605przedChr.).ChaldejczycynajechaliEgiptwlatach601-600przed
Chr.,ponieślijednakciężkiestraty.WkażdymrazieJudatylkoprzezpewienczasznajdowałasiępodkontroląEgiptu.

23,33.Ribla,wkrajuChamat.Ribla(obecnieTelZerr’a)byławażnymośrodkiemadministracyjnymiwojskowympołożonymwpobliżuKadesz,nadrzekąOronteswSyrii,wodległości

ok.32Krnnapołudnieodgłównegoośrodkaasyryjskiego,Chamat.AsyryjczycyzbudowalitamtwierdzęwVIIIw.przedChr.PóźniejRiblabyłakwaterągłównąkrólaBabilonu,NabuchodonozoraII,
wokresiejegokampaniizachodniej.

23,33.DaninanałożonanaJudę.DaninatajestznaczniemniejszaodnałożonejnaEzechiasza[3talentyzłotai30talentówsrebra,2Krl18,14;wtekścieamerykańskimbłędniepodano

„threetalentsofsilver/thirtytalentsofgold”,przyp.tłum],Innateżbyłaproporcjasrebradozłota(relacja100:1zamiast10:1).

FaraonNekoustanowiłkrólemEliakima,synaJozjasza,w

miejsceJozjasza,jegoojca,izmieniłmuimięnaJojakim.Joachaza
zaśschwytałizaprowadziłdoEgiptu,gdzieumarł.

23,34naJojakim.Imięprawietakiesamojakpoprzednie(„Jahwewywyższa”wmiejsce„Bógwywyższa”).Tobyćmożeimiękoronacyjne(por.14,21+)albotazmianamaoznaczać

podległośćwasala(por.jeszcze24,17).

—zaprowadził.Zagrec.Teksthebr.:„poszedł”.
23,34.Zmianaimienia.Zmianaimieniabyłanieznacznaipolegałanazastąpieniuczłonuteoforycznego(stanowiącegoBożeimię)El-(ogólneokreślenieboga)członemJo-(oznaczającym

Jahwe).Zmianaimieniamiałazwiązekzprzysięgąwiernościzłożonąnowemupanu,cobyłopraktykąstosowanąprzezAsyryjczyków.WpoprzednimpokoleniuasyryjskikrólAsurbanipalzmieniłimię
faraonaEgiptuPsametykaI(ojcaNekoII)naNabuszezibanni,kiedymianowałgonamiestnikiemprowincji.Zob.równieżzmianęimieniaDanielaijegoprzyjaciół(Dn1,6-7).

Jojakimdostarczałfaraonowisrebraizłota.Jednakżemusiał

krajopodatkować,abydostarczyćpieniędzywedługrozkazufaraona.
Naludnościkraju,stosowniedomożnościkażdego,wymógł[daninę]
srebraizłota,abyjąprzekazaćfaraonowiNeko.

JojakimpanujewJudzie(608-598)

WchwiliobjęciarządówJojakimmiałdwadzieściapięćlat,a

panowałjedenaścielatwJerozolimie.Matkajegomiałanaimię
ZebiddaibyłacórkąPedajaszazRumy.

23,36.Chronologia.Jojakimpanowałprzezjedenaścielatod609do598przedChr.Wtymczasie(601-600przedChr.)królBabilonu,Nabuchodonozor,staczałkrwawebitwynagranicyz

Egiptem,którychrezultatniejestobecnieoczywisty.Obydwiearmiezostałyzdziesiątkowane,dlategokrólChaldejczykówniemógłdokonaćinwazjinaEgipt.MogłotozachęcićJojakimadobuntu
przeciwkoBabilonowi.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPana,zupełniejakjego

przodkowie.

2Krl24

ZajegodniNabuchodonozor,królbabiloński,ruszyłnawojnę.

Jojakimbyłmupoddanyprzeztrzylata,potemnanowozbuntowałsię
przeciwkoniemu.

24,1Nabuchodonozor.Nabu-kudur-ucur,organizatorpaństwaneobabilońskiegoalbochaldejskiego,którezajęłomiejscepaństwaasyryjskiego,panowałwlatach605-562.Jegopierwsza

wyprawadoPalestynyipoddaniesięJojakimaprzypadająnar.604,buntJudy—nar.601.

24,1.NabuchodonozoriJojakim.NabuchodonozorIIzasiadłnatronieBabilonuw605przedChr.pozwycięstwienadEgiptemwbitwiepodKarkemisz(odniesionejwtymsamymroku).

OdtegoczasuJojakimbyłwasalemBabilonuprzezwiększyczasswojegopanowania.Kronikibabilońskiewspominają,żepotymsukcesieChaldejczykomudałosięprzejąćodEgiptukontrolęna
krajamiLewantu.Nabuchodonozorpróbowałwykorzystaćzwycięstwo,dokonującinwazjinaEgipt(601-600przedChr.).WojnatanakrótkiokresosłabiławpływyChaldejczyków,cobyćmożeskłoniło
JojakimadozawarciasojuszuzEgiptem.WodpowiedziNabuchodonozorzaatakowałJudęzapomocąsiłznajdującychsięnazachodzie.Jojakimzostałpojmanyizakutywkajdany(zob.2Krn36,6),
najwyraźniejjednakuniknąłwygnania,ponieważumarłwJudzie.

