1

Najnowsza Historia Polski

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

1. Ustrój Polski w latach 1918-1926, założenia, relacje

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

11 XI 1918 roku do Polski powrócił z więzienia w Magdeburgu Józef Piłsudski.

Wszelkie wówczas istniejące siły polityczne wyrażały chęć przekazania mu władzy. Istniały
wówczas: Rada Regencyjna, rząd lubelski Ignacego Daszyńskiego, krakowska Polska
Komisja Likwidacyjna i rady delegatów. 14 XI rozwiązała się Rada, przekazując
równocześnie całą władzę marszałkowi . Po rozmowach z Daszyńskim i jego ustąpieniu
nowy gabinet miał tworzyć socjalista Jędrzej Moraczewski. Jego rząd opierał się o PPS i
lewicę ludową. 22 XI Moraczewski i Piłsudski podpisali dekret stwierdzający, iż Polska jest
republiką i że do zwołania Sejmu Ustawodawczego najwyższą władzę będzie pełnić Piłsudski
jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.

Rząd Moraczewskiego prowadził politykę stabilizacyjną, dokonując największych zmian

w sferze socjalnej. Dalsze jednak wzmacnianie lewicy nie było na rękę Piłsudskiemu. Dążył
on do porozumienia z prawicą, by stworzyć rząd oparty na szerokiej koalicji. Nowy rząd 16 I
1919 utworzył Paderewski. Był to pierwszy rząd uznany przez większość państw
zachodnich.

Przeprowadzono wybory do Sejmu Ustawodawczego. Sejm ten liczył 394 posłów, w

śród których przewagę mieli zwolennicy prawicy i centrum. 20 II 1919 Piłsudski złożył swój
urząd Naczelnika, jednak Sejm znowu mu go nadał do momentu uchwalenia konstytucji.
Tego samego dnia Sejm przyjął tzw. Małą Konstytucję. Przewidywała ona, iż władzę
ustawodawczą sprawował sejm, a naczelnik i rząd sprawuje władzę wykonawczą.

Najważniejszym jednak czynnikiem kształtującym ustrój Polski w latach 1918-1926

była uchwalona 19 III 1921 Konstytucja Marcowa. Przewidywała ona, iż:

• Organami ustawodawczymi miały być Sejm i Senat wybierane co 5 lat w wyborach

powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych

• Głosować mogą ci, którzy ukończyli 21 – Sejm i 30 – Senat. Bierne prawo zaś: 25

Sejm i 40 Senat.

• Władza wykonawcza dla prezydenta i rządu. Prezydent wybierany przez

Zgromadzenie Narodowe (Sejm i Senat) na 7 lat.

• Prezydent reprezentował kraj na zewnątrz
• Prezydent mógł rozwiązać Sejm ale za zgodą 3/5 senatorów
• Rząd odpowiedzialny przed Sejmem
• Votum nieufności dla ministra nie oznaczało dymisji całego rządu
• Inicjatywa ustawodawczą posiadał również rząd
• Sądownictwo niezawisłe i nieusuwalni byli sędziowie
• Sejmowi podlegała Najwyższa Izba Kontroli Państwa
• Do orzekania zgodności aktów z konstytucją powołano Najwyższy Trybunał

Administracyjny

Konstytucja ta była wzorowana na francuskiej. Charakteryzowała się przewagą władzy
ustawodawczej.
2 VIII 1926 Sejm uchwalił tzw. Nowelę Sierpniową, która wprowadzała do konstytucji
następujące zmiany:

• Nadanie prezydentowi prawa rozwiązywania Sejmu i Senatu
• Prezydent mógł wydawać dekrety z mocą ustawy

Nowelizacja ta wzmocniła znacząco urząd prezydenta.

2

2. Polityka zagraniczna Polski w latach 1918-1926

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Polityka Radziecka – największy wpływ miała na nią oczywiście wojna polsko-radziecka,
która rozpoczęła się 4 VIII 1920 ofensywą bolszewicką na teren Polski. Jej kluczowymi
momentami była Bitwa Warszawska z 12-16 VIII oraz 20-26 IX Bitwa Niemeńska. Polacy
odnieśli w nich zwycięstwa czym odparli natarcie bolszewickie. 18 III 1921 podpisano traktat
pokojowy w Rydze, zwany odtąd Traktatem Ryskim. Ustalono w nim wspólną granicę
południowa i wschodnią. Polska uznała wówczas bolszewickie panowanie na Ukrainie.
Polska miała otrzymać zwrot dóbr kulturalnych wywiezionych z Polski po 1772 oraz 30 mln
złotych rubli rekompensaty. Niestety strona Rosji bolszewickiej szybko zaczęła wyłamywać
się z postanowień traktatu. Polska nie otrzymywała sum przyznanych jej w traktacie. Polacy
zapełniali nadal więzienia Czeka a repatriacja postępowała powoli i nie bez oporów. Po
nawiązaniu ścisłej współpracy radziecko-niemieckiej w 1925 doszło do podpisania umowy o
rozstrzygnięciu zatargów granicznych.
Polityka Niemiecka – równie trudne stosunki okazały się być z Niemcami. Nie zrezygnowały
one bowiem, a konkretnie Republika Weimarska, z ziem byłego zaboru pruskiego. Celem
polityki niemieckiej stało się przywrócenie przedwojennego status quo Europie co wymagało
zniszczenia państwa polskiego. Przejawem tego była wprowadzona w 1920 blokada
gospodarcza. W odpowiedzi Polska stosowała bojkot ekonomiczny Prus Wschodnich. 16 IV
1922 Rosja i Niemcy podpisały w Rapallo porozumienie o zawiązanie stosunków
dyplomatycznych, anulowanie wszelkich roszczeń i ścisłej współpracy ekonomicznej i
wojskowej.
Polska a państwa zachodnie – najlepsze stosunki łączyły nas z Francją, która szukała
sojuszników przeciw Niemcom. 19 II 1921 w Paryżu Piłsudski podpisał z przedstawicielami
Francji deklarację o przyjaźni i układ polityczny wraz z konwencją wojskową, która
przewidywała wzajemną pomoc w przypadku napaści Niemiec na którąś ze stron. Gorzej
rzecz się miała z Anglią. Ta zaś chciała utrzymać równowagę sił na kontynencie, a więc nie
na rękę jej było wzmacnianie pozycji Francji. XI 1924 doszło do podpisania protokołu
potwierdzającego ustalenia z Francją z 1921 r. Dyplomacja Polską kierował wówczas
Aleksander Skrzyński.

5 X 1925 rozpoczęła się konferencja w Locarno. Zawarto tam między innymi traktaty
arbitrażowe między Polską, Czechosłowacją a Niemcami, których gwarantem stała się
Francja.
Stosunki z państwami Europy Wschodniej – w 1920 powstała tzw. Mała Ententa czyli
porozumienie Czechosłowacji, Rumunii Serbii, Chorwacji i Słowenii. Nie były skore do
współpracy z Polską, która od zawsze blisko była z Węgrami, a te natomiast prowadziły
politykę rewizjonizmu. Nie powiodły się więc starania Polski o utworzenie w tym regionie
jednego wspólnego organu mogącego przeciwstawić się Niemcom i Rosji. Spór z
Czechosłowacją zaogniał także konflikt o Śląsk Cieszyński. Dopiero w 1925 udało się
podpisać z nią traktat arbitrażowy, umowę handlową i układ regulujący sytuację mniejszości
narodowych w obu krajach. Jedynym krajem współpracującym okazała się Rumunia, która 3
III 1921 podpisała pakt o wzajemnej pomocy przeciw Rosji. Oczywistą również była niechęć
Litwy, która nie mogła darować nam zajęcia Wileńszczyzny.

3. Polska scena polityczna po odzyskaniu niepodległości

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Narodowa Demokracja - powstała w 1897 roku. Jego przywódcą był Roman Dmowski.
Program endecji wyrastał z pozytywizmu. Zawierał także elementy tradycji chrześcijańskiej,
więzów rodzinnych i inicjatywy gospodarczej. Niejako był wyrazem nowego polskiego

3

nacjonalizmu, zakładającego postawienie interesu Polaków na pierwszym planie, co
prowadziło do silnej opozycji względem ideologii socjalistycznej, a także względem
mniejszości narodowych. Często pojawiały się akcenty antysemickie. Ruch narodowo-
demokratyczny narodził się wśród inteligencji i drobnego ziemiaństwa, szybko jednak zyskał
przychylność dużych grup robotników i chłopów.
Pozostałe ugrupowania nie muszą być opisywane ze względu na ich oczywiste nazwy:
PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie”, PPS, PSL „Lewica” oraz inne, już mniej znaczące...

4. Przewrót majowy i jego znaczenie

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Przygotowania zwolenników Piłsudskiego do zamach stanu trwały od jesieni 1925. Marszałek
nie tylko chciał władzy, ale chciał też uzdrowić Polskę, w której wciąż trwały przepychanki
polityczne. Był za rządami bardziej scentralizowanymi. Chciał także ustąpienia według niego
nieudolnego

rządu

Wincentego

Witosa.

Minister

spraw

wojskowych

gen. Żeligowski wydał polecenie zgromadzenia wojsk na poligonie w podwarszawskim
Rembertowie
pod pozorem ćwiczeń. Tej samej nocy oddał on dowództwo nad oddziałami marszałkowi
Piłsudskiemu.
12 V 1926 zgrupowanie ruszyło na Warszawę. Doszło do słynnego spotkania Piłsudskiego z
prezydentem Wojciechowskim na moście im Poniatowskiego. Rozmowa w cztery oczy nie
przyniosła rozwiązania konfliktu. Rząd nie ugiął się przez zamachowcami Piłsudskiego.
Wojskami wiernymi rządowi dowodził gen. Józef Malczewski, a obroną stolicy gen.
Tadeusz Rozwadowski. W zamachu pomagali np. kolejarze blokujący ruchy wojsk
rządowych. W stolicy trwały zacięte walki. 14 V prezydent i rząd wycofali się do Wilanowa,
a następnie zaniechali oporu. Prezydent Wojciechowski przekazał swe uprawnienia
marszałkowi Sejmu Ratajowi. Walki ostatecznie ustały 15 V. Zginęło ogółem 215 żołnierzy i
164 osoby cywilne.
Nowy rząd miał zostać powołany prze związanego ściśle z Piłsudskim Kazimierza Bartla.
Wszyscy spodziewali się, iż prezydentem zostanie Piłsudski, lecz on odmówił kandydowania
i prezydentem wybrano Ignacego Mościckiego.
Skutki przewrotu majowego:

• Wprowadzenie faktycznych rządów autorytarnych Józefa Piłsudskiego
• Osłabienie większości partii politycznych i obsadzane stanowisk państwowych

osobami z kręgów wojskowych

• Nowy rząd przedstawił Nowele Sierpniową, która została uchwalona. Na jej mocy

znacznie wzmocniła się władza prezydenta.

•

Powołano odpowiadającą jedynie przed prezydentem instytucję Generalnego

Inspektoratu Sił Zbrojnych, który w czasie wojny miał obejmować dowództwo nad całą
Polska armią.

5. Polityka wewnętrzna Polski po 1926

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Od początku 1926 następowała powolna poprawa koniunktury. Zwiększała się produkcja,
której dodatkowo towarzyszyło obniżenie podatków i kosztów pracy. Rósł export. Dobra
sytuacja sprawiła, iż wzrosło zaufanie kapitału zagranicznego do lokat w Polsce. Rokowania z
lat 1926-1927 doprowadziły do uzyskania od USA i Wielkiej Brytanii pożyczki
stabilizacyjnej w wysokości 62 milionów dolarów oraz 2 milionów funtów. 13 X 1927
prezydent Mościcki wydał rozporządzenie o planie stabilizacyjnym. Jego główne założenia:

• Dewaluacja złotówki
• Podniesienie minimalnego pokrycia obiegu pieniężnego

4

Reforma ta doprowadziła do stabilizacji budżetu, który uzyskał nadwyżki.
Następowały także przemiany w przemyśle, zwłaszcza w górnictwie i hutnictwie oraz w
gałęziach przetwórczych. Postępowała monopolizacja.
W latach 1926-1928 przeprowadzono także powszechną reformę rolną. Na jej podstawie
rozparcelowano ok. 700 tyś ha. Rozbudowywano także infrastrukturę. Wybudowano np.
połączenie kolejowe Śląska z portami w Gdańsku, oraz oddano do użytku nowoczesny jak na
owe czasy port w Gdyni. Rozbudowywała się sieć telefoniczna i telegraficzna.
Od 1929 następował jednak znaczny kryzys gospodarczy. Był to szerszy kryzys obejmujący
wówczas większość państw Europy. W Polsce trwał do 1935 roku. Nastąpił spadek cen
produktów rolnych, co uderzyło w wieś. Spadła produkcja przemysłowa o ponad 63%.
Upadały przedsiębiorstwa. Wycofywał się także kapitał zagraniczny. Spadły obroty
handlowe.
Na taką sytuację rząd zdecydował się na zmniejszenie obiegu pieniądza w kraju. Taka
deflacyjna polityka rządu wynikała również z konieczności oszczędności budżetowych.
Następował bowiem długofalowy deficyt budżetowy. W październiku 1932 Komitet
Ekonomiczny Ministrów nakreślił pierwszy program walki z kryzysem. Zakładał on:

• Obniżkę cen przemysłowych
• Oddłużenie rolnictwa
• Organizację pomocy dla bezrobotnych
• Masowe roboty publiczne

W marcu 1933 uchwalono ustawę kartelową stwarzającą prawo do ingerencji państwa w
porozumienia monopolistyczne. W 1933 także powstał Fundusz Pracy dla organizowania i
finansowania robót publicznych.

