Polska i Węgry wobec przełomowych wydarzeń w Europie w XX wieku. Scharakteryzuj przemiany polityczne w Polsce i na Węgrzech w latach 1918-1956.
Plan pracy:
Polska
odzyskanie niepodległości
problem granic
zagrożenie komunistyczne
autorytaryzm - Piłsudski
II wojna światowa - koalicja antyniemiecka
Radziecka strefa wpływów, stalinizm
Rok 1956 - Poznański czerwiec i październik
2. Węgry
odzyskanie niepodległości
problemy młodego państwa
rewolucja komunistyczna
autorytaryzm - Horthy
II wojna światowa - sojusz z III Rzeszą
Radziecka strefa wpływów, stalinizm
Węgierski październik
3. Posumowanie.
W XX wieku mamy do czynienia z wieloma przełomowymi wydarzeniem w historii Europy. Po wielkim konflikcie jakim niewątpliwe była I i II wojna światowa, w podzielonej i od nowa tworzonej Europie mam miejsce wiele istotnych przemian politycznych, które dotykają równolegle Polskę i Węgry. Niniejsza praca ma na celu przedstawienie przemian politycznych w Polsce i na Węgrzech od zakończenia I wojny światowej 1918, do odwilży październikowej w 1956 roku.
I wojna światowa był to pierwszy konflikt zbrojny na skalę globalną. Zabitych zostało 10 mln żołnierzy, a drugie tyle zostało rannych. Od 1795 roku Polska nie istniała na mapie Europy. Konflikt pomiędzy trzema mocarstwami rozbiorowymi, który miał miejsce w czasie I wojny światowej umożliwiał stworzenie państwa polskiego Trzej zaborcy borykali się wówczas z własnymi problemami. Osłabiona rewolucją Rosja w traktacie brzeskim z 3 marca 1918 roku jednostronnie wycofała się z wojny. Austro- Węgry po zrzeczeniu się władzy przez Karola I definitywnie przestały istnieć. Natomiast rewolucja niemiecka w listopadzie 1918 roku doprowadziła do uwolnienia z twierdzy w Magdeburgu Józefa Piłsudskiego (osadzonego w lipcu 1917), a także do zmiany rządu w Niemczech tym samym szybkiego podpisania kapitulacji przez Niemców 11 listopada 1918 roku. Tego samego dnia Rada Regencyjna przekazał władzę wojskową Józefowi Piłsudskiemu. (Wyznaczony przez rząd Moraczewskiego przyjął funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa) . Tak oto po 123 latach niewoli z chaosu wojennego wyłoniła się wolna Polska, państwo uznane na arenie międzynarodowej, a także dysponujące kadrą polityczną i zawiązkami wojska, władzy wykonawczej oraz sądowniczej. Nowo powstałe państwo by moc się rozwijać i przetrwać wymagało szeregu reform, a przede wszystkim szybkiego powołania konsekwentnego i silnego organu władzy wykonawczej. 28 listopada 1918 roku została wprowadzona demokratyczna ordynacja wyborcza do Sejmu ustawodawczego, którego zadaniem miało być uchwalenie konstytucji. 16 stycznia został powołany rząd Ignacego Jana Paderewskiego, który cieszył się poparciem wszystkich sił politycznych owego czasu.