WtedyPanwysłałprzeciwniemuoddziałyChaldejczyków,

oddziałyAramejczyków,oddziałyMoabitów,oddziałyAmmonitów–
wysłałichprzeciwJudzie,abygozniszczyćzgodniezesłowem,które
Panwypowiedziałprzezsługiswoje,proroków.

24,2Panwysłał.Zatekstemhebr.WBJ:„wtedyten(Nabuchodonozor)wysłał”,zagrec.
24,2.Oddziałynajeźdźców.Chaldejczycytoogólneokreślenieludówwładającychjęzykamisemickimi,pozostającychpodpanowaniemNabuchodonozoraII,królaBabilonu.W

dokumentachAsyryjskichzpoczątkuItysiącleciaprzedChr.wspominasięonichjakomieszkańcachBabilonii.ChociażnajlepiejznamyAramejczykówpochodzącychzpaństwaaramejskiego,leżącego
napółnocodIzraela,istnielirównieżAramejczycywschodni-ludposługującysięjęzykiemsemickim,zamieszkującyznacznączęśćobszarudolinyTygrysuiEufratu-którychczęstowymieniasięobok
Chaldejczyków.Wydajesię,żeChaldejczycymieszkaligłówniewmiastach,zaśAramejczycywiedliżycienawpółwędrowne.Zeźródełbabilońskichwynika,żeMoabiciiAmmonicibylipoddanymi
Babilonu,musieliwięcuczestniczyćwwojnieprzeciwkokrnąbrnemusąsiadowi.

JedyniezrozkazuPanaprzyszłotonaJudępoto,bygoodrzucić

odobliczaJegoskutkiemgrzechówManassesa,odpowiedniodo
wszystkiego,copopełnił.

24,3zrozkazu.Zatekstemhebr.BJ:„zpowodugniewu”,wedługprzekładówstarożytnychiw.20.

Atakżeskutkiemkrwiniewinnej,którąwylał,topiącJerozolimę

wniewinnejkrwi,Panjużniechciałprzebaczyć.

Aczyżpozostałe

dziejeJojakimaiwszystkiejegoczynyniesąopisanewKsiędze
KronikKrólówJudy?

IspocząłJojakimzeswymiprzodkami,asyn

jego,Jojakin,zostałwjegomiejscekrólem.

Królegipskijużodtąd

niewychodziłzeswegokraju,ponieważkrólbabilońskipodbił
wszystko,conależałodokrólaegipskiego,odPotokuEgipskiegoaż
dorzekiEufrat.

24,7ZwycięstwonadEgipcjanamipodKarkemiszwr.605wydałowręceNabuchodonozoraSyrięiPalestynę.
24,7.BabiloniEgipt.NabuchodonozorIIpróbowałwykorzystaćzwycięstwonadEgipcjanami,odniesionewbitwiepodKarkemisz,dokonującinwazjinaEgiptwlatach601-600przedChr.

ArmiespotkałysięnadPotokiemEgipskim(przypuszczalnieWadiel-ArisznawschodnimkrańcuDeltyNilu).Istniejąźródławskazujące,żerozegrałasiętamzażartabitwa.WojskaNabuchodonozora
niezdołałypodbićEgiptu.JednakwkrótkimczasieBabilończycyzorganizowalikolejnąkampanięnaobszarzeLewantu,zaśEgipcjanieniezdążylinaczasprzygotowaćobrony.

Jechoniasz(598/7)ipierwszeprzesiedlenie

WchwiliobjęciarządówJojakinmiałosiemnaścielat,a

panowałwJerozolimietrzymiesiące.Matkajegomiałanaimię
NechusztaibyłacórkąElnatanazJerozolimy.

24,8.Chronologia.KrótkiokrespanowaniaJojakinaprzypadałnaostatnimiesiąc598idwapierwsze597przedChr.Ponieważwydajesię,żeJojakinobjąłtronwczasie,gdywojska

NabuchodonozoramaszerowałynaJerozolimę,możnadomniemywać,żejegoojciec,Jojakim,zacząłwzniecaćniepokoje,byzwabićBabilończykównazachód.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPana,zupełniejakjegoojciec.

WowymczasiesłudzyNabuchodonozora,królababilońskiego,

wyruszyliprzeciwJerozolimieiobleglimiasto.

Nabuchodonozor,

królbabiloński,stanąłpodmiastem,podczasgdysłudzyjegooblegali
je.

