1

Materiały do przedmiotu

„WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA”

część 1

1. Podstawowe działy i dyscypliny naukowe współczesnego
prawoznawstwa………………………………………………….. str. 2
2. Pojecie prawa…………………………………………………….. str. 5
3. Budowa normy prawnej………………………………………….. str. 6
4. Źródła prawa……………………………………………………… str. 9
5. Budowa aktu normatywnego – Ustawa…………………………... str. 14
6. Ogłaszanie aktów normatywnych………………………………… str. 19
7. Tworzenie prawa…………………………………………………. str. 24
8. Rodzaje stosowania prawa……………………………………….. str. 25
9. Model decyzyjny sądowego stosowania prawa………………….. str. 26
10. Wymiar sprawiedliwości………………………………………... str. 36

2

I.

PODSTAWOWE DZIAŁY I DYSCYPLINY NAUKOWE

WSPÓŁCZESNEGO PRAWOZNAWSTWA

Nauką prawną (tj. wyodrębnioną badawczo i dydaktycznie dyscyplinę naukową) można

określić jako dziedzinę wiedzy o prawie, o poszczególnych aspektach społecznego

kształtowania się i funkcjonowania prawa, zarówno w odniesieniu do prawa już

nieobowiązującego jak też prawa obowiązującego oraz prawa projektowanego bądź

postulowanego.

Działy prawoznawstwa:

W aktualnym stanie prawoznawstwa wyodrębnia się z reguły następujące działy:

a) dogmatykę

prawa, a w jej ramach wiele szczegółowych dyscyplin

dogmatycznoprawnych odpowiadających w zasadzie poszczególnym gałęziom prawa;

b) ogólną naukę o prawie ( w tym przede wszystkim teorię i filozofię prawa, państwa

prawa, ewentualnie teorię prawa, itp.)

c) historię państwa i prawa

d) historię doktryn politycznych i prawnych ( historię myśli politycznoprawnej)

W ramach nauk prawnych umieszcza się także przynajmniej częściowo tzw. dyscypliny

pomocnicze prawoznawstwa, takimi dyscyplinami są na przykład medycyna sądowa oraz

kryminalistyka.

NAUKI DOGMATYCZNOPRAWNE –określane także jako szczegółowe nauki prawne,

obejmują prawo obowiązujące aktualnie zarówno w odniesieniu do konkretnego Państwa

( jest to tzw. prawo wewnętrzne tego państwa) jak też prawo obowiązujące we wzajemnych

stosunkach między państwami ( jest to tzw. prawo międzynarodowe publiczne). Nowym,

dynamicznie rozwijającym się dogmatycznoprawnym działem prawoznawstwa w państwach

członkowskich Unii Europejskiej jest prawo integracji europejskiej (prawo wspólnotowe)

obejmuje ono coraz liczniejszy zestaw przedmiotów poświęconych prawu obowiązującemu

Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej ( jak np.: wspólnotowe prawo celne, wspólnotowe

prawo ochrony środowiska itd.). Do nauk dogmatycznoprawnych należy zaliczyć także

problematykę tzw. prawa europejskiego, obejmującego państwa zrzeszone w Radzie Europy.

Problematyka ta jest wykładana z reguły w ramach przedmiotu Europejski system praw

człowieka.

3

OGÓLNE NAUKI O PRAWIE – Oprócz rozstrzygania problemów dogmatycznoprawnych

w ramach nauk prawnych podejmuje się również badania ogólnoteoretyczne, nie

zrelatywizowane do konkretnego państwa i określonego czasu. Ich celem jest przede

wszystkim opisanie i wyjaśnienie podstawowych, uniwersalnych cech prawa i prawidłowości,

jakim ono polega. Wyróżnić można trzy główne konkurujące ze sobą albo współpracujące

wersje ogólnej nauki o prawie: filozofię prawa, jurysprudencję ogólną i teorię prawa.

Filozofia prawa podejmuje pytania o istotę prawa, o idee przez nie wyrażane, o wartości

jakim służy lub jakim powinno służyć. Zagadnienia te stawiane były w światowej kulturze od

czasów Platona, Arystolesa i Sokratesa. Przez wieki stanowiły część rozważań filozofii

ogólnej. Na początku XIX wieku filozofia prawa wydzieliła się jako osobna dyscyplina

naukowa.

Drugą chronologicznie wyodrębnioną ogólną nauką o prawie była jurysprudencja.

Opierała się początkowo na pozytywizmie prawniczy, preferując rozważania

analitycznojęzykowe związane z prawem, programowo unikając wartościowania.

Formułowała

różnego

rodzaju

założenia

podstawowe

dla

uprawiania

nauk

dogmatycznoprawnych.

Najmłodsza z dyscyplin: teoria prawa pojawiła się na przełomie XIX i XX wieku.

Podjęła zagadnienia stawiane przez filozofię prawa, wzbogacając jednocześnie katalog

problematyki o tematy nowe, nie dostrzegane przez filozofów, a istotne dla praktyki

prawniczej ( np.: stosunek prawny, struktura systemu prawa itp.).

W konsekwencji we współczesnej nauce światowej prawnicze problemy ogólne o

charakterze „ filozoficznym” , „analitycznym” i „ empirycznym” bywają uprawiane pod

różnymi nazwami. Przyjmowanie określonej nazwy dla ogólnej nauki o prawie wynika

głównie z tradycji panującej w danym regionie. W nauce anglosaskiej jest to najczęściej

„jurysprudencja” („ogólna”, „analityczna”, „socjologicza”), w krajach romańskich- „ filozofia

prawa”, w państwach postkomunistycznych- „teoria prawa” albo „teoria państwa i prawa”.

Filozofia prawa- pojawia się niekiedy obok teorii prawa jako nauka z nią związana i

uzupełniająca. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w Europie Zachodniej i Stanach

Zjednoczonych, a obecnie także i w Polsce nastąpiło znaczne ożywienie refleksji

ontologicznej, epistemologicznej i aksjologicznej nad prawem. Aksjologia prawa jest na ogół

ściśle związana z teoriami prawa natury, które są najstarszym sposobem refleksji nad

prawem. Centralnym zadaniem filozofii prawa jest pojęcie prawa i jego stosunek do wartości

4

moralnych. Filozofowie prawa analizują wartości tkwiące w normach prawnych zawarte w

zasadach tworzenia prawa, realizowane w procesach stosowania i społecznego oddziaływania

prawa. Wskazując na legitymację mocy obowiązujących norm prawnych. Poszukują „prawa

słusznego” w świetle przyjmowanej moralności.

Jurysprudencja analityczna ( zwana też „analityczną teorią prawa” albo „neoanalityczną

jurysprudencją”) zajmuje się analizami pojęciowymi związanymi z dyskursem prawniczym.

Składa się z wiedzy o podstawowych pojęciach prawnych i refleksji metodologicznej.

Głównym jej celem jest formułowanie siatki podstawowych pojęć i koncepcji prawnych.

Opowiada się za konsekwentnym oddzielaniem rozważań analitycznych nad prawem jako

system wypowiedzi językowych i badań prawa jako faktu socjologicznego bądż

psychologicznego.

HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA – koncentruje swe zainteresowania na badaniu zjawisk

państwa i prawa w procesie społecznym w celu opisu historycznych przejawów obu tych

zjawisk oraz próby wyjaśnienia określonych prawidłowości kształtowania się i rozwoju

państwa oraz prawa. Obejmuje ona przy tym zarówno dzieje państwa i prawa w danym kraju

(na przykład historia państwa i prawa polskiego), jak też prawnoporównawcze badania nad

historycznymi zjawiskami państwa i prawa w różnych krajach ( powszechna historia państwa

i prawa).

Do historii państwa i prawa należy też nauka prawa rzymskiego, dostarczająca

podstawowych pojęć oraz zasad prawa rzymskiego, aktualnych do dziś zarówno w ramach

praktyki prawniczej, jak też w nauczaniu prawa. Podstawą wiedzy historycznoprawnej jest

analiza innych zachowanych pomników prawa, analiza innych dokumentów oraz żródeł

dostarczających pośredniej informacji o prawie minionym.

HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNOPRAWNYCH ( historia myśli politycznoprawnej)

obejmuje przegląd stanowisk dotyczących państwa oraz prawa zarówno w odniesieniu do

analizy wyizolowanych koncepcji politycznoprawnych, jak też ewolucji poglądów na

państwo i prawo w czasie i w przestrzeni. Przedmiotem badań historii myśli polityczno

prawnej może być na przykład koncepcja Adrzeja Frycza Modrzewskiego czy Niccola

Machiavellego, ale także- generalnie- myśl politycznoprawna polskiego bądź europejskiego

odrodzenia.

5

POMOCNICZE DYSCYPLINY NAUK PRAWNYCH

Do nauk związanych z naukami prawnymi, a głównie dogmatyką prawa, zalicza się grupę

dyscyplin wyspecjalizowanych w opracowywaniu zagadnień różnych zjawisk społecznych

badanych pod kątem zainteresowania praktyki prawnej, przede wszystkim dla potrzeb

stosowania prawa. Są to nauki pomocnicze, uzupełniające w stosunku do nauk prawnych.

Przykładowo, z nauką prawa karnego związanych jest kilka dyscyplin zajmujących się

rożnymi zjawiskami dotyczącymi przestępczości i jej karania. To miedzy innymi:

kryminologia zajmująca się badaniem żródeł, struktury i dynamiki przestępczości oraz

sposobami zapobiegania tym zjawiskom; wiktymologia jako nauka o pokrzywdzonym,

penologia –nauka o karze, jej celach i funkcjach, nauki penitencjarne zajmujące się

racjonalnym wykonywaniem kar pozbawienia wolności.

II.

POJĘCIE PRAWA

Na pytanie „czym jest prawo?” udziela się w prawoznawstwie różnych, niekiedy nawet

radykalnie odmiennych odpowiedzi. Nie sposób więc wskazać jakieś jedno, powszechnie

przyjmowane pojęcie prawa. Nie chodzi przy tym tylko o to, że nie ma zgody jakie znaczenie

nadawać terminowi „prawo” (a więc zgody co do nominalnej definicji tego terminu).

Przedstawiciele rożnych kierunków filozofii i teorii prawa upatrują swe zadanie nie w tym,

aby zaproponować jakąś konwencję terminologiczną w interesującej nas dziedzinie, ale by

uchwycić „istotę’ prawa, podać maksymalnie skondensowany opis doniosłych cech

przysługujących wyłącznie prawu i odróżniających je od innych „przedmiotów”, a przy tym,

by na podstawie tej charakterystyki można było wysnuwać możliwie dużo doniosłych

wniosków.