6. Główne postanowienia konstytucji z 1935 roku

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Działalność ustawodawcza rządów sanacyjnych szła w kierunku umacniania władzy i
ograniczania wpływów opozycji. Chciano szybko zmienić konstytucję. 26 I 1934 Komisja
Konstytucyjna przedłożyła Sejmowi projekt nowej ustawy zasadniczej. Dzięki większości w
sejmie i senacie BBWR przeforsowano owy projekt. W III 1935 projekt powrócił pod obrady
Sejmu a 23 IV 1935 nową konstytucję podpisał prezydent Mościcki. Jej założenia:

• Nadrzędność państwa nad społeczeństwem
• Prezydent wybierany co 7 lat w wyborach powszechnych spośród dwóch kandydatów

- jednego wybieranego przez powołane Zgromadzenie Elektorów a drugiego
wyznaczanego przez ustępującego prezydenta, dzierżył niepodzielną władzę w państwie

• Prezydent mianował rząd i premiera
• Prezydent zwoływał i odwoływał obrady Sejmu i Senatu
• Prezydent mógł rozwiązać Sejm i Senat
• Prezydent zwierzchnikiem sił zbrojnych
• Prezydent reprezentantem państwa na zewnątrz
• Posłowie wybierani w wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich.

Do sejmu głosować mogli powyżej 24 lat, a bierne prawo powyżej 30 lat

• Rozszerzono kompetencje Senatu a marszałek senatu zastępca prezydenta, a nie jak

dotąd marszałek Sejmu

• 1/3 senatorów mianował prezydent
• Obywatele mieli być posłuszni wobec państwa, jego obrony i ponoszenia ciężarów

publicznych

• Wprowadzenie systemu autorytarnego

Konstytucja ta wprowadziła w Polsce autorytarny system ograniczonej demokracji.

5

7. Polska polityka zagraniczna przed 1939 rokiem

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

W latach 1935-1937 narastała w Europie polaryzacja sił. Francja, obawiając się rosnących w
siłę hitlerowskich Niemiec, starała się zacieśniać stosunki z ZSRR. Włochy wspierane przez
Niemcy prowadziły działania wojenne w Afryce, gdzie zajęły Abisynię (Etiopię). Doszło
także do wojny domowej w Hiszpanii. Lewicowy rząd wspierany przez ZSRR starł się z
nacjonalistami gen. Franco, których wspierały faszystowskie Niemcy.
Rząd RP opierał swą politykę na zasadzie równoważenia stosunków z Niemcami i ZSRR. W
VI 1936 jednak Rydz-Śmigły nakazał stworzenie teoretycznego planu wojny z Niemcami.
Hitler chciał wplątać Polskę w spór ze Związkiem Radzieckim. Gen Beck jednak opierał się
takiej współpracy.
Skuteczność polityki zagranicznej Polski zależała od siły wsparcia ze strony mocarstw nie
zaangażowanych w konflikt Niemiec z ZSRR. Nie był on jednak duży, gdyż Francja
praktycznie była za ZSRR a Anglia pozostawała bierna. Polska wobec takich postaw również
pozostawała praktycznie bierna w stosunku do polityki Niemiec, które prowadziły zbrojenia i
doprowadziły do Anschlussu Austrii.
17 III 1938 rząd Polski wystosował do rządu Litwy ultimatum żądając nawiązania stosunków
dyplomatycznych pod groźbą użycia środków przymusu. Dało to niekorzystny obraz Polski
na arenie międzynarodowej.
Równie haniebnym było wykorzystanie ataku Niemiec na Czechosłowację, do odebrania jej
terenów Zaolzia, które wcześniej Polska utraciła w 1919 roku. Stawiało to Polskę na równi z
Niemcami jeśli chodzi o agresję na Czechosłowację.
29 IX 1938 roku Niemcy, Włochy, Anglia i Francja podpisały Układ Monachijski, na
mocy którego Niemcy otrzymywały obszar Sudetów zamieszkany przez ludność niemiecką.
Minister spraw zagranicznych Niemiec Joachim von Ribbentrop wysunął w rozmowie z
ambasadorem Polski w Berlinie Józefem Lipskim propozycję włączenia Gdańska do
Niemiec i utworzenia eksterytorialnej szosy i linii kolejowej między niemieckim Pomorzem
a Prusami Wschodnimi, w zamian za przedłużenie paktu o nieagresji. Stało się jasne, iż
Polska jest kolejnym obiektem zainteresowania Hitlera. Sytuacja była dodatkowo napięta, iż
Anglia i Francja poprzez zaniechanie reakcji, po cichu przyzwalała na wschodnią politykę
Niemiec licząc, iż zaspokoją one tym swój apetyt terytorialny.
Zajęcie przez Niemcy Pragi i likwidacja państwa Czechosłowackiego, skłoniło wreszcie
Anglię i Francje do jakiejś reakcji. 21 III 1939 zaproponowały Polsce przystąpienie do
układu przeciw Niemcom na co Polska przystała. Wywołało to natychmiastową reakcję
Hitlera, który 28 IV wypowiedział Polsce pakt o nieagresji z 1934. W odezwie na to Beck 5 V
1939 stwierdził, iż zacieśnianie stosunków z Anglią i Francją nie jest groźne dla Niemiec i
odrzucił żądania Hitlera co do Gdańska i korytarza kolejowego.
Nowym komisarzem spraw zagranicznych ZSRR został Wiaczesław Mołotow. Prowadził on
politykę na dwa fronty. Z jednej strony proponował Anglii i Francji porozumienie anty
Niemieckie, z drugiej zaś normalizację stosunków z niemiecką stroną.
Dyplomacja polska uczyniła prawdopodobnie wszystko, by obronić niepodległość, lecz los
Rzeczypospolitej zależał od rozgrywki między państwami zachodnimi.

8. Sprawa Polska w II wojnie światowej

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Sojusznicy zachodni nie kwapili się z podjęciem działań przeciw Niemcom. 17 IX , parę
godzin po rozpoczęciu się inwazji

ZSRR na Polskę, premier Sławoj-Składkowski stwierdził

bezsilność wobec atakujących kraj mocarstw a wódz naczelny wydał dyrektywę ogólną,

6

nakazującą wycofanie wojsk i sprzętu do Rumunii. Następnego dnia władze polskie były już
w Rumunii.
Wbrew wcześniejszym deklaracjom, rząd rumuński internował prezydenta, rząd i wodza
naczelnego RP usiłując tym odwrócić od siebie niebezpieczeństwo niemieckie. Prezydent
Mościcki mianował swym następcą ambasadora RP w Rzymie Bolesława Wieniawę-
Długoszowskiego. Francja nie uznała tej nominacji i ostatecznie uprawnienia prezydenckie
otrzymał 30 IX 1939 roku, Raczkiewicz – Prezes Światowego Związku Polaków. Tego
samego dnia powołał on do życia rząd na czele którego stanął gen. Sikorski. Wkład rządu
weszli przedstawiciele obozu antysanackiego a więc: SN, SP, SL, i PPS. Powołano także do
życia Radę Narodową, która była organem doradczym. Na jej czele stanął Paderewski.
Siedzibą polskich władz stał się więc Paryż, jednak po klęsce Francji przeniosły się one do
Londynu.
W wyniku kampanii Wrześniowej Polska została podzielona po między Niemcami i ZSRR.
28 IX 1939 podpisano niemiecko-radziecki traktat o granicach i przyjaźni. Granica ta miała
przebiegać wzdłuż Pisy, Narwi, Bugu i Sanu. Podpisano także protokół o wspólnym
zwalczaniu polskiego podziemia zbrojnego. Do podziału Polski włączyła się Litwa, która
oderwała dla siebie Wileńszczyznę, w zamian za co musiała przyjąć kontyngent 30 tyś
żołnierzy Armii Czerwonej.
Jesienią 1940 premier Władysław Sikorski podjął koncepcję utworzenia federacji
środkowoeuropejskiej i nawiązał kontakt z Eduardem Benesem, szefem emigracyjnego
rządu czechosłowackiego w Londynie. Owocem tych rozmów, była deklaracja o ścisłej
współpracy politycznej i gospodarczej oraz zapowiedz normalizacji sprawy Zaolzia.
Jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej gen Michał Tokarzewski powołał do życia SZP –
Służbę Zwycięstwu Polski, czyli organizację polityczno-wojskową, mającą de facto pełnić
nadzór nad polskimi działaniami dywersyjnymi i wojskowymi. Gen Sikorski jednak
rozwiązał SZP i na jej miejsce powołał Związek Walki Zbrojnej, podporządkowany ściśle
rządowi na emigracji. Na czele ZWZ staną gen Sosnkowski.
Po ataku Niemiec na ZSRR 22 VI 1941, zaczęły się próby współpracy polsko-radzieckiej.
Współpracę tą nawiązano poprzez układ zawarty między Sikorskim i ambasadorem ZSRR w
Londynie Iwanem Majskim. Do jego podpisania doszło 30 VII 1941 roku. Kreml uznał w
nim, iż traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku dotyczące rozbioru Polski straciły moc,
rząd RP zaś stwierdził, iż nie jest związany żadnym układem wymierzonym w ZSRR.
Zapowiedziano przywrócenie dobrych stosunków dyplomatycznych i pomoc w walce z
Niemcami. Miano także udzielić amnestii wszystkim internowanym. 14 VIII 1941 roku
podpisano w Moskwie polsko-radziecką umowę w sprawie organizowania na terenie ZSRR
armii polskiej

pod dowództwem gen Władysława Andersa, operacyjnie podległej

Naczelnemu dowództwu ZSRR, organizacyjnie i personalnie zaś polskiemu naczelnemu
wodzowi.
Podczas rozmów z Anglikami w Moskwie w XII 1941 Stalin wysunął projekt oparcia
zachodniej granicy Polski na linii Odry z włączeniem do niej Prus Wschodnich. Uzależnił
także podpisanie układu od uznania faktu, iż kwestię granicy wschodniej Polski ustali w
dwustronnych rozmowach z Polskami, na podstawie zmodyfikowanej linii Curzona.
24-30 III 1942 Sikorski wizytował w USA. W rozmowie z Roosveltem podkreślił potrzebę
uczciwej i szybki pomocy ZSRR w walce z Niemcami, jednak podkreślił, iż ustępstwa
terytorialne Polski na korzyść Kremla byłyby ciosem dla demokratycznych zasad Deklaracji
Narodów Zjednoczonych, jaką podpisały 1 I 1942 USA, Wielka Brytania, ZSRR, Polska oraz
inne kraje koalicji antyhitlerowskiej. Roosvelt odparł, iż USA nie uznaje żadnych
rozstrzygnięć terytorialnych przed zakończeniem wojny.
Po wyprowadzeniu armii Andersa z ZSRR stosunki polsko-radzieckie znalazły się w impasie.
Polakom, pod zarzutem braku pomocy w walce z Niemcami, odmawiano stopniowo najpierw

7

racji żywności dla wojska, po czym ostatecznie zapadła decyzja o zabronieniu tworzenia
dalszych oddziałów i wyjazdów Polaków z terenów ZSRR.
Po raz kolejny do USA udał się premier Sikorski. Celem wizyty było uzyskanie poparcia
USA dla stanowiska polskiego wobec ZSRR, koncepcji operacji alianckiej przez Bałkany w
kierunku Polski, celem niedopuszczenia do zajęcia jej przez Armię Czerwoną, jak również
wzmocnienia roli Armii Krajowej jako części sił sojuszniczych. Mowa była także o granicach
Polski, do której włączone miały być Prusy Wschodnie, Gdańsk, część Pomorza Zachodniego
i cała Opolszczyzna. Koncepcja polska nie uzyskała jednak uznania USA. Ostatecznie doszło
do porozumienia między Roosveltem i Churchillem o programie bezwarunkowej kapitulacji
Niemiec oraz przemarszu wojsk radzieckich przez ziemie polskie, a w efekcie tego zgody na
zajęcie przez ZSRR Europy Wschodniej.
W III 1943 Roosvelt i Churchill porozumieli się i stwierdzili, iż Polska będzie musiała uznać
roszczenia ZSRR wobec swych ziem wschodnich. Alianci ustalili, iż o losie Polski będą
decydować wielkie, wygrane w wojnie mocarstwa. W praktyce oznaczało to, iż Europa
została podzielona między zachód i ZSRR linią przebiegającą na Odrze.
Stosunki z ZSRR uległy dramatycznemu pogorszeniu. W nocy z 25 na 26 IV 1943 Mołotow
zerwał stosunki dyplomatyczne z polskim rządem na emigracji.
Jednym z najważniejszych momentów decydujących o sprawie Polskiej w II wojnie
Światowej była Konferencja w Teheranie 28 Xi-1 XII 1943, gdzie spotkała się tzw. wielka
trójka: Roosvelt, Churchill i Stalin. Jej główne ustalana:

• Uznanie Polskiej granicy zachodniej na Odrze
• Wschodnia granica na linii Curzona
• Włączenie do Polski Prus Wschodnich i Opolszczyzny

Kolejna konferencja tym razem w Jałcie w II 1945, również miała ustalić porządek Europy.
Znów zebrała się wielka trójka. Znacznie silniejsza jednak była pozycja Stalina, gdyż Armia
czerwona zbliżała się do Berlina, podczas gdy zachodni alianci ledwie sobie radzili. Jednym z
głównych ustaleń było:

• Potwierdzenie wcielenia do ZSRR ziem wschodniej Polski

•

Nie przyznanie Polsce rekompensaty w postaci terenów na zachodzie i północy

Ostatnia, trzecią już, konferencja wielkiej trójki na której padały decyzje o sprawie Polskiej
była

rozpoczęta

17 VII 1945 Konferencja w Poczdamie. Jej ustalenia co do Polski:

• Istniejący TRJN ma doprowadzić do przeprowadzenia szybkich wyborów.
• Zachodnia granica Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej, wraz z Prusami Wschodnimi i

Częścią Gdańska

Równocześnie Polska podpisała umowę graniczną z ZSRR, w której przewidywano granicę
na Bugu. W ramach reperacji wojennych od sowietów Polacy mieli otrzymywać 15%
wartości majątku zachodnich sfer okupacyjnych Niemiec i 15% radzieckich dostaw do NRD.
Polska w sposób oczywisty została podczas II wojny światowej zmarginalizowana. Stała się
kartą przetargową w grze wielkich mocarstw. W wyniku ostatecznych rozgrywek trafiliśmy
do obozu komunistycznego. Znaleźliśmy się pod radziecką strefą wpływów. Jakie to miało
konsekwencje chyba wiadomo.