24,10-11.OblężenieJerozolimyw597przedChr.WodpowiedzinabuntJudyChaldejczycyzaatakowaliJerozolimęwroku597przedChr.WKroniceBabilońskiejumieszczono

wzmiankę,żeoblężenietrwałozaledwietrzymiesiące,przypuszczalnieprzezcałyokrespanowaniaJojakina.ChociażNabuchodonozorprzypisałsobiezwycięstwonadJudą,niedowodziłosobiście,lecz
powierzyłtozadaniejednemuzeswoichwodzów.Łatwość,zjakąudałosięzdobyćmiasto,możnawytłumaczyćfaktem,żeoblężeniewypadłowmiesiącachzimowych,gdyniewielkiebyłyzapasy
pożywienia.LiczbamieszkańcówJerozolimymogłabyćwiększaniżzazwyczaj,bowiemwjejmurachszukalischronieniaJudejczycyzokolicznychziem.

WtedyJojakin,króljudzki,wyszedłkukrólowibabilońskiemu

wrazzeswojąmatką,swymisługami,książętamiidworzanami.A
królbabilońskizabrałgowósmymrokuswegopanowania.

24,12Miałotomiejsce—wedługpewnejkronikibabilońskiej—dokładnie16marca597r.WniejorazwJr52,28datujesiętenpodbójnasiódmyrokpanowaniaNabuchodonozora,nie

liczącniepełnegoroku,kiedywstąpiłnatron(por.jeszcze25,8).

24,12.UwięzienieJojakina.SzybkiepoddaniesięJerozolimymogłobyćjednązprzyczynstosunkowopobłażliwegopotraktowaniawziętychdoniewoliJudejczyków.Zesłanienawygnanie

zbuntowanegomonarchybyłopraktykąpowszechniestosowanąprzezAsyryjczykówiBabilończyków.Traktowanoichjakowładców,którzyzłamaliprzyrzeczeniewiernościdaneBabilończykom(lub
Asyryjczykom)iwymierzanokaręstosownądopopełnionegoprzestępstwa.Zdobywcyosadzalinatroniesprzyjającegosobiemonarchę,zwyklepochodzącegoztejsamejdynastiikrólewskiej,comiało
zapewnićciągłośćpanowaniawoczachmiejscowychmieszkańców.

ZabrałstamtądrównieżwszystkieskarbyświątyniPańskieji

skarbypałacukrólewskiego.Połamałwszystkieprzedmiotyzłote,
którewykonałSalomon,królizraelski,dlaświątyniPańskiej–takjak
Panprzepowiedział.

IuprowadziłnawygnaniecałąJerozolimę,

mianowiciewszystkichksiążątiwszystkichdzielnychwojowników,
dziesięćtysięcywziętychdoniewoli,orazwszystkichkowalii
ślusarzy.Pozostałajedynienajuboższaludnośćkraju.

24,14.Przesiedlenienawygnanie.Chociażniezachowałysiężadnezapiskibabilońskienatematpraktykideportowaniapodbitychludów,możnaprzyjąć,żeBabilończycywpewnym

stopniuprzejęlijąodadministracjiasyryjskiej.Częstostosowanopolitykępolegającąnadeportowaniuwpływowychosób(ludzizamożnychiwojowników)orazzręcznychrzemieślników,których
późniejzaniewielkąoplatamożnabyłowykorzystaćwBabilonie.„Najuboższaludnośćkraju”niezostałauznanazaprzydatną,niestwierdzonoteż,bypozostawieniejejwziemiJudymogłostworzyć
jakieśzagrożenie.

UprowadziłteżJojakinadoBabilonu.Takżematkękróla,żony

króla,jegodworzanimożnychkrajuuprowadziłzJerozolimydo
Babilonu.

24,15JojakinmusiałprzebywaćwBabiloniewdosyćłagodnejniewoliprzeztrzydzieścisiedemlat,ażdośmierciNabuchodonozora(por.25,27).

Wszystkichludziznacznychwliczbiesiedmiutysięcy,kowalii

ślusarzywliczbietysiąca,wszystkichwojownikówkrólbabiloński
uprowadziłnawygnaniedoBabilonu.

24,16W.13-14i15-16sądubletami,wktórychniecoodmiennieszacujesięzasięgpierwszejdeportacji.

Wjegozaśmiejscekrólbabilońskiustanowiłkrólemjegostryja,

Mattaniasza,zmieniającjegoimięnaSedecjasz.

24,17Pierwszeimięznaczy:„darJahwe”,drugie:„Jahwemąsprawiedliwością”.Por.23,34+.
24,17.Zmianaimienia.PodobniejakwprzypadkuJojakima,BabilończycynadaliMattaniaszowiimięSedecjasz.WKroniceBabilońskiejczytamyjedynie,żeNabuchodonozorII

wyznaczyłJudziekrólawedług„własnegoupodobania”,cooznacza,żezostałon„urobiony”przezBabilończyków.Takjakwcześniej,Babilończycyuznali,żewichinteresiebędzieleżałonadanie
królowiinnegohebrajskiegoimienia,byniewzniecaćbuntu.

Sedecjaszkrólem(597-586)

WchwiliobjęciarządówSedecjaszmiałdwadzieściajedenlat,

apanowałjedenaścielatwJerozolimie.Matkajegomiałanaimię
ChamutalibyłacórkąJeremiaszazLibny.

