Architektura romańska w Polsce rozwijała się od czasu odbudowy państwa przeprowadzonej przez Kazimierza Odnowiciela, czyli od ok. 1050 r. do ok. 1250 r. Jej korzenie sięgają do kamiennej architektury wczesnopiastowskiej. Znaczny wpływ wywierały na nią tradycje przyniesione przez przybywających do kraju dostojników kościelnych z Włoch, Francji i Niemiec, a także wzory przenoszone przez zakony o międzynarodowym zasięgu. Kościoły budowano najczęściej z kamienia. Pod koniec XII wieku pojawia się, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce, cegła. W okresie romańskim układano ją w wiązaniu zwanym wendyjskim wypartym dopiero pod koniec XIII wieku przez wątek gotycki. Jednak wśród zachowanych zabytków dominuje kamień o różnym stopniu obróbki. Większość budowli z tego okresu została przebudowana w okresie późniejszym (zwłaszcza w okresie gotyku i baroku). Wśród zabytków zachowały się przykłady budowli centralnych, kościołów jednonawowych i trójnawowych, a także zabudowań klasztornych.
Rotundy
Rotunda św.Gotarda w Strzelinie
Rotunda św. Prokopa
Romańskie kolumny w kościele św. Trójcy w Strzelnie
Strzelno - Kolumna cnót
kościół NMP w Inowrocławiu
Kościół św. Jana Jerozolimskiego za murami Poznaniu
Kolegiata w Tumie pod Łęczycą
Rotunda - kaplica zamkowa św. Mikołaja w Cieszynie
Krypta św. Leonarda na Wawelu
Portal kościoła św. Jakuba w Sandomierzu
Rotunda św. Gotarda w Strzelinie z ok. 1140 r. W okresie romańskim była to rotunda o średnicy wewnętrznej 6,5 m z dobudowaną podkowiastą absydą o szerokości 3,40 m od wschodu. Do budowy użyto łamanego granitu. W okresie gotyku, od strony wschodniej zbudowano kościół, zburzono absydę, a rotundę przebudowano na dzwonnicę.
Kaplica zamkowa św. Mikołaja w Cieszynie datowana na XI w. Zbudowana z wapiennej kostki na planie koła z podkowiastą absydą od wschodu. W części zachodniej mieściła się empora, zrekonstruowana na podstawie zachowanych fragmentów w latach 1947-55. Budowla przekryta została kopułą, a absyda półkopułą.
Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie z 1160 r. Wybudowana z granitowej kostki na planie koła została przekryta kopułą wspartą na żebrach. Prezbiterium na planie kwadratu przekryto sklepieniem krzyżowym. Do wykonania kopuły i sklepienia użyto ceramicznych płytek. Od strony zachodniej do kolistej nawy dobudowano wieżę. W dolnej części wieży wykonano sklepienie żaglaste. We wnętrzu znajduje się odlew tympanonu fundacyjnego wykonany z zachowanych fragmentów zniszczonego podczas działań wojennych w 1945 r. oryginału. (W Polsce zachowały się tylko trzy romańskie tympanony fundacyjne).
Kościoły jednonawowe i bazyliki
Na terenie Polski zachowały się także liczne przykłady kościołów jednonawowych oraz trójnawowych bazylik. Cechuje je dość znaczne zróżnicowanie. Obok często spotykanych na terenie Śląska budowli pozbawionych wież, występują także kościoły z jedną lub dwiema wieżami usytuowanymi od strony zachodniej, albo z jedną wieżą umiejscowioną pomiędzy nawą a prezbiterium. Ten typ rozplanowania kościołów był kontynuowany na Dolnym Śląsku w okresie gotyku. Jeszcze inaczej rozwiązano układ kościoła w Pożaryszczu (powiat świdnicki). Przy bokach nawy, przed prezbiterium, umieszczono dwie wieże zbudowane na planie podkowiastym. Całość tworzy plan krzyża o zaokrąglonych ramionach. Większość budowli zachowanych na Pomorzu Zachodnim ma bardzo oszczędny układ - nawa bez dobudowanego prezbiterium, bez wieży (w Brzesku k. Pyrzyc, w Swobnicy) lub z pojedynczą wieżą od strony zachodniej (w Czelinie k. Chojny, w Kamieniu Pomorskim). W pozostałych rejonach kraju spotyka się budowle o zróżnicowanych układach. Do innych przykładów kościołów jednonawowych należą:
Kościół Imienia Najświętszej Marii Panny w Inowrocławiu, z dwuwieżową fasadą zachodnią i prostokątnym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Pod emporą od strony zachodniej wczesnoromańskie sklepienie krzyżowe. Zbudowany jako trójnawowa bazylika, przebudowany w okresie gotyku, zrekonstruowany po pożarze w stylu romańskim jako kościół salowy.