Przykładowa definicja

Prawo – uporządkowany zbiór ( system) generalnych i abstrakcyjnych norm postępowania,

ustanowionych lub uznanych przez państwo, których realizacja zabezpieczona jest

zorganizowanym, przymusem państw. Zbiór ten określa się niekiedy jako p. pozytywne w

odróżnieniu od norm nie będących dziełem państwa. W obrębie prawa pozytywnego biorąc

pod uwagę sposób jego tworzenia, można wyróżnić prawo stanowione, czyli normy zawarte

w aktach prawotwórczych organów państwa oraz prawo oparte na praktyce, czyli normy

zwyczajowe uznane przez państwo za obowiązujące ( prawo zwyczajowe) lub reguły zawarte

w aktach stosowania prawa (precedens).

(Mała encyklopedia prawa- wyd.C.H. Beck pod red. Prof. Dr.hab. Urszuli Kalina-Prasznic)

6

III. BUDOWA NORMY PRAWNEJ

Konkurują ze sobą dwie koncepcje budowy normy prawnej. W myśl dawniejszej –

trójczłonowej koncepcji normy- wzorcowym schematem normy jest wypowiedź: „

Każdy A w okolicznościach B powinien C pod sankcją S”. Każda norma powinna w

rezultacie zwierać trzy elementy:

- hipotezę- odpowiadającą na pytania „kto?” i „kiedy?”, a wiec określającą

adresata normy i okoliczności, w których znajduje ona zastosowanie,

- dyspozycję- odpowiadająca na pytanie „jaka jest treść?” powinności adresata

normy,

- sankcję – ustalającą konsekwencje niezgodnego z normą zachowania, a więc

zdaniem wielu studentów odpowiadającą na pytanie „za ile?”.

W myśl innej koncepcji budowy normy prawnej rozróżnić można:

1) Normę sankcjonowaną która adresatowi pierwotnemu A w okolicznościach B nakazuje

czynić C; norma zawiera więc hipotezę (określenie adresata i okoliczności)i dyspozycję

(sprecyzowanie powinności adresata pierwotnego). Np. norma taka zawarta jest w przepisie: „

Zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania

powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.”

(art.75 & 1 kodeksu cywilnego),

2) Normę sankcjonującą która nakazuje, by adresat wtórny (organ państwa) wymierzył

sankcję adresatowi pierwotnemu A, gdy w okolicznościach B nie spełni czynu C; norma

zawiera więc hipotezę (określenie właściwego organu państwowego- adresata wtórnego oraz

okoliczności – nie zrealizowanie normy sankcjonowanej) i dyspozycję ( rodzaj i stopień

dolegliwości, którą należy wymierzyć). Np. elementy takiej normy zawarte są w przepisie: „

Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez

zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor

nieważności.” (art. 73 & 1 kodeksu cywilnego).

Zarówno norma sankcjonowana, jak i sankcjonująca składają się więc z hipotezy (kto i

kiedy) oraz dyspozycji ( co czynić powinien). Jeśli organowi nakazane jest wymierzyć

sankcję w imieniu państwa, to rozumie się to skądinąd jako upoważnienie (kompetencję) do

dokonania takiej czynności.

7

Norma prawna znajduje zastosowanie gdy znajdzie się określony przez nią adresat i

zaktualizują się przewidziane przez nią okoliczności. Norma ta jest realizowana, gdy adresat

zachowa się zgodnie z jej dyspozycją, a jest przestrzegana, gdy adresat czyni to w sposób

świadomy.

Trzeba dostrzec, że norma sankcjonująca ma charakter jedynie posiłkowy, nie znajduje

bowiem zastosowania:

1) jeśli w idealnym społeczeństwie prawo spełniałoby swoją rolę perswazyjną do końca i

wszyscy adresaci norm sankcjonowanych zachowywaliby się z nimi zgodnie,

2) jeśli norma sankcjonująca uruchamiana jest nie z urzędu, a na wniosek

pokrzywdzonego, który odstąpi od jej realizacji; przyczyna takiego zachowania może

być dwojaka:

a) subiektywna, jeśli wierzyciel nie podejmuje egzekucji prawomocnego

wyroku, kierując się bliskością osoby dłużnika (np.: mąż przeciwko żonie),

b) obiektywna, jeśli wierzyciel nie podejmuje egzekucji prawomocnego wyroku

wiedząc, że dłużnik jest nieściągalny .

3) jeśli nieważność skutkuje ex nunc, czyli dopiero po uprawomocnieniu się wyroku

stwierdzającego taką przesłankę; jest to nieważność względna , przy której skutki

przed orzeczeniem pozostają w mocy.

Dyspozycja normy prawnej formułuje obowiązek określonego zachowania adresata

normy ( nakaz albo zakaz działania) w określonych warunkach, albo zawsze i wszędzie.

Obowiązek sformułowany w normie może dotyczyć:

1. czynności psychofizycznych- wybudowanie domu, prowadzenie

jednostki pływającej, pomoc ofierze wypadku, prowadzenie

przedsiębiorstwa;

2. a) czynności konwencjonalnych organów państwa- akty tworzenia

prawa ( np.: uchwalenie ustawy) oraz akty stosowania prawa ( np.:

wydanie wyroku oraz decyzji administracyjnej),

b) czynności prawnych ( inna postać czynności konwencjonalnej) –

zawarcie umowy, złożenie oświadczenia jednostronnego.

Analizując dyspozycje normy wyróżnić trzeba normy bezwzględnie wiążące (iuris cogentis),

wyłączające możliwość odmiennego zachowania się przez ich adresatów. Bezwzględnie

8

wiążą – pod groźbą kary- np. normy prawa karnego i to niezależnie od tego, czy to się podoba

ich adresatom, czy też nie. Inny charakter mają normy względnie wiążące (iuris dispositivi)

Które mają zastosowanie dopiero wtedy, gdy ich adresaci nie uregulują danej kwestii inaczej,

czy też powstrzymają się od działania.

Niekiedy odpowiednikiem obowiązku adresata normy jest uprawnienie innego podmiotu,

zwanego podmiotem uprawnionym. Bądź recypientem zachowania adresata normy.

Obowiązek związany jest z normą postępowania w każdym przypadku, gdy znajduje ona

zastosowanie; uprawnienie występuje jedynie niekiedy jako konsekwencja czyjegoś

obowiązku do spełnienia czegoś wobec uprawnionego.

Państwo reaguje w różnorodny sposób na niezrealizowanie norm prawnych- sankcje.

Pierwszą z możliwości w tej mierze jest sankcja kary polegająca na wymierzeniu w imieniu

państwa określonej dolegliwości osobie przekraczającej normę prawną ( np.: pozbawienie

wolności, grzywny, konfiskaty narzędzia pomocnego w popełnieniu czynu zabronionego,

przepadku mienia, zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, itp.). Sankcja ta może być

sformułowana w przepisie karnym w następujący sposób: „ Kto podając się za

funkcjonariusza publicznego albo wyzyskując błędne przeświadczenie o tym innej osoby,

wykonuje czynność związaną z tą funkcją, podlega karze grzywny, karze ograniczenia

wolności albo pozbawienia wolności do roku” ( art. 227 kodeksu karnego).

Państwo wprowadzając sankcję kary, stawia adresata normy w sytuacji przemysłowej, w

której musi rozważyć, co jest dla niego bardziej dotkliwe: czy przestrzeganie normy, czy

konsekwencje wynikające z jej nieprzestrzegania.

Sankcja egzekucji polega na zmuszeniu adresata normy, który jej nie przestrzega, do

posłuszeństwa i zrealizowania takiego stanu rzeczy, który powstałby, gdyby norma była

przestrzegana dobrowolnie. Np.: sankcję egzekucji wyraża przepis: „ Jeżeli ze szczególnego

przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest

za niezachowanie należytej staranności.” ( art. 472 kodeksu cywilnego).

Celem egzekucji jest pomoc w zrealizowaniu stanu rzeczy wskazanego w normie prawnej,

aczkolwiek zazwyczaj w sposób bardzo dolegliwy dla adresata normy, np. zajęcie

wynagrodzenia za pracę do wysokości zasadzonego, a zaległego świadczenia pieniężnego, z

dolegliwym obciążeniem dodatkowymi kosztami komornika sądowego.

Całkowicie odmienny charakter ma sankcja nieważności, związana z tym, że kto nie

przestrzega normy prawnej regulującej sposób dokonania czynności umownej (czynności

konwencjonalnej doniosłej prawnie) ten nie osiąga przez swoje zachowanie zamierzonych

skutków prawnych, a w szczególności traci możność uzyskania ochrony prawnej ze strony

9

państwa. Działania dotknięte sankcją nieważności z punktu widzenia prawa w zasadzie po

prostu się nie liczą, traktowane są jako niebyłe i nieważne. Występuje wtedy nieważność

bezwzględna (ex tunc), nieważność z mocy samego prawa, a czynność konwencjonalną

traktuje się od samego początku i bez potrzeby dodatkowej czynności jako niebyłą. Np. nie

ważny jest egzamin przeprowadzony przez osobę nieupoważnioną, czy też bez uzyskania

przez studenta karty egzaminacyjnej.

ŹRÓDŁA PRAWA

POJĘCIE ŻRÓDEŁ PRAWA

Źródłem prawa w ujęciu formalnym (normodawczym) jest to, co zawiera normy prawa

obowiązującego. W systemie prawa ustawowego źródłami prawa w ujęciu formalnym są akty

stanowienia prawa sensu stricto ( np.: ustawy, rozporządzenia itp.), umowy stanowiące formę

tworzenia prawa, w których strony ustalają obowiązujące je normy ogólne i abstrakcyjne ( np.

układy zbiorowe pracy), a także w mniejszym zakresie prawo zwyczajowe.

Konstytucja wprowadza podział źródeł prawa na akty normatywne powszechnie

obowiązujące oraz wewnętrznie obowiązujące.

Źródła prawa stanowionego o charakterze powszechnie obowiązującym są to:

1) konstytucja,

2) ustawy,

3) ratyfikowane umowy międzynarodowe,

4) rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego

KONSTYTUCJA

Podstawowym aktem normatywnym współczesnego państwa jest konstytucja. Nazwa

„konstytucja” pochodzi od łacińskiego słowa constituere- urządzać coś, ustanawiać.

Zgodnie z art. 8 ust 1 Konstytucji RP, Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej

Polskiej. Niezgodność z Konstytucją stanowi podstawę uchylenia aktu normatywnego w

trybie przewidzianym dla kontroli konstytucyjności prawa przez kompetentne organy. W

Polsce organem takim jest Trybunał Konstytucyjny. O najwyższej pozycji Konstytucji w

10

hierarchii źródeł prawa świadczy też szczególny tryb przewidziany dla jej uchwalania oraz

dokonywania zmian.