24,18-25,30OpowieścitejużytojeszczerazjakokonkluzjidoJr(rozdz.52).Ponadto25,1-12zostałoalbowłączonewJr39,1-10(zdodaniemw.3),alboobydwateustępypochodząztego

samegoźródła.

24,18.Chronologia.Sedecjasz,ostatnikrólJudy,panowałdo597do586przedChr.NekoII(610-595przedChr.),Psametyk(595-589przedChr.)iApries(589-570przedChr.)byli

wówczaswładcamiEgiptu,zaśNabuchodonozorII(604-562przedChr.)panowałnadimperiumchaldejskim.

Sedecjaszczyniłto,cojestzłewoczachPana,zupełniejak

Jojakin.

PrawdziwiezpowodugniewuPanastałosiętozJerozolimą

izJudą,iżodrzuciłOnichodswegooblicza.Sedecjaszzaś
zbuntowałsięprzeciwkrólowibabilońskiemu.

2Krl25

OblężenieizburzenieJerozolimy(587/586)

Wdziewiątymrokujegopanowania,dziesiątegomiesiącai

dziesiątegodniamiesiącawyruszyłkrólbabiloński,Nabuchodonozor,
zcałymswymwojskiemprzeciwJerozolimie,oblegałją,budując
dokołaniejwałyoblężnicze.

25,1jegopanowania.ChodziopanowanieSedecjasza.Tokoniecgrudnia589r.
25,1.OblężenieJerozolimy.Babilończycyużylinajwidoczniejoblężniczegomuru(wprzeciwieństwiedorampy),byzdobyćJerozolimęwlatach587-586przedChr.Źródłaasyryjskie

opisujązastosowanieprzezAssarhaddonapodobnejmetodypodczaspodbojuSzurbii,uraryckiegokrólestwapołożonegonapołudnieodjezioraWan,w672przedChr.Assarhaddonutrzymuje,żejego
wojownicy„wspięlisięnamuroblężniczy,bystanąćdowalki”.PodobniejakwprzypadkuAsyryjczyków,którzyoblegaliJerozolimęw701przedChr.zapanowaniaSennacheryba,Babilończycyw
systematycznysposóbniszczylitwierdzegraniczneJudejczyków,m.in.Lakisz(zob.Jr34,7).InnympowodemusunięciamilitarnegozagrożeniazestronyJerozolimybyłozniechęcenieEgipcjando
mieszaniasięwsprawytegorejonu.

Miastobyłooblężoneażdojedenastegoroku[panowania]króla

Sedecjasza.

[Wczwartymzaśmiesiącu],dziewiątegodniamiesiąca,

kiedygłódsrożyłsięwmieścieiniebyłojużchlebadlaludności
kraju,

25,3[Wczwartymzaśmiesiącu].ZaJr52,6.Wtekściehebr.pominięte.—Chodzioczerwiec-lipiec587r.

uczynionowyłomw[murze]miasta.Wszyscywojownicy

ucieklizmiastanocąprzezbramęmiędzypodwójnymmurem
powyżejogrodówkrólewskich.Chaldejczycyzaśznajdowalisię
dokołamiasta.WyszliwięcdrogąprowadzącąkuArabie.

25,4Wszyscywojownicyuciekli.Zatekstemhebr.WBJ:„Wtedyuciekłkrólrazemzwszystkimiwojownikami”,zagrec.wedługrecenzjiLucjana.
—międzypodwójnymmurem.Chodzituniewątpliwieojakąśdawniejsząlinięmurów,datującąsięzpoczątkówmonarchii(„pierwszymur”),iojakąślinięzewnętrznąwzniesionąprzez

Ezechiasza(„drugimur”).Ogródkrólewskirozciągałsięzewnątrz,wdolinieCedronu.—ArabąnazywasięopustoszałądolinęJordanu.

25,4.Ucieczkawojsk.Zkontekstutegotrudnegohebrajskiegowersetumożnawywnioskować,żekrólijegostrażprzybocznapodjęlipróbęucieczkinawschód.Określenie„mężowie

wojny”[brakwprzekładzieBT]możeoznaczaćwojownikówbabilońskich,którzydokonaliwyłomuwmurach,skłaniającSedecjaszadoucieczki.

Leczwojskochaldejskieścigałokrólaidopędziłogonastepie

Jerycha,całezaśjegowojskoopuściłogoiposzłowrozsypkę.

25,5.StepyJerycha.KróluciekałdrogąprowadzącąkuArabie(zob.w.4),wiodącązJerozolimydoJerycha,któregookolicebyłystepemrozciągającymsięwdolinieJordanu.Stepy

JerychabyłyrówninąciągnącąsięnawschódodJerycha.NaotwartymterenieBabilończycybeztruduschwytalizbiegów.

Schwytaliwięckrólaizaprowadziligodokrólababilońskiego,

doRibla,iwydalinaniegowyrok.

25,6iwydalinaniegowyrok.Jakonalennikawiarołomnego.—L.mn.ostatniegoczasownikazatekstemhebr.Taksamoww.7.BJ:„iwydałgopodsąd”,wedługprzekładówstarożytnych

(por.Jr52,9).

