184

K

S

. B

OGDAN

F

ERDEK

MI£OSIERDZIE BO¯E JAKO RÓD£O

USPRAWIEDLIWIENIA GRZESZNIKA

We wspó³czesnym œwiecie mo¿na zauwa¿yæ tendencje mar-

ginalizuj¹ce mi³osierdzie. S¹ one widoczne w ruchach zmie-

rzaj¹cych do zaprowadzenia sprawiedliwoœci spo³ecznej. W

sytuacji dominowania nierównoœci spo³ecznych, mi³osierdzie

ma utrudniaæ realizacjê sprawiedliwoœci. Te zarzuty przeciw-

ko mi³osierdziu dochodz¹ do g³osu w dramacie Karola Wojty-

³y: Brat naszego Boga: „Mi³osierdzie – z³otówka tu, z³otówka

tam, za prawo spokojnego posiadania milionów w bankach,

w lasach, w folwarkach, papierach wartoœciowych… Ludzie

podwójnie zdeprawowani – bo raz nêdz¹, a dwa – mi³osier-

dziem. Strze¿cie siê aposto³ów mi³osierdzia! S¹ waszymi wro-

gami. Mi³osierdzie jest ponurym cieniem, w którym bogacz

usi³uje ukryæ w³aœciwe swe oblicze”. Mi³osierdzie zdaje siê wiêc

uzasadniaæ nierównoœci spo³eczne i z tego wzglêdu zas³uguje

na negatywn¹ ocenê.

Encyklika Jana Paw³a II Dives in misericordia, jak równie¿

jego IX podró¿ apostolska do Polski (16-19 VIII 2002) pod ha-

s³em „Bóg bogaty w mi³osierdzie” zmieni³y klimat wokó³ mi³o-

sierdzia. Ten nowy klimat przejawia siê tak¿e we wzmo¿onej

P

ERSPECTIVA

Legnickie Studia

Teologiczno-Historyczne

Rok II 2003 Nr 1

K

S

. B

OGDAN

F

ERDEK

185

Mi³osierdzie Bo¿e jako Ÿród³o usprawiedliwienia grzesznika

refleksji teologicznej nad Bo¿ym mi³osierdziem

1

. Ta wzmo¿o-

na refleksja teologiczna nad Bo¿ym mi³osierdziem zbieg³a siê

z podpisaniem Wspólnej deklaracji w sprawie nauki o uspra-

wiedliwieniu. Mi³osierdzie Bo¿e i usprawiedliwienie grzesznika

œciœle siê ze sob¹ wi¹¿¹. Dla œw. Tomasza z Akwinu mi³osierdzie

jest Ÿród³em usprawiedliwienia grzesznika

2

. Zwraca na to uwa-

gê równie¿ Wspólna Deklaracja: „zakon odkrywa jego grzechy

po to, aby w wierze w Ewangeliê podda³ siê ca³kowicie mi³o-

sierdziu Bo¿emu w Chrystusie, gdy¿ tylko dziêki niemu uzy-

skuje usprawiedliwienie” (IV. 5. 32). Teologia katolicka powin-

na rozwin¹æ ten temat. Bêdzie to okazj¹ do recepcji Deklaracji

i równoczeœnie do pog³êbienia refleksji nad mi³osierdziem.

1. Mi³osierdzie jako niespodzianka dla grzeszników.

Œw. Tomasz z Akwinu ³aciñskie s³owo: misericors wywo-

dzi od miserum cor, co oznacza serce bolej¹ce, przejête smut-

kiem na widok boleœci czy niedoli bliŸniego tak, jakby to by³a

jego w³asna boleœæ. Jednak Bóg nie mo¿e doznawaæ smutku

na widok niedoli drugiego, ale mo¿e koiæ boleœæ drugiego. Do

mi³osierdzia Bo¿ego nale¿y udzielanie bytom doskona³oœci,

czyli dóbr, które ratuj¹ z ka¿dego nieszczêœcia

3

.

S³ownikowe próby definicji Bo¿ego mi³osierdzia zwracaj¹

uwagê na jego wieloaspektowoœæ. W pojêciu mi³osierdzia za-

warte s¹ niejako wszystkie odcienie mi³oœci, ze szczególnym

akcentem na ³askawoœæ Boga w obliczu ludzkich potrzeb, nie-

doli, nêdzy moralnej i zmarnowanych darów Bo¿ych. Bóg

mi³osierny zawsze upomina siê o dobro swego stworzenia, a

szczególnie cz³owieka wtedy, kiedy jego godnoœæ i wartoœæ

zosta³y uwik³ane i poddane ró¿nym postaciom z³a

4

. Wœród

1

Zob. „Communio” 1:1981 nr 1-2; Dives in misericordia. Tekst i komen-

tarz. Kraków 1981; „W drodze” 2003 nr 2 (354).