9. Geneza Polski Ludowej

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

W 1945 roku na ziemiach polskich istniała nowopowstała władza w postaci Rządu
Tymczasowego i Krajowej Rady Narodowej (KRN). Nakreśliły one program współpracy i
przyjaznych stosunków z ZSRR. Chciano jednak utworzenia rządu z polityków polskich a nie
nominatów radzieckich., uwolnienia więźniów politycznych, swobód obywatelskich oraz
wyborów do Sejmu. Szerzono propagandę powszechnej odbudowy kraju.

8

W lutym rozpoczęły się rozmowy przedstawicieli USA ZSRR i Wielkiej Brytanii o
powołaniu nowego polskiego rządu. Miał powstać Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej
(TRJN). Polskę reprezentowali prezydent KRN Bolesław Bierut, premier poprzedniego rządu
Edward Osóbka-Morawski oraz sekretarz generalny Polskiej Partii Robotniczej Władysław
Gomułka. Był także Mikołajczyk. Równolegle trwał w Moskwie tzw. proces szesnastu –
proces przywódców Polski podziemnej np. Leopold Okulicki itp. Ustanowiono TRJN na czele
którego stanął Osóbka-Morawski, a wicepremierami Gomułka i Mikołajczyk. Ministrem
obrony – gen Michał Rola-Zymirski, bezpieczeństwa – Stanisław Radkiewicz i przemysłu –
Hilary Minc. Rząd ten uznano we wszystkich krajach zachodnich, poza Watykanem i
Hiszpanią.
Komuniści umacniali swą władzę. Kontrolowali w dużej mierze PPS, SL, i SD oraz co
oczywiste ich macierzystą PPR. W wyniku porozumień moskiewskich musieli dopuścić
jednak do powstania Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) z Witosem, a po jego śmierci
z Mikołajczykiem na czele. Ta partia oprócz poparcia chłopstwa, wspierana była także przez
inne grupy społeczne, gdyż stanowiła tak na prawdę jedyną opozycję.
30 VI 1946 przeprowadzono powszechne referendum, mające za zadanie tak naprawdę
sondażem politycznym. Postawiono w nim trzy pytania:

1. Czy jesteś z zniesieniem Senatu?
2. Czy

chcesz

utrwalenia

w

przyszłej

konstytucji

ustroju

gospodarczego

zaprowadzonego przez reformę rolna i nacjonalizację przemysłu?

3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i

Nysie Łużyckiej?

Zwolennicy komunistów odpowiadali 3xTak. PSL-owcy mówili nie na pierwsze. Wyniki
sfałszowano, wykazując nieistniejące w takim stopniu poparcie dla komunistów.
Nadchodziły wybory. Prowadzono na masową skalę indoktrynację działaczy PSL, którzy byli
aresztowani a czasem nawet ginęli. Wybory odbyły się 19 I 1947 roku. Oczywistym stało się,
że i one zostały sfałszowane. Według danych oficjalnych 80% mandatów zdobył blok
komunistyczny (PPR, PPS, SL i SD), a PSL – 10%. Tak naprawdę rozkład głosów był
niemalże odwrotny.
W nowym Sejmie Ustawodawczym komuniści mieli 394 mandaty. Jedyna siłą opozycyjną
był PSL mający ich 28. Blokowa większość od razu wybrała Bieruta na prezydenta. 6 II 1947
roku powołano rząd, którego premierem zosta Cyrankiewicz z PPS. 19 II 1947 Sejm uchwalił
małą konstytucję, regulującą ustrój państwa w okresie przejściowym. Zakładała:

• Najwyższym organem ustawodawczym był Sejm, będący jednoizbowym wybieranym

na 5 lat

• Władza wykonawcza w rękach prezydenta wybieranego na 7 lat przez Sejm, Rady

Państwa i rządu

• Prezydent jednocześnie przywódcą Rady Państwa, mającej koordynować działalność

rad narodowych różnych szczebli i wydawać dekrety z mocą ustawy, wprowadzać stan
wojenny i wyjątkowy oraz sprawować nadzór nad NIK

Mała konstytucja tak na prawdę wymierzona była w osłabienie roli i kompetencji Sejmu.
W 1947, mimo iż pierwsza reakcja była pozytywna, ostatecznie rząd Cyrankiewicz odrzucił
przyjęcie Planu Mashalla – bezpośredniego kredytowania odbudowy powojennej, co
ostatecznie odizolowało nas od reszty Europy. W zamian za to rozbudowywał się aparat
terroru i policji politycznej. Dochodziły także do tego rozliczne procesy sądowe przywódców
opozycji, zmierzające do monopolizacji władzy w rękach komunistów. W połowie 1947
Mikołajczyk i większość pozostałych przywódców PSL opuściła Polskę w obawie o własne
życie. Resztki partii ludowej zostały zinwigilowane przez komunę i podporządkowane w
całości partiom Bloku. Podobny los spotkał niepokornych działaczy PPS.

9

W połowie 1948 nasiliły się wewnętrzne rozłamy PPR. Komuniści „moskiewscy” czyli
Berman, Bierut i Zambrowski uważali, iż program partii powinien podążać za interesami
Kremla, „krajowcy” natomiast z Gomółką na czele skłonni byli w większym stopniu uznawać
interesy polskie. Na jednym z plenum KC PPR doszło do odsunięcia W. Gomułki ze
stanowiska szefa PPR, pod zarzutami odchyleń prawicowych, czym spór wewnętrzny został
zdławiony. Nowym sekretarzem generalnym został Bierut.
Jesienią 1948 trwały przygotowania do połączenia PPS i PPR. „Wspomagać” ten proces
miały procesy byłych WRN-owców jak np. Pużaka, oskarżonych o terror, szpiegostwo itp.
15-21 XII 1948 na kongresie zjednoczeniowym w auli Politechniki Warszawskiej Bierut
ogłosił powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jej przewodniczącym został
właśnie Bierut, a w ścisłym kierownictwie byli: Minc, Ochab, Cyrankiewicz, Berman,
Radkiewicz i Zambrowski. Tak powstało PZPR, które odtąd dzierżyło stanowisko
kierowniczej partii w Polsce aż do 1989.
Ostatecznym czynnikiem tworzącym Polskę Ludową była uchwalona 22 VII 1952 roku
Konstytucja PRL. Jej założenia

• Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem demokracji ludowej

•

PRL opierać się miała na uspołecznionych środkach produkcji

• Każdemu według jego pracy
• Rozróżnienie na organa władzy państwowej – Sejm, prezydenta i Radę Państwa, oraz

administrację państwową – rząd i ministerstwa.

• Wybory co 4 lata i powinny być powszechne, tajne, równe, bezpośrednie
• Do Sejmu i rad głosowali od 18 a bierne prawo – 18 rady i 21 Sejm
• Rozległe swobody obywatelskie

Sejm się rozwiązał, a w następnych wyborach oczywiście wygrali w stosunku 99,9%
komuniści z PZPR. Na czele rządu stanął Bierut a Rady Państwa Zawadzki.

10. Sytuacja Polski w latach 1945-47

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Powierzchnia Polski w nowych granicach wyniosła 312,7 tyś km

2

. Na ziemiach

przyłączonych do niej na zachodzie w przeważającej ilości zamieszkiwali Niemcy. Według
ustaleń poczdamskich mieli oni zostać przesiedlonych do radzieckiej i brytyjskiej strefy
okupacyjnej Niemiec. W latach 1945-1947 przesiedlono ponad 2,5 mln niemieckiej ludności a
akcję tą prowadzono dalej, jednak nie tak aktywnie jak w pierwszych latach. W tych samych
latach do ZSRR przesiedlono ok. 0,5

mln Ukraińców i 20 tyś Litwinów. W drugą stronę do

Polski przyjeżdżali Polacy z Kresów Wschodnich i z głębi ZSRR– ok. 2,5 mln. Migracje w
tym czasie były więc potężne.
TRJN w 1946 zakończył nakreśloną manifestem PKWN reformę rolną, w której bez
odszkodowań rozparcelowano 9 tyś majątków o powierzchni 2,1 mln ha. Upaństwowiono
także 1 mln ha lasów. Reforma ta dążyła do likwidacji ziemiaństwa i obszarnictwa, oraz
rozdania ziemi małym gospodarstwom rolnym, celem pozyskania ich poparcia. Nie
rozwiązała jednak do końca problemów przeludnienia wsi i bezrobocia. Zachodnie ziemie
odzyskane przeznaczane były zazwyczaj na Państwowe Nieruchomości Ziemskie (późniejsze
PGR).
W połowie 1945 państwo zarządzało 10% zakładów przemysłowych. 3 I 1946 weszła w życie
ustawa KRN zakładająca przejście na własność państwa (nacjonalizację) przedsiębiorstw
poniemieckich, spółek kontrolowanych przez Niemców. Za odszkodowaniem także przejęto
przedsiębiorstwa we wszystkich gałęziach przemysłu, zatrudniających powyżej 50
robotników na jednej zmianie. Zniszczono tym resztki burżuazji przemysłowej.
W latach 1945-47 Polska przeżywała znaczny kryzys gospodarczy i monetarny. Złoty nie
miał pokrycia ani w złocie ani w walutach wymiennych. Dodatkowo zakazano obrotu dewiz,

10

celem uniemożliwienia kontaktu z zagranicą. Produkty pierwszej potrzeby były
reglamentowane. Odtąd gospodarka miała opierać się na zasadzie planowania. W XI 1945
powstał CUP – Centralny Urząd Planowania.
Odrębną kwestią były stosunki państwa z Kościołem. Na Kresach wcielonych do ZSRR
Kościół katolicki był prześladowany, na zachodnich zaś nie rozwinęła się wówczas jeszcze
kościelna administracja. W VIII 1945 papież Pius XII upoważnił prymasa Polski kardynała
Augusta Hlonda do stworzenia Kościoła na tych terenach, przy zachowaniu zasady
nieusuwalności żyjących biskupów. TRJN nie uznał jednak tych biskupów i zażądał od
Watykanu mianowania nowych. Żądanie to uderzyło w polski episkopat. IX 1945 TRJN
wypowiedział Stolicy Apostolskiej Konkordat. Po śmierci Hlonda nowym prymasem został
Stefan Wyszyński.
Wraz z rozwojem komunizmu w Polsce narastał terror policyjny i polityczny. Szerzyły się
procesy przywódców opozycyjnych, mających na celu zastraszenie i nakłonienie do wyjazdu
innych. Prowadzono tez akcję „Wisła” wymierzoną w UPA. Przesiedlano w niej Ukraińców
na Pomorze, Dolny Śląsk i Mazury.
W VII 1947 przyjęto ustawę o Trzyletnim Planie Odbudowy Gospodarczej (plan trzyletni).
Jego założenia:

• Podniesienie stopy życiowej ponad poziom przedwojenny
• Utrwalanie ustroju i przebudowa struktury społeczno-gospodarczej kraju
• Likwidacja zniszczeń wojennych
• Scalenie ziem odzyskanych z resztą kraju

Równocześnie następowała nacjonalizacja handlu. Państwo starało się zniszczyć prywatnych
przedsiębiorców ustalając ceny maksymalne i wysokie podatki. Hasło „bitwa o handel”.
Po powstaniu PZPR zlikwidowano CUP i powołano na jego miejsce Państwową Komisję
Planowania Gospodarczego z Mincem na czele.
Plan trzyletni, jako jedyny w powojennej Polsce przeprowadzony w całości przyniósł wzrost
dochodu narodowego.

11. Stalinizm po polsku

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

PZPR umacniała swą pozycję. Zdominowała w całości scenę polityczną w Polsce. W
XII1949 szeregi tej partii liczyły sobie ok. 1,5 mln członków. Równocześnie istniał także kult
jednostki Bieruta, wzorowany na kulcie Stalina. Wprowadzono hasło „transmisji partii do
mas”, poprzez administrację państwową, partie satelickie i organizacje młodzieżowe np.
ZMP.
W 1949 powołano Centralną Radę Związków zawodowych, czym potwierdzono tezę o
jednolitości i monopolizacji ruchu związkowego.
Podporą PZPR był także niezwykle rozbudowany aparat bezpieczeństwa. W 1949 utworzono
Komisję Bezpieczeństwa Sekretariatu KC PZPR pod przewodnictwem Bieruta i Bermana.
XI 1949 na III Plenum KC PZPR Bierut wytyczył kierunki poszukiwania wspólnych wrogów.
Skrytykowano „prawicowe odchylenia” Gomułki. Gomułkę i Zenona Kliszkę odsunięto z
kierownictwa partii. Do biura politycznego zaś dokooptowano radzieckiego marszałka
Konstantina Rokossowskiego.
Trwała także sowietyzacja wojska polskiego. Rokossowski został ministrem obrony.
Przeprowadził on czystki wśród oficerów i zreorganizował armie na podobieństwo radzieckie.
Większość wysokich stanowisk wojskowych obsadzonych zostało przez Rosjan. To samo się
tyczy służb specjalnych i bezpieczeństwa. Wywiad opanowany został przez radzieckich
agentów. Prowadzono szeroko zakreśloną walkę z „wrogami klasowymi” którzy tak
naprawdę byli jakkolwiek opozycyjni wobec partii.