SynówSedecjaszazabitonajegooczach,a[królbabiloński]

kazałwyłupićoczySedecjaszowiizakućgowpodwójnekajdanyz
brązu.PotemuprowadziłgodoBabilonu.

25,7.PotraktowanieSedecjasza.WyłupienieoczubyłotypowąkarąwymierzanąbuntownikomnaBliskimWschodzie.Wasyryjskichtraktatachwasalnychwspominasięowykipieniu

oczujakokarzedlatych,którzyzłamiąprzysięgęwierności.Inneźródłaasyryjskiemówiąowykipieniutylkojednegookajeńców,bymożnaichbyłoużywaćjakosiłyroboczej,ajednocześnieuczynić
niezdatnymidowalki.Sedecjaszzostałumieszczonyw„domukary”,cojestodpowiednikiemasyryjskiegosłowaoznaczającegowięzienie.

Wpiątymzaśmiesiącu,siódmegodniamiesiąca–byłto

dziewiętnastyrok[panowania]królababilońskiego,
Nabuchodonozora–wkroczyłdoJerozolimyNebuzaradan,dowódca
strażyprzybocznej,sługakrólababilońskiego.

25,8dziewiętnastyrok.JesttociąglejedenastyrokpanowaniaSedecjasza(w.2)w587r.Wmiejsce„dziewiętnasty”wJr52,29jest„osiemnasty’’(por.24,12+).

SpaliłświątynięPańską,pałackrólewskiiwszystkiedomy

Jerozolimy–wszystkiewielkiedomyspalił.

25,9wszystkiewielkiedomyspalił.Takteksthebr.WBJpominiętejakoglosa.

Całezaśwojskochaldejskie,którebyłozdowódcąstraży

przybocznej,zburzyłomurdokołaJerozolimy.

25,8-10.UpadekJerozolimy.Nebuzaradan,wódzarmiibabilońskiej,jest„głównymkucharzem”naliściewysokichurzędnikówNabuchodonozoraII.Tytuł„głównykucharz”,podobniejak

„głównypodczaszy”,byłarchaicznymokreśleniemludzizajmującychwpływowąpozycjęnaasyryjskimibabilońskimdworze.Częstowysyłanoichwmisjachwojskowychidyplomatycznych(np.
Rabsakbył„głównympodczaszym”Sennacheryba,2Krl18,17).NebuzaradanbyłodpowiedzialnyzazniszczeniemiastaJerozolimy,zastraceniewysokichdostojnikówJudy(w.8-12,18-21)oraz
deportacjępewnejliczbyJudejczykówkilkalatpóźniej(ok.582przedChr.;Jr52,24-30).ZgodnieztaktykąstosowanąprzezAsyryjczykówiBabilończyków,Nebuzaradanzniszczyłgłównebudowle
publicznewmieście,bywprzyszłościbyłomniejodpornenaatak.

Drugieprzesiedlenieizłupienieświątyni

Resztęzaśludności,którapozostaławmieście,izbiegów,

którzyprzeszlidokrólababilońskiego,orazpozostałytłum
Nebuzaradan,dowódcastrażyprzybocznej,uprowadziłnawygnanie.

Leczspośródubogiejludnościkrajudowódcastrażyprzybocznej

pozostawiłniektórychdouprawywinniciroli.

Chaldejczycy

połamalikolumnyzbrązu,którestaływświątyniPańskiej,podstawy
orazmorzezbrązuwświątyniPańskiej,abrązznichprzenieślido
Babilonu.

Zabralirównieżkotły,łopatki,nożycedooczyszczania

lamp,czaszeiwszystkieprzedmiotyzbrązuużywaneprzy
sprawowaniukultu.

Dowódcastrażyprzybocznejzabrałtakże

popielniceikropielnice,złoteisrebrne.

Abrązuzdwóchkolumn,

jednegomorzaipodstaw,któreSalomonsprawiłdlaświątyniPańskiej
–ztychwszystkichprzedmiotów–niepodobnabyłozważyć.

Osiemnaściełokciwynosiławysokośćjednejkolumny,głowicajej

byłazbrązu,awysokośćgłowicywynosiłapięćłokci.Dokoła
głowicybyłasiatkazjabłkamigranatu–wszystkozbrązu.Druga
kolumnamiałatakiesame[jabłkagranatu]nadsiatką.

25,17pięćłokci.WedługJr52,22(por.1Krl7,16).Teksthebr.:„trzyłokcie”.Ostatniesłowawierszasąglosą,odnoszącąsiędo„jabłekgranatu”(taktutaj)albopozostałościąjakiegoś

bardziejszczegółowegoopisu(por.Jr52,23).

25,13-17.SplądrowanieJerozolimy.AutorDrugiejKsięgiKrólewskiejzaczerpnąłprzypuszczalnietęlistęprzedmiotówzzaginionychoficjalnychzapiskówświątynnychJudy.Tekstmożna

porównaćdofragmentuz2Krl17,15-50,wktórymopisanoichwytworzenie.Obszernalistaprzedmiotówzbrązumożestanowićwyliczeniełupów.Przedmiotywymienionew2Krl17,któretutaj
pominięto,zostaływysłanedoAsyriiwlatachwcześniejszych(np.dwanaściecielcówzbrązu,któreAchazprzesłałTiglat-PileserowiIII;2Krl16,17).Żadnezeźródełasyryjskichniezawieraspisu
łupówzabranychzJerozolimy.