2

T

OMASZ

Z

A

KWINU

. Suma Teologiczna. II, 21, 4.

3

Tam¿e. 21, 3.

4

W. S£

OMKA

. Mi³osierdzie Bo¿e. W: Leksykon duchowoœci katolickiej. Kra-

ków 2001 s. 522.

186

K

S

. B

OGDAN

F

ERDEK

wielu aspektów Bo¿ego mi³osierdzia na czo³o wysuwa siê sto-

sunek Boga do grzeszników. Pismo œwiête przypisuje mi³osier-

dzie samemu Bogu jako nieskoñczon¹ gotowoœæ i moc przeba-

czania, której ¿aden grzech nie przewy¿sza i nie ogranicza.

Szczególnie przez Chrystusa, Bóg staje siê widzialny w swoim

mi³osierdziu

5

.

O tym aspekcie Bo¿ego mi³osierdzia nie jest ³atwo mówiæ

w kontekœcie wspó³czesnej negacji grzechu. T¹ negacjê grze-

chu ukaza³ Jan Pawe³ II w Reconciliatio et paenitentia, gdzie

zacytowa³ s³owa Piusa XII, ¿e: „grzechem tego wieku jest utrata

poczucia grzechu” (nr 18). Jej przyczyn¹ s¹ m. in. pewne ten-

dencje w dziedzinie myœli i ¿ycia koœcielnego, polegaj¹ce na

tym, ¿e przechodzi siê z jednej skrajnoœci w drug¹; od widze-

nia grzechu wszêdzie do niedostrzegania go nigdzie, od zbyt-

niego akcentowania lêku przed kar¹ wieczn¹ do g³oszenia

mi³oœci Bo¿ej, która mia³aby wykluczaæ wszelk¹ karê za grzech.

Jednak owa negacja grzechu nie sprawia, ¿e przestaje on ist-

nieæ. Jego skutki s¹ a¿ nadto bolesne. Wspó³czesny œwiat przy-

pomina sytuacjê budowniczych wie¿y Babel. Niepos³uszeñstwo

wobec Boga spowodowa³o podzia³ wœród ludzi. Jak pisze pa-

pie¿ w Reconciliatio et paenitentia: „Przez grzech cz³owiek

odmawia podporz¹dkowania siê Bogu, zburzeniu ulega rów-

nie¿ jego wewnêtrzna równowaga, w jego wnêtrzu wybuchaj¹

sprzecznoœci i konflikty. Zraniony w ten sposób cz³owiek nie-

jako nieuchronnie narusza tkankê ³¹cz¹c¹ go z innymi ludŸmi

i ze œwiatem stworzonym” (nr 15). Owocem tej destrukcyjnej

si³y grzechu s¹ wszystkie zawirowania wspó³czesnego œwiata,

jak np. nienawiœæ, chêæ odwetu, wojna, która przynosi œmieræ

niewinnych, brak szacunku dla ¿ycia i godnoœci cz³owieka

6

.

Ka¿de z tych zawirowañ wspó³czesnego œwiata jest owocem

grzechu. Mo¿na w tym kontekœcie jeszcze raz zacytowaæ Re-

5

A. D

YLUS

, W. £

YDKA

. Mi³osierdzie. W: S³ownik teologiczny. Katowice 1998

s. 289.

6

Zob. J

AN

P

AWE

£ II. Homilia w sanktuarium Bo¿ego mi³osierdzia w Krako-

wie – £agiewnikach. W: Bóg bogaty w mi³osierdzie. Jan Pawe³ II w Polsce 16-

19 sierpnia 2002. Marki 2002 s. 31.

187

Mi³osierdzie Bo¿e jako Ÿród³o usprawiedliwienia grzesznika

conciliatio et paenitentia: „Na dnie ka¿dej sytuacji grzechu

znajduj¹ siê zatem zawsze osoby, które grzech pope³niaj¹” (nr

16). Skoro wiêc istnieje grzech, istniej¹ te¿ grzesznicy i ich do-

tyczy równie¿ Bo¿e mi³osierdzie. Wed³ug Jana Paw³a II mi³o-

sierdzie Bo¿e jest wydobywaniem dobra spod wszelkich na-

warstwieñ z³a, które jest w cz³owieku

7

. Cz³owiek jest bowiem

obrazem Boga i Bóg widzi ten obraz pod nawarstwieniami

grzechów. Dlatego te¿ Jego mi³osierdzie przychodzi grzeszni-

kom z pomoc¹. Ten aspekt Bo¿ego mi³osierdzia oddaje psalm

103:

Mi³osierny jest Pan i ³askawy,

nieskory do gniewu i bardzo ³agodny.