USTAWY

Ustawa jest to akt normatywny powszechnie obowiązujący, wydawany przez naczelny

organ państwa. W hierarchii źródeł prawa ustawa zajmuje miejsce bezpośrednio po

Konstytucji. Każda ustawa podlega zatem kontroli pod względem zgodności z

Konstytucją. Ponadto ustawa stanowi podstawę obowiązywania wszystkich aktów

podstawowych ( np.: rozporządzenia), które nie mogą być z nią sprzeczne. Akty sprzeczne z

ustawą podlegają uchyleniu w trybie przewidzianym dla kontroli ich legalności. Ustawa jest

aktem ustanawianym w trybie, zwanym procedurą legislacyjną, który zapewnia jej

odpowiednią legitymację demokratyczną. W państwie demokratycznym ustawa stanowi

podstawę regulacji wszystkich stosunków prawnych. W odniesieniu do niektórych spraw

(tzw. obowiązkowa materia ustawowa) ustawa jest wyłączną formą prawotwórstwa.

Zalicza się tu m.in. określenie:



sytuacji prawnej jednostki w państwie,



praw, wolności i obowiązków przysługujących jednostce w państwie,



zasad organizacji i działania naczelnych organów państwa,



zasad uchwalania budżetu państwa,



ustroju i zakresu działania różnych form samorządności,



tryb postępowania przed organami państwa i kontroli legalności ich działania.

RATYFIKOWANE UMOWY MIEDZYNARODOWE

Zgodnie z art.91 ust. 1 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część

krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie

zależy od wydania ustawy. Konstytucja uznaje za źródła prawa krajowego:

1) umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie oraz

2) umowy zawarte w drodze samodzielnej ratyfikacji prezydenta.

W pierwszym przypadku, po zawarciu umowy międzynarodowej następuje zgoda na jej

ratyfikację wyrażona w formie ustawy a następnie prezydent dokonuje ratyfikacji. Przed

ratyfikacją prezydent może zwrócić się z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o

stwierdzenie zgodności z Konstytucją. Warunkiem koniecznym dla obowiązywania

ratyfikowanej umowy w prawie krajowym jest jej publikacja w Dzienniku Ustaw.

11

Po wykonaniu wyżej wymienionych czynności prawotwórczych umowa międzynarodowa

staje się źródłem prawa krajowego.

ZASADY BEZPOŚREDNIEGO STOSOWANIA UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Zgodnie z art. 91 ust 1 Konstytucji RP zasadą jest bezpośrednie stosowanie umów

międzynarodowych, chyba że stosowanie takiej umowy uzależnione jest od wydania

ustawy.

Bezpośrednie stosowanie oznacza związanie postanowieniami ustawy organów władzy

publicznej oraz konieczność uwzględnienia tych postanowień przy wydawaniu

rozstrzygnięć. Uzależnienia stosowania umowy od wydania ustawy następuje najczęściej w

przypadku gdy postanowienia umowy są zbyt ogólne, nie mają charakteru normatywnego i

wymagają konkretyzacji. W art. 89 ust. 1 Konstytucji RP wymienione zostały enumeratywnie

rodzaje spraw, w których umowy międzynarodowe przed ratyfikacją wymagają zgody

parlamentu.

RATYFIKOWANA UMOWA MIĘDZYNARODOWA W HIERARCHII ŻRÓDEŁ

PRAWA.

W zależności od tego, czy ratyfikacja umowy międzynarodowej wymaga uprzedniej zgody

wyrażonej w ustawie, czy tez nie, inne jest miejsce umowy międzynarodowej w hierarchii

źródeł prawa. Umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma

pierwszeństwo przed ustawą, natomiast umowa ratyfikowana samodzielnie przez

prezydenta ma moc mniejszą od ustawy i nie może odnosić się do materii ustawowej.

Ustawy takie mają jednak pierwszeństwo przed aktami wykonawczymi do ustaw.

UMOWA O PRZEKAZANIU KOMPETENCJI

Szczególne miejsce wśród umów ratyfikowanych za uprzednią zgodą parlamentu zajmuje

umowa o przekazaniu organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu

kompetencji władzy państwowej w niektórych sprawach ( art. 90 Konstytucji RP). Zgoda

na ratyfikację takiej umowy wyrażana jest kwalifikowaną większością 2/3 głosów w

obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Zgoda na ratyfikację takiej

umowy może być też wyrażona w drodze referendum. Artykuł 90 ust. 1 i 3 Konstytucji RP

przewiduje zatem alternatywne formy wyrażenia zgody na ratyfikację takiej umowy

międzynarodowej. Oznacza to możliwość wyrażenia zgody w jednej z tych form, a w

12

przypadku niewyrażenia woli w jednej z nich, istnieje możliwość wyrażenia zgody w drugiej

formie.

Wszystkie inne umowy międzynarodowe nie podlegające ratyfikacji nie są żródłem prawa w

polskim systemie prawa.

ROZPORZĄDZENIA

Rozporządzenie jest aktem normatywnym wykonawczym w stosunku do ustawy

wydawanym przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego

upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Rozporządzenia jako akty

normatywne powszechnie obowiązujące zawierają nakazy, zakazy i uprawnienia, których

adresatami mogą być zarówno organy państwa, jak i obywatele oraz inne podmioty. W Polsce

rozporządzenia wydawane są przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie

szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie do

wydania aktu wykonawczego powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i

zakres przekazanych do uregulowania, a także wytyczne dotyczące treści aktu.

KOMPETENCJE DO WYDAWANIA ROZPORZĄDZEŃ POSIADAJĄ:

1) Prezydent RP,

2) Rada Ministrów,

3) Prezes Rady Ministrów,

4) Ministrowie kierujący działami administracji rządowej,

5) Przewodniczący określonych w ustawie komitetów oraz

6) Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji do

wydania tego aktu innemu organowi.

ROZPORZĄDZENIE Z MOCĄ USTAWY

Ze względu na swój szczególny charakter rozporządzenie z mocą ustawy nie zostało

wyliczone w III Konstytucji, lecz swoja podstawę znajduje w art. 234. Rozporządzenia z

mocą ustawy są to akty normatywne dotyczące spraw zastrzeżonych w zasadzie dla ustawy i

posiadające równą jej moc prawną. Szczególny charakter rozporządzeń z mocą ustawy polega

na tym, że może być ono wydawane przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów w

czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Rozporządzenie

13

takie podlega zatwierdzeniu na najbliższym posiedzeniu Sejmu. Rozporządzenia z mocą

ustawy mogą określać zasady i zakres działania organów władzy publicznej, zakres, w jakim

mogą w stanie wojennym zostać ograniczone wolności i prawa człowieka , a także zasady

naprawienia szkód powstałych z tego tytułu. Zgodnie z art. 228 ust.5 Konstytucji RP

rozporządzenie z mocą ustawy może wkraczać w sferę praw człowieka jedynie w niezbędnym

zakresie i zawierać mechanizmy prawne zmierzające do jak najszybszego przywrócenia

normalnego funkcjonowania państwa. Rozporządzenia z mocą ustawy mają taką samą moc

prawną jak ustawy zwykłe, co oznacza, że normy rozporządzenia mogą zmieniać i uchylać

normy ustaw, równocześnie jednak powinny być one zgodne z Konstytucją oraz

ratyfikowanymi za uprzednią zgodą parlamentu umowami międzynarodowymi. Czas

obowiązywania rozporządzeń z mocą ustawy jest ograniczony i uzależniony od zatwierdzenia

na najbliższym posiedzeniu Sejmu. W razie nie zatwierdzenia rozporządzenia przestaje ono

obowiązywać.

AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO

Akty prawa miejscowego mają charakter generalno- abstrakcyjny. Adresowane są do z

góry nieokreślonej liczby podmiotów i zawierają ogólne postanowienia, jednakże

obowiązują jedynie na obszarze działania organów, które je wydają. Zgodnie z art. 94

Konstytucji RP akty prawa miejscowego wydawane są przez organy samorządu

terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej. Wydanie takiego aktu

wymaga upoważnienia zawartego w ustawie.

AKTY PRAWA WEWNĘTRZNEGO

Akta prawa wewnętrznego adresowane są tylko do jednostek organizacyjnych podległych

organowi wydającemu te akty i tylko te jednostki są nimi związane. Źródłami prawa o

charakterze wewnętrznym są:

1) uchwały Rady Ministrów

2) zarządzenia premiera i ministrów.

UCHWAŁY RADY MINISTRÓW

Uchwały rady Ministrów są aktami o charakterze kolegialnym. Dla ich wydania nie jest

konieczne upoważnienie ustawowe. Rada Ministrów wydaje uchwały na podstawie ogólnej

kompetencji wynikającej z art. 93 ust. 1 Konstytucji. Adresatami uchwał Rady Ministrów

mogą być podległe jej jednostki organizacyjne. Uchwały te stanowią niezbędny środek,

14

poprzez który rząd może kierować całością podporządkowanych mu organów. Uchwały RM

mogą regulować sprawy nienależące do zakresu ustawowego, ale nie mogą wkraczać w

materię regulowaną ustawowo. Nie mogą też stanowić podstawy dla wydawania decyzji

administracyjnych czy orzeczeń sadowych wobec obywateli lub osób prawnych. Uchwały

adresowane do innych, niż podległe RM, podmiotów lub określające materię wykraczającą

poza zakres działania rządu mogą zostać uznane za niezgodne z Konstytucją.

ZARZĄDZENIA PREMIERA I MINISTRÓW

Zarządzenia premiera i ministrów to akty zawierające generalno- abstrakcyjne normy

prawne. W przeciwieństwie do uchwał RM mogą być wydawane wyłącznie na podstawie

ustawy. Zarządzenia Prezesa RM regulują działania całej administracji rządowej, natomiast

zarządzenia poszczególnych działów administracji rządowej. Jako akty prawa wewnętrznego

zarządzenia nie mogą wkraczać w sferę prawa powszechnie obowiązującego. W przeciwnym

razie mogą zostać uznane za niezgodne z Konstytucją.

BUDOWA AKTU NORMATYWNEGO: USTAWA

Z uwagi na szczególne wymogi związane z zakodowaniem i odkodowaniem treści

normatywnych akty normatywne odznaczają się swoistą strukturą wewnętrzną. Na strukturę

tę składają się:

1. część tytułowa aktu normatywnego;

2. parambuła (wstęp)- w odniesieniu do konstytucji oraz niektórych szczególnie

doniosłych ustaw;

3. część normatywna;

4. podpis upoważnionego podmiotu.

W części tytułowej aktu normatywnego oznaczony jest rodzaj aktu (na przykład ustawa

konstytucyjna, ustawa, rozporządzenie, uchwała czy zarządzenie), data ustanowienia

ustawy (uchwalenia bądź wydania) oraz przedmiot regulacji normatywnej. Część ta,

zwana także nagłówkiem, pozwala na ustalenie miejsca aktu w hierarchii aktów

normatywnych, a także na ogólne zakreślenie kwestii objętych regulacją. W aktach

wykonawczych (podustawowych) nagłówek zawiera także wskazanie podmiotu

wydającego akt. Na przykład nagłówek jednego z aktów wykonawczych do Ustawy z dnia

15

20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jednolity w Dz.U. z 1994 r., nr 19, poz. 70- z

poźn. zmianami) przedstawia się następująco:” Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27

czerwca 2000 r. w sprawie wynagrodzeń prokuratorów oraz asesorów i aplikantów

prokuratury.”