Pomimo autentycznego odrodzenia się Rzeczypospolitej po okresie zaborów kwestią nierozstrzygniętą pozostawały granice państwa , które należało uzgodnić z „sąsiadami”. Kwestię tę miano rozstrzygnąć na konferencji pokojowej w Paryżu w styczniu 1919 roku. Polskę w Paryżu reprezentowali Roman Dmowski, Władysław Grabski i Ignacy Jan Paderewski. Polacy przedstawili stanowisko, w którym zwracali uwagę na fakt , iż Polska powinna być na tyle duże terytorium by ochronić się zarówno przed ZSRR jak i przed Niemcami. Ostatecznie w Wersalu Polsce przyznano większość Ziem zaboru pruskiego, na Górnym Śląsku miał się odbyć plebiscyt, Gdańsk wraz z przylegającymi terenami miał zyskać status wolnego miasta. Traktat wersalski regulował w zasadzie ( w sposób nie dość precyzyjny) granicę zachodnią ,ale nie było w nim żadnych regulacji dotyczących granicy wschodniej. Tak więc Polacy, zostali pozostawieni sami sobie. Nasze granice zostały ukształtowane dzięki wystąpieniom zbrojnym. W latach 1918-1921 -miało miejsce sześć wojen i konfliktów granicznych:
wojna polsko-radziecka
wojna polsko-ukraińska
konflikt polsko-litewski
polsko-czechosłowackie konflikty graniczne
27 grudna1918- powstanie wielkopolskie
17 sierpnia 1919 - wybuch I powstania śląskiego (następne: 19/20 VIII 1920 i 3 maja 1921
Najbardziej zagrażającym polskiej suwerenności był konflikt z Rosją Radziecką zwany inaczej wojną polsko - bolszewicką w latach 1919 - 21. Była to ekspansja radzieckiego komunizmu na Zachód, i choć poglądy co do bitwy warszawskiej z 15 sierpnia 1920 r. są podzielone to jednak dzięki temu zwycięstwu w marcu 1921 roku podpisano pokój ryski, na mocy którego została wyznaczona nasza wschodnia granica. Była ona jednak nadal bardzo niestabilna, gdyż ustalona przez stronę polską i radziecką nie uwzględniała interesów państw i narodów ową granicą podzielonych: Litwy, Białorusi i Ukrainy. Spór z Ukrainą (1918-1919) udało się rozstrzygnąć na naszą korzyść doprowadzając do przyłączenia Galicji Wschodniej do Polski. Konflikt z Litwą trwał natomiast aż do 1922 roku i zakończył się przyłączeniem tych terenów do Polski. Konflikt na granicy polsko - czechosłowackiej rozstrzygnięto arbitrażem międzynarodowym państw sprzymierzonych z 28 lipca 1920 roku. Pomimo korzystnych wyników większości starć i konfliktów granicznych, granice II RP nadal pozostawały niepewne. Stale mogliśmy obawiać się ataku Niemiec, a i wschodni sąsiedzi nie pałali do nas miłością.
Od 1918 - 1926 roku mamy w Polsce do czynienia z systemem politycznym określonym jako republika demokratyczna z wielopartyjnym systemem parlamentarno-gabinetowym( oficjalnie zatwierdzonym w konstytucji marcowej w 1921 roku)Osłabione gospodarczo, kulturowo, politycznie państwo o nieustabilizowanej pozycji w Europie, miało ww tym okresie ogromne problemy z poradzeniem sobie z gospodarczym kryzysem na skalę globalną Piłsudski 1921 roku po uchwaleniu konstytucji marcowej usunął się w cień i nie występował na scenie politycznej. Kolejne rządy zaś nie potrafiły poprawić sytuacji. W 1922 szalejąca inflacja zmusiła Władysława Grabskiego do reformy finansów, w której zastąpiono markę złotówką. W tym samym roku staje powołany rząd Wincentego Witosa, który doprowadza do kryzysu polityczno - gospodarczego. (Wówczas to tworzy się koalicja z udziałem: Narodowej Demokracji (endecji) - Chrześcijańskiej Demokracji (chadecji) - Narodowej Partii Robotniczej (NPR) - Polskiego Stronnictwa Ludowego "Piast"- Polskiej Partii Socjalistycznej(PPS) Największym problemem rządu była polityka gospodarcza, która nie mogła być zgodna jednocześnie z programem prawicy (endecja) i lewicy (PPS) i to stało się powodem rozłamu. Jako pierwsza z koalicji