Słownik naszej nowomowy

Język propagandowy przeszedł znaczną ewolucję. Od nachalnej cenzury i kłamstw zmierza w

stronę ukrytego zafałszowania, blisko spokrewnionego ze zjawiskiem „politycznej poprawności”. Ma
ona cechy orwellowskiej nowomowy, ale działa głównie na zasadzie zdecentralizowanej cenzury
nieformalnej i prania mózgów. Świat językowy wykreowany tą czy podobną metodą ma wykluczyć
możliwość sensownego i godnego wypowiadania poglądów zwalczanych przez propagandę. Próbuje
zawładnąć umysłami, a szczególnie sferą polityki, religii, życia prywatnego.

Można wyróżnić dwie operacje na słowniku, jakie cechują język współczesnej nowomowy

propagandowej, a czasami w ogóle język mediów; najbardziej są one widoczne w rzeczonej
poprawności politycznej, zabarwionej lewicowo. Pierwsza operacja, to usuwanie pewnych słów i
zastępowanie ich innymi, o wyraźnie odmiennym odcieniu albo w ogóle innego rodzaju. Kto używa
starych słów i nazywa rzeczy po imieniu, oskarżany bywa o zacofanie umysłowe oraz obrażanie ludzi.
Druga metoda polega na nadawaniu starym wyrażeniom odmiennego sensu lub przynajmniej
kontekstu, by kojarzyły się z czymś innym, niż przedtem. Dawne znaczenie znika i trudno je wyrazić;
odpowiadające mu pojęcie wypierane jest ze świadomości. Kto używa takich słów w ich innym niż
„medialne” znaczeniach, ryzykuje brak zrozumienia u odbiorców.

Operacje te mogą być nieszkodliwe lub tylko irytujące, ale bywają też groźne, i to nie tylko dla

porządku w myśleniu. Są przecież kraje i miejsca, w których mówienie „po staremu” grozi kłopotami
w pracy, potępieniem w mediach, a w skrajnych przypadkach wyrokiem. Zarazem metody te często
śmieszne w swoim zadufaniu i sztuczności; nietrudno przekłuć balon eufemizmów i ujawnić
manipulację, jeśli tylko cicha cenzura temu nie zapobiegnie (obawiam się, że dla niektórych wykazy
poniższe staną się poradnikiem cenzora...).

Proponuję tu dwie listy słów i zwrotów takiej manipulacji poddawanych: słowa eliminowane i

słowa przenicowane. Przykłady pochodzą głównie z Polski. Przy pierwszej kategorii podaję zaraz
odpowiednik starego wyrażenia w nowomowie. Przy drugiej — najpierw sens pomijany, a potem sens
zakładany przez propagandę; terminy i znaczenia propagandowe podano odpowiednim dla nich
drukiem pochyłym.

Warto też wspomnieć kategorię pokrewną: imiona i nazwy geograficzne. Współcześni wydawcy i

redaktorzy często zwalczają tradycyjne polszczenie imion cudzoziemców, czy to autorów, czy
znanych postaci (Umar zamiast Omara), a także swoiste polskie nazewnictwo geograficzne,
wyjątkowo bogate (Antakya zamiast Antiochii; Bautzen, a nie Budziszyn). Takie przedkładanie słów i
norm obcych nad polskie jest doprawdy zastanawiające.

Terminy zastępowane innymi

Termin

zamiast tego czytamy:

ANARCHIA, AWANTURY, ROZRUCHY

protesty, blokady

BEZBOŻNICTWO

krytyka Kościoła i religii

Termin

zamiast tego czytamy:

BIUROKRACJA

1) administracja, służby publiczne; 2) regulacje, wprowadzanie
standardów europejskich

BOŻEK

bóstwo religii politeistycznej

BRAK ZASAD

1) luz; 2) umiejętność porozumienia

CYGANIE

Romowie

CZARY, MAGIA LECZNICZA

bioenergoterapia, medycyna naturalna

DEKADENCJA

oryginalność artystyczna

DEMORALIZOWANIE DZIECI

wychowanie seksualne

DOM PUBLICZNY

agencja towarzyska

DUMA NARODOWA

ksenofobia, nacjonalizm, rasizm

DUSZA

psychika, osobowość

DYSCYPLINA

opresja, przymus

EMANCYPANTKA

feministka

ETATYZM, NADMIAR PRZEPISÓW

troska państwa o obywateli i gospodarkę

GANGI, BANDY

grupy (przestępcze, młodzieżowe)

GŁOWA RODZINY

męska dominacja

GOSPODYNI

kobieta nie pracująca

GRABIEŻ MIENIA PUBLICZNEGO

przekształcenia własnościowe (z kolei faktyczne przekształcenia
własnościowe są nazywane „roszczeniami właścicieli”,
„wykupywaniem majątku narodowego” itp.)