Tekst normatywny ustaw o szczególnej doniosłości społecznej może być poprzedzony

preambułą. Tekst konstytucji są poprzedzone wstępami. Jest to jednak sytuacja

wyjątkowa, jeśli chodzi o ustawy zwykłe. Akt normatywny ze swej istoty nie powinien

bowiem zawierać sformułowań , które nie służą wyrażaniu treści normatywnych ( a więc

na przykład apeli, postulatów, żądań).

Przykładem preambuły może być wstęp do Ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o

planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania

ciąży (Dz.U. nr 17, poz.78):” Uznając, że życie jest fundamentalnym dobrem człowieka, a

troska o życie i zdrowie należy do podstawowych obowiązków państwa, społeczeństwa i

obywatela, stanowi się, co następuje: […]”.

Wstęp do ustawy nie jest wyodrębniony w tekście normatywnym w postaci artykułu,

paragrafu czy ustępu.

Przed tekstem normatywnym (a więc tekstem składającym się z przepisów prawnych)

w aktach wykonawczych powinno znaleźć się wskazanie tzw. podstawy normatywnej

wydania danego aktu wykonawczego. Na przykład przepisy przytoczonego wyżej

rozporządzenia Rady Ministrów poprzedza wskazanie delegacji ustawowej: „Na

podstawie art. 62 ust.2 w związku z art. 95 i art. 100 ust.1 ustawy o prokuraturze […]

zarządza się, co następuje […]”.

Część normatywna aktu normatywnego składa się z przepisów, w których zawarte są

treści normatywne ( a więc charakterystyka adresata, wzoru zachowania kierowanego do

adresata oraz okoliczności, w których adresat powinien bądź może zachować się zgodnie

ze wzorem zachowania). Przepisy są wyodrębnione graficznie w tekście normatywnym

jako artykuły bądź- w odniesieniu do aktów wykonawczych- paragrafy. Artykuły i

paragrafy mogą być dzielone na ustępy, przy czym w takiej sytuacji każdy ustęp jest

traktowany jako odrębny przepis prawny.

Zdanie rozbudowane, składające się z większej liczby słów bądź wyrażeń podatnych na

wyliczanie ( systematyzację), można podzielić dalej na punkty, punkty zaś na litery.

Punkty oraz litery nie zawierają odrębnych przepisów, stanowią jedynie część

rozbudowanego przepisu ujętego jako artykuł, paragraf bądź ustęp.

Przykład:

16

Przykładem prostej redakcji przepisu prawnego może być przepis art. 415 ustawy z dnia

23 kwietnia 1964 r.- Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz.93 – z póżn. zm.): „ Kto z winy

swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”.

Rozbudowaną redakcją odznacza się natomiast np.: przepis art. 81 § 2 tejże ustawy: „

Czynność prawna ma datę pewną także w wypadkach następujących:

1) w razie stwierdzenia dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym

- od daty dokumentu urzędowego;

2) w razie umieszczenia na obejmującym czynność dokumencie jakiejkolwiek wzmianki

przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego albo przez

notariusza – od daty wzmianki”.

Akty normatywne zawierają z reguły kilkanaście- kilkadziesiąt przepisów prawnych. Akty

o znacznie większej liczbie przepisów podlegają bardziej rozbudowanej systematyzacji

wewnętrznej , grupującej przepisy według określonych kryteriów w pewne większe

zespoły: rozdziały, działy, tytuły. W aktach normatywnych o charakterze kodeksu tytuły

można jeszcze grupować w księgi a księgi łączyć w części. Taką właśnie rozbudowaną

strukturą wewnętrzną odznaczają się w polskim systemie prawnym kodeks cywilny,

kodeks postępowania cywilnego, kodeks karny, kodeks postępowania karnego, kodeks

postępowania administracyjnego itp.

Od strony zawartości treściowej poszczególnych przepisów można je podzielić na

przepisy merytoryczne ( ogólne i szczegółowe), przepisy dostosowujące, przejściowe i

zmieniające oraz przepisy końcowe.

Przepisy merytoryczne ogólne – dotyczą przede wszystkim zakreślenia ram regulacji

normatywnej zawartej w danym akcie normatywnym. Obejmują one ponadto regulację

pewnych kwestii wspólnych dla wszystkich przepisów zawartych w przepisach

szczegółowych ( w tym tzw. zasady danej regulacji normatywnej), a także tzw. część

słowniczkową, tj., definicje legalne oraz objaśnienia stosowanych w akcie normatywnym

skrótów.

Przykładem przepisu szczegółowego jest przepis art. 683 Kodeksu cywilnego: „

Najemca lokalu powinien stosować się do porządku domowego, o ile ten nie jest

sprzeczny z uprawnieniami wynikającymi z umowy; powinien również liczyć się z

potrzebami innych mieszkańców i sąsiadów”.

Przepisy szczegółowe dotyczą ponadto kwestii ustrojowych związanych z powołaniem

do życia i funkcjonowaniem organów (instytucji), przed którymi można dochodzić swoich

uprawnień bądź egzekwować ciążące na innych podmiotach obowiązki. Przepisy

17

szczegółowe regulują również procedury postępowania przed takimi organami. Swoistym

rodzajem przepisu szczegółowego jest przepis karny, określający zasady pociągania do

odpowiedzialności karnej za popełnienie danego czynu zabronionego. Przepis taki może

być zawarty jedynie w akcie normatywnym o mocy ustawy.

Przepisy dostosowujące, przejściowe i zmieniające nie muszą być zawarte w każdym

akcie normatywnym. Ich istotą jest bowiem regulowanie kwestii powstających w sytuacji

wkraczania nowego aktu normatywnego w zakres regulacji jakichś obowiązujących dotąd

aktów normatywnych. Kwestie tą mogą dotyczyć dostosowania dotychczas

obowiązującego stanu prawnego do nowego stanu, wprowadzanego nowym aktem

normatywnym, a także wpływu nowego prawa na stosunki powstałe pod działaniem

prawa dotąd obowiązującego. W przepisach tych normuje się w szczególności: sposób

zakończenia postępowania w sprawach będących w toku rozpatrywania; zakres

zastosowania nowych przepisów do uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem

dotychczasowego prawa; okres utrzymania w mocy instytucji prawnych, znoszonych

przez nowe prawo; kwestię utrzymania w mocy dotychczasowych przepisów

wykonawczych do czasu zastąpienia ich nowymi.

Jako przykład przepisu przejściowego może służyć art. 74 ust. 1 Ustawy z dnia 29

sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. nr 140, poz. 938): „ Do czasu

wydania przepisów wykonawczych przewidzianych w niniejszej ustawie zachowując moc

dotychczasowe przepisy wykonawcze, o ile nie są sprzeczne z przepisami tej ustawy”. W

większości aktów normatywnych przepisy przejściowe nie są wyodrębnione, występując

łącznie z przepisami końcowymi; w części aktów normatywnych nie występują one w

ogóle.

Przepisy końcowe dotyczą uchylenia przepisów aktów normatywnych dotychczas

obowiązujących (bądź nawet całych aktów normatywnych) oraz określają moment

wejścia danego aktu normatywnego w życie.

Podpis osoby upoważnionej jest ostatnim elementem składowym aktu normatywnego. W

każdym systemie prawnym obowiązują normy określające, kto i w jakim trybie powinien

złożyć podpis pod danym aktem normatywnym. W polskim systemie prawnym

podpisywanie ustaw należy do kompetencji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ;

uchwały i rozporządzenia Rady Ministrów podpisuje Prezes Rady Ministrów, zaś

rozporządzenia i zarządzenia ministrów –odpowiedni ministrowie; rozporządzenia i

zarządzenia Prezydenta podpisuje sam Prezydent, przy czym w odniesieniu do niektórych

18

aktów normatywnych Prezydenta wymagana jest tzw. kontrasygnata właściwego ministra;

uchwały Sejmu bądź Senatu podpisywane są przez marszałka odpowiedniej izby

parlamentu itd. Bez podpisu osoby upoważnionej akt normatywny nie może zostać

ogłoszony a tym samym nie może nabrać mocy obowiązującej.

Budowa aktu normatywnego (ustawy)

BUDOWA USTAWY

CZ

ĘŚĆ

TYTU

Ł

- rodzaj aktu

USTAWA

NIENORMATYWNA

- data uchwalenia

z dnia 12 wrze

śnia 1990 r

- og

ólne określenie przedmiotu ustawy

o szkolnictwie wy

ższym

WST

ĘP

- stanowi cz

ęść fakultatywną ustawy

(preambu

ła) - występuje w aktach o szczególnej doniosłości społeczno-politycznej

okre

ślając podstawowe cele ich ustanowienia (ratio legis)

Przepisy og

ólne

CZ

ĘŚĆ

- zakres przedmiotowy ustawy

NORMATYWNA - zakres podmiotowy ustawy

- postanowienia wsp

ólne dla przepisów zawartych w ustawie

- obja

śnienia użytych w ustawie określeń i skrótów ( tzw. definicje legalne)

Przepisy szczeg

ółowe *

- przepisy prawa materialnego ( wyznaczaj

ą wzory zachowań adresatom norm

prawnych)

- przepisy ustrojowe ( przepisy o organach- ich tworzeniu, organizacji, kompetencjach)

- przepisy proceduralne ( przepisy o post

ępowaniu przed organami)

- przepisy o odpowiedzialno

ści karnej ( w przypadku tzw. szczególnych ustaw karnych)

Przepisy zmieniaj

ące, dostosowujące i przejściowe

- umo

żliwiają adresatom norm prawnych przystosowanie się do nowej regulacji oraz

rozwi

ązują kolizje intertemporalne

Przepisy ko

ńcowe

- przepisy uchylaj

ące inne akty normatywne ( w całości bądź ich poszczególne

przepisy)

-

przepisy o wejściu ustawy w życie

- przepisy o wyga

śnięciu mocy ustawy ( w przypadku ustaw obowiązujących

okresowo- tzn. ustaw epizodycznych)

Podpis osoby upowa

żnionej

(Prezydent RP)

19

* Przedstawiony model układ przepisów szczegółowych dotyczy zwłaszcza większości ustaw zwykłych,

z wyjątkiem regulacji kodeksowych ( tu ze względu na komunikatywność tekstu normatywnego poszczególne

rodzaje przepisów szczegółowych z reguły wyłącza się do odrębnych ustaw ustrojowych bądź

proceduralnych).

Opracowanie: Eliza Prokop

Andrzej Korybski, Leszek Leszczyński, Antoni Pieniążek „ Wstęp do prawoznawstwa”

OGŁASZANIE AKTÓW NORMATYWNYCH

W praktyce prawniczej podstawową kwestią przy ustalaniu, czy dana norma obowiązuje, jest

ustalenie obowiązywania tej normy w czasie. Punktem wyjścia przy ustalaniu początkowego

momentu obowiązywania normy jest, stwierdzenie iż akt normatywny, z którego norma ta

została odkodowana, został należycie ogłoszony i wszedł w życie. Należyte ogłoszenie aktu

normatywnego powszechnie obowiązującego jest niezbędną przesłanką jego wejście w życie.