DowódcastrażyprzybocznejschwytałSerajasza,najwyższego

kapłana,iSefaniasza,kapłanazastępcę,oraztrzechstróżówprogów.

Zmiastazaśschwytałjednegodworzanina,którybyłdowódcą

wojskowym,pięciuludzispośródnajbliższegootoczeniakróla,
którychznalezionowmieście,pisarzadowódcywojska,
sporządzającegospisludnościkraju,orazsześćdziesięciuspośród
prostejludnościkraju,przebywającejwmieście.

Nebuzaradan,

dowódcastrażyprzybocznej,schwytałichizaprowadziłdokróla
babilońskiegodoRibla.

KrólbabilońskikazałichstracićwRibla,w

krajuChamat.WówczasuprowadzonoJudęnawygnaniedalekood

własnegokraju.

GodoliaszrządcąJudy

Adlaludności,którapozostaławkrajuJudy–którązostawił

Nabuchodonozor,królbabiloński,wyznaczyłnazarządcęGodoliasza,
synaAchikama,synaSzafana.

25,22-30Dwieostatnieopowieści(w.22-26i27-30)sądodatkami,któredoszływczasieniewoli.
25,22.Wyznaczenierządcy.ByćmożeGodoliaszbyłpoprzednionasłużbieukrólaSedecjasza.MożnatowywnioskowaćzodciskupieczęcizLakisz(schyłekVIIw.przedChr.),naktórym

czytamy:„własnośćGodoliasza,rządcykrólewskiego”.„Bulla”tamożesięjednakodnosićdoinnegoGodoliaszażyjącegowtymsamymokresie(zob.Jr38,1).ImięGodoliaszpojawiasięrównieżna
ostrakoniezArad.GodoliaszbyłprzypuszczalniewpływowymczłonkiemjerozolimskiegostronnictwasprzyjającegoBabilonowi.PodobniejakAsyryjczycy,Babilończycypragnęlipozyskaćoddanych
sojusznikówzkręgówadministracji,byumocnićswojąobecnośćwJudzie.WprzeciwieństwiedoAsyryjczyków,BabilończycynieprzenieślinaziemieJudyludówzinnychczęściswojegoimperium.

Wszyscydowódcywojskowiiichludziedowiedzielisię,żekról

babilońskiwyznaczyłnazarządcęGodoliasza,iprzyszlido
Godoliasza,doMispa,mianowicie:Izmael,synNetaniasza,Jochanan,
synKareacha,Serajasz,synTanchumetazNetofy,Jaazaniasz,syn
Maakatyty–oniwrazzeswoimiludźmi.

WtedyGodoliaszzłożył

przysięgęimorazichludziomipowiedziałdonich:Niebójciesię
służyćChaldejczykom,mieszkajciewkraju,służciekrólowi
babilońskiemu,abędziesięwamdobrzepowodziło.

25,24Chaldejczykom.Zagrec.wedługrecenzjiLucjanaiprzekłademsyr.Teksthebr.:„sługomChaldejczyków”.

LeczsiódmegomiesiącaprzyszedłIzmael,synNetaniasza,syna

Eliszama,zrodukrólewskiego,aznimdziesięciuludzi,izabili
GodoliaszaorazJudejczykówiChaldejczyków,którzybyliznimw
Mispa.

25,23-25.Mispa.Mispabyłastolicątychziem,którepozostałyzkrólestwaJudy.Leżaławodległościok.13kmnapółnocodJerozolimy.Natematinformacjidotyczącychwcześniejszej

historiiMispazob.komentarzdo1Sm7,5i2Krn16,6.Podczasprzeprowadzonychniedawnobadańarcheologicznychodnalezionowarstwęzasiedleniazwiązanązewspomnianymokresem.Jednymz
przedmiotów,naktórenatrafiono,byłapieczęćnależącado„Jaazaniasza,sługikrólewskiego”-przypuszczalnietegosamego,októrymwspomnianowwersecie23.

Wówczascałylud,odnajmniejszegoażdonajwiększego,i

dowódcywojskowipowstaliiwyruszylidoEgiptu,ponieważbalisię
Chaldejczyków.

UłaskawieniekrólaJojakina

Wtrzydziestymsiódmymrokupouprowadzeniunawygnanie

Jojakina,królajudzkiego,dwunastegomiesiąca,dwudziestego
siódmegodniamiesiąca–Ewil-Merodak,królbabiloński,wroku
objęciaswejwładzyułaskawiłJojakina,królajudzkiego,ikazał
wyprowadzićgozwięzienia.