Nie postêpuje z nami wed³ug naszych grzechów

ani wed³ug win naszych nam nie odp³aca.

Bo jak wysoko niebo wznosi siê nad ziemi¹,

tak mo¿na jest Jego ³askawoœæ dla tych, co siê go boj¹.

Jak jest odleg³y wschód od zachodu,

tak daleko odsuwa od nas nasze wystêpki.

W tym postêpowaniu mi³osierdzia Bo¿ego z grzesznikami,

które s³awi psalm 103, kryje siê element zaskoczenia. Mi³osier-

dzie jest zaskoczeniem, poniewa¿ przychodzi st¹d, sk¹d siê

go nikt nie spodziewa i sk¹d siê nie mo¿na go spodziewaæ.

Ilustracj¹ tego zaskoczenia mo¿e byæ przypowieœæ o mi³osier-

nym Samarytaninie. Dla rannego Samarytanin by³ wrogiem,

od którego móg³ siê spodziewaæ najgorszego. Tymczasem wróg

go zaskoczy³, udzielaj¹c mu pomocy. Domniemywany wróg

okaza³ siê wybawc¹. Podobnie grzesznik od Boga, którego ob-

ra¿a grzechami, móg³by spodziewaæ siê najgorszego – kary. A

tymczasem Bóg zaskakuje grzesznika swoim mi³osierdziem.

Od Niego przychodzi pomoc dla grzeszników. T¹ pomoc¹ jest

usprawiedliwienie grzesznika.

7

Zob. J

AN

P

AWE

£ II. Dives in misericordia. 6.

188

K

S

. B

OGDAN

F

ERDEK

2. Mi³osierdzie Bo¿e jako Ÿród³o usprawiedliwienia.

Wed³ug œw. Tomasza z Akwinu mi³osierdzie jako pierwsze

Ÿród³o przejawia siê w ka¿dym dziele Boga

8

. Jest ono równie¿

Ÿród³em usprawiedliwienia grzesznika. To usprawiedliwienie

grzeszników dokona³o siê na krzy¿u, gdzie karê nale¿n¹

grzesznikom poniós³ niewinny Chrystus, Bo¿y Syn. On jest

os¹dzonym Sêdzi¹, bo wyrok nale¿ny grzesznikom wyda³

i wykona³ na sobie. On na krzy¿u doœwiadczy³ piek³a nale¿-

nego grzesznikom, o czym œwiadczy okrzyk: „Bo¿e mój, Bo¿e

mój, czemuœ mnie opuœci³” (Mk 15, 34). Opuszczenie przez

Boga to piek³o. Zwróci³ na to uwagê M. Luter. Wed³ug niego:

„Nie cierpia³ On, jak niektórzy uwa¿aj¹, tylko powierzchow-

nie, ale rzeczywiœcie i prawdziwie wyda³ siê dla naszego do-

bra Bogu Ojcu na wieczne potêpienie”

9

. Podobnie wypowia-

da siê K. Barth. Uwa¿a on, ¿e jedyny potêpiony to Chrystus.

On zosta³ potêpiony, aby poza Nim nikt inny potêpiony nie

zosta³

10

. Wybra³ siebie na potêpienie, ¿eby ludzie byli wybrani

do uczestnictwa w boskim ¿yciu. H. Küng w swoim doktora-

cie wykaza³, ¿e pogl¹dy K. Bartha na usprawiedliwienie za-

warte w jego Die Kirchliche Dogmatik s¹ zgodne z katolick¹

teologi¹ usprawiedliwienia

11

. Usprawiedliwienie grzesznika

pokazuje, ¿e sprawiedliwoœæ Boga jest inna ni¿ sprawiedliwoœæ

Temidy – mitologicznej bogini sprawiedliwoœci. Ona jest uoso-

bieniem rzymskiej koncepcji sprawiedliwoœci: oddaæ ka¿demu

to, co mu siê s³usznie nale¿y. Tymczasem Bóg jest mi³osierny

w swojej sprawiedliwoœci i sprawiedliwy w swoim mi³osier-

dziu. Widaæ to w procesie usprawiedliwienia grzesznika. Bóg

jako sprawiedliwy powa¿nie traktuje grzech. Os¹dzi³ spraw-

cê grzechu, oddaj¹c go w rêce œmierci. Jednak jako mi³osierny

sprawi³, ¿e œmieræ i potêpienie przypad³y Jemu samemu. Sko-

8

T

OMASZ

Z

A

KWINU

. Suma Teologiczna. II, 21, 4.

9

M. L

UTHER

. Der Römerbrief. Göttingen 1963 s. 319.

10

K. B

ARTH

. Kirchliche Dogmatik. Bd. II/2. Zollikon – Zürich 1959 s. 551.