11

W III 1950 Sejm zniósł urzędy województw, starostów, burmistrzów i wójtów, ustanawiając
na ich miejsce system rad narodowych hierarchicznie podporządkowanych Radzie Państwa.
W myśl ustawy z 1950 podporządkowano także

adwokaturę centralnym organom państwa, a

prokuratura przestała być stroną w procesie a stała się organem podporządkowanym Radzie
Państwa. Wymiar sprawiedliwości miał odtąd chronić ustrój, mienie społeczne oraz niejasno
określony „prawny porządek ludowy”.
Istniało także sztuczne życie polityczne. Teoretycznie istniały PZPR, ZSL (Zjednoczone
Stronnictwo Ludowe) i SD reprezentujące kolejno robotników, chłopów i inteligencję, jednak
tak na prawdę było tylko PZPR nie reprezentujące żadnej z tych grup.
Wraz z totalitaryzacją ustroju nasilała się także walka z Kościołem. Propaganda szerzyła tezę,
iż księża przedkładają interes Watykanu nad Polskę. W VIII 1949 wydano np. dekret o
ochronie wolności sumienia, zakazujący przymus udziału w praktykach religijnych i udziału
w zbiegowiskach publicznych. Oczywistym stało się iż wywiązała się otwarta walka z
ostatnią niezależną instytucją – Kościołem. W V 1949 założono stowarzyszenie PAX. Miało
ono skupiać pod osobą Bolesława Piaseckiego, katolickie nurty chcące współpracować z
PZPR. Mimo podpisanego 14 IV 1950 porozumienia miedzy Episkopatem i rządem w
sprawie nauki religii w szkołach w zamian za złagodzenie tonu Kościoła, sytuacja nie
polepszała się. W I 1953 ogłoszono wyrok w sfingowanym procesie księży kurii krakowskiej,
oskarżonych o szpiegostwo na rzecz USA. Rada Państwa wydała dekret o tworzeniu,
obsadzaniu i znoszeniu stanowisk kościelnych stwierdzający, iż każda nominacja i akt
jurysdykcyjny w Polsce podlega kontroli władz.
Równolegle została wprowadzona 22 VII 1952 Konstytucja PRL (zobacz wyżej). Razem z
konstytucją została przyjęta ordynacja wyborcza, zakładająca głosowanie na jedną listę
partyjną PZPR. Odbyły się wybory w których 99,8% głosów zdobyła oczywiście PZPR.
Nowy Sejm wybrał na przewodniczącego Rady Państwa Zawadzkiego, a na prezesurę Rady
Ministrów Bieruta.
Dla komunistów przemysł ciężki był podstawą materialną władzy. Industrializacja stawała się
też środkiem przekształcenia społeczeństwa. W VII 1950 przyjęto ustawę o planie 6 – letnim,
zwanym także planem budowy podstaw socjalizmu. Zakładał on:

• Wzrost produkcji przemysłowej
• Wzrost dochodu narodowego

Pierwsze lata były pomyślne zwłaszcza dzięki urodzajowi. Szczególną rolę także miały
budowy takich gigantów jak: zakłady chemiczne w Oświęcimiu, Huta im Lenina pod
Krakowem, gdzie powstało całkiem nowe miasto – Nowa Huta. Obciążano jednak obywateli
coraz to większymi podatkami. W X 1950 przeprowadzono wymianę pieniędzy, w wyniku
której posiadacze gotówki stracili jednego dnia 2/3 jej wartości. Wzrosła także dysproporcja
między popytem i podażą na rynku. Na skutek planu 6-letniego w gospodarce narastały
poważne napięcia. Przemysł ciężki i zbrojeniowy był nazbyt rozwinięty, a rolnictwo i
produkcja konsumpcyjna została zaniedbana. Pogarszały się nastroje społeczne, dławione
przez MO.
Inną kwestią była także sowietyzacja kultury i oświaty. W szkołach dzieci od małego uczone
były zasad społeczeństwa klasowego. Niewątpliwym jednak osiągnięciem tamtych czasów
było znaczne zwalczenie analfabetyzmu. W sztuce jedynym nurtem stał się socrealizm.

12. Destalinizacja, odwilż

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

5 III 1953 zmarł Josif Stalin. Na cześć tego Rada Państwa przemianowała Katowice na
Stalinogród a Pałacowi KiN nadała imię Stalina. Pojawiały się myśli o zmianie formy
sprawowania władzy. W większości państw bloku pojawiały się głosy o możliwości
wprowadzenia tzw. władzy kolektywnej. W Polsce mimo iż także pojawiały się takie pomysły

12

nie zaszły żadne zmiany. Dopiero 29-30 X 1953 na IX Plenum KC PZPR, kiedy to wraz z
obietnicą zmiany kursu gospodarczego pojawiła się teza o kolektywnego kierownictwa.
Mimo śmierci Stalina terror trwał, a nawet się nasilał. Kontynuowano walkę z Kościołem.
Znany „Tygodnik Powszechny” w nowej formie ukazał się pod redakcją Stowarzyszenia
PAX, przez co odciął się od niego Polski Episkopat. Wobec stałego łamania porozumienia z
1950, polscy biskupi wysłali 8 V 1953 do rządu PRL list, nazwany później „Non possumus”,
w którym opisano postępowanie władz.
Kolejnym ciosem dla Kościoła stał się proces kieleckiego biskupa Czesława Kaczmarka.
Postawiono mu zarzuty szpiegostwa, zamach na ustrój ludowy itp. Skazano go na 12 lat
więzienia. 26 IX 1953 aresztowany także został prymas Wyszyński.
Narastające od 1952 trudności gospodarcze skłoniły władze do prób zmodyfikowania polityki
gospodarczej. Na II Zjeździe PZPR w III 1954 dokonano kolejnych korekt planu 6-letniego.
Zwrócono uwagę na dysproporcje między ciężkim przemysłem i konsumpcją. Planowano:

• Pomoc gospodarstwom uspołecznionym, celem podniesienia produkcji rolnej
• Zwiększyć import
• Podnieść produkcję materiałów konsumpcyjnych

W 1955 zakończono plan 6-letni. Jego wyniki były niezadowalające. Polska nadal była
zacofana technologicznie oraz była pogrążona w głębokiej stagnacji gospodarczej. Mimo
podwyżki płac, nie można ich było wykorzystać, gdyż towary po prostu nie istniały na rynku.
We IX 1954 do Polski zaczęło docierać Radio Wolna Europa oraz audycje Józefa Światły.
Było to jedyne tak naprawdę wolne medium w Polsce ukazujące prawdziwy obraz władzy.
14 V 1955 europejscy satelici Moskwy (Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska,
Rumunia, Węgry i ZSRR), podpisały w Warszawie wielostronny pakt o przyjaźni,
współpracy i wzajemnej pomocy. Przewidywał on wspólną obronę w przypadku napaści
zbrojnej na jedno z państwa układu będących odtąd pod Najwyższym Zjednoczonym
Dowództwem Wojsk Układu Warszawskiego. Siły paktu liczyły 200 dywizji radzieckich i 80
dywizji krajów satelickich. Chiny Ludowe

przyjęły rolę obserwatora, będąc jednocześnie

cichym zwolennikiem. Układ podpisano na 20 lat z możliwością automatycznego
przedłużenia o 10 jeśli żadne z państw go nie wypowie. Zasadnicze decyzje podejmować miał
Doradczy Komitet Polityczny. Oczywistym jest, iż całe władze Układu Warszawskiego
zdominowane były przez sowietów.
Na Kremlu pierwszym sekretarzem KC KPZR został we IX 1953 Chruszczow. Wykazywał
on chęć prowadzenia polityki umiarkowanego reformizmu. Łagodził także terror.
Na wspomnianym wcześniej II Zjeździe PZPR, potwierdziły się zachowawcze tendencje w
kierownictwie. Doszło do zmiany premiera, którym został Cyrankiewicz. Została tym samym
rozdzielona funkcja I sekretarza KC PZPR i premiera. Topniał powoli terror.
IX 1954 w poznańskiej fabryce Cegielskiego, zwanej także Zakładami im. Józefa Stalina,
robotnicy po raz pierwszy zbiorowo zaprotestowali przeciw niskim płacom i
niesprawiedliwemu rozdziałowi mieszkań. Stanowiło to niejako przełamanie bariery
społecznej strachu przed represjami ze strony państwa.
Warto także zauważyć zmiany w organizacjach około partyjnych. Na czoło wysunęła się np.
wolna redakcja pisma „Po Prostu”, która przeistoczyła się z organu ZMP w pismo studentów i
młodej inteligencji.
14-25 II 1956 w Moskwie odbył się XX Zjazd KPZR, który później miał się okazać
przełomowym dla ruchu komunistycznego. Szczególny wstrząs wywołał tajny referat
wygłoszony przez Chruszczowa, w którym poddał druzgocącej krytyce Stalina i cały system
przezeń stworzony. Napiętnował kult jednostki i nadużywanie koncepcji wrogów ludu.,
usprawiedliwiającej brutalne tłumienie samodzielnego myślenia i eksterminację niewinnych.
Referat był zwycięstwem linii umiarkowanych pragmatyków. Mimo, iż był tajny dotarł także
do państw satelickich, co wywoływało często szok i napięcia wewnętrzne.

13

W Polsce wzmógł się ferment w partii. 12 III 1956 zmarł Bolesław Bierut. Po jego śmierci
wykształciły się dwie rywalizujące ze sobą grupy w szeregach PZPR. Jednych nazywano
Puławianami – chcieli zmian polityki i dostosowywania jej do potrzeb społecznych. Jej
przedstawicielami byli min. Jerzy Albrecht i Jerzy Morawski. Ich przeciwników określano
Natolińczykami – próbowali hamować proces liberalizacji oraz chcieli jednoczyć
zwolenników pod hasłami antysemityzmu. Należeli do nich min Nowak, Mazur i Zawadzki.
20 III 1956 odbyło się VI Plenum KC PZPR na którym miano rozstrzygnąć kwestię
następstwa po Bierucie. Obrady nadzorował Chruszczow. Ostateczny wybór padł na Edwarda
Ochaba. Do sekretariatu KC dokooptowano Jerzego Albrechta i Edwarda Gierka. W partii
nasiliły się żądania decentralizacji zarządzania gospodarką, wycofania się z polityki
kolektywizacji, ograniczenia władzy bezpieki itp.
Odwilż przybierała na sile. Zaczęły pojawiać się głosy o odrzuceniu dyktatury proletariatu o
wprowadzeniu demokracji socjalistycznej. Żądano także uspołecznienia produkcji i
wprowadzenia samorządności zakładów pracy. W partii także nasilały się konflikty. W maju
ustąpił z piastowanych funkcji Berman.

W IV 1956 Sejm uchwalił amnestię, która objęła 5,8 tyś skazanych za przestępstwa przeciw

PRL oraz 1,1 tyś uwięzionych za winy przedwojenne. Karę śmierci zamieniono na 15 lat, a
dożywocie na 12. Nie miał to jednak być akt łaski, a próba normalizacji.
W tym samym czasie w FSO na Żeraniu wysunięto postulat utworzenia rady robotniczej. Ta
idea rozprzestrzeniła się także na inne zakłady w całej Polsce. Sytuacja stawała się napięta.
Rząd dla uspokojenia ludzi wprowadził podwyżki płac dla górników i portowców, a także
ułatwił udzielanie kredytów indywidualnym rolników.
Niespokojnie zaczęło być także w poznańskich zakładach Cegielskiego. Żądano:

• Obniżek norm
• Podwyżki płac
• Zmniejszenia opodatkowania

Takie postulaty przedstawiono Ministerstwu Przemysłu maszynowego. Rozmowy jednak nie
przyniosły rezultatów. Wszczęto więc strajk, do którego na znak solidarności przyłączyli się
pracownicy Zakładów Naprawy Taboru Kolejowego i MPK. Groziło to wybuchem
demonstracji ulicznej. Kilka dni później miały się zacząć Międzynarodowe Targi Poznańskie.
Do Poznania przybyła Centralna Rada Związków Zawodowych, jednak jej przedstawiciele
zlekceważyli postulaty strajkujących. 20 VI 1965 większość załogi Cegielskiego rozpoczęło
pochód w stronę centrum Poznania. Po drodze do demonstrujących przyłączali się
pracownicy innych zakładów. Pochód skierował się w stronę Komitetu Wojewódzkiego.
Zgromadzenie liczyło ponad 100 tyś osób. Do Poznania wysłano wojsko, celem stłumienia
zamieszek. Wysłano wojska pancerne Śląskiego Okręgu Wojskowego. Zginęło ok. 100 osób a
800 zostało rannych. Wielu aresztowano. Władza przedstawiała wydarzenia poznańskie jako
rezultat prowokacji agentów imperializmu i krajowego podziemia.
Wypadki w Poznaniu zaostrzyły rozłam w kierownictwie PZPR. 18 VII 1956 odbył się VII
Plenum PZPR, gdzie Ochab dostrzegł w Poznaniu konieczność rozwoju demokracji
wewnątrzpartyjnej i dialogu z masami. W Warszawie przebywali jednak wówczas wysłannicy
moskiewscy, co wzmocniło obóz Natolińczyków, którzy pośród swych żądań, chcieli także
min. przyjęcia Władysława Gomułki do Biura Politycznego. Nie udało się tego jednak im
osiągnąć. Do Biura wcielono Gierka, Rapackiego i Nowaka. Jednak już wtedy wiedziano, iż
Gomułka powinien odgrywać większą rolę w życiu politycznym Polski Ludowej.