25,27Ewil-Merodak.ToAmel-Marduk,syninastępcaNabuchodonozora,wstąpiłnatronwr.562,któryjestrzeczywiścietrzydziestymsiódmymrokiemniewoliJojakina.
—ikazałwyprowadzić.WedługJr52,31.Wtekściehebr.pominięte.

Rozmawiałznimłaskawieiwyniósłjegotronponadtron

królów,którzyprzebywaliznimwBabilonie.

ZdjąłwięcJojakin

swojeszatywięzienneijadałzawszeukrólaprzezwszystkiedni
swegożycia.

Królbabilońskizapewniłmustałeutrzymanie,dzień

podniu,przezcałyczasjegożycia.

25,27-30.JojakinwBabilonie.TrzydziestymsiódmymrokiemwygnaniaJojakinabył560przedChr.EwilMerodak(wjęzykubabilońskimAmel-Marduk,„mążMarduka”)panowałw

Babiloniewlatach562-560przedChr.ByłonsyneminastępcąNabuchodonozoraII.Zginąłzamordowanyprzezswojegonastępcę,Nerglissara.Nieliczneźródławspominająokrótkimokresiejego
panowania.To,żeJojakinotrzymałodEwilMerodaka„tronponadtronkrólów”,wskazuje,żewBabilonieprzebywalirównieżinnideportowaniwładcy.ByliwśródnichkrólowieTyru,Gazy,Sydonu,
ArwaduiArpadu.JojakinawymieniasięnalistachracjiżywnościowychzBabilonu,copotwierdzabiblijnedoniesienia,żezasiadałonprzystolewładcyBabilonu.

UczeńElizeuszanamaszczaJehunakróla.53
Jehu,obwołanykrólem,przygotowujezamachstanu.55
ŚmierćJorama.57
ŚmierćOchozjasza.58
ŚmierćIzebeli59
2Krl10.61
ZagładarodzinykrólewskiejIzraela.61
ZagładaksiążątJudy.63
JehuiJonadab.64
ZagładawyznawcówBaalaijegoświątyni65
JehupanujewIzraelu(841-813)67
2Krl11.69
ODPANOWANIAATALIIDOŚMIERCIELIZEUSZA..69
DziejeAtalii(841-835)69
2Krl12.72
JonaszpanujewJudzie(835-796)72
2Krl13.75
JoachazpanujewIzraelu(813-797)75
JoaszpanujewIzraelu(797-782)77
ŚmierćElizeusza.78
ZwycięstwonadAramejczykami80
2Krl14.81
DZIEJEOBYDWUKRÓLESTWAŻDOZDOBYCIASAMARII81
AmazjaszpanujewJudzie(796-767)81
JeroboamIIpanujewIzraelu(782-753)83
2Krl15.85
AzariaszpanujewJudzie(767-739)85
ZachariaszpanujewIzraelu(753)86
SzallumpanujewIzraelu(753)87
MenachempanujewIzraelu(752-742)88
PekachiaszpanujewIzraelu(742-739)89
PekachpanujewIzraelu(739-731)90
JotampanujewJudzie(739-734)91
2Krl16.92
AchazpanujewJudzie(734-728)92
2Krl17.96
OzeaszpanujewIzraelu(731-722)96
ZdobycieSamarii97
PrzyczynyupadkukrólestwaIzraela.98

PochodzenieSamarytan.101
2Krl18.104
SCHYŁEK KRÓLESTWA JUDY: EZECHIASZ, PROROK IZAJASZ I

ASYRIA104

EzechiaszkrólemJudy(728-688)104
ZajęcieSamariiideportacja(721)106
NajazdSennacheryba.107
Bluźnierczamowarabsaka.108
2Krl19.111
Izajaszpocieszakróla.111
ModlitwaEzechiaszawświątyni113
BógodpowiadaprzezIzajasza.114
ZagładawojskaSennacheryba.116
2Krl20.117
UzdrowienieEzechiasza.117
PoselstwoMerodak-Baladana.119
EpilogdziejówEzechiasza.121
2Krl21.122
DWAJKRÓLOWIEBEZBOŻNI122
ManassespanujewJudzie(699-643)122
AmonpanujewJudzie(643-641)124
2Krl22.125
REFORMARELIGIJNAJOZJASZA..125
JozjaszkrólemJudy(641-609)125
Odnalezienieksięgiprawa.126
WyroczniaChuldy.127
2Krl23.129
Odnowienieprzymierza.129
Reformareligijnawkraju.130
UPADEKJEROZOLIMY..136
JoachazpanujewJudzie(609)136
JojakimpanujewJudzie(608-598)138
2Krl24.139
Jechoniasz(598/7)ipierwszeprzesiedlenie.141
Sedecjaszkrólem(597-586)143
2Krl25.144
OblężenieizburzenieJerozolimy(587/586)144
Drugieprzesiedlenieizłupienieświątyni146
GodoliaszrządcąJudy.147