11

Zob. H. K

UNG

. Rechtfertigung. Die Gehm Karl Barthsund eine katholi-

sche Besinnung. Einsiedeln 1957.

189

Mi³osierdzie Bo¿e jako Ÿród³o usprawiedliwienia grzesznika

ro œw. Tomasz za œw. Augustynem nazywa usprawiedliwienie

grzesznika najwiêkszym dzie³em Bo¿ym i skoro Ÿród³em uspra-

wiedliwienia jest mi³osierdzie, to s³usznie nazywa siê mi³osier-

dzie najwiêkszym przymiotem Boga

12

.

Nauka o usprawiedliwieniu mo¿e prowadziæ do wniosku

o pustym piekle. Taki wniosek nie by³ obcy œw. Tomaszowi,

o czym œwiadcz¹ postawione przez niego nastêpuj¹ce proble-

my: Czy mi³osierdzie Bo¿e zezwoli na to, ¿eby ludzie ponosili

karê wieczn¹?

13

Czy bêd¹ ponosiæ karê wieczn¹ ci, którzy spe³-

niaj¹ uczynki mi³osierdzia?

14

Wed³ug œw. Tomasza mi³osier-

dzie Bo¿e nie wyklucza mo¿liwoœci potêpienia. Mi³osierny Bóg

nie chce potêpiæ nikogo, ale to jego pragnienie nie musi byæ

pragnieniem jego stworzeñ, które maj¹ woln¹ wolê. „Na sku-

tek przyjœcia Chrystusa i dokonanego przezeñ pojednania, usta³

kiedyœ gniew Boga na ca³y rodzaj ludzki. Lecz ci, którzy nie

chcieli istnieæ lub pozostawaæ w tym pojednaniu, utrwalili w

siebie samych na zawsze gniew Bo¿y”

15

.

Problemy poruszone przez œw. Tomasza s¹ dyskutowane

we wspó³czesnej teologii. W Polsce dyskusje teologiczne nad

nadziej¹ powszechnego zbawienia wywo³a³a praca W. Hry-

niewicza: Nadzieja zbawienia dla wszystkich. Od eschatolo-

gii lêku do eschatologii nadziei

16

. Te dyskusje w Polsce zbiera

ksi¹¿ka Puste piek³o?

17

. Dla zwolenników nadziei powszech-

nego zbawienia jednym z argumentów jest Mi³osierdzie Bo¿e.

Krytykom nadziei powszechnego zbawienia zarzuca siê brak

zrozumienia dla mi³osierdzia Bo¿ego

18

, natomiast zwolenni-

kom tej nadziei – grzech zuchwa³ej ufnoœci w mi³osierdzie

12

J. W

ORONIECKI

. Tajemnica mi³osierdzia Bo¿ego. Lublin 2001 s. 65.

13

T

OMASZ

Z

A

KWINU

. Suma Teologiczna. XXXIV, 99, 3.

14

Tam¿e. 99/5.

15

Tam¿e. 99/3.

16

Zob. W. H

RYNIEWICZ

. Nadzieja zbawienia dla wszystkich. Od eschatologii

lêku do eschatologii nadziei. Warszawa 1989.

17

Zob. Puste piek³o? Spór wokó³ ks. Wac³awa Hryniewicza nadziei zba-

wienia dla wszystkich. Red. J. M

AJEWSKI

. Warszawa 2000.

18

W. H

RYNIEWICZ

. Nadzieja nie jest udrêk¹. W: Puste piek³o? s. 260.

190

K

S

. B

OGDAN

F

ERDEK

Bo¿e

19

. W tych dyskusjach pojawia siê nazwisko szwajcarskiego

teologa H. U. von Balthasara, autora pracy: Czy wolno mieæ

nadziejê, ¿e wszyscy bêd¹ zbawieni?

20

Balthasar zdaje siê byæ

ostro¿niejszy ni¿ Hryniewicz, bo pozostawia wiêcej miejsca

dla tajemnicy

21

. Szwajcarski teolog cytuje E. Stein: „Mi³osier-

na mi³oœæ mo¿e siê wiêc schyliæ ku ka¿demu. Czy istniej¹ du-

sze, które trwale siê przed ni¹ zamykaj¹? Zasadniczo nie mo¿-

na takiej mo¿liwoœci odrzuciæ”

22

.