13. Październik 1956

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Początek października 1956 zapowiadał przełom polityczny. Kierownictwo radzieckie
popierało Natolińczyków, jednak niepokoje społeczne, dzięki którym utrzymywali się

14

Puławianie, sięgały zenitu. Gomułka, wabiony przez obie frakcje, żądał stanowiska I
sekretarza dla siebie i miejsc w Biurze Politycznym dla swoich ludzi. Skłaniał się do
porozumienia z Ochabem i Cyrankiewiczem, a stał w opozycji do Minca i Rokossowskiego.
Niebawem miał nastąpić VIII Plenum. Do Warszawy przylecieli Chruszczow, Mołotow i
Koniew. Wyrazili oni opinie, iż nie będzie żadnych zmian w kierownictwie partii,
jednocześnie informując, iż trwa mobilizacja wojsk radzieckich w Polsce. Widząc jednak
prawdziwą sytuację, wojska wstrzymano.
Rozpoczęło się Plenum. Potwierdzono na nim dobre stosunki z ZSRR. Przedstawiono także
krytykę wcześniejszej polityki gospodarczej i kolektywizacji. Żądano także wprowadzenia
zasady, iż rządzi rząd i Sejm, a partia jedynie ogólnie kieruje

Polską. Do sekretariatu KC

weszli: Gomułka jako I Sekretarz, Albrecht, Gierek, Ochab i inni. Całe plenum zakończyło
się sukcesem Gomułki i zbliżeniem programu PZPR do oczekiwań społeczeństwa.
Równolegle rozgrywała się krwawa inwazja wojsk radzieckich na Węgry. Tamtejszy nowo
wybrany premier Imre Nagy oświadczył, iż Węgry występują z Układu Warszawskiego i
stają się demokratyczne. W walkach zginęło kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Wielu uciekło do
Austrii. Powstanie spacyfikowano.
Sejm ustalił termin wyborów sejmowych na I 1957, uchwalił nowa ordynację, w której nie
określano ilości list, oraz dokonał korekt w rządzie. Zlikwidowano Komitet do Spraw
Bezpieczeństwa Publicznego. Odwołano także marszałka Rokossowskiego.
18 XI 1956 podpisano na Kremlu układ normujący stosunki polsko-radzieckie na zasadach
wzajemnego poszanowania i nieinterwencji. Niestety równocześnie ustalono status prawny
wojsk radzieckich, stacjonujących na terenie Polski.
Skutki przemian w październiku 1956:

• Stalinogród wrócił do nazwy Katowice
• Możliwym stało się zakładanie rad robotniczych – samorządów pracowniczych
• Ogłoszono zaprzestanie zagłuszania radiowych audycji zachodnich
• Powołano Radę Ekonomiczną, składającą się z fachowców a nie polityków
• Ożywiono partie satelickie – ZSL, SD i Front Jedności Narodowej
• 28 X zwolniono z więzienia kardynała Wyszyńskiego

Ogólnie wydawało się, iż zmiany idą ku lepszemu. Następowała powolna liberalizacja.
Normował się także stosunki państwa z Kościołem.
Nadeszły wybory. PZPR, ZSL, i FJN opowiedziały się za jedną listą, ułożoną przez władze.
Nowy sposób głosowania – głosowało się poprzez skreślenie, a jeśli nie skreśliło się,
automatycznie wchodzili z listy kandydaci z pierwszych 3 miejsc. Nowy Sejm: 237 Posłów
PZPR (52%), 119 – ZSL (26%), SD 39 (8%) oraz bezpartyjni – 63 (14%). Marszałkiem
Sejmu został Wycech, przewodniczącym Rady Państwa Zawadzki, a na czele rządu
Cyrankiewicz.

Po wyborach presja społeczna malała, przez co komuniści zaczęli czuć się pewniej. Rosły
jednak naciski Kremla na zmniejszanie demokratyzacji i odrębności w Polsce. Rósł także spór
w MSW i SB, między Natolińczykami i Puławianami. Wiceministrem spraw wewnętrznych
został wybrany Mieczysław Moczar.
W kulturze również panowało ożywienie. Wraz z odwilżą i osłabnięciem cenzury, zaczęły
pojawiać się książki autorów dotąd zakazanych. Pojawiały się także nowe spojrzenia na
wrzesień 1939.
Znaczącym przełomem było także powstanie Koła Poselskiego „Znak” będącego
pięcioosobową reprezentacją niezależnych katolików. Miała to być znacząca opozycja
względem PAX. Wkrótce do „Znaku” przyłączali się także posłowie niezależni, co sprawiło,
iż w Sejmie pojawiła się, choć oczywiście nie realna, bo w znacznym stopniu zależna od
PZPR ale opozycja.

15

1957 odbyło się IX Plenum KC, na którym z sekretariatu KC wystąpił Ochab, zastąpiony
przez Kliszkę i Morawskiego. Obsadzano także inne, pomniejsze stanowiska. Np.
sekretarzem wojewódzkim Katowic został Gierek. Postanowiono także zahamować rozwój
partii satelickich, zwłaszcza ZSL. Nieco wcześniej połączono także Rewolucyjny Związek
Młodzieży i Związek Młodzieży Robotniczej w ZMS – Związek Młodzieży Socjalistycznej. 2
X 1957 zdecydowano o zamknięciu pisma „Po Prostu”.
Do końca XII 1958 przeprowadzono czystki w szeregach PZPR, celem ujednolicenia partii i
zażegnania wewnętrznych konfliktów. Usunięto wówczas z niej ok. 300 tyś członków.
Zaczęto również znacząco „zakręcać śrubę” cenzury, zatrzymując większość tekstów.
Ogłoszono także ograniczenia w wyjazdach na Zachód. Zwiększały się szeregi Służb
Bezpieczeństwa.
Demokratyzacji w Polsce przeszkadzała sytuacja międzynarodowa. Międzynarodowa narada
komunistyczna w Moskwie z XI 1957 przyjęła tezy o powrocie do rewolucji proletariatu i
walki klas. Był to sygnał do konieczności powrotu z drogi reform i skierowania się bardziej w
stronę ortodoksyjnego socjalizmu. Tezy wysuwane przez ZSRR popierali Chińczycy,
reprezentowani przez Mao Tze Tunga. Dochodziła do tego bierność USA i całego zachodu
wobec sprawy państw satelickich.
Na początku 1958 partia rozpoczęła nową ofensywę przeciw Kościołowi. Uchwalono
organizację obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego (tysiąc szkół na tysiąclecie), mające
być konkurencja dla kościelnego Milenium Chrztu Polski.
Zamknięciem etapu popaździernikowego był III Zjazd PZPR w marcu 1959. Pojawiły się
na nim tezy, iż:

• Ważny jest rozwój samorządu robotniczego i kolektywizacja wsi
• Katolicy dzielą się na postępowych(PAX) i wstecznych
• Rolą MO i organów bezpieczeństwa jest zapewnianie porządku i zapobieganie

antysocjalizmowi i antypaństwowości

We władzach KC umocniła się grupa Gomułki. I sekretarzem wybrano właśnie Gomułkę, a w
Biurze Politycznym zasiedli oprócz niego Cyrankiewicz, Jędrychowski, Ochab, Rapacki,
Kliszko i inni. Zjazd zamkną etap odchodzenia od zasad października i umocnił w
kierownictwie partyjnym pozornie umiarkowaną grupę, głoszącą w istocie program
konserwatywny i totalizujący.

14. Polska Gomółki

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Pod koniec 1960 zakończono realizację pierwszego planu 5 – letniego. Nie zawierał on
spójnej idei przewodniej, a w trakcie jego przygotowywania i wcielania dwukrotnie
zmieniano założenia polityki gospodarczej. W zasadzie nie został wykonany. Zwolniło się
tępo wzrostu gospodarczego. Najszybciej rozwijał się nadal przemysł ciężki. W rolnictwie
znów wrócono do polityki kolektywizacji. Polepszyła się infrastruktura transportu. Oddawano
również więcej mieszkań, za cenę jednak zmniejszenia ich powierzchni i obniżenia
standardów. Zwolniło się także tempo inwestycyjne.
W kierownictwie PZPR zaczęły zachodzić znaczące zmiany. Na znaczeniu traciła grupa
Puławian, a do głosu dochodzili Natolińczycy – np. mianowanie gen. Witaszewskiego
kierownikiem Wydziału Administracyjnego KC. Dochodziło także do

czystek i walki o

kontrole nad MSW i MON. Rosnące w siłę szeregi zwolenników rządów twardej ręki zaczęli
przeważać nad liberalnymi zwolennikami zmian.
Nasilał się także spór z Kościołem. 3 IX 1960 ostatecznie wycofano religię ze szkół, czym
złamano porozumienia z 1956. Państwo także nakładało wysokie podatki na budynki
kościelne oraz starało się przejąć wpływ nad seminariami duchowieństwa. Dochodziło

16

również do oficjalnych sprzeciwów wobec budowy nowych świątyń, co w ewidentny sposób
uderzało w możliwość praktyk religijnych ludzi zamieszkujących nowo powstałe osiedla.
Wiosną 1961 upłynęła kadencja Sejmu. Wybory z 15 IV 1961 przeprowadzane były pod
ścisłą kontrolą PZPR, co oznaczało ponowne ich sfałszowanie. Wyniki: 255 mandatów dla
PZPR, 117 dla ZSL, 39 dla SD i 49 dla bezpartyjnych. Przewodniczącym Rady Państwa
został Zawadzki, a premierem Cyrankiewicz. Szala dominacji przechylała się ku przewadze
Natolińczyków. Ważnym momentem w sporze między frakcjami był proces i śmierć
Henryka Hollanda – dziennikarza, który przekazał prasie zachodniej informacje o
okolicznościach likwidacji Ławrientija Berii. Zginął on w niejasnych okolicznościach, a na
jego pogrzebie spora grupa Puławian, demonstracyjnie odśpiewała „Międzynarodówkę”.
Zostali oni wywołanie przed Centralną Komisję Kontroli Partyjnej. Dogmatycy popierani byli
także w coraz to większym stopniu przez Gomułkę.
W światowym ruchu komunistycznym nastąpił rozłam na zwolenników ZSRR i ChRL. ZSRR
zaczął także powoli przegrywać z USA, zwłaszcza w dziedzinie podboju kosmosu. Klęską
także było dla komunistów konieczność wycofania się z Kuby.
Gomułka starał się uzyskać jedność w partii. Zewnętrzne bezpieczeństwo PRL utożsamiał on
z twardym kursem polityki wewnętrznej. Punktem zwrotnym w takim rozumowaniu stało się
XIII Plenum KC z 4-6 VII 1963. Było to plenum ideologiczne, na którym znowu narysowano
podział na kulturę pokoju i postępu i świat agresji i imperializmu. Plenum przyniosło także
zmiany personalne. Z biura Politycznego i Sekretariatu KC ustąpił Zambrowski. Wzmocniła
się przez to jeszcze frakcja dogmatyków.
Totalizacja systemu wywołała niechęć inteligencji. 14 III 1964 Słonimski przekazał
premierowi Cyrankiewiczowi list podpisany przez 34 wybitnych pisarzy i profesorów.
Zawierał on żądanie zmiany polityki kulturalnej państwa. Był to pierwszy po październiku
protest inteligencji twórczej. Władza jednak nie udzieliła żadnej odpowiedzi na List 34,
blokując dodatkowo prezentowanie sygnatariuszy listu w mediach. Z czasem pod adresem
osób podpisujących list zaczęto formułować zarzuty nawet zdrady państwa. Brak reakcji
wywołał protesty na Uniwersytecie Warszawskim. Aresztowano wówczas min Jacka
Kuronia i Karola Modzelewskiego. Wytoczono także proces Wańkowiczowi, skazano go
na 3 lata, jednak wobec popularności jego osoby, nie trafił on do więzienia.
W połowie X 1964 Chruszczow zrezygnował z funkcji premiera i I sekretarza KC KPZR.
Jego stanowisko sekretarza przejął Leonid Breżniew, a premierem został Aleksiej Kosygin.
Wywołało to natychmiastowy szok w większości państw satelickich. PRL i Gomułka jednak
nie musiał czuć się zagrożonym. Wręcz przeciwnie, wzmacniało to jego władzę w Polsce.