UłaskawieniekrólaJojakina.148

Document Outline

Wstęp do Ksiąg Królewskich. 7
2 Krl 1. 10
DOKOŃCZENIE RZĄDÓW OCHOZJASZA.. 10
Pan Bóg broni swojej czci 10
2 Krl 2. 13
DZIEJE ELIZEUSZA.. 13
Eliasz tajemniczo odchodzi. Elizeusz jego następcą. 13
Dwa cuda Elizeusza. 17
2 Krl 3. 19
WOJNA MOABSKA.. 19
Joram panuje w Izraelu (852-841) 19
Wyprawa przeciw Moabowi 20
2 Krl 4. 24
CUDA ELIZEUSZA.. 24
Oliwa wdowy. 24
Elizeusz i Szunemitka. 25
Zatruta strawa. 29
Rozmnożenie chleba. 30
2 Krl 5. 31
Uzdrowienie Naamana. 31
2 Krl 6. 36
Odnaleziona siekiera. 36
WOJNY ARAMEJSKIE. 37
Elizeusz bierze do niewoli oddział Aramejczyków.. 37
Głód w oblężonej Samarii 40
Koniec próby. 42
2 Krl 7. 43
Odkrycie obozu opuszczonego przez Aramejczyków.. 44
2 Krl 8. 47
Epilog dziejów Szunemitki 47
Elizeusz i Chazael z Damaszku. 48
Joram panuje w Judzie (848-841) 50
Ochozjasz panuje w Judzie (841) 52
2 Krl 9. 53
DZIEJE JEHU.. 53
Uczeń Elizeusza namaszcza Jehu na króla. 53
Jehu, obwołany królem, przygotowuje zamach stanu. 55
Śmierć Jorama. 57
Śmierć Ochozjasza. 58
Śmierć Izebeli 59
2 Krl 10. 61
Zagłada rodziny królewskiej Izraela. 61
Zagłada książąt Judy. 63
Jehu i Jonadab. 64
Zagłada wyznawców Baala i jego świątyni 65
Jehu panuje w Izraelu (841-813) 67
2 Krl 11. 69
OD PANOWANIA ATALII DO ŚMIERCI ELIZEUSZA.. 69
Dzieje Atalii (841-835) 69
2 Krl 12. 72
Jonasz panuje w Judzie (835-796) 72
2 Krl 13. 75
Joachaz panuje w Izraelu (813-797) 75
Joasz panuje w Izraelu (797-782) 77
Śmierć Elizeusza. 78
Zwycięstwo nad Aramejczykami 80
2 Krl 14. 81
DZIEJE OBYDWU KRÓLESTW AŻ DO ZDOBYCIA SAMARII 81
Amazjasz panuje w Judzie (796-767) 81
Jeroboam II panuje w Izraelu (782-753) 83
2 Krl 15. 85
Azariasz panuje w Judzie (767-739) 85
Zachariasz panuje w Izraelu (753) 86
Szallum panuje w Izraelu (753) 87
Menachem panuje w Izraelu (752-742) 88
Pekachiasz panuje w Izraelu (742-739) 89
Pekach panuje w Izraelu (739-731) 90
Jotam panuje w Judzie (739-734) 91
2 Krl 16. 92
Achaz panuje w Judzie (734-728) 92
2 Krl 17. 96
Ozeasz panuje w Izraelu (731-722) 96
Zdobycie Samarii 97
Przyczyny upadku królestwa Izraela. 98
Pochodzenie Samarytan. 101
2 Krl 18. 104
SCHYŁEK KRÓLESTWA JUDY: EZECHIASZ, PROROK IZAJASZ I ASYRIA 104
Ezechiasz królem Judy (728-688) 104
Zajęcie Samarii i deportacja (721) 106
Najazd Sennacheryba. 107
Bluźniercza mowa rabsaka. 108
2 Krl 19. 111
Izajasz pociesza króla. 111
Modlitwa Ezechiasza w świątyni 113
Bóg odpowiada przez Izajasza. 114
Zagłada wojska Sennacheryba. 116
2 Krl 20. 117
Uzdrowienie Ezechiasza. 117
Poselstwo Merodak-Baladana. 119
Epilog dziejów Ezechiasza. 121
2 Krl 21. 122
DWAJ KRÓLOWIE BEZBOŻNI 122
Manasses panuje w Judzie (699-643) 122
Amon panuje w Judzie (643-641) 124
2 Krl 22. 125
REFORMA RELIGIJNA JOZJASZA.. 125
Jozjasz królem Judy (641-609) 125
Odnalezienie księgi prawa. 126
Wyrocznia Chuldy. 127
2 Krl 23. 129
Odnowienie przymierza. 129
Reforma religijna w kraju. 130
UPADEK JEROZOLIMY.. 136
Joachaz panuje w Judzie (609) 136
Jojakim panuje w Judzie (608-598) 138
2 Krl 24. 139
Jechoniasz (598/7) i pierwsze przesiedlenie. 141
Sedecjasz królem (597-586) 143
2 Krl 25. 144
Oblężenie i zburzenie Jerozolimy (587/586) 144
Drugie przesiedlenie i złupienie świątyni 146
Godoliasz rządcą Judy. 147
Ułaskawienie króla Jojakina. 148

12 2 Ksiega Krolewska Biblia Jerozolimska

Document Outline