odeszła Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Po dość burzliwych negocjacjach utworzona została koalicja endecji-chadecji-PSL "Piast" - NPR z Wincentym Witosem na czele.1926 roku pomimo katastrofalnej sytuacji wywołanej rozłamem wśród koalicji rządzącej ponownie został wybrany koalicja chejno- piast z Witosem na czele. By zapobiec kolejnemu kryzysowi Piłsudski decyduje się na przeprowadzenie zamachu majowego . Jak sam mówił o przyczynie swej decyzji: Gdy dookoła nas wre wszędzie kłótnia i zawiść partyjna, gdy dygoce i rozpala się niechęć dzielnicowa, trudno, był żołnierz był spokojny. 12 maja 1926 roku dokonuje puczu wojskowego, po którym zostają obaleni rząd i prezydent. Zamach majowy uznaje się za początek rządów autorytarnych w Polsce, zwanych inaczej sanacją. Został utworzony BBWR - Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, który dzięki fałszerstwu wygrywa wybory w 1928 roku. 1935 roku uchwalono konstytucję kwietniową, która znacznie zwiększała uprawnienia prezydenta i premiera. W czasie rządów Piłsudskiego sytuacja Polski ulega znacznej poprawie. Młoda państwowość polska wiele zyskuje w oczach Europy dzięki silnym i skutecznym rządom. Jednak bez silnej ręki Józefa Piłsudskiego, który zmarł 12 maja 1935 roku system autorytarny w Polsce zaczyna podupadać. W 1935 roku po fałszerstwie jakiego dokonano w wyborach parlamentarnych BBWR zostaje rozwiązany.( odchodzą liberalni stronnicy). W 1938 roku mają miejsce ostatnie wybory parlamentarne w II RP.
Następny rok przynosi kolejny krwawy konflikt międzynarodowy. Pierwszego, a następnie 17 września na mocy paktu Ribentrop - Mołotow na Polskę kolejno napadły Niemcy i ZSRR. Polska ponownie została rozparcelowana między swoich sąsiadów. Jednakże pokolenie, które urodziło się już w wolnej Polsce i w takiej Polsce pragnęło żyć nie poddało się tak łatwo. Podwójne uderzenie niemiecko - rosyjskie w prawdzie dość szybko zmiażdżyło Polską obronę, ale nie zdołało zniszczyć polskiego ducha. Już od połowy września kształtowały się organizacje, które dały początek Polskiemu Państwu Podziemnemu. Było to zjawisko unikatowe na skalę europejską. Żaden z okupowanych krajów nie miał tak rozbudowanej sieci szkolnictwa tajnego ani tak wielu organizacji koordynujących walkę z okupantem. Bez Polski nadal byliśmy Polakami.
Początkowo zgodnie z podpisanym 28 września 1939 roku paktem o granicach i przyjaźni współpraca między okupantami układała się dość pomyślnie. Jasno ustalano granicę dzieląc Polskę na rosyjską i niemiecką strefę wpływów.
. Jednak ofensywa niemiecka na Rosję w 1941 roku ( Polska znalazła się wówczas w całości pod okupacją niemiecką) zakończona klęską wojsk niemieckich w bitwach pod Staliningradem i na Łuku Kurskim, a także kontrofensywa ZSRR rozpoczęta w 1943 roku spowodowała, że Polska znalazła się całkowicie pod okupacją Rosji Radzieckiej. Na mocy postanowień z konferencji teherańskiej zmieniono wschodnią granicę Polski - umiejscawiając ją na lini Curzona. Ustalono także, że Polska ma pozostać w strefie działania Armii Czerwonej. Po kapitulacji Niemiec( na froncie wschodnim 2 maja 1945 roku i 7 maja 1945 roku na froncie zachodnim) na konferencji wielkiej trójki w Jałcie zostały rozstrzygnięte bez udziału Polaków najistotniejsze sprawy polskie.:
Związek Radziecki otrzymał "zwierzchnictwo" nad Polską
Ustalono rekompensatę dla Polski w postaci Pomorza Zachodniego, Prus Wschodnich i Śląska.
Podjęto decyzje o przesiedleniu Niemców z tych terenów
Mocarstwa zgodziły się na utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej urzędującego w Warszawie, który zobowiązany został do przeprowadzenia wolnych, nieskrępowanych wyborów na zasadzie powszechnego głosowania.
