ARCHITEKTURA ROMAOSKA W POLSCE

Ytril na podstawie Świechowskiego w Sztuce Polskiej

 ARCHITEKTURA PRZEDROMAOSKA DO ROKU 1038.

Jest tego na szczęście bardzo mało.

 Budowle Centralne

- WAWEL – aż 5 reliktów przedromaoskich

- Rotunda Feliksa i Adaukta – Długosz uważał ja za b. wczesną, jeszcze pogaoską. Z płaskich sztuk
łamanego kamienia zbudowana. Kolista nawa, tetrakonchos, kopuła. Byd może dwupoziomowa – bo
jest jakieś zaokrąglone pomieszczenie (byd może klatka schodowa) i nisko okna. Nieznane
przeznaczenie, byd może kaplica władcy lub wielkorządcy. Prototypem byd może rotunda św. Wita w
Pradze (926 – 929)

- Kośd. ,B” (niedaleko rotundy) dwie apsydy na osi wsch. – zach, kolista nawa, była empora (jest ślad
kolumny w apsydzie zach), pod emporą pochówek kobiecy z kamienną płytą. Podobny jest kośc w
Mikulčicach, więc byd może jest to czeski implant.

- Rotunda między Wieżą Zygmunta Starego a Bastionem Władysława IV – z jedną apsydą od
wschodu, jest w niej coś jakby basen chmielny, wiec byd może było to baptysterium. -> tzw PROSTY
TYP ROTUNDY – potem bardzo się rozpowszechnił.

- Rotunda na wzgórzu św. Benedykta

- Rotunda na Skałce – św. Michała – obie wymienia Długosz.

- wczesno romaoski kośd. św. Gereona

- WIELKOPOLSKA – 2 rotundy

- najstarsza murowana budowla pod katedrą gnieźnieoską też była centralna – rotunda prosta,
skromne rozmiary, ok. II poł. X wieku – byd może tzw ,Kościół Dąbrówki”(?)

- bliźniacza do niej kaplica w ŁĘKNIE – te same wymiary i układ, ok. 995 – 1020, inicjatywa brata św.
Wojciecha - Sobiesława

 PALATIA

- Palatium na OSTROWIE LEDNICKIM – dwuczłonowa murowana rezydencja, funkcje sakralne i
mieszkaniowo – reprezentacyjne, zniszczone w czasie najazdu Brzetysława. Plan prostokąta
wydłużonego z przylegającą doo centralną kaplicą, w środku jej plan krzyża greckiego, filary
dwierdkoliste. – jakby inspiracje martyriami. Była też wieża – latarnia. Lata 20te XI wieku.

- PRZEMYŚL – 0k. 1020 – 1030, kaplica (rotunda prosta) przylegająca do wydłużonego budynku
mieszkalnego,

- OSTRÓW TUMSKI W POZNANIU (przed fasadą kośd. gotyckiego MP) – palatium prostokątne, obok
byd może centralna kaplica

- GIECZ – byd może ten sam warsztat co w Lednicy, zniszczone w czasie Brzetysława. Standardowy
prostokąt i centralna kaplica doo przylepiona.

 BAZYLIKI KATEDRALNE

Niewiele na ich temat wiadomo – na podstawie reliktów sądzi się, że były to okazałe sanktuaria
wzniesione za panowania czeskiego (Wawel, Ostrów Tumski we Wrocławiu)

- WAWEL – relikty znalezione pod katedrą gotycką – też sporych rozmiarów, odkryto fragment
apsydy przy płn ramieniu transeptu, i kawałka ściany płn korpusu, oraz płyty z piaskowca (Anny
pleciona) – byd może elementy przegrody chórowej. Wezwane św. Wacława świadczy o czeskich
początkach.

- WROCŁAW - relikty arch pod chórem gotyckim, pod romaoską kryptą bpa Waltera aż 3 budowle
różnej orientacji – najstarsza zapewne z X wieku. Prostokątne prezbiteria z półkolistymi apsydami.