Podstawową formą ogłaszania aktów normatywnych w państwach współczesnych jest ich

urzędowa publikacja. Przez ogłoszenie aktu normatywnego należy rozumieć – w sensie

formalnym- urzędowe podanie treści tego aktu jego adresatom, przy użyciu formy ogłoszenia

wynikającej z norm prawa obowiązującego. Poza publikacją urzędową, jako dominującą

formą ogłaszania aktów normatywnych, dopuszcza się niekiedy także inny sposób ogłaszania

( na przykład stosowanie komunikatów urzędowych przekazywanych adresatom bezpośrednio

przez upoważnionego urzędnika państwowego, obwieszczeń).

Od ogłoszenia aktu normatywnego w sensie formalnym należy odróżnić pewne sposoby

rzeczywistego upowszechniania wiadomości o prawie obowiązującym (poprzez środki

masowego przekazu, edukację szkolną, wychowanie w rodzinie, nieformalne kontakty

międzyjednostkowe itp.) Takie sposoby ogłaszania aktów normatywnych nie są traktowane

jako ogłoszenie urzędowe, stanowiące przesłankę wejścia aktów w życie.

Należyte ogłoszenie aktu normatywnego w urzędowym dzienniku publikacyjnym powoduje

także inne skutki prawne: ogłoszony tekst prawny staje się mianowicie tzw. tekstem

autentycznym. Tekst taki stanowi wzorzec dla tekstów danych aktów normatywnych

opublikowanych także w inny sposób ( a więc na przykład dla tekstu konstytucji czy

kodeksów, publikowanych przez wydawnictwa prawnicze w celu wyposażenia praktyków

prawa oraz studentów prawa w niezbędne źródła normatywne).

Moment ogłoszenia aktu normatywnego powszechnie obowiązującego, równoznaczny z

datą wydania urzędowego dziennika publikacyjnego ( umieszczoną w nagłówku danego

numeru dziennika), rozstrzyga o ustaleniu momentu wejścia w życie danego aktu. Od tego

20

momentu liczy się bowiem- jeśli ustawodawca nie postanowił, iż dany akt wchodzi w życie z

momentem jego ogłoszenia- okres niezbędny dla przygotowania adresatów do wejścia

nowego prawa, zwykle precyzyjnie przez ustawodawcę ustalony ( okres tzw. vacatio legis).

Ogłaszanie aktów normatywnych z mocą wsteczną jest w państwie prawnym dopuszczalne

jedynie w wyjątkowych sytuacjach nienaruszających zasady państwa prawnego. Należą do

nich zwłaszcza sytuacje zmniejszania ciężarów nałożonych na adresatów prawa przez

dotychczas obowiązujące prawo bądź zwiększania ich korzyści. Przełamanie zasady lex retro

non agit jest możliwe także w odniesieniu do aktów normatywnych ustanawiających

odpowiedzialność prawną za popełnione już zbrodnie przeciw ludzkości (zbrodnie

ludobójstwa).

Inne zasady dotyczą wejścia w życie tzw. aktów wewnętrznie obowiązujących ( aktów

normatywnych kierownictwa wewnętrznego), narzucających pewne obowiązki bądź

przyznających pewne uprawnienia osobom, organom oraz instytucjom podlegającym władz

danego zwierzchnika ( a więc na przykład pracownikom oraz studentom danej uczelni,

podlegającym władzy senatu, rektora oraz innych organów zarządzających poszczególnymi

placówkami wchodzącymi w skład uczelni). Takie uchwały bądź zarządzenia wchodzą w

życie z momentem ich wydania ( chyba że sam organ wydający akt postanowił inaczej), a nie

ogłoszenia.

Urzędowymi dziennikami publikacji aktów normatywnych w Rzeczypospolitej

Polskiej są: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej ( w skrócie Dz.U.), Dziennik

Urzędowy Monitor Polski ( w skrócie: MP), a także resortowe (ministerialne) oraz

wojewódzkie dzienniki urzędowe.

W Dzienniku Ustaw publikuje się ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy oraz

rozporządzenia wydawane przez uprawnione do tego organy na podstawie delegacji

ustawowej. Ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw podlegają również ratyfikowane umowy zawarte

między Rzeczypospolitą Polską a innymi państwami, oświadczenia rządowe w sprawie mocy

obowiązujących tych umów oraz akty Prezydenta ratyfikującego umowy międzynarodowe. W

świetle obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Dziennik Ustaw jest jednym

urzędowym dziennikiem publikacyjnym, w którym publikowane są akty normatywne

powszechnie obowiązujące o zasięgu ogólnokrajowym.

Mogą być w nim również publikowane inne akty normatywne, jeśli tak przewidują

szczególne przepisy ustawowe. Poza aktami normatywnymi publikacji w Dzienniku Ustaw

21

podlegają także uchwały Trybunału Konstytucyjnego ustalające powszechnie obowiązującą

wykładnie ustaw, obwieszczenia zawierające sprostowanie błędów, teksty jednolite aktów

normatywnych opublikowanych uprzednio w Dzienniku Ustaw. Obowiązuje zasada, że akty

normatywne ogłoszone w Dzienniku Ustaw wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich

ogłoszenia, chyba że ustawodawca zawarł w przepisach końcowych tych aktów inne

postanowienia w kwestii wejścia w życie.

W Monitorze Polskim ogłoszeniu podlegają uchwały Sejmu i Senatu, uchwały Rady

Ministrów, a także zarządzenia naczelnych organów państwowych i urzędów centralnych,

wydane w celu wykonania ustaw bądź rozporządzeń z mocą ustawy i z powołaniem się na

zawarte w nich upoważnienia mogą tu być publikowane również akty innych organów i

urzędów państwowych, o ile wymóg ich publikacji w Monitorze Polskim wynika z

obowiązującej ustawy. Monitor Polski jest urzędowym dziennikiem publikacyjnym w

stosunku do aktów normatywnych pochodzących od naczelnych i centralnych organów

państwowych, niemających charakteru aktów normatywnych powszechnie obowiązujących.

Zarówno Dziennik Ustaw, jak i też Monitor Polski są wydawane przez Prezesa Rady

Ministrów, któremu służy prawo decydowania, czy dany akt normatywny spełnia wymogi

jego publikacji w jednym ze wskazanych dzienników.

Akty normatywne pochodzące od naczelnych organów państwowych oraz urzędów

centralnych nie podlegające obowiązkowi publikacji w Monitorze Polskim są publikowane w

odpowiednim dzienniku resortowym jako służbowym organie publikacyjnym szefa resortu

(ministerstwa bądź centralnego urzędu), wydawanym za zezwoleniem Prezesa Rady

Ministrów. Publikowane w dziennikach resortowych akty normatywne powinny mieć

charakter aktów kierownictwa wewnętrznego.

Większość aktów normatywnych zawierających przepisy tzw. prawa miejscowego

(a więc prawa powszechnie obowiązującego, wydawanego przez wojewodów

i obowiązującego na terenie zarządzanych przez nich województw) oraz aktów

normatywnych zawierających przepisy tzw. gminne ( tj. przepisy pochodzące od gminnych

organów samorządu terytorialnego) jest publikowana w odpowiednich wojewódzkich

dziennikach urzędowych (na przykład w Dzienniku Urzędowym Województwa Lubelskiego).

Dzienniki te są wydawane przez wojewodów, nakład zaś poszczególnych wydań powinien

być tak ustalony, aby były one powszechnie dostępne.

Od chwili uzyskania przez Rzeczypospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej moc

22

Powszechnie obowiązującą na terytorium państwa polskiego mają także akty normatywne

Unii Europejskiej (rozporządzenia i dyrektywy). Są one publikowane w Dzienniku

Urzędowym Unii Europejskiej . Prawo Unii Europejskiej nie przewiduje obowiązku

publikacji prawa wspólnotowego w krajowych dziennikach urzędowych. Dla nabycia przez

nią mocy obowiązującej w państwach członkowskich wystarczy zatem ich publikacja w

Dzienniku Urzędowym UE.

Ogłaszanie aktów normatywnych w dziennikach publikacyjnych:

NAZWA

DZIENNIKA

ORGAN

WYDAJĄCY

DZIENNIK

OGŁOSZENIU PODLEGAJĄ

Dziennik

Ustaw

Rzeczypospolitej

Polskiej

Prezes Rady

Ministrów

1. konstytucja

2. ustawy

3. rozporządzenia z mocą ustawy wydawane przez

Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

4. rozporządzenia wykonawcze

5. teksty jednolite aktów określonych w pkt.1-4

6.orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące

aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw.

7. ratyfikowane umowy międzynarodowe

8. uchwały Rady Ministrów uchylające rozporządzenia

ministra

Dziennik

Urzędowy

Rzeczypospolitej

Polskiej

Monitor

Polski

Prezes

Rady

Ministrów

1. zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

wydane na podstawie ustawy.

2. uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady

Ministrów wydane na podstawie ustawy

3. teksty jednolite aktów określonych w pkt. 1 i 2

4. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące

aktów normatywnych ogłoszonych w Monitorze

Polskim lub aktów normatywnych, które nie były

ogłoszone

23

5. umowy międzynarodowe zatwierdzane przez Radę

Ministrów

6. uchwały Zgromadzenia Narodowego

7. uchwały Sejmu

8. uchwały Senatu

Dzienniki

Urzędowe

Ministrów

Resortowych

oraz

dzienniki

urzędowe

urzędowych

centralnych

właściwy

minister

resortowy,

odpowiednio-

kierownik

urzędu

centralnego

1. akty normatywne organu wydającego dziennik

urzędowy

2. uchwały Rady Ministrów uchylające zarządzenia

ministra wydającego dziennik urzędowy.

3. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach

aktów normatywnych, o których mowa w pkt. 1 i 2

Wojewódzkie

dzienniki

urzędowe

wojewoda

1. akty prawa miejscowego stanowione przez wojewodę

i organy administracji niezespolonej

2. akty prawa miejscowego stanowione przez sejmik

województwa. Organ powiatu oraz organ gminy,

w tym statuty województwa, powiatu i gminy

3. statuty związków międzygminnych oraz statuty

związków powiatów

4. akty Prezesa Rady Ministrów uchylające akty prawa

miejscowego stanowione przez wojewodę i organy

administracji nie zespolonej

5. wyroki sądu administracyjnego uwzględniające skargi

na akty prawa miejscowego stanowionego przez

wojewodę i organy administracji nie zespolonej,

organ samorządu województwa, organ powiatu i organ

gminy

Opracowanie: Eliza Prokop

Andrzej Korybski „Wstęp do prawoznawstwa”

24

TWORZENIE PRAWA

STOSOWANIE PRAWA

Stosowanie prawa polega na podejmowaniu przez kompetentny organ państwa wiążących,

indywidualnych i konkretnych decyzji prawnych na podstawie obowiązujących norm

prawnych.