W lipcu 1944 roku powstał w Moskwie PKWN. Była to organizacja, która swój manifest ogłosiła 22 lipca 1944 roku w Chełmie( by dać państwom zachodu złudzenie, że to Polacy powołują nowy rząd, choć faktycznie skład jak też program PKWN-u był narzucony przez Rosję i Stalina). Polski stalinizm właśnie się zaczynał... Do PKWN należeli wybrani i osobiście zaakceptowani przez Stalina członkowie KRN, Związku Patriotów Polskich, Robotniczej Partii Polskich Socjalistów, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego, Polskiej Partii Robotniczej. Przewodniczącym PKWN został Edward Osóbka-Morawski (PPS), jego zastępcami Wanda Wasilewska (ZPP) i Andrzej Witos. Dzięki PKWN przekształconemu później w Tymczasowy Rząd Rzeczpospolitej Polskiej udało się wprowadzić kilka istotnych z punktu widzenia ZSRR dekretów które m.in.: rozwiązywały i uznawały z nielegalną działalność wszelkich organizacji działających w PPP, dekret o zbrodni stanu, na podstawie którego represjonowano członków AK i innych organizacji podziemnych, o „ochronie państwa”, który stanowił główny element terroru sądowniczego, o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa", który także pozwalał na karę śmierci wobec opozycjonistów komunizmu. Dekrety te dawały pseudo podstawy prawne do represji i terroru charakterystycznego dla stalinizmu. Na podstawie porozumienia zawartego w Moskwie między Stanisławem Mikołajczykiem(reprezentantem polityków emigracyjnych) a KRN, dekretem prezydenta KRN-u został powołany 28 czerwca 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Był on uznawany przez większość państw zachodnich jako reprezentant Polski. Delegacja TRJN wzięła udział w konferencji poczdamskiej, podpisując z ZSRR umowę, w której uznawano linie Curzona za wschodnią granicę Polski. TRJN zakończył swą działalność po wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947. (sfałszowanych). W 1948 PPR doprowadziła do połączenia z PPS i w ten sposób powstała PZPR, która podjęła się budowy demokracji ludowej wedle wskazań radzieckich. Wszelkie "nowatorstwa" w działalności partyjnej były tępione, o czym przekonał się w 1948 Władysław Gomułka, poszukujący "polskiej drogi do socjalizmu". Nie popełnił tego błędu Bolesław Bierut, w latach 1947-1952 prezydent, od 1952 do 1954 premier i od 1954 sekretarz generalny PZPR, trzymający się ściśle wyznaczonych przez Moskwę granic swobody w kierowaniu państwem.
Powojennej Polsce narzucono system totalitarny, komunistyczną zasadę wodzostwa realizowaną przez sekretarzy partyjnych we wszystkich dziedzinach życia i na każdym szczeblu hierarchii społecznej. Trwała bezpardonowa walka z opozycją antykomunistyczną i prawicowymi odchyleniami w partii. Wiele osób po sfingowanych procesach było wtrącanych do więzień, a wiele otrzymało wyroki śmierci. Eliminowano nie tylko faktycznych, ale także potencjalnych przeciwników. Jednocześnie wprowadzono nakazowo - rozdzielczy system pracy, w którym gospodarka była ściśle kontrolowana przez polityków.
W 1956 roku pod koniec czerwca w Poznaniu wybuchły pierwsze strajki klasy robotniczej. Ich bezpośrednią przyczyną było ogólnie niezadowoleniem społeczeństwa, a także wycofaniem się władz państwowych z wcześniej przyjętych zobowiązań (zmiany systemu płac akordowych i organizacji pracy, zwrotu bezprawnie pobranego podatku od wynagrodzeń najlepszych robotników). 100 tys. osób z poznańskich zakładów pracy ( m.in. zakłady im. J.W. Stalina) wyszło na ulicę by wyrazić swoje poglądy i niezadowolenie pod hasłem „Chleba i wolności” Zajmowano gmachy publiczne, rozbito więzienie. Próbowano nawet zająć siedzibę Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa.. Na wieść o rozruchach Biuro Polityczne PZPR wysłało do Poznania swoich przedstawicieli, jednocześnie podejmując decyzję o siłowym stłumieniu wystąpienia. . Ok. 10 tysięczne oddziały wojska wkroczyły do Poznanie by spacyfikować robotników,zginęło ponad 70 osób, kilkaset zostało rannych, prawie 700 aresztowano. Poznański czerwiec zaostrzył podziały w PZPR a także wywołał wstrząs w społeczeństwie.