Ze s³ów E. Stein mo¿na wyci¹gn¹æ wniosek, ¿e mi³osier-

dzie Bo¿e ograniczone jest wolnoœci¹ cz³owieka. Nie mo¿e ono

zmusiæ cz³owieka do kochania Boga. Uj¹³ to C. S. Lewis w

swojej ksi¹¿ce: Wielki rozwód. Na koñcu bêd¹ dwie kategorie

ludzi. Jedni powiedz¹ Bogu: „b¹dŸ wola Twoja”, a drugim Bóg

powie: „b¹dŸ wola Twoja”. Pierwsi bêd¹ zbawionymi, a dru-

dzy potêpionymi

23

. Podobnie wypowiada siê prawos³awny

teolog P. Evdokimov: „To wolnoœæ rodzi piek³o, albowiem (cz³o-

wiek) zawsze mo¿e powiedzieæ: «Niech siê nie dzieje wola

Twoja» i nawet Bóg nie ma w³adzy nad tymi s³owami”

24

. Mi-

³osierdzie Bo¿e jest wiêc ograniczone wolnoœci¹ cz³owieka.

Dlatego Evdokimov twierdzi, ¿e: „Na ateistyczn¹ formu³ê: «Je-

¿eli Bóg istnieje, cz³owiek nie jest wolny», Biblia odpowiada:

«Je¿eli istnieje cz³owiek, Bóg nie jest ju¿ wolny. Cz³owiek mo¿e

powiedzieæ Bogu nie

», Bóg nie mo¿e ju¿ powiedzieæ nie cz³o-

wiekowi, bo wed³ug œw. Paw³a w Bogu by³o tylko tak

” (2 Kor

1, 19)

25

. Bóg okazuje siê wiêc s³aby nie w swojej wszechmocy,

ale w mi³osierdziu. Mi³osierdzie Bo¿e, które nie ma granic, nie

zakreœla jednak granic wolnoœci cz³owieka. Ostateczn¹ konse-

kwencj¹ wolnoœci cz³owieka mo¿e byæ piek³o.

19

Zob. S. M

A

£

KOWSKI

. Cnota nadziei czy grzech zuchwa³ej ufnoœci w mi³o-

sierdzie Bo¿e? W: Puste piek³o? s. 214-217.

20

Zob. H. U. von B

ALTHASAR

. Czy wolno mieæ nadziejê, ¿e wszyscy bêd¹

zbawieni? Tarnów 1998.

21

R. R

YNKOWSKI

. Nadziejê mo¿na uzasadniæ inaczej. W: Puste piek³o? s. 289.

22

B

ALTHASAR

, jw. s. 193.

23

Zob. H. V

ORGRIMLER

. Geschichte der Höle. München 1994 s. 390.

24

P. E

VDOKIMOV

. Szalona mi³oœæ Boga. Bia³ystok 2001 s. 30.

25

Tam¿e. s. 29.

191

Mi³osierdzie Bo¿e jako Ÿród³o usprawiedliwienia grzesznika

Dzisiaj niektórzy teologowie mówi¹, ¿e czymœ w³aœciwszym

ni¿ piek³o by³oby unicestwienie potêpionego. Pytanie o samo-

unicestwienie z³a stawia H. U. von Balthasar

26

. Synod Koœcio-

³a anglikañskiego w Anglii wiêkszoœci¹ g³osów podj¹³ decyzjê

o odst¹pieniu od tradycyjnej nauki o istnieniu piek³a. Nauka o

piekle zosta³a zast¹piona nauk¹ o unicestwieniu, które „mo-

g³oby byæ prawdziwym obrazem potêpienia ni¿ jakiekolwiek

inne spoœród tradycyjnych przedstawieñ piek³a wiecznej

mêki”

27

. Jednak mi³osierdzie nie dopuszcza do unicestwienia

cz³owieka. Wed³ug Bernarda z Clairvaux: „Obraz Bo¿y mo¿e

p³on¹æ w piekle, ale nie mo¿e ulec zniszczeniu”

28

. Mi³osier-

dzie Bo¿e nie dopuszcza wiêc do unicestwienia obrazu Boga,

którym nie przestaje byæ potêpiony. Byæ mo¿e z tego wzglêdu

œw. Katarzyna z Genui wi¹¿e mi³osierdzie Bo¿e z samym pie-

k³em. Uwa¿a ona, ¿e: „S¹dy Boga nacechowane s¹ mi³osier-

dziem i ³agodz¹ karê s³usznie wymierzon¹. Dlatego dusza, nie

znajduj¹c mniejszej kary, rozpaczliwie rzuca siê do piek³a, jako

miejsca dla tej duszy najw³aœciwszego”

29

. Mi³osierdzie Bo¿e

nawet w piekle dostrzega obraz Bo¿y w potêpionym, pomi-

mo, ¿e on korzystaj¹c ze swojej wolnoœci zamyka siê wobec

mi³osierdzia Bo¿ego.

Cz³owiek pyta nie tylko dlaczego mi³osierdzie Bo¿e dopusz-

cza piek³o?, ale tak¿e dlaczego mi³osierdzie Bo¿e dopuszcza

cierpienia ju¿ teraz? O ile potêpienie dotyczy winnych, o tyle

cierpienie teraz dotyczy czêsto, a mo¿e czêœciej niewinnych.