Przykłady kościołów bazylikowych:
Druga katedra na Wawelu, zachowała się krypta św. Leonarda pod chórem zachodnim oraz dolna część murów wież. Nadbudowano na nich wieżę Srebrnych Dzwonów oraz wieżę Zegarową. Krypta św. Leonarda była zbudowana przed 1118 r. (jest to rok zapisany na grobie biskupa Maura, który został pochowany w krypcie). Wnętrze krypty podzielone jest kolumnami na trzy nawy zakończone jedną absydą. Kolumny o kostkowych głowicach podpierają sklepienie krzyżowe.
Katedra w Płocku z połowy XII wieku, zbudowana jako trójnawowa bazylika o nawach przykrytych sklepieniami krzyżowymi w systemie wiązanym. Od strony zachodniej zbudowano dwie wieże. Fundator katedry, biskup Aleksander zamówił dla niej rzeźbione, brązowe drzwi. Ich oryginał znajduje się w portalu soboru św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim.
Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie z zachowanymi w jej wnętrzu romańskimi kolumnami, z których najcenniejsze są kolumny z dekoracją figuralną przedstawiającą personifikację cnót i przywar. Do cennych zabytków należy także zachowany tympanon fundacyjny kościoła (umieszczony obecnie nad wejściem do kaplicy św. Barbary) oraz późnoromański portal północny z ostrołukowym, trójlistnym tympanonem.
Kolegiata Świętych Piotra i Pawła w Kruszwicy - bazylika pułapowa z transeptem i pierwotnie dwiema wieżami od strony zachodniej oraz emporą we wnętrzu kościoła. Do transeptu przylegają niewielkie półkoliste absydy na przedłużeniu naw bocznych oraz prostokątne prezbiterium zakończone absydą na przedłużeniu nawy głównej. Po bokach prezbiterium umieszczono dwie niewielkie kaplice z absydami od wschodu (w sumie od strony wschodniej znajduje się pięć absyd). W fasadzie południowej znajdują się dwa skromne portale.
Kościół NMP w Czerwińsku, zbudowany w pierwszej połowie XII wieku przez kanoników regularnych. Bazylika bez nawy poprzecznej z wydłużonym prezbiterium zamkniętym, podobnie jak nawy boczne, absydami. Od zachodu umieszczono dwie czworoboczne wieże. Portal o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej wykonano w piaskowcu. Na kostkowych kapitelach kolumn zachowały się wizerunki herosów walczących ze smokami. Archiwoltę zdobi ornament spiralny, z plecionki złożonej z palmet i wici roślinnych. We wnętrzu, prezbiterium od naw oddziela wyższa od pozostałych arkada międzynawowa.
Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, zbudowany został pod koniec pierwszej połowy XIII wieku, na przełomie okresu romańskiego i gotyku. Jest to ceglana bazylika pułapowa z wydłużonym, trójprzęsłowym prezbiterium. Wpływ gotyku widoczny jest w kształcie ostro zakończonych łuków międzynawowych arkad. Do ciekawszych detali należy portal północny wykonany z profilowanych kształtek ceramicznych, najprawdopodobniej pokrytych kolorową glazurą.
Opactwa
Duży wpływ na rozwój architektury romańskiej miały budowane opactwa. Najwięcej budowli zostało zrealizowanych przez cystersów. Do zachowanych, często tylko fragmentarycznie, zespołów należą:
Opactwa benedyktyńskie:
na Ołbinie pod Wrocławiem, opactwo pw. Panny Marii i św. Wincentego ufundowane pod koniec XII wieku. Z kościoła zachował się bogato rzeźbiony romański portal, który przeniesiono w 1546 r. do gotyckiego kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Jedna z archiwolt oraz dwustronnie rzeźbiony tympanon fundacyjny znajdują się w Muzeum Architektury i w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.
kolegiata NMP w Tumie pod Łęczycą. Zbudowany w połowie XII wieku pułapowy, bazylikowy kościół z emporami i dwoma chórami. Od strony zachodniej dwie wieże, od wschodu absydy kończące nawy boczne i prezbiterium. Od zewnątrz do ścian zewnętrznych naw bocznych, na wysokości przęseł poprzedzających absydy, dostawiono dwie niewielkie cylindryczne wieże. Z okresu romańskiego zachował się portal w ścianie północnej z tympanonem z płaskorzeźbą Madonny z dwoma aniołami. Głowice kolumn i archiwolta ozdobione są ornamentem roślinnym.