Około trzech miesięcy trwał względny spokój w Polsce. Komunistom wydawało się, że sprawa strajków ucichła, a strach posiany pośród Polaków nadal będzie utrzymywał polski system we względnej stabilności. Ale kolejne miesiące przynosiły tylko ferment i coraz bardziej narastające niezadowolenie społeczeństwa. Atmosfera sprzeciwu wobec polityki władz widoczna była podczas wieców organizowanych na uczelniach i w zakładach pracy. Obradujący pod tą presją Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w październiku 1956 postanowiło, mimo gróźb ZSRR wybrać na stanowisko I sekretarza partii cieszącego się poparciem społecznym Władysława Gomułkę. Uwolniono kard. Stefana Wyszyńskiego, a także ustalono nowe zasady stacjonowania wojsk radzieckich w Polsce.
Węgry podobnie jak Polska niepodległość odzyskały w 1918 roku po rozpadzie Austro-Węgier spowodowanym klęską w I pierwszej wojnie światowej i rezygnacją z prowadzenia władzy przez Karola I. 16 listopada 1918 roku proklamowano Republikę Węgierską
Węgrowie podobnie jak Polacy mieli problemy z nowymi granicami. Nowe państwa, które utworzono po rozpadzie Austro- Węgier nadal traktowały ich jako byłych zaborców, bo przecież równoprawnych członków dualistycznej monarchii austro-węgierskiej. Nie sprzyjało to rozwojowi młodego państwa. Trudności aprowizacyjne i nieustanne żądania cesji terytorialnych spowodowały na Węgrzech wzrost nastrojów rewolucyjnych . W marcu 1919 roku komuniści i socjaldemokraci powołali Węgierską Republikę Rad, z dyktatorskimi rządami Béli Kuna, którą do końca lipca tegoż roku rozgromiły wojska rumuńskie i czechosłowackie. We wrześniu 1919 do Budapesztu wkroczył admirał Miklós Horthy wraz z oddziałem armii narodowej. Po tym wydarzeniu nowy sejm przywrócił na Węgrzech monarchię, ale wykluczając z panowania Habsburgów, a także wybierając Horthyego na regenta. Tak oto na Węgrzech rozpoczął się okres rządów autorytarnych, w których bardzo silną władzę miał regent.
Całkowitą niezależność i suwerenność Węgrowie uzyskali w wyniku traktatu w Trianon z 4 czerwca 1920 roku. Na mocy tego traktatu Węgry uznały niepodległość Czechosłowacji oraz Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Część obszaru Węgier została też podzielona i oddana sąsiadom Węgier. Austrii, Polsce, Czechosłowacji, SCHS oraz Rumuni. Tereny te zamieszkiwało wielu Węgrów, którzy pozostali poza państwem W mocy tego traktatu Węgrowie zgodzili się także na znaczne ograniczenia militarne. Podobnie jak Piłsudski, któremu proponowano stanowisko prezydenta Horthy nigdy nie ogłosił się królem. Doprowadził do detronizacji przez sejm Karola IV - ostatniego monarchy z dynastii Habsburgów.