Nie tylko Evdokimov zauwa¿y³, ¿e: „Zapis cierpienia niewin-

nych tworzy ju¿ gruby katalog, który sk³ania do wniosku, ¿e

milczenie Boga i brak jego interwencji stanowi¹ dowód pora¿-

ki religii”

30

. Skoro Bóg milczy wobec cierpienia niewinnych, to

czy jest mi³osierny? A skoro nie jest mi³osierny, to czy jest Bo-

26

B

ALTHASAR

. Czy wolno mieæ nadziejê. s. 130.

27

Zob. W. H

RYNIEWICZ

. Pytanie o piek³o. W: Puste piek³o? s. 196-202.

28

B

ERNARD

Z

C

LAIRVAUX

. Kazania o Najœwiêtszej Maryi Pannie. Warszawa

2000 s. 104.

29

K

ATARZYNA

Z

G

ENUI

. Rozprawa o czyœæcu. Wroc³aw 2001 s. 45.

30

E

VDOKIMOV

, jw. s. 13.

192

K

S

. B

OGDAN

F

ERDEK

giem, a wiêc czy istnieje? Bezlitosnoœæ z³a zdaje siê byæ naj-

wiêkszym zarzutem wobec Bo¿ego mi³osierdzia. Takie zarzu-

ty mog¹ rodziæ Auschwitz i Ko³yma. J. Moltmann po wizycie

w obozie koncentracyjnym w Majdanku postawi³ pytanie:

Gdzie by³ Bóg?

31

Odpowiedzi¹ Moltmanna na to pytanie by³a

ksi¹¿ka Der gekreuzigte Gott, w której autor próbuje uzasad-

niæ, ¿e Bóg jest nie tylko sympatyczny, czyli wspó³czuj¹cy z

cierpi¹cymi, ale On z nimi cierpi. On doœwiadcza cierpienia

w swoim bycie; cierpienie dotyka go wprost. On nie tylko jest

w historii cierpienia, ale ta historia cierpienia jest w Nim

32

. Pró-

ba usprawiedliwienia Boga z powodu cierpienia niewinnych,

jakiej podj¹³ siê Moltmann, mo¿e przekonaæ wierz¹cych. Jed-

nak¿e ateista mo¿e odpowiedzieæ pytaniem: skoro Bóg do-

œwiadczy³ cierpienia, to tym bardziej powinien do niego nie

dopuszczaæ, je¿eli ³¹czy mi³osierdzie z wszechmoc¹? Podob-

nie jak w przypadku piek³a, wolnoœæ cz³owieka ogranicza Bo¿e

mi³osierdzie, gdy chodzi o cierpienie niewinnych. W. Hawel

zauwa¿y³, ¿e: „je¿eli tylko cz³owiek zaczyna uwa¿aæ siebie za

Ÿród³o wszystkiego, to œwiat zaczyna traciæ swój ludzki wy-

miar i cz³owiek traci kontrolê nad nim”

33

. Ten proces ukaza³

papie¿ Jan Pawe³ II chocia¿by w cytowanym ju¿ dokumencie

Reconciliatio et paenitentia, w którym pisze o grzechu spo-

³ecznym. „Ka¿dy grzech rzutuje z mniejsz¹ lub wiêksz¹ gwa³-

townoœci¹, z mniejsz¹ lub wiêksz¹ szkod¹ na ca³¹ strukturê

koœcieln¹ i na ca³¹ ludzk¹ rodzinê” (nr 16). Grzech cz³owieka

jest – choæ nie jedynym – Ÿród³em cierpienia niewinnych. A

wiêc Bo¿e mi³osierdzie ograniczone jest wolnoœci¹ cz³owieka.

Nie trzeba jednak Bo¿ego mi³osierdzia usprawiedliwiaæ. P.

Evdokimov napisa³, ¿e: „Dla Zachodu œwiat jest rzeczywisty,

a Bóg jest w¹tpliwy, hipotetyczny, co popycha do wymyœlania

31

J. T. P

AWLIKOWSKI

. Christology afte the Holocaust. W:The myriad christ:

plurality and the quest for unity in contemporary christology. Leuven 2000

s. 389.

32

Tam¿e. s. 389

33

V. H

AVEL

. Disturbing the Peace: A Conversation with Karel Hvizdala.

New York 1990 s. 11.

193

Mi³osierdzie Bo¿e jako Ÿród³o usprawiedliwienia grzesznika

dowodów na Jego istnienie. Dla Wschodu to œwiat jest w¹tpli-

wy, iluzoryczny, a jedynym argumentem na jego rzeczywistoϾ

jest samo-oczywiste istnienie Boga”

34

. Ten Bóg jest mi³osierny.