Organ państwowy jest kompetentny, jeżeli w systemie prawnym znajduje się norma

upoważniająca ten organ do działania w określonych okolicznościach. Kompetencja

udzielana organom państwowym oznacza, iż organ jest zarówno upoważniony jaki i

zobowiązany do działania.

Decyzja stosowania prawa jest decyzją indywidualną i konkretną, ponieważ skierowana jest

do określonego, indywidualnie wyodrębnionego i możliwego do zidentyfikowania adresata

oraz dotyczy konkretnej sytuacji, określonej jako jednorazowa ( np.: naprawienie szkody) lub

jako trwająca przez jakiś czas.

Decyzje stosowania prawa podejmowane są na podstawie obowiązujących norm

prawnych. Normy te mogą być sformułowane w przepisach aktu normatywnego lub też mogą

wynikać z decyzji precedensowych.

Proces stosowania prawa jest procesem odrębnym od procesu tworzenia prawa. Procesy te

zachodzą na siebie jedynie w przypadku powstawania prawa w systemie common law,

bowiem decyzja „ prawodawcza” jest fragmentem rozstrzygnięcia w konkretnej sprawie.

Od pojęcia stosowania prawa odróżnia się zwykle pojecie przestrzegania prawa oraz

pojecie realizacji prawa. Przestrzeganie prawa oznacza zastosowanie się przez adresata

normy prawnej do znajdujących się w dyspozycji normy prawnej do znajdujących się w

dyspozycji normy prawnej zakazów i nakazów.

25

RODZAJE STOSOWANIA PRAWA

Stosowanie prawa odbywa się w ramach dwóch typów organów państwowych:

a) organy sądowe np.: sądy powszechne,

b) podmioty wykonujące zadania administracji państwowej ( np.:

samorząd gospodarczy).

W związku z wyodrębnieniem obu grup tych podmiotów wyróżnić można dwa podstawowe

rodzaje stosowania prawa:

a) sądowe stosowanie prawa

b) administracyjne stosowanie prawa

Paradygmatem, czyli modelowym punktem odniesienia dla procesów stosowania prawa jest

jednak typ sądowy jego stosowania. Rozszerzenie drogi sądowej tzn. obejmowanie

możliwością odwołania się do sądu w coraz szerszym zakresie, oraz poddanie decyzji

administracyjnych kontroli sądowej ( sądów administracyjnych lub sadów powszechnych)

powoduje, że w ostateczności wiążąca dla adresata normy prawnej jest prawomocna decyzja

sądowa.

W obu typach stosowania prawa adresat ma możliwość odwołania się od decyzji, w

stosunku do której zgłasza bądź formalne bądź merytoryczne zastrzeżenia . W typie

administracyjnym, poza odwołaniem do organu wyższego stopnia, służy mu odwołanie do

sądu administracyjnego, który bada legalność podjęcia takiej decyzji. W typie sądowym,

odwołanie może nastąpić w ramach systemu sądowego nadzoru judykacyjnego (rewizja lub

apelacja) kończącego się zazwyczaj ograniczoną możliwości wniesienia kasacji lub skargi

konstytucyjnej ( zarzut podjęcia decyzji na podstawie przepisu prawnego nie zgodnego z

konstytucją). Obecnie doszła jeszcze jedna możliwość odwołania się pod pewnymi

warunkami do sądu międzynarodowego ( np.: Komitet Praw Człowieka w Genewie,

Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu), pod zarzutem naruszenia poprzez

decyzję organu państwowego praw człowieka wyrażonych w międzynarodowych paktach i

konwencjach.

Reasumując należy uznać iż typ sądowy stosowania prawa jest typem modelowym dla

praktyki prawniczej.

26

MODEL DECYZYJNY SĄDOWEGO STOSOWANIA PRAWA

Proces stosowania prawa układa się w ciąg podejmowanych na podstawie określonych

rozumowań prawniczych decyzji, które prowadzą do podjęcia decyzji finalnej (orzeczenia,

wyroku, postanowienia, uchwały itp.) oraz do jej uzasadnienia.

Na proces sądowego stosowania prawa składa się klika rodzajów działań i rozumowań,

kończących się wydaniem decyzji cząstkowych. Należą do nich:

1. decyzja ustalająca stan faktyczny sprawy,

2. decyzja walidacyjna (ustalająca podstawę normatywną decyzji stosowania prawa),

3. decyzja interpretacyjna (ustalająca znaczenie odkodowanej z przepisu prawnego normy

prawnej),

4.decyzja subsumpcyjna lub kwalifikująca (ustalająca „podciągniecie” ustalonego stanu

faktycznego pod zinterpretowaną podstawę normatywną decyzji),

5.decyzja ustalająca konsekwencje prawne wystąpienia danego stanu faktycznego

(zastosowanie normy sankcjonującej)

6. uzasadnienie decyzji stosowania prawa

Powyższy model procesu sadowego stosowania prawa nie oznacza, że wszystkie wyróżnione

wyżej rozumowania i decyzje występują w rzeczywistości jedna po drugiej. W szczególności

pierwsze trzy typy decyzji zachodzą na siebie w ciągu czasowym w tym sensie, iż są

ustalane w procesie stosowania norm w zasadzie równocześnie.

Ustalenie i wyjaśnienie wstępnych elementów stanu faktycznego pozwala ustalić jaka norma

(reguła) będzie normatywną podstawą decyzji, chociaż może zachodzić potrzeba korekty

takiego ustalenia. Postępujące w toku procesu ustalenie poszczególnych, coraz to nowych i

bardziej szczegółowych elementów stanu faktycznego wpływa także na proces interpretacji

żródła normatywnej podstawy decyzji. Jako reguła występuje tu sytuacja zawężenia

zainteresowania normą do tych elementów jej dyspozycji, które wiążą się z ustalanym właśnie

stanem faktycznym. Może jednak się zdarzyć, że wydobywa się z normy te elementy

dyspozycji, które przy innym stanie faktycznym nie były brane pod uwagę np.: rozważania

doktryny.

Dopiero wprowadzenie trzech pierwszych decyzji w procesie pozwala na zestawienie

stanu faktycznego ze zinterpretowaną normą ( podstawą decyzji) na etapie subsumpcji oraz

27

dokonanie kwalifikacji w postaci ustalenia konsekwencji prawnych wystąpienia danego stanu

faktycznego.

Taki przebieg nie zawsze ma miejsce w przypadku decyzji administracyjnych. W

szczególności można znaleść sytuacje, w których nie ma typowego ustalania stanu

faktycznego oraz subsumpcji, a decyzja płynie wprost z normy o charakterze zadaniowym.

Np. w toku realizacji planu zagospodarowania przestrzennego, może mieć miejsce wydanie

decyzji wywłaszczeniowej. Treść decyzji ustalającej konsekwencje ( wywłaszczenie) nie

wynika tu z zestawienia stanu faktycznego i normy, lecz jest wprost wykonaniem zadania

nałożonego na organ administracyjny przez normę prawną, upatrującą w takiej a nie innej

decyzji realizację celu prawodawczego (odpowiedniego ukształtowania przestrzeni).

USTALENIE FAKTÓW W PROCESIE STOSOWANIA PRAWA

Ażeby mogło dojść do rozstrzygnięcia jakiejś sprawy w procesie stosowania prawa, trzeba

ustalić fakty istotne dla rozstrzygnięcia tej sprawy ( ustalić tzw. stan faktyczny) oraz ustalić

podstawę prawną rozstrzygnięcia.

Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa bywa nazwane w języku prawnym i

prawniczym postępowaniem dowodowym. Np. art. 235 Kodeksu postępowania cywilnego

stanowi: postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym, chyba że sprzeciwia

się temu charakter dowodu…Niekiedy postępowanie tego rodzaju określa się słowem

„dowód” mając na myśli właśnie zespół określonych czynności, które przeprowadza organ

stosujący prawo w celu ustalenia faktów, np. art. 227 powołanego powyżej kodeksu stanowi:

Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znacznie. Wreszcie

słowo „dowód” bywa tez używane w znaczeniu określonej informacji, np. według art. 233

ust. 1 cytowanego kodeksu: Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego

przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.

Przez ustalenie faktów rozumie się uznanie za prawdziwe zdań, które głoszą, że tak a

tak jest albo tak było. Czynności tego rodzaju mogą być dokonywane prze różne podmioty.

Ustala się fakty w postępowaniu naukowym, w procesie sadowym, w procesie wydawania

decyzji administracyjnych. Ustalenie faktów, którego dokonuje podmiot w procesie

stosowania prawa, przypomina najbardziej ustalanie faktów przez historyka; w obu

przypadkach chodzi najczęściej o ustalenie, że tak a tak było, a źródłem tego ustalenia są

dokumenty, relacje świadków, oględziny podmiotów. Miedzy poznaniem naukowym

( odnoszonym tu do postępowania historyka) a poznaniem w procesie stosowania prawa, w

szczególności poznaniem sądowym, zachodzą jednak istotne różnice. Oto niektóre z nich:

28

1. Ustalenie faktów jest zawsze pewną czynnością intelektualną. Ażeby jej dokonać, trzeba

dysponować wiedzą i umiejętnością sprawnego myślenia. Ustalanie faktów w procesie

stosowania prawa ma charakter oficjalny, jest aktem, w którym autorytatywnie

stwierdza się, że tak a tak jest czy było, podczas gdy poznanie w nauce ma charakter

jedynie poznawczy.

2. Ażeby oficjalnie ustalić fakty w procesie stosowania prawa, trzeba mieć upoważnienie

przyznane przez normy systemu; takie upoważnienie uzyskuje np. sąd czy organ

administracji. Krąg podmiotów, które mogą ( w sensie „są upoważnione”) dokonać aktów

poznania, jest wiec wyznaczony przez prawo, podczas gdy w innych dziedzinach

poznawać może każdy, kto ma odpowiednie przygotowanie intelektualne, a także

możliwości faktyczne, np. dostęp do źródeł poznania czy do aparatury badawczej.

3. W procesie stosowania prawa ustala się nie wszystkie istotne fakty, ale jedynie te, które

są potrzebne do rozstrzygnięcia rozważanej sprawy.

4. Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa musi się odbywać w sposób wyznaczony

przez przepisy procedury, np.: przepisy kodeksu postępowania karnego, kodeksu

postępowania cywilnego czy kodeksu postępowania administracyjnego. Przepisy te np.

zakazują korzystać z pewnych żródeł informacji, formułują tzw. domniemania prawne

nakazujące uznawać jakieś fakty za udowodnione ze względu na to, że wykonano jakieś

inne fakty.