IV Zjazd PZPR z VI 1964 przyjął ogólne założenia nowego, kolejnego planu 5-letniego,
zakładającego przede wszystkim wzrost dochodu narodowego. Wcielaniu go w życie
towarzyszyło stopniowe polepszanie się stopy życiowej obywateli i wzrost inwestycji.
Gospodarka jednak rozwijała się niezwykle wolno.
W V 1965 odbyły się kolejne wybory parlamentarne. Nie przyniosły one żadnych zmian.
Premierem został znowu Cyrankiewicz a Przewodniczącym Rady Państwa Ochab. Zaczęły się
jednak pojawiać zaczątki konfliktu między „starymi” komunistami i młodymi wychowankami
ZMP, żądnymi awansu. Przedstawicielem tych drugich był Edward Gierek.
III 1965 Kuroń i Modzelewski ogłosili List Otwarty Do Partii, opisując w nim konflikt władz
partyjnych z klasą robotniczą. Zostali za to aresztowani i skazani na 3 lata.
Niezwykle ważnym był na przełomie XI i XII 1965 list biskupów polskich do biskupów
niemieckich. Był on próbą nawiązania dialogu oraz próbą normalizacji jakże wówczas
nabrzmiałych stosunków polsko-niemieckich. Zawierał on min, zwrot: „...przebaczamy i
prosimy o wybaczenie...”. Był to duży przełom. Władza jednak wykorzystała owo zdarzenie
do kolejnego ataku na Kościół w Polsce i przedstawiła je jako samowolny i nie wynikający z
woli Polaków gest przebaczenia. Używano określeń: „skrucha niewinnych i rozgrzeszenie

17

nieskruszonych”. Eskalacja konfliktu władzy z Kościołem nastąpiła w III 1966, kiedy to
zaczęto obchody Millenium Chrztu Polski. Władza szerzyła propagandę antykościelną i
organizowała uroczystości państwowe w tym samym czasie co kościelne. Centralne
uroczystości religijne odbyły się na Jasnej Górze 3 V. Władza nie pozwoliła na przyjazd
papieża. Mszę świętą celebrował arcybiskup Karol Wojtyła.
Zwycięstwo ortodoksyjnych komunistów na Kremlu umacniało Gomułkę w przekonaniu, iż w
Polsce trzeba zintensyfikować presję ideologiczną i walkę z rewizjonizmem. Nie dostrzegał
on jednak zagrożenia w rosnącej mu tuż pod nosem frakcji „partyzantów” wojskowych i
policyjnych Moczara.
Ważnym były także okoliczności tzw. „Praskiej Wiosny”. W I 1968 I sekretarzem KPCZ
został Aleksander Dubczek, który zapowiedział reformy pod hasłem „socjalizmu z ludzką
twarzą”. Wywiązała się fala reform. Próbowano ją później hamować. Zniesiono cenzurę,
rehabilitowano ofiary systemu, reorganizowano policję i pozwolono na wyjazdy. Pierdzę
makiem. Spotkało się to z oburzeniem Kremla. Dubczek zaproponował współpracę Gomułce
we wspólnym budowaniu „socjalizmu o ludzkiej twarzy” ale propozycja ta została odrzucona.
W zamian za to Polska Ludowa współuczestniczyła w rozpoczętej 21 VIII 1968 inwazji
wojskowej na Czechosłowację, która wobec przytłaczającej siły wojsk PRL, ZSRR oraz
innych bratnich państw, poddała się nie chcąc dopuścić do rozlewu krwi.
Polaryzacja w bloku radzieckim, rozwój opozycji w ZSRR i liberalizacja z Czechosłowacji
budziły nadzieje intelektualistów oraz studentów na demokratyzacje w Polsce. W I 1968
rozeszła się wieść o ograniczeniu przedstawień „Dziadów” Mickiewicza w reżyserii
Kazimierza Dejmka w warszawskim Teatrze Narodowym. 30 I odbyło się ostatnie
przedstawienie. Zdjęcie sztuki wywołało protest, który ruszył ku pomnikowi Mickiewicza z
hasłami „żądamy dalszych przedstawień”. Władza dopatrywała się w sztuce akcentów
antyrosyjskich. W lutym na UW zbierano podpisy pod petycją prostująca przeciw zakazowi
przedstawień. Zebrano ich ok. 3 tyś. Oburzeniem zareagowały na ograniczenia środowiska
literackie, żądające swobody twórczej i zniesienia cenzury. Władza była jednak nieugięta. Na
podstawie postępowania przeciw zatrzymanym w trakcie demonstracji z 30 I z UW usunięto
studentów Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Miało to stanowić prowokację do działań
studentów. 8 III 1968 na dziedzińcu UW doszło do wiecu, na którym przyjęto rezolucję
żądającą przyjęcie

wyrzuconych studentów. Wiec brutalnie rozpędzono przy pomocy MO i

ORMO. Wielu aresztowano, min. Kuronia. Prasa ukazywała zajścia jako błahą demonstrację
„rozwydrzonej, bananowej” młodzieży, będącej w większości pochodzenia żydowskiego.
Wywołało to kolejne fale protestów. Studenci Politechniki Warszawskiej zaprotestowali
ukazując tym swą solidarność z UW. Tych jednak również szybko rozgoniono. Manifestacje
organizowano również w innych miastach.
Pośrednią reakcją była interpelacja Koła „Znak”, które na ręce premiera Cyrankiewicza
złożyło zapytanie co rząd zamierza zrobić celem ograniczenia brutalności służb
bezpieczeństwa.
Gomułka, podczas owych zajść przebywał na zagranicznej delegacji w Sofii. Po powrocie
zastał rozkręcona nagonkę na tzw. „syjonistów” prowadzoną przez Moczara i jego
współpracowników. Atakowali oni także samego Gomułkę. Musiał więc on szybko
interweniować. Podczas zebrania „aktywu” warszawskiego 19 III 1968 w Sali Kongresowej,
poparł on pośrednio owe postulaty walki z antyradzieckimi prowokacjami oraz wrogami
socjalizmu, czym zdołał odnowić do siebie zaufanie partii, jednak okupione zgodą na
antysemityzm. Coraz większe znaczenie w partii zaczynał mieć Edward Gierek.
Przemówienie Gomułki z 19 III podsyciło bunt studentów. 21 III rozpoczęli strajk
okupacyjny Politechniki i UW. Zakończono go po trzech dniach, gdyż władza zapowiedziała
rozwiązanie obu uczelni. Wielu studentów wówczas skreślono z list i wcielano do wojska.
Episkopat potępił takie działania władzy.

18

Efektem ofensywy moczarowskich „partyzantów było min. nagonka antysemicka i
antyinteligencka, wskutek której wielu członków partii zostało z niej wykluczonych. Miejsce,
ustępującego na znak protestu przeciw antysemityzmowi Ochaba, zajął w Radzie Państwa
Spychalski, a jego za to w MON zastąpił gen. Jaruzelski.
Wydarzenia marcowe przyczyniły się do obudzenia w Polakach najgorszych uczuć – rasizmu
i ksenofobii.
W kolejnych miesiącach dochodziło do wymiany centralnych kadr partyjnych. Na V zjeździe
PZPR, na którym był także Breżniew, odsunięto nieco od władzy Moczara i jego grupę,
zastępując ich młodymi członkami, dotąd pełniącymi funkcje zazwyczaj sekretarzy
wojewódzkich. W VI 1969 odbyły się wybory parlamentarne, które znów sfałszowane nie
przyniosły żadnych zmian.
Godnym zauważenia jest także kwestia normalizacji stosunków polsko-niemieckich. 7 XII
1970 kanclerz Niemiec Willy Brandt i premier Cyrankiewicz podpisali w Warszawie układ
między PRL a RFN o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków, ostatecznie
zatwierdzając granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. Stwierdzono, iż obie strony nie mają
wobec siebie żadnych roszczeń terytorialnych. Był to niewątpliwy przełom i sukces.
W XII 1970, mimo normalizacji stosunków z RFN Gomułka i cała władza nie była na dobrej
pozycji. Rosło niezadowolenie społeczne wśród robotników, chłopów i inteligencji. Coraz
większą popularność, kosztem Gomułki zyskiwał Edward Gierek, I sekretarz KW Katowic.
Ekipa Gomułki stała u progu katastrofy wywołanej stanem gospodarczym i marazmem
społecznym.

15. Kryzys 1970 roku, konsekwencje

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

12 XII 1970 rząd, w obliczu dysproporcji między podażą a popytem, spowodowanej złą
sytuacją gospodarczą, zdecydował się na podwyższenie cen większości dostępnych
produktów, zwłaszcza dotykając produktów spożywczych. Niemalże od razu wywołało to falę
protestów. 14 XII w Stoczni Gdańskiej rozpoczął się masowy ruch protestacyjny obejmujący
ok. 3 tyś robotników. Mówiono o konieczności rekompensat podwyżek w płacach oraz
fasadowości związków zawodowych, które w tej sprawie nie reagowały. Demonstracja
ruszyła w miasto, ku KW w Gdańsku. Doszło do starć z MO i wojskiem. Było wielu rannych
i aresztowanych. Następnego dnia do strajku przyłączyła się gdyńska stocznia im Komuny
Paryskiej. Zażądano min cofnięcia podwyżki, sprawiedliwego wyrównania premii, a także
wolności prasy i religii. Znów rozgorzały walki. Spalono budynek KW. Znów padły ofiary i
nastąpiły brutalne aresztowania. Ścisłe kierownictwo PZPR wydało decyzję o użyciu broni w
celu stłumienia demonstracji, rozprzestrzeniającej się po Wybrzeżu. Nastąpiła także całkowita
blokada transportowa i telekomunikacyjna z Trójmiastem. Wojsko w czołgach otworzyło
ogień do stoczniowców. Apogeum walk była masakra w Gdyni, gdzie MO i WP otworzyły
ciągły ogień do idących do pracy robotników.
W tym samym czasie w Stoczni Szczecińskiej również zawiązano protest. Tu także żądano
cofnięcia podwyżki i wyrównywania płac. Władza także i tu pozostawała bierna. Stocznię
otoczyły oddziały MO. Doszło do brutalnej pacyfikacji. Demonstranci mimo to zdołali spalić
gmach KW w Szczecinie i zaatakowali Komendę MO. Do jej zdobycia jednak nie doszło,
gdyż do walk włączyło się wojsko. Tu także padło wiele ofiar. MO wyłapywało także ludzi,
by poddawać ich okrutnym torturom i przesłuchaniom.
17 XII strajkowała większość zakładów na Wybrzeżu. Premier Cyrankiewicz wygłosił
przemówienie radiowe, w którym stwierdził, iż niektórych ludzi porwały emocje,
wykorzystane przez chuliganów, kryminalistów i wrogów socjalizmu. W podobnych barwach
o sytuacji w kraju mówiła prasa. W Biurze Politycznym jednak panowała napięta atmosfera.
Wobec tak wielu ofiar, większość członków uważało, iż kryzys należy rozwiązać politycznie,

19

„poświęcając” osobę Gomułki. Nowego I sekretarza większość Biura upatrywała w Gierku.
20 XII Gomułka złożył rezygnację, rzekomo z powodów zdrowotnych. Jego funkcję objął
Gierek, który od razu udał się na Wybrzeże. Powoli wycofywano wojsko i oddziały MO.
W trybie nadzwyczajnym zwołano plenum KC, na którym zatwierdzono owe zmiany, oraz
przeprowadzono szerszą wymianę członków Biura związanych z Gomułką. Odtąd oficjalnie
Edward Gierek został I sekretarzem KC PZPR.
Gierek wystąpił od razu w telewizji, wygłaszając przemówienie, w którym obiecał
rozpatrzenie zmian w gospodarce, przyznał, iż poprzednie władze popełniały błędy i poniekąd
usprawiedliwił tych, którzy „dali ponieść cię emocjom”. W oczach wielu, stanowił obietnicę
poprawy sytuacji i lepszego jutra.
Inaczej jednak rzecz się miała na Wybrzeżu. Tam trwała żałoba po ofiarach krwawych walk z
wojskiem. Szacuje się, iż zginęło ok. 300 osób, nie znamy jednak liczby zabitych, gdyż ciała
w większości były usuwane przez specjalne komisje MSW. Oficjalnie podano, iż ofiar było
45.
Zmiany personalne zostały zatwierdzone przez Sejm. Również Breżniew gratulował
Gierkowi, uznając wybór jego na I sekretarza. Przywódcą Rady Państwa został Cyrankiewicz,
a premierem został Jaroszewicz. Zmieniono styl propagandy. Chciano także wyciszyć kryzys,
podnosząc stawki dla najuboższych oraz innymi szczodrymi gestami. O masakrach na
Wybrzeżu jednak nikt już nie wspominał...

16. Polityka gospodarcza Gierka 1970-80

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Wobec braku spokoju społecznego, mimo zmian we władzy, Gierek zdecydował się na
cofnięcie podwyżki z 12 XII. Zaostrzał się także konflikt miedzy nowa ekipą Gierka, a
moczarowcami. Moczar nie akceptował układania się ze strajkującymi. Wolał by konflikt
zduszono siłą. Jego stanowiska nie popierał jednak Breżniew, który żądał od władz PZPR
stabilizacji w kraju. Momentem przełomowym w sporze między Gierkiem i Moczarem był
wybór na sekretarza KC odpowiedzialnego za służby bezpieczeństwa, którym został Kania,
bliski współpracownik Gierka. Ostateczny upadek Moczara nastąpił na X Plenum KC, kiedy
to usunięto go z sekretariatu KC i przesunięto do NIK. Jego najbliższych współpracowników
zaś w większości usuwano ze stanowisk, bądź nawet aresztowano pod fałszywym zarzutem
handlu dewizami. Środowisko gierkowskie powoli doprowadziło do swej dominacji.
Mimo, iż na pozór polityka Gierka wydawała się liberalna – „demokracja socjalistyczna”, nie
słabły represje i aparat przemocy. W V 1971 wprowadzono nowy kodeks wykroczeń, na
podstawie którego realnym stało się skazywanie ludzi bez wyroków sądowych. Mimo to
powoli odradzała się opozycja. Studentom, którzy wychodzili z więzień najczęściej
pozwalano skończyć studia. Skazywano jednak ich tez czasem na więzienie. Np. Stefan
Niesiołowski otrzymał wyrok 7 lat.