HINDUSKIE POGAŃSTWO

duchowość Wschodu

INWALIDA

niepełnosprawny

KARANIE DZIECI

przemoc wobec dzieci

KSIĄDZ, KAPŁAN

duchowny katolicki

KOMPLEMENTY, ZACHWYTY, ZALOTY

molestowanie seksualne

KOMUNISTA

człowiek lewicy

KOMUNISTYCZNY, SOCJALISTYCZNY, MARKSISTOWSKI

postępowy

KOMUNIZM I SOCJALIZM

lewica; ich wprowadzanie to reformy

LENISTWO

brak motywacji i perspektyw

LUDY PRYMITYWNE

ludy pierwotne

MAHOMETANIZM (określenie pokazujące, że religia ta
historycznie pochodzi od Mahometa, jak
chrześcijaństwo od Chrystusa)

islam (słowo wartościujące, podsunięte przez jego sympatyków;
po arabsku „oddanie” [Bogu])

MAŁŻEŃSTWO, NARZECZEŃSTWO, ROMANS

związek

MASONERIA

— tu brak odpowiednika, bo przecież istnieje ona tylko w chorej
wyobraźni; w kontekście historycznym: wolnomularstwo

MĄŻ, NARZECZONY, KOCHANEK

partner

MIŁOŚĆ BLIŹNIEGO

altruizm, humanizm

MONOPOLE PAŃSTWOWE

służby publiczne

MORD

zabójstwo

MOTŁOCH

1) margines społeczny; 2) demonstranci

MURZYN

Afrykanin

NAŁÓG (np. alkoholowy)

choroba (np. alkoholowa)

NAWRACANIE

ekumenizm, dialog

NUMERUS CLAUSUS

akcja afirmatywna (w USA ustalanie, jaki procent Murzynów etc.
ma być przyjętych do pracy czy na studia)

Termin

zamiast tego czytamy:

OCHRONA PRZYRODY

ekologia

OJCIEC ŚWIĘTY

Watykan

PATRIOTA

nacjonalista, szowinista

PIJANY KIEROWCA

kierowca - przestępca

PIJANY PIESZY

ofiara wypadku

PIOSENKARKA

wokalistka

POBOŻNY

tradycjonalista, klerykał

PODWYŻKA PODATKÓW

reforma podatkowa

PODZIAŁ ŁUPÓW

porozumienie koalicyjne

PORNOGRAFIA

erotyka

POSADY

funkcje państwowe i samorządowe

PRAWDA I FAŁSZ

dwie sprzeczne opinie

PROPAGANDA

informacja

PROSTYTUCJA

usługi seksualne

PRYMITYWIZM

naturalność

PRYWATA

interesy jednostkowe i grupowe

PRZESTĘPCA

1) podejrzany, oskarżony; 2) więzień; 3) nieprzystosowany
społecznie

RABUNEK

1) konfiskata; 2) przywłaszczenie

RELIGIJNOŚĆ

1) duchowość; 2) fundamentalizm

ROZKŁAD MORALNY

wolność od sztucznych ograniczeń

ROZKŁAD RODZINY

1) świeckie ustawodawstwo rodzinne; 2) emancypacja kobiet

ROZWIĄZŁOŚĆ

bujne życie erotyczne

RÓWNOŚĆ WOBEC PRAWA

wyrównywanie szans (przez stwarzanie nierówności: przywilejów
dla różnych mniejszości, grup i orientacji)

RÓŻNICE MIĘDZY PŁCIAMI

dyskryminacja kobiet

SABOTAŻ

blokada dróg itp

SIŁA

przemoc

SPRAWIEDLIWOŚĆ

sprawiedliwość społeczna

SUROWOŚĆ

brutalność

ŚLĄZAK

autochton

ŚLEPY

niewidomy

ŚWIĘTO

dzień wolny

TRWONIENIE GROSZA PUBLICZNEGO

dotacje, restrukturyzacje

UŚMIERCANIE STARUSZKÓW

eutanazja

UTRATA SUWERENNOŚCI

integracja

WIARA

przekonania religijne

WIERZĄCY

wyznawca, zwolennik (katolicyzmu, chrześcijaństwa itd.)