5. Organ stosujący prawo jest obowiązany rozstrzygnąć każdą sprawę ostatecznie, a to ze

względu na rolę społeczną, jaką ma spełniać. Dokonywane przez niego ustalenie stanu

faktycznego musi więc mieć charakter stanowczy ( np.: musi stanowczo rozstrzygać, czy

wydarzył się wypadek samochodowy, w następstwie którego powód poniósł szkodę, czy

oskarżony dokonał zarzucanego mu czynu). W poznaniu naukowym natomiast można

poprzestać na wykazaniu, że prawdopodobne są alternatywne stany faktyczne, można

poprzestać na postawieniu hipotez wyjaśniających, jakieś stwierdzone fakty, czy ręcz

stwierdzić, że brak podstaw do ustalenia jakiegoś stanu faktycznego.

6. Rozstrzygnięcia finalne w procesie stosowania prawa, od których przepisy prawne nie

przewidują odwołania, są rozstrzygnięciami prawomocnymi formalnie. Oznacza to, ze

są one w zasadzie niepodważalne, nawet jeśli okazałoby się, że opierają się na błędnym

ustaleniu stanu faktycznego. Jedynie wyjątkowo przepisy prawne przewidują możliwość

zakwestionowania prawomocnego orzeczenia, co następuje w formie wznowienia

postępowania w danej sprawie. Zasadą jest jednak, że orzeczenie prawomocne korzysta z

29

powagi rzeczy osadzonej ( res iudicata- tj. rzecz osądzona) i nie jest dopuszczalne, by w

tej samej sprawie po raz drugi toczyło się postępowanie (prawomocność materialna).

Rozwiązanie tego rodzaju jest dyktowane potrzebą zakończenia toczącej się sprawy,

rozstrzygnięcia konfliktu istniejącego miedzy stronami postępowania i wprowadzenia stanu

pewności w stosunkach prawnych. Nie służyłoby realizacji tych celów prawo kwestionowania

przyjętych w danej sprawie rozstrzygnięć i niekończące się rozstrząsanie tej samej sprawy.

W postępowaniu naukowym, w którym wartość prawdy nie ustępuje przed innymi

wartościami, dopuszcza się kwestionowanie poczynionych ustaleń, negowanie uzyskanych

wyników czy nawet powrót do wcześniej głoszonych tez, ilekroć ustali się nowe fakty.

Rozstrzygnięcia podejmowane w procesie stosowania prawa powinny opierać się na

ustaleniach faktycznych, które są zgodne z rzeczywistością. Zasadę tę nazywa się zasadą

prawdy materialnej (obiektywnej). Postępowanie zmierzające do ustalenia faktów jest

współcześnie tak zorganizowane, by ową „prawdę materialną” ustalić. Niekiedy jednak

pracodawca decyduje się na ochronę innych dóbr, które uważa się za szczególnie cenne.

Wszystkie wymienione wcześniej przykładowo swoiste cechy ustalania faktów w procesie

stosowania prawa dają się uzasadnić doniosłymi racjami etycznymi, społecznymi czy

prakselogicznymi, choć ich wprowadzenie może utrudnić dochodzenie do prawdy

materialnej.

Chroniąc zaufanie w stosunkach rodziny na dramatyczne wybory moralne, pracodawca

przewiduje prawo odmowy zeznań. Przysługuje ono osobom najbliższym oskarżonemu, np.:

małżonkowi, rodzicom, dzieciom, choć osoby te mogłyby być cennymi informatorami w

toczącym się postępowaniu. Chroniąc zaufanie do określonych zawodów ze względu na

doniosłe społeczne role tych zawodów, pracodawca wprowadza tzw. zakazy dowodowe, tzn.

zakazuje przeprowadzić dowód z zeznań obrońcy co do faktów, o których dowiedział się ,

prowadząc sprawę czy udzielając porady prawnej, a także z zeznań duchownego co do

faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi.

30

Przedmiot postępowania dowodowego

Ze względu na to, że poznanie faktów w procesie stosowania prawa ma dostarczyć podstaw

rozstrzygnięcia danej sprawy, przedmiotem poznania czyni się w tym procesie jedynie fakty

mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.

Proces poznawania faktów powinien przy tym przebiegać sprawnie i dlatego prawodawca

decyduje, że zaistnienia pewnych faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy w ogóle nie

potrzeba wykazywać. I tak np. przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują, że

fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu ( art. 228 ust.1). Fakty takie nazywa się

faktami notoryjnymi i należą do nich np.: bezsporne wydarzenia historyczne, położenie

geograficzne miast itp.

Dowodu nie wymagają także fakty znane sądowi urzędowo do których należy np.: termin,

w którym sąd wszczął w danej sprawie postępowanie.

Zgodnie z art. 299 powoływanego wyżej kodeksu: dowodu nie wymagają również fakty

przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi

wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy.

W odróżnieniu od faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, przedmiotem

postępowania dowodowego nie jest prawo, tzn. treść norm prawnych oraz to, czy normy te

obowiązują. W procesie stosowania prawa obowiązuje bowiem zasada iura novit curia ( tj.

sąd zna prawo). Od zasady tej przewiduje się nieliczne wyjątki: przedmiotem ustalenia w

postępowaniu dowodowym może być treść prawa obcego i sposób stosowania lub treść

bardzo specjalistycznych norm prawa wewnętrznego np. prawa lotniczego. Ustalając w

dopuszczalnych przypadkach treść prawa, sąd korzysta z opinii biegłych.

Ciężar dowodu

Przepisy prawne regulujące proces ustalania faktów wskazują także, kto ma obowiązek

wykazywać inicjatywę w ustalaniu faktów, dostarczać informacji istotnych do

rozstrzygnięcia sprawy i kto ponosi ujemne następstwa tego, że pewnych faktów nie

wykazano. „Ciężar dowodu” występuje w dwóch podstawowych znaczeniach.

W znaczeniu „formalnym” ( procesowym) mówiąc o ciężarze dowodu, wskazuje się

podmioty, które powinny przejawiać inicjatywę w zbieraniu informacji oraz wykazywać

prawdziwość pewnych twierdzeń. W zasadzie inicjatywę taką powinny przejawiać strony

biorące udział w postępowaniu (np. powód- czyli ten który występuje z określonym

żądaniem do sądu cywilnego i pozwany- ten, od którego powód czegoś żąda).

W znaczeniu materialnoprawnym mówiąc o ciężarze dowodu, określa się, kto ponosi

ujemne konsekwencje tego, że nie wskazano w postępowaniu, iż miały czy mają miejsce

31

jakieś fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Jako zasadę przyjmuje się, że ujemne

konsekwencje niewykazania faktów istotnych dla sprawy ponosi ten, kto na tych faktach

opiera swoje żądanie albo kto odmawia czyjemuś żądaniu, powołując się na pewne fakty.

Inaczej mówiąc, ciężar udowodnienia pewnych faktów w sensie materialnoprawnym

spoczywa na osobie która z tych faktów wywodzi skutki prawne. Np. Jeżeli X żąda od Y

odszkodowania za zniszczoną przez Y rzecz, musi udowodnić, że Y rzecz zniszczył, jeżeli X

żąda od Y zapłacenia zaległego czynszu za okres 4 miesięcy wraz z odsetkami, musi

udowodnić, że Y był zobowiązany do płacenia czynszu w określonej wysokości i że zalega z

jego płaceniem przez okres 4 miesięcy.

Domniemanie prawne

Domniemaniem prawnym ( preasumptio iuris) nazywa się szczególnego rodzaju regułę

dotyczącą wiążącego ustalania faktów sformułowaną w przepisie prawnym ( a więc ustaloną

przez prawodawcę) adresowaną do organu stosującego prawo i nakazującą mu:

a) uznawać za istniejący jakiś stan faktyczny istotny z prawnego punktu widzenia, dopółki

nie zostanie wskazane, że miał czy ma miejsce jakiś stan przeciwny (domniemanie

formalne);

b) uznawać za udowodniony jakiś fakt B, jeżeli w postępowaniu został należycie ustalony

fakt A (domniemanie materialne).

Przykładem domniemania formalnego jest domniemanie niewinności oskarżonego czy

domniemanie, że dziecko urodziło się żywe.

Domniemanie niewinności oskarżonego jest sformułowane w art. 5 ust. 1 Kodeksu

postępowania karnego, który brzmi: Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego

nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu.

Przykładem domniemania materialnego jest domniemanie daty śmierci osób, które utraciły

życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa. Np. jeżeli udowodniono , że kilka

osób utraciło życie podczas niebezpieczeństwa, które im wspólnie zagrażało ( np. schodzącej

lawiny) to organ stosujący prawo jest obowiązany przyznać że osoby te zmarły jednocześnie,

nie czyniąc tego ostatniego faktu przedmiotem dowodu.

Od domniemań prawnych należy odróżnić domniemania faktyczne (praesumptio facti).

Domniemanie faktyczne jest wnioskowaniem, w którym na tej podstawie, że ustalono jakieś

fakty, wnioskuje się, że miały albo mają miejsce jakieś inne fakty.

32

Źródła ustaleń

Ustalając fakty niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy, organ stosujący prawo korzysta z wielu

źródeł informacji. Zaliczamy do nich:

a) zeznania świadków,

b) przesłuchania stron,

c) opinie biegłych,

d) dokumenty,

e) oględziny.

Jeżeli źródłem informacji jest osoba, dowód nazywa się osobowym, jeżeli jest nim rzecz ( np.

dokument), dowód nazywa się rzeczowym

Oględziny- to bezpośrednie zbadanie miejsca ( wizja lokalna), osób (obdukcja) czy

przedmiotu dokonane przez organ stosujący prawo. Często oględziny są poprzedzone

przeszukaniem ( zwanym rewizją) określonych miejsc ( np. mieszkania) czy osoby,

przeprowadzanym po to, by uzyskać określone dowody, np. dokument czy rzecz.

Zasady oceny dowodów

Historycznie wykształciły się dwie podstawowe zasady oceny dowodów:

a) zasada legalnej oceny dowodów,

b) zasada swobodnej oceny dowodów,

Zasada legalnej formalnej oceny dowodów głosi, że dowody mają taką wartość w ustalaniu

faktów, jaką wyznacza im prawo. Normy prawne zatem określają, jakie warunki muszą być

spełnione, aby można było dany fakt uznać za ustalony (udowodniony).

Zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów organy stosujące prawo, rozważając wartość

zgromadzonych dowodów, kierują się swoim przekonaniem, nieskrępowanym ustawowymi

regułami. Swobodna ocena dowodów nie oznacza dowolności. Organ, który rozstrzyga

sprawę, może dać wiarę temu, a nie innemu świadkowi, może opierać się na tych, a nie

innych dokumentach, ale nie innemu świadkowi, może opierać się na tych, a nie innych

dokumentach, ale musi uzasadniać swoją decyzję.

33

Ad 2.

Decyzja walidacyjna, jako decyzja cząstkowa procesu, ustala ważne (obowiązujące) źródło

podstawy normatywnej finalnej decyzji stosowania prawa. W kulturze prawa stanowionego,

podstawa ta jest zazwyczaj wyrażona w przepisach aktu normatywnego. W kulturze prawa

anglosaskiego, podstawa może być wyrażona w przepisach prawnych, ale może także płynąć

z precedensu prawotwórczego.