Na VIII Plenum KC w II 1971 odrzucono ustalony przez poprzedników Gierka plan 5-letni.
Motywowany, brakiem całkowitego zaufania społecznego Gierek postawił na szybki rozwój
celem poprawy stopy życiowej. Z drugiej zaś strony, pod naciskami Moskwy, nakreślił plan
wzmożonej industrializacji i rozwoju przemysłu transportowego. Połączenie obu tych celów
nie było jednak możliwym korzystając jedynie z krajowych środków. Dla tego zaczęto brać
kredyty na zachodzie. Gospodarka ruszyła. Lata 1971-1975 nazywane są często „wielkim
skokiem” inwestycyjnym. Rosła również konsumpcja. Koszt owego skoku miał dotknąć
dopiero późniejsze pokolenia, zmuszone do spłacania odsetek z potężnych kredytów,
zaciąganych w bankach zachodnich. Zobrazowaniem inwestycji jest min budowa Huty
Katowice, do której wszystkie surowce i tak musiano sprowadzać z ZSRR – gigantomania.
Rynek ulegał destabilizacji, w skutek przyrostu płac, wyprzedzającego znacznie przyrost

20

sprzedaży detalicznej. Z czasem zdano sobie sprawę, iż planowanie centralne gospodarki nie
ma już racji bytu.
Już w 1974 zaczęły ujawniać się efekty szaleńczej polityki gospodarczej. Następował
powolny kryzys, spowodowany nieudolnym prowadzeniem i administrowaniem gospodarką.
W II 1972 ogłoszono przedterminowe wybory parlamentarne. Nie przyniosły one żadnej
zmiany. Jak zwykle większość głosów przypadło listom Frontu Jedności Narodowej, czyli
PZPR, ZSL i SD. Premierem został Jaroszewicz, a przewodniczącym Rady Państwa został
Jabłoński.
Katolickie ugrupowania przeżywały kryzys. PAX praktycznie zanikało a w „Znaku” z
prawdziwych jego członków pozostał tylko Stomma. W społeczeństwie zaś większość napięć
zanikała wraz ze wzrostem stopy życiowej i mimo wszystko poprawą warunków życia.
Polityka zagraniczna PRL była odzwierciedleniem polityki Kremla. Następowało tzw.
odprężenie stosunków z zachodem, zwłaszcza po zakończeniu konfliktu Izraelsko-
Arabskiego. Gierek pozwalał na niewielkie otwarcie się na zachód. Zaczęto wyjeżdżać do
RFN.
W kraju nadal trwała budowa „drugiej Polski”. W XI 1972 władza przystąpiła do
reorganizacji systemu szkolnictwa. Nastąpiło zwiększenie obowiązków szkolnych dla dzieci i
młodzieży, co w oczywisty sposób uderzało w możliwość dowolnego wychowania dzieci
przez rodziców. Szkoła została zmieniona na 10 letnią, na kształt radzieckiej.
W stosunkach z Kościołem władza pozostawała w ciągłym sporze, mimo iż nie wydawał się
on aż tak intensywny jak wcześniej. Starano się „wbić klin” między Episkopat a Watykan,
poprzez nawiązywanie stosunków z wysłannikami papieskimi. Kościół jednak wychodził
obronną ręką.
Ważnym posunięciem była zmiana administracyjna z 1 VI 1975, kiedy to podzielono Polskę
na 49 województw, a te na gminy. Zlikwidowano wiec tym powiaty. Uderzyło to w średni
aktyw partyjny, często pozostający w opozycji do postaci Gierka. Umocnił on tym swą
władzę w PZPR.

Sejm w V 1975 ogłosił, iż dotychczasowa konstytucja zostanie zmieniona tak, by
wyeksponowana w niej została kwestia socjalistycznego charakteru Polski i przywiązania do
ZSRR. Przeciw tym zmianom polscy inteligenci i artyści wystosowali tzw. „List 59-u”,
powołując się w nim min. na Deklarację Praw Człowieka ONZ. Żądali oni przestrzegania
owych praw. Na VII Zjeździe KC Gierek dyskretnie wycofał się z niektórych zmian, np. ze
zmiany nazwy na Polska Rzeczpospolita Socjalistyczna, obawiając się protestów
społecznych. 10 II 1976 konstytucję jednak zmieniono, zawierając w niej min. iż:

• PRL jest państwem socjalistycznym
• Przewodnią siłą społeczeństwa w budowaniu socjalizmu jest PZPR
• PRL miała umacniać nierozerwalne więzi z ZSRR

Podobnych stwierdzeń było więcej. Władze nie wzięły pod uwagę żądań Kościoła i
inteligencji, choć niektóre zmiany nieco złagodzono.
Kryzys gospodarczy w 1976 nasilał się. Władze, nie potrafiąc zwiększyć podaży spróbowały
przywrócić równowagę przez podwyżkę cen. 26 VI 1976 premier Jaroszewicz w wystąpieniu
sejmowym, ogłosił konieczność wzrostu cen żywności. Zgłosił równolegle propozycję
konsultacji w sprawie owej podwyżki, jednak o niej już przesądzono. Rekompensatą miała
być podwyżka płac. Były to pozory dobrej intencji oraz próba wspólnego wyjścia z kłopotów.
Owa decyzja momentalnie spowodowała falę protestów. Min. w Ursusie strajkowała załoga
fabryki „Ursus”. Strajkujący wylegli na ulicę. Próbowali także zatrzymać ruch pociągów na
trasie Warszawa-Kutno. Wkroczyły oddziały MO. Aresztowano ponad 300 osób. Większy
strajk rozpoczęli robotnicy Zakładów im. gen. Waltera w Radomiu, do których przyłączali
się także i inni. Spalono Urząd Wojewódzki i Komendę MO. Na strajkujących uderzyło

21

ZOMO. Pałą i biciem opanowano sytuację. Podobne wystąpienia miały miejsce i w innych
miastach.
Władza zareagowała bardzo szybko. Wieczorem premier Jaroszewicz wspomniał w TV o
zajściach, jednak nadał im ton „społecznych konsultacji” w wyniku których zgłoszono tyle
kwestii, iż władza postanawia odsunąć projekt podwyżki. Tak

naprawdę obawiano się

eskalacji protestów. Walki uliczne określano mianem chuligaństwa. Na protestujących spadły
jednak wysokie represje. Wielu poszło do więzienia na 3 do 7 lat.
Kolejną kompromitacja była konieczność w VIII 1976 wprowadzenia kartek na cukier.
Ukazało to upadek gospodarki Gierka. System powoli ulegał rozprężeniu.
Represje jakie spadły na uczestników wydarzeń w Radomiu i Ursusie, wywołały konsolidację
w opozycji. Działacze opozycyjni nawiązywali kontakty z rodzinami aresztowanych
robotników, prowadząc pomoc dla nich zarówno materialną jak i często prawną. Pomoc ta
jednak prowadzona była półoficjalnie, dla tego jej organizatorzy zwrócili się o wsparcie osób
szerzej znanych w kraju. 23 IX 1976 powstał KOR – Komitet Obrony Robotników. Jego
założycielami byli min. Jacek Kuroń i Antoni Macierewicz. Nieco później przyłączyli się
do niego także: Adam Michnik i Halina Mikołajska. Wiadomość o utworzeniu KOR-u
została przesłana na ręce marszałka Sejmu, ten jednak go nie uznał. Ogółem KOR liczył sobie
26 członków. Żądano min. :

• Amnestii dla skazanych za zajścia czerwcowe
• Przywrócenia do pracy wszystkich zwolnionych

•

Ujawnienia i ukarania osób odpowiedzialnych za bestialskie pobicia strajkujących

Prowadzono zbiórki pieniędzy, które napływały także z zagranicy. Równolegle KOR
prowadził także działalność informacyjną – wydawano „Biuletyn Informacyjny”. Złamany
tym został monopol medialny PZPR.
Reakcją władzy było wydanie w II 1977 „Aktu łaski” dla represjonowanych. Większość
wypuszczono z więzień, lecz samo sformułowanie łaska wywołało nową falę oburzenia.
Równolegle jednak prowadzono szykany względem osób współpracującym z KOR. W III
1977 powołany do życia został Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela kierowany przez
Leszka Moczulskiego (ROBCiO). 29 IX 1976 KOR rozszerzył swą działalność
przekształcając się w Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”, w którym znaczną rolę
odegrali Zofia i Zbigniew Romaszewscy. Bardzo ważnym wówczas było również Polskie
Porozumienie Niepodległość – organizacja tajna, której założycielem był Zdzisław Najder.
Od 1978 zaczęły powstawać także wolne komitety założycielskie związków zawodowych i
chłopskich, Pierwszy z nich powstał w Katowicach 23 II 1978 z inicjatywy Kazimierza
Świtonia.
16 X 1978 kardynał Karol Wojtyła został wybrany papieżem. Przyjął on imię Jana Pawła II.
Cały świat zauważył, iż stał się on pierwszym od 455 lat papieżem nie-Włochem. Był to
wybór także polityczny. Skupiło to uwagę opinii światowej na Polsce. Przełomem była
pielgrzymka Jana Pawła II do Polski 2-10 VI 1979. Jego wizyta dawała Polakom nadzieję.
Przebiegała w spokojnej atmosferze zadumy. Władza próbowała ową wizytę bagatelizować,
jednak naród skonsolidował się wokół papieża i wysłuchiwał jego homilii, w których
odnajdywali nawoływanie do buntu i nie tracenie nadziei.
Na fali euforii społecznej związanej z pielgrzymką, ludzie zaczęli otwarcie propagować swe
idee i religię. We IX 1979 grono działaczy ROBCiO z Moczulskim na czele ogłosiło
powstanie partii politycznej o nazwie Konfederacja Polski Niepodległej (KPN).
Władzę ogarniał marazm. Nie mogła dać sobie rady z ogarniającą falą przemian społecznych.
Na VIII Zjeździe PZPR przedstawiono członkom obraz kryzysu państwa, za który winę
zrzucono przede wszystkim na premiera Jaroszewicza. Usunięty on został z sekretariatu KC.
Nieco później odebrano mu także funkcję premiera, którą przejął Babiuch.

22

W 1980 wiosną odbyły się wybory. Cała opozycja namawiała społeczeństwo do ich bojkotu.
Wybory jak zwykle nie żadnych zmian nie przyniosły.
Równolegle rosły trudności życia codziennego. Komuniści dokonywali jedynie
kosmetycznych zmian nie podejmując nawet prób zażegnania kryzysu. Kościół cały czas
ostrzegał władze o niechybnej nadciągającej katastrofie, władza jednak pozostawała nie
wzruszona.

17. Opozycja PRL

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

Opisana w pytaniu 16 i 18.

18. Sierpień 1980 roku

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

1 VII 1980 wprowadzono podwyżkę cen niektórych produktów spożywczych. Nie
komunikowano jej jednak opinii publicznej, lecz po prostu wprowadzono. Dopiero parę dni
później w TV pojawiły się o niej wzmianki, przedstawiano ją jednak jako niewinny zabieg
organizacyjny.
Na reakcję społeczną nie trzeba było długo czekać. Od razu rozpoczęły się strajki robotników
w niektórych zakładach w Warszawie, Ursusie i innych miastach. Władze nie czyniły nic, co
mogło by opanowywać napięcia więc strajki rozszerzały się. Dopiero 9 VII zapowiedziano
podwyżki emerytur i płac najuboższych. Nie pomogło to jednak w ograniczeniu fali strajków.
Próby łagodzenia sytuacji poprzez podnoszenie płac jedynie zaogniało konflikt. Pod koniec
VII strajkowało większość polskich zakładów.
14 VIII zastrajkowała także Stocznia Gdańska, w której zażądano min. Przywrócenia do
pracy usuniętych za działalność związkową Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy. 17 VIII
Międzyzakładowy Komitet strajkowy sformułował 21 postulatów strajkowych dotyczących
min.:

• Zgody władzy na powołanie niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków

zawodowych

• Zagwarantowania prawa do strajku
• Bezpieczeństwa dla strajkujących
• Przestrzegania wolności słowa i publikacji
• Uwolnienia i przywrócenia do pracy wszystkich więźniów politycznych
• Podwyżek płac i poprawy warunków pracy

Strajki szybko poparł KOR, wydając oświadczenie wzywające do odrzucenia podwyżek płac i
spokoju, celem nie prowokowania MO i ZOMO.

21 VIII na Wybrzeże przybyły komisje rządowe. Za późno jednak było na rozmowy z pozycji
siły. Tego samego dnia rozpoczął się na Wybrzeżu strajk generalny.
Znów chciano załagodzić sprawę, poprzez posunięcia polityczne. Na stanowisku premiera
Babiucha zastąpił Pińkowski. ZSRR nazwało wydarzenia sierpniowe „kontrrewolucją” i
zażądało utworzenia specjalnego sztabu kierowniczego w skład którego weszli min.
Pińkowski, Barcikowski i gen. Jaruzelski. Mieli oni opracować plan zduszenia fali protestów.
Gdy trwały przepychanki polityczne w Stoczni Gdańskiej zgromadzeni tam intelektualiści
katoliccy z Mazowieckim na czele i działacze TKN z Geremkiem stworzyli komisję
ekspertów służących pomocą dla MKS.
30 VIII podpisano porozumienie między komisjami rządowymi i MKS. Strona rządowa
ustąpiła w kwestii samorządnych związków zawodowych. Ceną jednak tego miało być
uznanie kierowniczej roli PZPR. Odbyło się kolejne Plenum KC na którym zatwierdzono
postanowienia. Gierek znacznie tracił na popularności, a na jego zastępcę kreowano Kanię.
Przedstawicielem MKS był oczywiście Wałęsa.