- POZNAO – pierwsza katedra (poprzedziła romaoską i gotycką) , mogła powstad (wg ostatnich badao)
dopiero ok. 1000 roku, odkryta w 1946, wyodrębnione prezbiterium zakooczone apsydą, po bokach 2
prostokątne pomieszczenia – byd może wieże, ale nie wiadomo. W elewacji zach. Potężna wieża –
rzut kwadratu, empora wysunięta wgląd przęsła zach. Nawy gł. – byd może wzorowane na
,westwerku” Jedna z największych katedr wzniesionych w Europie Środkowej w XI

- GNIEZNO - problemy z datowaniem i ustaleniem formy przestrzennej, poczatki na pewno związane
ze śmiercią Wojciecha w 997 i sprowadzeniem jego relikwii do Gniezna, złożonymi w prostym aneksie
rotundy - i był sobie, dopóki nie zbudowano drugiej bazyliki, z której zach. Się resztki trój apsydowej
partii wschodniej (a była trójnawowa). Dwuwieżowa fasada. To respektowane w późniejszej
odbudowie i w katedrze romoskeijZnowu analogie do św. Wita w Pradze. Złoty ołtarz od Ottona III
tam był.

 KOŚD. NA GRODACH I PODGRODZIACH

- KOŚD. ŚW. Jana na grodzie w Gieczu – jednonawowy, częśd. Wch podwyższona, pod nią krypta w
kształcie T, od zach kwadratowa wieża z dwoma kolistymi klatkami, bliskie analogie w ach. Ottooskiej
X i XI wieku, ale najbliższy – kośd. św. Jerzego w Gnieźnie.

- Bazylika w Kałdusie – jak dotąd najwieksza grodowa, trójnawowa, nawy boczne b. wąskie,
zamknięte apsydowo. A potem ją poganie zmienili na swoją świątynkę mwahahahahaha:3

Dużo tez było drewnianych budowli – np. pierwszy kośc św. Wojciecha w Krakowie.

BENEDYKTYNI EREMICI – Do Polski dotarli na pocz. panowania B. Chrobrego, wcześniej pewnie
przybywali mnisi iroszkoccy.

Lokowano benedyktyoskie eremy w Tumie i Trzemesznie – ale badania tego NIE POTWIERDZIŁY. Więc
to bzdurna teoria. Ale jest Bula, potwierdzająca istnienie opactwa w tumie – z 1136 – wiec musiano je
rozwiązad. Odkryto też zagadkową budowlę – 4 prostokątne pomieszczenia, wydzielone murami, od
wsch apsyda – i nie wiadomo, czy to świeckie czy sakralne.

 ARCHITEKRURA ROMAOSKA, LATA 1039 – 1202

Początki odbudowy przez Kazimierza Odnowiciela. Stolica przeniesiona do Krk, napływ duchownych z
Nadrenii i Lotaryngii, benedyktyni też

Władysław Herman – nowa katedra na Wawelu

 ARCHITEKTURA BENEDYKTYNÓW OD KAZKA ODNOWICIELA

- byli przy wawelskim kośd. Św. Gereona

- Wrocław – przy kaplicy św. Marcina

- MOGIŁA

- TYNIEC – pierwsze z ufundowanych przez Kazka opactw, 1044, pierwsza świątynia drewniana,
potem dopiero trójnawowa bazylika od 3 apsydach od strony wsch, niewiadome rozwiązanie fasady
zach, nawy boczne w całości przesklepine (bo do filarów przylegają pólkolumny od strony naw
bocznych), prezbiterium pewnie też sklepione. Postral uskokowy, tympanon gładki. Apsydialnie
zamknięte nawy, skromne rozmiary bazyliki. Refektarz, cellarium (są relikty)

- MOGILNO – konsekracja w 1065, trójnawowa bazylika filarowa, prezbiterium wyodrębnione,
zakooczone apsydą, po bokach ujęte przez 2 prostokątne kaplice z apsydami – tworzyły rodz.
Niskiego transeptu, w podziemiu masywu wieżowego krypta. Druga krypta pod prezbiterium.

B. specyficzne i rzadkie rozwiązanie, uderzające podobieostwo do nadmozaoskich kośd. z XI wieku.
Więc może działał warsztat z tamtego rejonu.

- LUBIO – opactwo MP benedyktynów, odnowienie fundacji Szczodrego (nieukooczonej) przez
Krzywoustego, ok. pół. XII wieku, odnaleziono dolną partię masywu wieżowego z kryptą,
rozplanowanie idealnie tak jak Mogilnie – więc tu była zredukowana wersja Mogilna.