Po spokojnym okresie rządów partii o umiarkowanych poglądach do władzy doszła skrajna prawica (maj 1938) , która uzyskała poparcie od III Rzeczy i dokonała rewizji traktatu w Trianon rozbudowując przemysł zbrojeniowy, wprowadzając obowiązek powszechnej służby wojskowej i zmianę granic państwa. W lutym 1939 roku powstał rząd Pál Telekiego. Po wkroczeniu Niemiec i zajęciu przez III Rzeszę Czech, Węgrowie zajęli resztę Rusi Zakarpackiej uzyskującym tym samym granicę z Polską. W momencie wybuchu wojny Węgry starały się być neutralne. W wrześniu 1939 roku Horthy odmówił przepuszczenia wojsk niemieckich przez terytorium wprost do Polski. Życzliwie także odnosił się do polskich uchodźców. To z Węgier do Francji ewakuowano kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy polskiego wojska, których oficjalnie internowano w wrześniu'39. Polski wywiad także miał swoją siedzibę w Budapeszcie. Działała ona aż do 19 marca 1944 roku, pomimo oficjalnego sojuszu Węgier z III Rzeszą. Dopiero w 1941 roku Węgry zostały zaangażowne militarnie w II wojnę światową. Niemcy zażądały od Telekiego udziały w wojnie przeciw Jugosławii Horthy musiał lawirować i wbrew Telekiemu przystał na udział w agresji, co musiało wyoywłać rekcję ze strony brytyjskiej. Rząd kolejnego premiera Bardossyego przyłączył się do wojny przeciw ZSRR w czerwcu 1941 roku. W pod koniec tego samego roku Węgry były w stanie wojny z pozostałymi krajami alianckimi. 1943 koalicja antyniemiecka rozpoczęła tajne pertraktacje z Węgrami na temat wycofania się z wojny. Kiedy dowiedział się o tym Hitler natychmiast rozpoczął okupację kraju. Na tereny węgierskie Niemcy wkroczyli 19 marca 1944 roku. Okupacja niemiecka spowodowała kolejne polityczne gry Horthyego. Z jednej strony zwiększał deportacje Żydów zaś z drugiej, nadal pertraktował z aliantami..Na konferencji w Teheranie w 1943 roku Stalin wymusił na wielkiej Trójce, by to nie Brytyjczycy lądowali na Bałkanach Losy Węgier stały się dla zachodnich państw dość jasne. Po wkroczeniu na tereny Węgier Armii Czerwonej 15 października 1944 roku Horthy ogłosił wycofanie się z wojny. Chciał poddać węgierskie wojsko Armii Czerwonej na froncie by uniknąć rozlewu krwi( na zachodzie na chciano przyjąć odrębnej węgierskiej kapitulacji.) kiedy dowiedzieli się o tym Niemcy internowali węgierskiego regenta. Tak skończyły się rządy autorytarne w państwie węgierskim. Po admirale rządy na Węgrzech objął przywódca strzałokrzyżowców Ferenc Szálasi. Podporządkowany całkowicie Niemcom prowadził politykę wybitnie antysemicką. Prowadził deportacje i wywózki do obozów koncentracyjnych. Po kapitulacji Niemiec sytuacja międzynarodowa Węgrów przedstawiała się tragicznie W czasie okupacji 1944 zniszczeniu uległ ogromny obszar kraju, zniszczono wiele zabytków. Zaraz po wojnie komuniści przy poparciu ZSRR wprowadzili stalinowską dyktaturę W lutym 1946 roku parlament proklamował republikę węgierską. Komuniści przystąpili do kampanii osłabiania pozycji przeciwników politycznych. Podpisano traktaty pokojowe z państwami alianckimi, a ponownie ratyfikowany traktat z Trianon przywracał granice do stanu z przed II wojny. Drugie powojenne wybory parlamentarne odbyły się w sierpniu 1947. Zdecydowanie zwyciężył w nich Blok Lewicowy. Komuniści, którzy zapewnili sobie decydujący wpływ na rządy w latach 48-49 przeprowadzili kolektywizację rolnictwa i nacjonalizację przemysłu. Stalinizm węgierski miał znacznie bardziej brutalny charakter niż stalinizm w innych krajach bloku wschodniego. W latach 1949-53 pod rządami Sekretarza komunistycznej Węgierskiej Partii Pracujących Matyas Rakosi (właśc. Rosenfeld) na Węgrzech rozpoczął się okres powszechnego terroru. By uzmysłowić sobie skalę tego zjawiska trzeba zapoznać się z kilkoma liczbami tylko w latach 1952 - 1955 utworzony w roku 1950 Wydział Bezpieczeństwa Państwa (AVH) zajmował się 1 136 434 osobami. Oznacza to, że przedmiotem zainteresowania bezpieki był co piąty dorosły mieszkaniec Węgier. Za przestępstwa polityczne przed sądem stanęło 516 718 Węgrów. Tępiono dawne „klasy posiadające” -1951 r. wysiedlono z Budapesztu na prowincję 38 tys. „wrogów ludu”. Miały miejsce pokazowe procesy polityczne. W roku 1948 na dożywocie skazany został prymas Węgier kard. Mindszenty. W roku następnym po brutalnym śledztwie, skazany został na karę śmierci pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Jugosławii, a następnie stracony został jeden z twórców machiny terroru - minister spraw wewnętrznych Laszlo Rajk.