W sytuacji, gdy podstawą decyzji jest norma sformułowana w obowiązujących

przepisach aktu normatywnego, przepisy te mogą wchodzić albo do aktów normatywnych

prawa państwowego ( wewnętrznego), znajdującego się na poziomie prawa całego państwa

lub prawa lokalnego ( jednostek autonomicznych w państwie federacyjnym lub jednostek

podziału terytorialnego w państwach jednolitych) albo do aktów prawa międzynarodowego

lub ponadnarodowego ( np.: prawa Unii Europejskiej), odgrywających współcześnie coraz

większą rolę w stosowaniu prawa przez organy krajowe.

Korzystanie z przepisów prawnych jako podstawy normatywnej decyzji może wiązać się z

rozstrzyganiem kolizji pomiędzy nimi, prowadzącym do wyboru jednego z kolidujących

przepisów jako takiej podstawy. Kolizje te są zwykle rozstrzygane w oparciu o klasyczne

zasady wypracowane przez doktrynę i praktykę prawniczą. Kolizje hierarchiczne wymagają

zastosowania zasady lex superior, eliminującej przepis o niższej mocy prawnej. Kolizje

czasowe wymagają zastosowania zasady lex posterior, eliminującej przepis wcześniejszy,

jeżeli nie posiada on wyższej mocy prawnej, niż przepis późniejszy. Kolizje zakresowe

natomiast wymagają zasady lex specialis, dający pierwszeństwo przepisowi szczegółowemu

w stosunku do przepisu o charakterze ogólnym.

Może jednak zdarzyć się, że podmiot stosujący prawo nie znajdzie podstawy decyzji w

obowiązujących przepisach prawnych. Z powodu obowiązywania tzw. nakazu podjęcia

decyzji, nie może odmówić orzekania. W takich sytuacjach, gdy występuje luka w prawie,

podmiot stosujący prawo może odwołać się do różnych rozumowań dodatkowych. Może

powołać decyzję na podstawie wnioskowania per analogiam legis ( zaczerpnięcie podstawy

decyzji z innego szczegółowego przepisu obowiązującego, regulującego przypadek podobny),

lub wnioskowania per analogiam iuris ( skonstruowanie dla potrzeb danej decyzji normy

wprowadzonej z zasad systemu prawa lub jego części). Może przeprowadzić wnioskowania

instrumentalne, w ramach których przyjmuje się np.:, że jeżeli dany czyn jest w systemie

prawnych nakazanych, to należy przyjąć, iż nakazany jest także czyn, który jest przyczynowo

34

wystarczający do niezrealizowania zakazu ( reguła instrumentalnego zakazu). Może wreszcie

przeprowadzić wnioskowania a contrario, a maiori ad minus oraz minori ad maius.

Może zdarzyć się także, że decyzja stosowania prawa oparta będzie na wcześniejszej

decyzji stosowania prawa (precedens) lub na normie pozaprawnej, głownie moralnej lub

zwyczajowej. Te ostatnie normy mogą występować jako podstawa decyzji albo wspólnie z

normą prawną (częściej) albo samodzielnie (rzadziej). Zapożyczenie podstawy decyzji z

innego systemu normatywnego ma zwykle miejsce wtedy, gdy sam prawodawca upoważnia

sędziego, zwykle pod pewnymi warunkami, do odwołania się do kryteriów takiej normy.

Ad 3.

DECYZJA INTERPRETACYJNA odnosi się do omówionej wyżej normy jako podstawy

decyzji. Jeżeli norma wprowadzana jest z przepisów prawnych, procesowi interpretacji

podlegają najpierw przepisy, jego poszczególne słowa i zwroty (wykładnia językowa),

następnie, odkodowywana jest reguła jest reguła postępowania (hipoteza i dyspozycja normy

prawnej), zwykle z wielu przepisów, a w końcu ustalany jest jej sens językowy jako pełnej

wypowiedzi, także w oparciu o powiązania z innymi normami systemu ( wykładnia

językowo-logiczna oraz systemowa). Niekiedy istnieje potrzeba ustalenia sensu normy

poprzez odwołanie się do celu pracodawcy ( wykładnia celowościowa) lub (i) do funkcji

normy ( wykładnia funkcjonalna). Występowanie wspomnianych odesłań pozaprawnych (

zasady współżycia społecznego, interes społeczny, społeczno-gospodarcze przeznaczenie

prawa, dobro dziecka itp.) wymaga niekiedy skorygowania tego sensu przez założenie

aksjologiczne, przypisywanie przez sąd takim zwrotom.

Wykładnia praktyczna to wykładnia dokonywana w procesie podejmowania decyzji

stosowania prawa. Różni się ona tym od wykładni autentycznej, legalnej czy doktrynalnej, że

dokonywana jest przy okazji procesu, który kończy się decyzją oraz że musi ona mieć rezultat

pozytywny ( tzw. proceduralny nakaz podjęcia decyzji). Fakt, iż dokonywana jest ona w

procesie decyzyjnym wpływa na jej zakres. Rozumowania interpretacyjne prowadzone są

równolegle do ustalenia stanu faktycznego, w związku z czym można stwierdzić, ze

wykładnia będzie dotyczyć coraz bardziej, w miarę przebiegu procesu, tylko tych elementów

normy, które przydatne są do kwalifikacji tego stanu faktycznego.

Ad 4. DECYZJA SUBSUMPCYJNA

Oznacza zestawienie elementów ustalonego stanu faktycznego z elementami zinterpretowanej

normy, będącej podstawą decyzji stosowania prawa. Zestawienie takie może dać wynik

negatywny ( ustalony stan faktyczny nie mieści się w zakresie normowania, czyli zakresie

35

czynów nakazanych lub zakazanych) oraz w zakresie zastosowania normy ( czyli zakresie

sytuacji, w jakich czyny określonych adresatów były przedmiotem obowiązku). Może dać

także wynik pozytywny, który prowadzi do decyzji ustalającej konsekwencje prawne

(sankcje).

Także w ramach tego rozumowania nie jest tak, że rozumowanie subsumpcyjne

dokonywane jest dopiero po zamknięciu trzech poprzednich rozumowań. Subsumpcja

cząstkowa, w odniesieniu do poszczególnych elementów stanu faktycznego dokonywana jest

wraz lub wkrótce po ich ustaleniu. Natomiast subsumpcja całościowa ustalana jest po

wyjaśnieniu całego stanu faktycznego w ramach danego procesu decyzyjnego.

Ad. 5

DECYZJA USTALANIA KONSEKWENCJI prawnych zakłada pozytywną decyzję

subsumpcyjną, chociaż może się zdarzyć, że sąd odstępuje od wymiaru konsekwencji ( np.: w

przypadku obrony koniecznej wg art. 25 par.3 k.k.). w przypadku gdy zakres normowania

obejmuje czyny nakazane lub zakazane, konsekwencja jest sankcja ( konsekwencja

negatywna). W przypadku gdy zakres normowania obejmuje czyny, do których adresat jest

uprawniony, ustalenie konsekwencji prawnych polega na stwierdzeniu czyjegoś prawa,

któremu może odpowiadać obowiązek wykonania czegoś lub powstrzymania się od działania

przez innego adresata.

W ramach ustalania rodzaju sankcji, sąd ma ograniczone pole wyboru. Pracodawca określa

jaka sankcja ( karna, egzekucyjna czy nieważności) ma być zastosowana. Natomiast w

przypadku sankcji stopniowalnych ( a więc nie w przypadku sankcji nieważności), na

podstawie różnych wskazówek, zazwyczaj pochodzących także od pracodawcy, ustala

wymiar sankcji rodzaju dla konkretnego przypadku.

Ad. 6

UZASADNIENIE DECYZJI stosowania prawa oznacza racjonalizację treści decyzji. Jest

istotnym rozumowaniem procesu, chociaż nie wymaganym w przypadku podejmowania

każdej decyzji stosowania prawa. Kodeksu postępowania cywilnego, karnego czy

administracyjnego normują przypadki kiedy uzasadnienie jest konieczne ( np.: w przypadku

gdy żąda tego strona lub gdy miało miejsce votum separatum, itp.).

Podstawową funkcją uzasadnienia jest przekazanie odbiorców decyzji co do racjonalności,

trafności oraz, zwłaszcza jeśli w procesie wystąpiły elementy aksjologiczne, słuszności

decyzji stosowania prawa. Odbiorcami uzasadnienia nie są tylko adresaci decyzji. Obok tych

ostatnich, argumenty uzasadnienia mogą być skierowane do innych podmiotów stosujących

36

prawo ( aby wskazać wagę argumentacji decyzyjnej i ewentualnie stworzyć precedens), do

instancji odwoławczej ( aby zapobiec uchyleniu decyzji), do środowiska prawniczego ( w

szczególności dotyczy to glosowanych orzeczeń najwyższych instancji sądowych) czy też do

publiczności w sensie szczególnym ( publiczność sali sądowej) czy ogólnym ( publiczność w

sensie społecznego odbioru decyzji) w przypadku spraw, którym towarzyszy szerokie

zainteresowanie.

WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

Zgodnie z Konstytucją wymiar sprawiedliwości , sprawowany przez sądy , powinien być

oparty na czterech podstawowych zasadach.

ZASADY STATUSU PRAWNEGO I ORGANIZACYJNEGO ORGANÓW SĄDOWYCH

ZASADA
WŁAŚCIWOŚCI

Sądy powinny być

Fachowe. Chodzi tu o

obsadę personalną,

określenie kompetencji

rzeczowej sadów oraz

sposobu organizacji

sądów

ZASADA

NIEZALEŻNOŚCI

Zasada ta jest

gwarancją autonomii

sądów i sędziów

względem innych

organów państwowych

i osób

ZASADA

BEZTRONNOŚCI

Zasada ta nakazuje

neutralność

względem

jakichkolwiek

interesów

ZASADA

NIEZAWISŁOŚĆI

Zasada niezawisłości

polega na

podporządkowaniu

sądów wyłącznie

Konstytucji i

ustawą

Postępowanie przed sądem

ZASADY POSTĘPOWANIA PRZED SĄDEM

ZASADA

JAWNOŚCI

POSTĘPOWANIA

ZASADA

DWUINSTANCYJNOŚCI

POSTĘPOWANIA

ZASADA

PUBLICZNEGO

WYROKU

Źródło opracowania (cytaty):

1.

Sławomira Wronkowska „ Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa”

2.

Jolanta Jabłońska-Bonca „ Wstęp do nauk prawnych”

3.

Andrzej Korybski, Leszek Leszczyński, Antoni Pieniążek „ Wstęp do prawoznawstwa”

4.

Andrzej Redelbach „ Wstęp do prawoznawstwa”

5.

Katarzyna Czajkowska- Matosiuk „ Aplikacje prawnicze” tom 1