 ODBUDOWA KATEDR W POZNANIU I GNIEŹNIE. KOŚD. ŚW. GEREONA W KRK.

Bo w poznaniu i Gnieźnie katedry się sfajczyły. Wykorzystanie przy odbudowie wcześniejszych
murów, najprostszy schemat trójnawowej bazyliki z wyodrębnionym prezbiterium i nawami
bocznymi zamkniętymi półkolistymi apsydami. Lepiej opracowane ciosy (postęp budowlany, ejst się
czym jarad).

- POZNAO – filary o klasycznych profilach, strop belkowany, wysoki poziom zachowanej kamieniarki,
jedna z pierwszych świątyo odbud. przez Odnowiciela,

- GNIEZNO – czytelny tylko zarys murów, nie wiadomo, jakie były podpory, oszczędna artykulacja
wnętrza, były polichromie. XII wiek – DRZWI(w portalu prowadzącym do nawy płd)! Posadzka z
kolorowych płytek, też pewnie z XII wieku, układy koliste i plecionkowe.

- KRK, WAWEL, GEREON – przez długi czas uważany za Iszą katedrę wawelską (nie mówid tego
Walczakowi, bo zagryzie), odkryte w 1914 – 1920. Firej, Pianowski – 1983 – 1999 – dokładne

badania. Wyjątkowo bogaty program – wyniesione prezbiterium, pod nim krypta ze sklepieniem
wspartym na 4 kolumnach i pólkolumnach przyściennych( wpływy NADRENII). Apsydy na ramionach
transeptu, transept mocno wysunięty, trójnawowy korpus. NIEZWYKŁE – empory przy ścianach
szczytowych transeptu, każda wsparta na 2 kolumnach. - > to z karolioskiej, benedyktyoskiej - > św.
Michał w Hildesheim! B. piękna dekoracja kamieniarska ornamentalna – wpływy zachodnie w
wschodnie. – te zasrane Anny plecionki! Wpływy z Czech.

- Sala na 24 słupach – bezpośrednio na osi Gereona, rozmaicie interpetowane i datowane,
prostokątny budynek, czasy Odnowiciela, podobieostwo z przyziemiami pałaców starobułgarskich
(noo, zajebiście). Chyba monumentalne palatium.

 ROMAOSKIE BUDOWLE CENTRALNE

- kontynuacja przedromaoskich typów budowlanych – rotundy wywodzą się ze śródziemnomorskiego
i adriatyckiego kręgu kulturowego, a także paostwa Wielkomorawskiego, bo tam były kontynuowane.

- 15 rotund zach. W Polsce, wszystkie w okolicach południa kraju

- ROTUDNA W CIESZYNIE – XI wiek, pierwsza grupa czasowa, zróżnicowane poziomy nawy i apsydy
prezbiterialnej, empora zachodnia

- WAWEL – rotunda przy Baszcie Sandomierskiej – z prostą emporą i aneksem meiszkalnym

-PRZEMYŚL, KOŚC. ŚW. MIKOŁAJA – II poł XII, poprzednik katedry, unikatowe rozwiązanie
przestrzenne – górna emporowa kondygnacja. A tak to badziewie wygląda.

- STRONIA(???) DOLNY ŚLĄSK – podobne do Przemyśla, 3 dw XIII wieku – bo otwory ostrołukowe
powstała w czasie zagęszczania sieci parafialnej na Śląsku,

- PROKOP, STRZELNO – wyłamuje się ze schematu typologicznego rotund, duża okrągła nawa,
kopuła na 8miu gurtach, prezbiterium prosto zamknięte, od płn 2 apsydy otwarte na nawę, okrągła
wieża zachodnia. Pierwotne wezwanie Św. Krzyża, przełom XII i XIII wieku. Fundatorem syn Piotra
Wszeborowica – Krystyn.