Po śmierci Stalina w 1953 roku ZSRR kierowane było przez trzech ludzi: Nikitę Chruszczowa, Gieorgija Malenkowa i Ławrientija Berii. Teoretycznie najsilniejszą pozycję z nich miał Beria. Chciał on przeprowadzić radykalne zmiany w związku radzieckim i wszystkich państwach satelickich. Zdecydowanie nie odpowiadała mu krwawa polityka Matyas Rakosi. W czerwcu Rakosi został wezwany do Moskwy. Miał zrezygnować z funkcji premiera , zachowując jednak pozostałe stanowiska Jego miejsce zajął liberalny komunista Imre Nagy. Nagy znany na początku jako człowiek popierający radykalne metody wyparcia demokracji, teraz zgodnie z dyrektywami Moskwy rozpoczął bardziej liberalne rządy. Rakosi nie dał jednak za wygraną. Będąc nadal pierwszym sekretarzem partii doprowadził do pozbawienie Nagya wszelkich funkcji partyjnych, a pod koniec listopada wyrzucił go z partii. Nowym premierem został całkowicie podporządkowany Rakosiemu Andras Hegedüs. Nie było jednak mowy o powrocie do dawnego terroru. Została utrzymana polityka łagodnej liberalizacji. Kard. Mindszeny został przeniesiony z ciężkiego więzienia do aresztu domowego, uwolniono też wdowę po Rajku. Pod koniec czerwca 1956 r. dotarła na Węgry wiadomość o wydarzeniach w Poznaniu. Pod ich wpływem 27 VI, pisarze Tibor Déry i Tibor Tardos zarządali na posiedzeniu Klubu im Petöfiego likwidacji cenzury, ustąpienia Rakosiego i umożliwienia Nagyowi przedstawienia swoich racji. Rakosi obrócił się więc ku temu co potrafił najlepiej. Kazał zamknąć klub, wyrzucić Dery i Tardosa z partii Chcąc upiec dwie pieczenie na jednym ogniu postanowił przy okazji zlikwidować opozycję polityczną wewnątrz partii. Oświadczył że Nagy uknuł spisek, po czym aresztował jego samego i jego 400 rzekomych wspólników. Komitet Centralny miał zdecydować co z nimi zrobić 18 lipca 1956 roku. Aresztowanie tak dużej grupy osób było to za dużo zarówno dla społeczeństwa, jak i dla władz partyjnych w ZSRR. 17 lipca w Budapeszcie zjawił się sowiecki wicepremier Anastas Mikojan zaś następnego dnia, na zaplanowanym wcześniej posiedzeniu KC WPP poinformowano, że Rakosi, z powodu złego stanu zdrowia i podeszłego wieku poprosił o zwolnienie z zajmowanego stanowiska. Wkrótce potem wyjechał on na „leczenie” do ZSRR - i nigdy już stamtąd nie wrócił Usunięcie Rakosiego nie uspokoiło nastrojów. Jego zastępcą Ernö Gerö, odpowiedzialny był nie tylko za terror, ale także za katastrofalny stan gospodarki.