23

6 IX 1980 zebrało się VI Plenum KC na którym ostatecznie odsunięto Edwarda Gierka od
władzy. Jego stanowisko zajął Kania, który stwierdził, iż protesty nie były wymierzone w
rządy partii lecz w jej błędy. Tak czy inaczej wydarzenia te przyczyniły się od powstania w
Polsce niezależnych od partii organów społecznych, a to już niewątpliwie duży sukces.
Znaczną popularność uzyskali również organizatorzy strajków oraz osoby zrzeszone w
organizacje opozycyjne.
Od początku września zaczęły powstawać niezależne od CRZZ związki zawodowe. 17 IX w
Gdańsku odbyło się zebranie MKS i przedstawicieli większości nowopowstałych związków,
na którym utworzono ogólnopolski Niezależny Samorządny Związek Zawodowy
„Solidarność”. Na czele Krajowej Komisji Porozumiewawczej „Solidarność”, będącej
organem przewodnim stanął Wałęsa. W momencie powstania „Solidarność” już liczyła ok.
3,5 mln członków.
Władza zaostrzała represje i szykany działaczy opozycyjnych, nazywając ich wrogami
socjalizmu. Mimo to nie mogła odmówić rejestracji nowego ruchu społecznego.
Nad Polską wisiała coraz to bardziej bliska groźba radzieckiej inwazji. Kreml zaostrzał
ostrzeżenia, by kierownictwo PZPR uporało się z kryzysem i kontrrewolucją, bo inaczej
ZSRR będzie zmuszonym wkroczyć. Do Polski miałyby wkroczyć zarówno wojska
radzieckie, jak i NRD i Czechosłowacji. Mogłoby to mieć fatalne i nieobliczalne skutki. Dla
tego gen Jaruzelski wraz z otaczającymi go ludźmi w sztabie zaczęli obmyślać plany
wprowadzenia stanu wojennego.
11 II 1981 Sejm powołał gen Jaruzelskiego na funkcję premiera. Niemalże od razu przesłał
on do Moskwy, wraz z wtajemniczonymi generałami MON i MSW a zwłaszcza gen
Siwickim, informację o stanie przygotowań do stanu wojennego.
Zaostrzał się ferment społeczny. Jego przejawem był również tzw. kryzys bydgoski, kiedy to
doszło do brutalnego pobicia przez odziały MO popularnego przywódcy tego regionu Jana
Rulewskiego. 27 III 1981 odbył się także 4 godzinny powszechny strajk ostrzegawczy. Coraz
intensywniej rósł nacisk Kremla. 30 III doszło do porozumienia „Solidarności” z władzą, co
za pewne uratowało Polskę przed wkroczeniem, już czekających wojsk radzieckich.
Wraz z pojawieniem się Solidarności zaczęły także zawiązywać się i inne organizacje
społeczne jak np. NZS – Niezależne Zrzeszenie Studentów.
Sytuacja na chwilę przycichła, gdy 13 V dokonał się zamach na papieża, który cudem uniknął
śmierci. W tym samym czasie zmarł Wyszyński. Nowym prymasem został Józef Glemp.
Polskę opanował nastrój żałoby.
W VII lawinowo pogarszająca się sytuacja rynkowa doprowadziła do ponownego wzrostu
napięć i radykalizacji społeczeństwa. Brakowało wszystkiego. Ludzie stali w długich
kolejkach. Władze zdecydowały się na obniżenie przydziałów kartkowych, co stało się
niejako wyzwaniem dla społeczeństwa. Sytuacja nie polepszała się także w kolejnych
miesiącach. 16 – 18 X odbyło się IV Plenum PZPR, na którym Kania zrezygnował z funkcji I
Sekretarza a jego miejsce zajął gen. Jaruzelski. Oznaczało to zjednoczenie władz partyjnych z
władzą państwa, gdyż równocześnie był on premierem. Miało to być podwaliną pod
wprowadzenie stanu wojennego.

19. Stan Wojenny

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

13 XII, w niedzielę, miliony Polaków dowiedziało się z radiowo-telewizyjnego przemówienia
gen. Jaruzelskiego o wprowadzeniu stanu wojennego. Wprowadzono blokadę połączeń
telefonicznych, ograniczono swobodę poruszania się, obowiązywała godzina policyjna,
zakazano strajków i internowano wielu z pośród przywódców związkowych i
organizacyjnych. Wprowadzono także militaryzacje zakładów pracy. Był to niejako zamach
stanu, gdyż konstytucja zawierała zapis o możliwości jego wprowadzenia przez radę Państwa,

24

ale tylko w przerwach między sesjami sejmu, a Sejm obradował. Na posiedzeniu Rady
wszyscy jej członkowie zaakceptowali stan wojenny poza Reiffem z PAX.
Większość przywódców opozycyjnych została internowana. Wałęsa został umieszczony
najpierw w Chylicach, a następnie w ośrodku rządowym w Arłamowie.
Wcześniej ustalono, iż w przypadku ataku na „Solidarność” ma zostać przeprowadzony strajk
powszechny. Teraz jego wprowadzenie było znacznie utrudnione, ze względu na blokadę
telekomunikacyjną i ograniczenia co do ruchu po kraju. Mimo to rozmiary protestów były
duże. Strajkowała Stocznia Gdańska, gdzie zebrał się Krajowy Komitet Strajkowy.
Strajkowały także i inne miasta.
Polską rządziła formalnie nadal PZPR jednak w praktyce władzę przejęła jawna WRON i
niejawny Komitet Obrony Kraju. Na szczycie władzy stała de facto trójka generałów:
Jaruzelski, Kiszczak i Siwicki.
„Solidarność” zeszła do podziemia. Głoszono hasła: „WRONa orła nie pokona” i „Zima
wasza, wiosna nasza”. 13 I 1982 powstał Ogólnopolski Komitet Oporu, a 22 IV 1982
Tymczasowa Komisja Koordynacyjna w składzie: Bujak, Frasyniuk, Lis i Hardek. Rozwinęła
się także podziemna prasa – min. „Tygodnik Mazowsze” i „Solidarność”.
Po zakończeniu strajków, nadal trwały akcje protestacyjne wśród polskich obywateli. Min
palono świeczki w porze dziennika i bojkotowano prasę. Rozwijały się podziemne
wydawnictwa, oraz tajne komisje zakładowe, zbierające składki i pomagające rodzinom
represjonowanych.
W pierwszej połowie 1982 zwolniono w samej Stoczni Gdańskiej przeszło 2 tyś. osób.
Podobnie działo się i w innych zakładach. Zwolnienia można było uniknąć podpisując tzw.
lojalkę. Odbywały się tez aresztowania na szeroką skalę. Licząc

na pojednawcze gesty władzy

22 VII TKK wyhamowało akcje protestacyjne, jednak nie odnajdując ich wzmogły się one na
nowo.
8 X 1982 Sejm uchwalił ustawę, która delegalizowała wszelkie wolne związki zawodowe.
Fala protestów cichła w obawie przed represjami ze strony władzy, która mobilizowała
niezwykłą ilość MO i ZOMO.
10 XI 1982 zmarł Breżniew. Wraz z tą wiadomością, ogłoszono zwolnienie Wałęsy z
internowania. Jesienią władze zwolniły kolejne grupy internowanych. Pod koniec listopada
zainicjowała także utworzenie nowej organizacji ogólnopolskiej, pozorującej dialog
społeczny – Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego (PRON). Planując zawieszenie
stanu wojennego, władze postanowiły by to właśnie PRON 28 XI zwrócił się z prośbą o to do
władzy, celem czego było pozyskanie zaufania społecznego do tej organizacji. Nie udało się
to jednak. Skutki stanu wojennego:

• Ofiary w bezpośrednich starciach z MO i ZOMO
• Niepoliczalna liczba ofiar spowodowanych brakiem telekomunikacyjnych połączeń i

ogólnego chaosu

• Zniszczenie kapitału zaufania społecznego i gotowości do poświęceń dla Polski
• Pogłębienie społecznej izolacji władz

•

Zawieszenie działania wszystkich organizacji społecznych

18 XII 1982 Sejm przyjął ustawę zawieszającą z końcem roku stan wojenny. Utrzymała ona
jednak sporą część przepisów wyjątkowych dających władzy swobodę w łamaniu praw
obywatelskich. Ostateczne zniesienie stanu dokonało się jednak dopiero 22 VII 1983.
16 VI 1983 do Polski przyjechał z pielgrzymką ponownie papież. Wywołało to falę euforii
społecznej i obudziło nadzieję w sercach wielu Polaków. Jan Paweł II w swych homiliach
dość czytelnie nakreślał kształt jaki powinna obrać Polska. Przypominał o „Solidarności” itp.
5 X 1983 Wałęsa otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla, która w jego imieniu odebrała jego
żona i najstarszy syn. Zaostrzyło to jedynie konflikt miedzy opozycją a władzą. Skierowane
zostały akty oskarżenia pod adresami przywódców KOR: Michnika, Kuronia,

25

Romaszewskiego i Wujca. 19 X 1984 porwano i zamordowano ks. Jerzego Popiełuszkę –
księdza zaangażowanego w walkę o „Solidarność”. Panowała wówczas opinia, iż Jaruzelski
wykorzystał ową zbrodnię w celu ostatecznego rozprawienia się z dotąd nie zawsze
posłusznymi mu ludźmi z aparatu policyjnego. Sprawców skazano, jednak nie uspokoiło to
rozżalonej i rozwścieczonej opinii publicznej.
W kolejnych latach wraz z powolną agonią władzy, dokonywał się poważny kryzys
gospodarczy. Jednocześnie wyczuwalny był ferment społeczny, który od czasu do czasu
objawiał się strajkami i manifestacjami ulicznymi najczęściej kończącymi się interwencjami
ZOMO i aresztowaniami.
6 XI 1985 po wyborach gen. Jaruzelski objął funkcję przewodniczącego Rady Państwa,
zachowując także stanowisko I sekretarza. Władza jednak była niezwykle słaba.
Kompromitacją również było nie ostrzeżenie społeczeństwa przed skutkami wybuchu
elektrowni jądrowej w Czarnobylu z III 1986.
W VII i IX 1986 przeprowadzone zostały amnestie więźniów politycznych. 29 IX 1986
Wałęsa powołał jawną Tymczasową Radę NSZZ „Solidarność”. „Solidarność” zaczęła się
odradzać, mimo iż władza nadal uważała ją za nielegalną. Jej członków jednak nie
represjonowano.
8-14 VI 1987 odbyła się trzecia pielgrzymka papieża. Mimo, iż nie była ona aż tak wzniosła
jak te z 1979 i 1983 wielu Polaków przybyło na spotkanie z Ojcem Świętym.
Na jesieni 1987 wydawało się, iż system totalitarny w Polsce jest w stanie całkowitego
rozkładu. Zaostrzał się także konflikt w kierownictwie „Solidarności”, która mimo to potrafiła
się dalej rozwijać i rosnąc w silę.
Ożywiła się także działalność KPN i ruchu „Wolność i Pokuj”. W listopadzie 1987 powstała
Polska Partia Socjalistyczna, a zaraz po niej „Pomarańczowa Alternatywa”.
29 XI 1987 przeprowadzone zostało referendum, zawierające dwa pytania dotyczące zgody
na reformę gospodarczą i „polskiej drogi do demokratyzacji”. Władza „przegrała” to
referendum. Zarówno we władzach jak i społeczeństwie odczuwalna była konieczność
dialogu

.

20. ,,Okrągły Stół”- postanowienia

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

20 XI 1988 odbyło się X Plenum KC PZPR, na którym po wielu debatach zwyciężyła idea
dialogu i rozmowy z „Solidarnością” przy „okrągłym stole”. Opowiedziano się także
wstępnie za zniesieniem ograniczeń w tworzeniu nowych związków zawodowych.
Rozmowy „okrągłego stołu” rozpoczęły się 6 II 1989, najpierw w Warszawie a potem w
Magdalence. Ustalono:

• Legalizację „Solidarności”
• Kontrakt wyborczy, zakładający w nowym Sejmie 65% mandatów przypadnie

sygnatariuszom PRON: PZPR, ZSL, SD, Polskiemu Związkowi Katolicko-społecznemu,
PAX i Unii Chrześcijańsko-społecznej, 35% zaś bezpartyjnym. Wybory do Senatu miały
być całkowicie wolne

• Powołanie urzędu Prezydenta wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe
• Zniesienie cenzury i powołanie do życia niezależnej „Gazety Wyborczej”

Prezydentem został wybrany gen Jaruzelski jednak przewagą zaledwie jednego głosu. Jego
miejsce zajął Mieczysław Rakowski, który został I sekretarzem jednocześnie wybranym
będąc na premiera. Mimo, iż władze zmieniły ordynację wyborczą w trakcie samych
wyborów, ich wyniki potwierdziły jej słabość i popularność opozycji, która zdobyła w Sejmie
wszystkie możliwe mandaty i opanowała całkowicie Senat.
Zła sytuacja gospodarcza i narastająca inflacja zmusiły rząd do ustąpienia. Jaruzelski chciał
powierzyć misję tworzenia rządu Kiszczakowi. Jednak po uformowaniu się nowej koalicji –

26

OKP, ZSL i SD, przeforsowała ona osobę Tadeusza Mazowieckiego, który otrzymał
zadanie utworzenia nowego rządu.

21. Transformacja ustrojowa i gospodarcza

Opracowanie: Jakub Romanowski

®

29 XII 1989 Sejm dokonał zmian w konstytucji, które formalnie zakończyły istnienie PRL.

• Zmieniono nazwę kraju na Rzeczpospolitą Polską.
• RP demokratycznym państwem prawa
• Władza zwierzchnia dla narodu sprawowana przez przedstawicieli wybieranych w

wolnych wyborach

• Nieskrępowany rozwój partii politycznych
• Utworzenie Trybunału Konstytucyjnego
• Usunięto zapis o przewodniej roli PZPR, sojuszach z ZSRR itp.
• Przywrócono dawne godło – orła w koronie

Reformy gospodarcze natomiast zakładały:

o

Progresywne opodatkowanie

o

Ograniczanie subsydiów dla NBP

o

Ustalenie kursu złotego na poziomie 9,5 zł za 1$

o

Redukcja niepotrzebnego zatrudnienia

o

Ograniczenie dotacji do węgla i paliw

o

Wprowadzenie gospodarki rynkowej

Reformę tą nazywa się planem Balcerowicza. Polska powoli odbijała się od dna... Co było
dalej, chyba każdy już pamięta... (:[]){

Koniec

Na podstawie książki prof. Roszkowskiego „Historia Polski 1914-2001” oraz wykładów!