 DRUGA KATEDRA WAWELSKA I BUDOWLE KRĘGÓW NADREOSKO –MOZAOSKICH

- zaczął budowad Szczodry ( bo w poprzedniej było mu ciasno) ukooczył Herman

- nowa katedra przewyższała rozmiarami poprzedniczkę i wszystkie inne katedry w Polsce (król miał
gest i się szarpnął na duże coś, co by pokazad, jaki to jest fajny)

- trójnawowa bazylika katedralna, okazała, dwa dwupoziomowe chóry z kryptami ze sklepieniami
wspartymi na rzędach kolumn pod spodem, wieże w formie graniastosłupów – szeroko rozstawione,
co by wejśd do portali naw bocznych.

- w partii wsch grupa 3 apsyd (wysoka prezbiterialna i 2 niższe) oraz okrągła wieżyczka z klatką
schodową

- wzorzec NIEMIECKICH KATEDR CESARSKICH, na program wpłynęła byd może rywalizacja z Pragą.

- portale naw bocznych osadzone po bokach apsydy – to też z Nadrenii. Jest też karłowata galeryjka
arkadkowa.

- Krypta św. Leonarda - pochówek bpa Maura z 118roku,

- nie wiadomo, do czego służyła krypta pod kaplicą na koocu północnej nawy bocznej – analogia z
LUBINIEM – byd może grzebanie grubych ryb związanych z panującą dynastią.

- TUM POD ŁĘCZYCĄ – świadczy od wyglądzie II wawelskiej, budowała ją ta sama ekipa, surowe mury
z jedynie ramami lizen i fryzem arkadkowym, apsyda zach- pólwalec, odpowiednikiem jej jest apsyda
wsch, poprzedzona krótkim chórem, od zachodu wieże kanciaste, od wsch okrągłe z klatkami
schodowymi.

Wielka apsyda (ta zachodnia???) podzielona na 2 kondygnacje ściśle na wys. empor nad nawami
bocznymi (w emporach pierwotnie monumentalne biforia). Prezbiterium nakryte kolebką na gurtach,
wielka apsyda z małą apsydiolą – podobne w TORCELLO – tam tron bpa. Przy ołtarzu – malowidło z
Dżizasem wg wizji Ezechiela (plus MB, Chrzciciel i Tetramorfy).W zachodniej apsydzie pochówek
jakiegoś bpa. Wpływy nadreoskie wszędzie, gdzie się tylko da. Rozpoczęcie budowy wraz ze śmiercią
Krzywoustego – początek rozbicia dzielnicowego, znaczenie ideowe budowy, abp gnieźnieoski Janik.

- PŁOCK – konsekracja w 1144, bp Aleksander z Malonne, rozebrana w renesansie, ostała się tylko
apsyda. Monumentalna artykulacja – o tym świadczą głowice kolumn bliźnich – byd może ze ślepego
arkadowania fasady. DRZWI PŁOCKIE

- CZERWIOSK, kośd. Kanoników Regularnych – Aleksander z Malonne, ok. 1155, wydłużona,
trójnawowa bazylika klasztorna, (i nic więcej nie wiadomo, bo zbarokizowano). Wsch przęsło korpusu
tworzyło rodzaj nawy poprzecznej – niski transept, alternacja podpór. Nawa środkowa – strop lub
otwarta więźba. Duża rola polichromii. Graniastosłupowate wieże w fasadzie zach, 3 kondygnacje
biforiów. PORTAL.

- OPATÓW, kolegiata – nie znamy daty powstania dokładnej, jedynie ok. poł. XII wieku, masywna
fasada zachodnia, 2 ciasno zestawione wieże poł. wysoko podciągniętą ścianą szczytową, gzymsy
dzielące kondygnacje, prezbiterium prosto zamknięte (wpływy HIRSAU), artykułowane lizenami,
transept wyraźnie zaakcentowany. Prezbiterium z triadą okien w ścianie szczytowej. Podziały
poziomie wieży płd w fasadzie zachodniej.(ALZACJA, np. Andlau opactwo) Międzywieżowy relief ze
zwierzaczkami:3

We wnętrzu gęsto ustawione filary.

- KOŚD. WE WŁOŚCIACH FUNDATORÓW – związki z arch. Nadreoską

– kośd. św. Jana w Prandocinie – oktogolnalna wieża, wsparta na murach apsydy, gzyms
podokapowy z KIMATIONEM, detal rzeźbiarski – PODOBIEOSTWA DO SPIRY

- kośd. św. Wojciecha w Brzeźnicy (potem zwane JĘDRZEJOWEM) – zach. Się tylko masyw zach.
partii wieżowej i fundament nawy, ok. 1109 – 1118, jednonawowy, przeciwstawienie apsydy zach
apsydzie wsch z ołtarzem.