Przejawia siê to i w tym, ¿e ogranicza go wolnoœæ cz³owieka,

ale on z³e skutki tej wolnoœci potrafi przezwyciê¿aæ w swoim

mi³osierdziu, bo ze z³a potrafi wyprowadzaæ dobro. Bóg mi³o-

sierny nie potrzebuje usprawiedliwienia. To On usprawiedli-

wia w swoim mi³osierdziu grzeszników, nawet tych, którzy

stoj¹ za najwiêkszymi zbrodniami. Ju¿ Synod w Arles orzek³,

¿e: „Chrystus przyszed³ tak¿e dla zgubionych, poniewa¿

wbrew jego woli zginêli. Zaiste nie godzi siê ograniczaæ bez-

miernej dobroci i dobrodziejstw Bo¿ych do tych tylko, którzy

wydaj¹ siê byæ zbawieni”

35

. Tajemnica Bo¿ego mi³osierdzia jest

wiêksza od tajemnicy nieprawoœci. Wobec tych tajemnic teo-

logia w szczególny sposób okazuje siê «uczon¹ niewiedz¹».

Bóg nie potrzebuje usprawiedliwienia. To Jego mi³osierdzie

usprawiedliwia grzeszników.

3. Jednoœæ boskiego i ludzkiego bieguna mi³osierdzia.

Na doœwiadczane Bo¿e mi³osierdzie cz³owiek powinien od-

powiadaæ mi³osierdziem wobec drugiego cz³owieka. Zwróci³

na to uwagê Jan Pawe³ II w homilii wyg³oszonej na krakow-

skich b³oniach: „Bóg okazuj¹c nam mi³osierdzie, oczekuje, ¿e

bêdziemy œwiadkami mi³osierdzia w dzisiejszym œwiecie”

36

. Mi-

³osierdzie jest wiêc jakby dwubiegunowe; ma biegun boski

i ludzki. Cz³owiek doznaj¹cy Bo¿ego mi³osierdzia ma kiero-

waæ siê wyobraŸni¹ mi³osierdzia

37

. Tak jak Bo¿e mi³osierdzie

widzi godnoœæ cz³owieka pod najwiêkszymi nawet nawar-

stwieniami z³a, tak równie¿ cz³owiek ma dostrzegaæ godnoœæ

34

E

VDOKIMOV

, jw. s. 101.

35

Wyznanie wiary Lucidusa. W: Breviarum fidei. Opr. S. G³owa, J. Bieda.

Poznañ 1988 VII, 17 s. 295.

36

J

AN

P

AWE

£ II. Homilia wyg³oszona na krakowskich b³oniach. W: Bóg

bogaty w mi³osierdzie. s. 48.

37

Tam¿e. s. 52.

194

K

S

. B

OGDAN

F

ERDEK

cz³owieka pod nawarstwieniami z³a. Bóg nawet w najgorszym

cz³owieku potrafi dostrzec iskrê dobra, a cz³owiek w najlep-

szym dostrzega z³o. Chce je nawet przypisaæ Bogu. WyobraŸ-

nia mi³osierdzia jest konieczna w dobie drapie¿nego kapitali-

zmu, który chce zrobiæ interes na cz³owieku i kosztem cz³o-

wieka, kosztem jego godnoœci. WyobraŸnia mi³osierdzia po-

trzebna jest w œwiecie mediów, które tropi¹ sensacje. Sensacj¹

jest najczêœciej jakiœ grzech cz³owieka. Ujawniaj¹c ten grzech

media niszcz¹ cz³owieka, a nie grzech, który same przy ró¿-

nych okazjach propaguj¹.

WyobraŸni¹ mi³osierdzia trzeba widzieæ ju¿ teraz s¹d osta-

teczny. Wed³ug M. Lutra bêdzie to s¹d ³aski. Sêdzi¹ bêdzie mi-

³osierny Chrystus, który umar³ za grzeszników i w ten sposób

sta³ siê usprawiedliwieniem grzeszników (1 Kor 1, 30)