WIERNOŚĆ ZASADOM

ekstremizm, Ciemnogród

WŁASNOŚĆ

egoistyczne posiadanie

WOLNOŚĆ GOSPODARCZA

dziki kapitalizm

WSTRZEMIĘŹLIWOŚĆ

zahamowania seksualne

WYRZUTY SUMIENIA

(nadmierne) poczucie winy

ZABICIE DZIECKA NIENARODZONEGO

przerwanie ciąży, zabieg, świadome macierzyństwo, prawo do
wyboru

Termin

zamiast tego czytamy:

ZABOBON

tradycyjne przekonanie

ZBOCZENIE

odmienna orientacja (preferencja) seksualna

ZŁA ORTOGRAFIA (rodzaj niewiedzy, którą należy
nadrobić)

dysgrafia, dysleksja (nieumiejętność usprawiedliwiona nawet na
studiach polonistycznych)

POPULARNE PRZESĄDY

opinia publiczna

ŻONA, NARZECZONA, KOCHANKA

partnerka

Terminy o znaczeniu zmienionym

Termin

Znaczenie pierwotne

W politycznej poprawności etc.:

ABORCJA

pocięcie na kawałki dziecka
nienarodzonego lub zabicie go w inny
sposób.

zabieg medyczny poszerzający wolność kobiet

AGENT

szpicel, donoszący na znajomych do
bezpieki itp.

Ofiara fałszowania dokumentów SB i podejrzliwości
lustratorów

ANTYSEMITYZM

głupawa podejrzliwość i wrogość wobec
Żydów.

Każda krytyka postępowania Żydów

ASTROLOGIA

pogański przesąd, że nasze życie zależy
od położenia gwiazd.

Sposób określania cech osobowości

AUTORYTET

człowiek mądrzejszy i lepszy.

Osoba znana z mediów

BEZPIECZEŃSTWO

skuteczna ochrona mieszkańców kraju
przed przestępcami i najeźdźcami.

Policja polityczna i jej dbałość o spokojne życie rządzących

CŁO

podatek od towaru na granicy,
niekorzystny dla krajowego konsumenta.

Opłata na granicy korzystna dla krajowych producentów i
współtworząca dochody państwa

DEKOMUNIZACJA

usunięcie komunizmu z polityki,
gospodarki i sposobu myślenia.

Zemsta na członkach PZPR i podobnych partii

DEMOKRACJA

władza obywateli.

System biurokratyczny, w którym niektóre posady obsadza
się przez głosowanie

DZIEDZICZENIE

prawowite otrzymanie rzeczy po
zmarłych bliskich.

Wzbogacenie się bez własnych zasług

FALA W WOJSKU

skutek nieudolności i lenistwa
dowódców oraz braku dyscypliny.

Skutek złych warunków w wojsku

FASZYZM

autorytarny i korporacyjny ustrój Włoch
za Mussoliniego.

1) Dawniej synonim totalitaryzmu niekomunistycznego, np.
nazizmu; 2) obecnie także epitet pod adresem orientacji
prawicowej akcentującej godność narodową

GAZETA

dziennik, popularne czasopismo
informacyjne lub rozrywkowe.

Autorytet, kształtujący opinie czytelników

HISTORIA

rzetelnie opisana przeszłość, która
pomaga zrozumieć teraźniejszość i
zbudować ludzką tożsamość.

Przedmiot zainteresowań przeciwników postępu

HOMOSEKSUALIZM

naganne moralnie zboczenie płciowe.

Równouprawniona orientacja seksualna

INTELEKTUALISTA

zarozumiały

uczony

teoretyk,

wypowiadający się publicznie na
rozmaite tematy.

Autorytet intelektualny i moralny

Termin

Znaczenie pierwotne

W politycznej poprawności etc.:

KAPITALIZM

ustrój

oparty na

wolności

gospodarowania i ochronie własności
prywatnej.

Ustrój, w którym właściciele wyzyskują pracowników i
płacą zbyt niskie podatki

KARA ŚMIERCI

wymierzenie sprawiedliwości okrutnemu
zbrodniarzowi.

Egzekucja przerażonego człowieka, który już nikomu nie
może zaszkodzić

KOMUNIZM

oparty na marksizmie totalitarny
kolektywizm z monopartyjnym
systemem rządów, wrogi wolności
ludzkiej i własności prywatnej.