 BUDOWLE ORIENTACJI DOLNOSASKIEJ I TURYOSKIEJ

- GEREON – pierwsza tego typu w Krk

- ŚW. ANDZREJ, KRK, - ok. 1110, palatyn Sieciech, w obrębei osady podwawelskiej Okół, kośd,
kolegiacki. Masywna, jednolita fasada zach, ośmioboczne wieże z biforiami, fasada jakby
parawanowa. Bazylika mała, jedna para filarów, 2 apsydiole na zakooczeniach naw bocznych,
transept – wch przęsło korpusu, czytelny tylko w bryle – należy do późniejszej fazy budowy. Empory
na nawami bocznymi przęsła zach– niewyjaśnione ich istnienie. ANALOGIE – bazyliki w GOSLARZE,

- KOŚD. ŚW. IDZIEGO W INOWŁODZIU – fundacja Hermana, 1086, (ale obecnie się w to wątpi).
Jednoprzestrzenna nawa z apsydą od wsch, cylindryczna wieża osiowa zachodnia, otwarta emporą na
nawę. Na górze wieży dzwonnica. – podobne budowle w WSCH. ANGLI, kośd benedyktynek w
HEESLINGEN – wzorzec do Polski dotarł przez Saksonię, kontynuacja założeo karolioskich

- KOŚD. BENEDYKTYNÓW NA OŁBINIE WE WROCŁAWIU – jeden z pierwszych reformy klasztornej
Grezgorza VII, fundacja Piotra Włostowica, ukooczony ok.. 1145 roku, rozebrany w 1529.Zachowały
się głowice monolitycznych kolumn, reszta detalu rozesrana po całym Wrocławiu. Była to bazylika
kolumnowa. Kapitele zdobione pólkolami – motyw z HARZU!

- KOŚD.KANONIKÓW REGULARNYCH Z TRZEMESZNA – też bazylika kolumnowa, ukooczone ok. 1145,
krótki korpus, prezbiterium zakooczone apsydą z dwoma prostokątnymi pomieszczeniami po bokach.
Kolosalna wieża prostokątna w fasadzie zach, z emporą. Głowice kostkowe z półkolami.

- KOLEGIATA ŚW. PIOTRA I PAWŁA W KRUSZWICY – partia wsch ze spiętrzeniem brył, była kiedyś
dwuwieżowa fasada zach, trzy portale o oszczędnej kamieniarce – ANALOGIE DO
DOLNONIEMIECKICH KLASZTORÓW I ZGROMADZEO KANONICZYCH

- KOŚD. NORBERTANEK W STRZELNIE - przełom XII i XIII wieku, Piotr Wszeborowic, albo jego syn
Krystyn, b. dokładnie spełnione postulaty klasztorów reformowanych w planie. Niewielka,
trójnawowa bazylika, rozbudowana partia wsch, prezbiterium z apsydą i pólkolistą niszą w grubości
muru, po bokach prostokątne kaplice poł. arkadami bliźniaczymi, transept z płytkimi apsydami po
stronie wschodniej, pierwotnie strop, były dwie okrągłe wieże, byd może planowano budowę
westwerku (to na podstawie przedstawienia na tympanonie fundacyjnym wydedukowane). TU
KOLUMNY STRZELNEOSKIE.

 KOŚD. KSIĄŻĘCE I MOŻNOWŁADCZE

- tak jakby prawie wcale ich nie było, gdyż iż ponieważ nie mieli kasy

- jak już, to posługiwano się programem nieadekwatnym do rangi budowli – np. Wiślica, Kalisz

- WIŚLICA – fundacja Mieszka Starego, jednonawowa kolegiata z prezbiterium zamkniętym apsydą,
miniaturowa krypta na 4 kolumnach,

- KALISZ – fundacja Henryka Sandomierskiego, zapewne podobne do Wiślicy

- ZAGOŚD, KOŚD JOANNITÓW (św. Jana Chrzciciela) – ok. 1145, jednonawowe, prezbiterium prosto
zamknięte, bogata artykulacja ścian zewnętrznych (jak w Wiślicy)

- SKALBMIERZ, KOLEGIATA – pocz. XII wieku, Skarbimir, dwuwieżowa fasada zach, za nią
jednonawowy korpus.