38

. Wte-

dy Jego mi³osierdzie bêdzie Ÿród³em ostatecznego usprawie-

dliwienia grzeszników. Wœród tych grzeszników spotkaj¹ siê

ofiary ze swoimi katami. Wtedy spe³ni siê to, o czym chce po-

wiedzieæ przypowieœæ o nielitoœciwym d³u¿niku. Doznane mi-

³osierdzie ze strony Boga ma wyzwalaæ mi³osierdzie w stosun-

ku do ludzi. Ci, którzy dziêki mi³osierdziu Bo¿emu dost¹pi¹

usprawiedliwienia swoich grzechów, oka¿¹ mi³osierdzie swo-

im katom, usprawiedliwiaj¹c ich grzechy. Bêd¹ naœladowaæ

Chrystusa, którego mi³osierdzie usprawiedliwia grzechy. Prze-

ciwnie, nie okazanie ³aski katom i nie przyjêcie ³aski od ofiar

oznacza odrzucenie Bo¿ego mi³osierdzia, które jest Ÿród³em

usprawiedliwienia. Wtedy s¹d z godziny ³aski stanie siê go-

dzin¹ potêpienia. Ci, którzy doœwiadczyli boskiego mi³osier-

dzia powinni je odzwierciedlaæ. Mi³osierdzie okazane cz³owie-

kowi przez Boga powinno w nim wyzwalaæ mi³osierdzie. Dziê-

ki Bo¿emu mi³osierdziu, które wyzwala ludzkie mi³osierdzie,

s¹d ostateczny bêdzie koñcowym spo³ecznym pojednaniem

39

.

38

B. L

OHSE

. Luthers Theologie. Göttingen 1995 s. 346.

39

Zob. M. V

OLF

. The final reconciliation: reflections on a social dimension

of the eschatological transition. W: Theology and Eschatology At the Turn of

the Millennium. Malden 2001 s. 89-111.

195

Mi³osierdzie Bo¿e jako Ÿród³o usprawiedliwienia grzesznika

Bêdzie to najradykalniejsze pojednanie, bo pojednanie ofiar

z ich katami. Bêdzie ono mo¿liwe tylko dziêki wyobraŸni mi-

³osierdzia. Na takie pojednanie wskazywa³ ju¿ Fulgencjusz

z Ruspe: „Tam Pawe³ nie wstydzi siê zabicia Szczepana, a

Szczepan raduje siê towarzystwem Paw³a, gdy¿ w obu jest

radosna mi³oœæ” (Kazanie 3, 5-6). Doznane na s¹dzie mi³osier-

dzie wyzwoli mi³osierdzie. Eschatologia oznacza wiêc tryumf

mi³osierdzia; jego dwóch biegunów: boskiego i ludzkiego. Nie

jest to jakaœ sadystyczna eschatologia, któr¹ kreœli³ Tertulian,

kiedy pisa³, ¿e mêki potêpionych bêd¹ widowiskiem dla zba-

wionych: „Có¿ mam wtedy podziwiaæ? Z czego mam siê

œmiaæ? A mo¿e patrz¹c na namiestników, przeœladowców imie-

nia Pañskiego sma¿¹cych siê w gorszych p³omieniach, ni¿ sami

wymyœlili we wœciek³oœci przeciw chrzeœcijanom” (O widowi-

skach 30). W tej wizji Tertuliana nie ma miejsca dla mi³osier-

dzia Bo¿ego, które usprawiedliwia grzeszników. Wizja Tertu-

liana jest owocem sprawiedliwoœci dzia³aj¹cej wed³ug zasa-

dy: oko za oko, z¹b za z¹b. Ta zasada jest przeciwieñstwem

wyobraŸni mi³osierdzia. S³usznie wiêc napisa³ œw. Tomasz

z Akwinu, ¿e usprawiedliwienie grzesznika jest najwiêkszym

dzie³em Boga

40

. To najwiêksze dzie³o Boga ma Ÿród³o w jego

mi³osierdziu. Mi³osierdzie Bo¿e jest wiêc Ÿród³em usprawie-

dliwienia grzeszników.

40

T

OMASZ

Z

A

KWINU

. Suma Teologiczna. XIV, 113, 9.

DIE BARMHERZIGKEIT GOTTES ALS QUELLE

DER RECHTFERTIGUNG EINES SÜNDERS

Z u s a m m e n f a s s u n g

Die Enzyklika von Johannes Paul II. Dives in misericordia, und auch seine IX.

Pastoralreise nach Polen (16-19 VIII 2002) mit dem Motto: „Gott reich an

Barmherzigkeit“ – haben eine neue Einstellung zur „Barmherzigkeit Gottes“

geschafft. Diese neue Einstellung zeichnet sich durch die Belebung des the-

ologischen Nachdenkens über die Barmherzigkeit Gottes aus. Diese Refle-

196

K

S

. B

OGDAN

F

ERDEK

xion wurde auch mit dem Unterschreiben der „Gemeine Erklärung über Recht-

fertigung“ verbunden. Das Problem der Barmherzigkeit Gottes und der Recht-

fertigung des Sünders ist miteinander eng vereinigt. Nach St. Thomas von

Aquin ist die Rechtfertigung des Sünders die größte Tat des Gottes. Diese

springt aus der Barmherzigkeit Gottes heraus und stellt die Quelle der Recht-

fertigung des Sünders dar.

T³um. Ks. Janusz Misiewicz