Opactwa cysterskie różnią się pomiędzy sobą, w zależności od tego czy były zakładane przez zakonników wywodzących się z Morimond we Francji, czy z Niemiec. Zakonnicy z Burgundii początkowo osiedlili się w Jędrzejowie, później założyli filie w Sulejowie, Wąchocku, Rudach k. Katowic. Budowane przez nich kościoły to trójnawowe bazyliki o nawach sklepionych krzyżowo. Jednemu przęsłu nawy bocznej odpowiada jedno przęsło nawy środkowej. Cystersi przybyli z Niemiec zakładają pierwsze opactwo w Lubiążu. Ich filia powstała w Mogile pod Krakowem, zbudowali także kościół w Henrykowie nad Oławą. Także z Niemiec pochodził zakon cystersek, który osiedlił się w Trzebnicy. Kościoły budowane przez cystersów przybyłych z Niemiec to trójnawowe bazyliki o sklepieniach krzyżowych w układzie wiązanym (jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła naw bocznych).
Archiopactwo cystersów w Jędrzejowie zostało ufundowane w 1140 r. W miejscowości istniał już wcześniej jednonawowy kościół, który został rozbudowany przez zakonników w stylu późnoromańskim. Kościół NMP i św. Wojciecha został ukończony w 1210 r., była to trójnawowa bazylika z mocno wydłużonym transeptem. Po bokach prezbiterium zbudowano dwie kaplice na planie prostokąta. W okresie gotyku świątynia została przebudowana.
Sulejów - kościół NMP i św. Tomasza Kantuaryjskiego, zbudowany w latach 1177-1230 jest najstarszą budowlą opactwa. Do budowy użyto ciosów kamiennych i cegły. Nawy, transept i kaplice umieszczone po bokach prezbiterium przykryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, których łęki opierają się na służkach. Od zachodu zachował się portal i rozeta. Z zabudowań klasztornych zachowały się także fragmenty XV-wiecznych murów obronnych z basztami, kapitularz i fragmenty krużganków.
Koprzywnica - kościół NMP i św. Floriana został zbudowany w latach 1186-1218. Cztery przęsła trójnawowej bazyliki, transept, prostokątne prezbiterium i przylegające do niego dwie kaplice na planie kwadratu przykryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o lekko zaostrzonych łukach. Z romańskiej zabudowy zachował się układ przestrzenny kościoła oraz kapitularz z dwoma kolumnami podpierającymi sześć pól sklepień krzyżowych.
Wąchock - kościół NMP i św. Floriana zbudowany został w XIII wieku z szarego i czerwonego piaskowca ułożonego w poziome pasy na elewacji budowli. Ten dekoracyjny element nawiązuje do motywów architektury romańskiej występującej we Włoszech. W zabudowań klasztornych zachował się kapitularz o sklepieniu krzyżowym podzielonym na dziewięć pól i podpierające je romańskie kolumny.
Lubiąż - kościół NMP i św. Jakuba zbudowany w latach 1163-1208, przebudowany w okresie gotyku oraz w baroku został zniszczony podczas II wojny światowej. Początkowo była to trójnawowa bazylika z transeptem przykryta sklepieniem krzyżowym w układzie wiązanym. Z tej budowli zachowały się jedynie fragmenty romańskiej kolumny.
Henryków - kościół NMP i św., Jana Chrzciciela został zbudowany na przełomie okresu późnoromańskiego i wczesnego gotyku. Trójnawowa bazylika z prezbiterium i obejściem była wyjątkiem wśród budowli wznoszonych przez zakon cystersów z Lubiąża - nie miała sklepień wiązanych. Zniszczona w znacznej części przez pożar już w połowie XIII wieku i XV wieku, została odbudowana w stylu gotyckim i przebudowana w okresie baroku.
klasztor cystersek w Trzebnicy z kościołem św. Bartłomieja został zbudowany w latach 1203-1219 na planie trójnawowej bazyliki przykrytej sklepieniami krzyżowymi w układzie wiązanym. Prostokątne prezbiterium i przylegające do niego kaplice zakończono półkolistymi absydami. Kolumny wykonano z piaskowca a mury i sklepienia z cegły. W okresie gotyku przebudowano południową kaplicę, którą połączono z prezbiterium wczesnogotyckim portalem z tympanonem ozdobionym płaskorzeźbą przedstawiającą adorację Madonny z Dzieciątkiem. W okresie baroku romańska budowla została mocno przebudowana, ale zachował się jej pierwotny układ. Z okresu romańskiego pochodzi także portal Dawida ukazujący króla grającego królowej Betsabe na lutni. Obecnie w zabudowaniach pocysterskich mieści się sanktuarium św. Jadwigi.