- RUDA WIELUOSKA – jednonawowe i małe. Ok. 1106

- WYSOCICE – kośd. św. Mikołaja – jednowieżowa fasada.

 ARCHITEKTURA PÓŹNOROMAOSKA I OKRESU PRZEJŚCIOWEGO DO POŁOWY XIII

WIEKU

- pojawiają się fundacje rycerskie i mieszczaoskie

- późna faza stylu romaoskiego

- rozwinięcie działalności CYSTERSÓW!

 NOWA KATEDRA W KAMIENIU POMORSKIM I PRZEBUDOWY KATEDR DWANIEJSZYCH

- KAMIEO POMORSKI – 1176 książę Kazimierz z rodu Gryfitów, przeniesienie bptwa z Wolina do
Kamienia, ukooczona budowa dopiero w XV wieku. Bazylika transeptowa z prezbiterium zamkniętym
apsydą,korpus nawowy w systemie wiązanym, nawiązanie do RATEZBURGA i LUBEKI. CEGŁA!
Wczesna faza tej cegły, inspirowana arch, kamienną. Portal zachodni opart na pełnoplastycznych
rzeźbach lwa i gryfa.

- POZNAO- przebudowa prezbiterium – 1244

 BAZYLIKI EMPROWE TYPU NADREOSKIEGO

- KOŚCIELEC PROSZOWICKI – KOŚC. ŚW. WOJCIECHA trójnawowa bazylika z emporami nad
nawami bocznymi, wielkimi triforiami otwartymi na nawę gł i wieżami po bokach prezbiterium.

- PŁOCK, KOLEGIATA ŚW. MICHAŁA – ceglano – kamienna, podobna do KOŚCIELCA, nie ma jej
już, są tylko relikty, prawdop. Fundacja Konrada Mazowieckiego.

 PALATIA, KAPLICE DWORSKIE, KOŚC. GRODOWE, KASZTELAOSKIE I RYCERSKIE

- LEGNICA – rezydencja Henryków Śląskich, prostokąt, tradycja dworskiej arch, pałacowej jeszcze z
Bizancjum i od Karolingów, kaplica pałacowa 2 kondygnacyjna, 12stoboczne obejście, 6cio boczna
przestrzeo

- WROCŁAW – też Henryki Śląskie, przebudowane, paltium – donżon, dwie kaplice, opactwo
norbertanów z kaplicą św. Marcina. Kaplice centralne, wieloboczne.

- ZAWICHOST – tetrakonchos św. Maurycego

 MIESKIE I WIEJSKIE KOŚCIOŁY PARAFIALNE

- PIERWOTNY MARIACKI KRK – trójnawowy, dwuwieżowa fasada zach, pocz XIII, hala
sklepiona, nie wiadomo, jak była rozwiązana częśd wsch i czy był transept.

- ZŁOTORYJA – od pocz. miała to byd budowla sklepiona,

- ŚRODA ŚLĄSKA

- ZIĘBICE – lata 30te XIII, trójnawowa bazylika z transeptem (obecnie jest gotycka na tym
miejscu hala)

- GDAOSK, KOŚD ŚW. MIKOŁAJA – wczesna budowla ceglana, przełom XII i XIII,
jednonawowy, wyodrębnione prezbiterium zamknięte apsydą, dwuwieżowa fasada
zachodnia z emporą na 2 filarach.

- INOWROCŁAW, KOŚD. MP – wzorem Gdaosk, ŚW MIKOŁAJ, ale tu z cegły tylko górne partie
masywu zachodniego,

- BANIE – trójnawowa bazylika z czworobocznymi filarami

- RURKA – kaplica Templariuszy – po 1243, niewielka, jednonawowa z prosto zamkniętym,
sklepionym prezbiterium,

* od 2 dw. XIII wieku zmiana w układzie przestrzennym – coraz częściej prezbiterium
zamknięte prostą ścianą. – np. Konin