Idąc za przykładem Polaków Węgrzy rozpoczęli 23 października manifestacje protestacyjne. Na transparentach wyrażano solidarność z Polską, ale także głoszono antysowieckie hasła. . Węgrzy mieli nadzieję, że tak jak Polakom udało się uzyskać zatrzymanie wojsk radzieckich, tak i im uda się uzyskać demokratyzację ustroju, i wycofanie wojsk ze swojego kraju. Po południu odbyła się solidaryzująca z Polską manifestacja pod pomnikiem Bema. Postulaty manifestantów były daleko posunięte. Domagano się:
Natychmiastowego wycofania armii radzieckiej
Utworzenia nowego rządu pod przywództwem Imre Nagy'a
Usunięcia i postawienia przed sądem dotychczasowego kierownictwa
Wolnych, wielopartyjnych wyborów
Radykalnych przemian gospodarczych
Całkowitej wolności przekonań, słowa i druku
Przywrócenia godła przyjętego w czasie rewolucji 1848 r. oraz święta narodowego w dniu 15 marca (rocznicy wybuchu tejże rewolucji).
Spod pomnika Bema manifestanci udali się pod parlament. Wystąpienie Nagy uspokoiło sytuację, ale demonstrantów rozwścieczyło wieczorne przemówienie Ernö Gerö, który nazywał demonstrantów wrogami narodu. Te słowa sprawiły że demonstranci zaczęli wyrywać broń milicjantom i żołnierzom, próbując dostać się do wnętrza budapeszteńskiej rozgłośni. Natomiast w innym miejscu miast 100 tys. tłum zwalił z cokołu 25 m pomnik Stalina. Zebrany w nocy Komitet Centralny WPP postanowił dokooptować do swego składu działaczy prześladowanych w okresie dyktatury Rakosiego. Zapadła też decyzja o powierzeniu funkcji premiera Imre Nagy'owi. Tej samej nocy Biuro Polityczne postanowiło wezwać wojska radzieckie. Wkrótce po północy na ulice Budapesztu wjechały sowieckie czołgi. Zostały one wkrótce zaatakowane przez powstańców, którzy dysponowali nie tylko butelkami z benzyną, ale także bronią wyniesioną z fabryk i z koszar. Na stronę rebeliantów zaczęły przechodzić niektóre oddziały wojska. W większości zakładów miasta rozpoczął się strajk.
25 października na placu przed rozgłośnią znów pojawiali się demonstranci . Żądali wydania Gerö, on ustąpił ale na jego miejsce pojawił się Janos Kada. To nie było jednak w stanie uspokoić nastrojów. Po 10 latach budowania systemu , był on niszczony przez krwawą rewolucję. Niespodziewanie front zmienił także premier Nagy, który opowiedział się za postulatami demonstrujących. Do Budapesztu przybyła więc delegacja radziecka, która ustaliła warunki opuszczenia Węgier przez siły ZSRR. Niestety było to tylko chytre zagranie radzieckich polityków i choć wydawało się że rewolucja węgierska ugrała dla siebie znacznie więcej niż polski poznański październik to nie było to prawdą.
W historii państwa polskiego i węgierskiego było wiele analogicznych momentów. W podobnych warunkach odzyskiwaliśmy niepodległość, mieliśmy podobne problemy graniczne. Oba kraje przeszły w czasie międzywojennym okres rządów autorytarnych i oba po II wojnie znalazły się wschodnim bloku socjalistycznym. Inaczej tylko potoczyły się wydarzenie wojenne, bo choć staliśmy po przeciwnych stronach barykady to ponad tą barykadą potrafiliśmy podać sobie rękę i pomóc w niełatwym do przetrwania okresie. Inaczej też potoczyły się losy strajków w 1956 roku. Polakom udało się zatrzymać kolumny pancerne ciągnące na Warszawę, natomiast Węgrzy musieli przeżyć bestialską pacyfikację kraju przez Sowietów.
8