Ustrój troski o zwykłych ludzi, unikający wad kapitalizmu,
choć popadający w pewne wypaczenia

KONSERWATYZM

postawa zmierzająca do zachowania i
upowszechnienia dorobku przeszłości w
zakresie życia społecznego i umysłowego
(termin z zakresu nauk politycznych).

Wstecznictwo, nienowoczesność, wrogość wobec postępu
(termin ogólnikowy i obelżywy)

KOŚCIÓŁ

pochodząca od Jezusa Chrystusa
społeczność religijna złożona z ludzi
ochrzczonych i wyznających wspólną
wiarę, której nauczają papież i biskupi.

Organizacja grupująca księży (w liczbie mnogiej, KOŚCIOŁY:
wszelkie grupy i grupki uważające się za chrześcijańskie)

KULTURA
EUROPEJSKA

najbogatsza kultura światowa.

Imperialistyczne zagrożenie dla innych kultur

LEWICA

komuniści i socjaliści, orientacja
polityczna dążąca (gdy jest u władzy) do
wzrostu roli państwa zwanego
„opiekuńczym” oraz biurokracji, jak też
do ograniczenia wolności, własności
prywatnej i religii.

Siły postępu i obrońcy ludzi biedniejszych

LIBERALIZM

koncepcja ustrojowa akcentująca
wolność jednostek, także w sferze
gospodarki.

Lewicowość, tolerancja, swoboda obyczajów

LUSTRACJA

oczyszczenie warstw rządzących z
byłych i obecnych szpiclów.

Krzywdzące dla wielu osób rozliczenia z nieaktualną
przeszłością

MŁODZIEŻ

młode osoby, które wyszły już z
dzieciństwa, ale są zbyt niedojrzałe, by
uznać je za dorosłe.

Ludzie młodzi, dynamiczni, nowocześni

MNIEJSZOŚĆ
NARODOWA

grupa obywateli z powodu swojego
poczucia narodowego dystansująca się
od narodu przeważającego w danym
państwie.

Grupa narodowa zasługująca na uprzywilejowanie w
porównaniu z innymi

NARKOMAN

człowiek zdegenerowany z powodu
nadużywania środków odurzających.

Chory wymagający opieki finansowanej ze środków
publicznych

NATURALNE
PLANOWANIE
RODZINY

metody decydowania o posiadaniu (lub
nie) dzieci, obywające się bez
stosowania środków mechanicznych i
chemicznych.

Właściwa katolikom niechęć do pigułki i prezerwatywy.

NAZIZM

skrót od „narodowy socjalizm”, w
hitleryzmie połączenie nacjonalizmu z
socjalizmem.

Skrajna antysemicka prawica niemiecka

OCHRONA
PRZYRODY

działania mające na celu zachowanie
przyrody, by mogli z niej bez szkody
korzystać ludzie.

Wykluczanie ludzi z przyrody

PACYFIZM

wymigiwanie się od służby wojskowej.

Szlachetna troska o pokój

Termin

Znaczenie pierwotne

W politycznej poprawności etc.:

PAŃSTWO

kosztowna i oparta na przymusie forma
organizacji społeczeństw, którą należy
znosić, gdyż nie znamy lepszego sposobu
zapewnienia minimum bezpieczeństwa
jednostkom.

System organizacji społecznej, dzięki któremu obywatele
otrzymują więcej dóbr, niż by mogli sobie zapewnić sami

PARLAMENT

miejsce, w którym o ustanawianiu praw
nie decyduje logika ani sprawiedliwość,
lecz głosowanie.

Reprezentująca obywateli najwyższa władza w państwie
demokratycznym

PATRIOTYZM

miłość ojczyzny i rodaków.

Tyle, co nacjonalizm i szowinizm

POLITYK

dążąca do władzy osoba, która tym
samym powinna być szczególnie czujnie
kontrolowana, gdy ją osiągnie.

Osoba u władzy, której przysługują szczególne prawa

POSTĘP

zmiana na lepsze.

Walka z przeszłością i każda zmiana z niej wynikła

PRAWA CZŁOWIEKA

prawne gwarancje dla życia, wolności,
własności i sprawiedliwego traktowania.

Ochrona osób nadużywających swych praw (i szkodzących w
ten sposób innym) przed stanowczą interwencją organów
państwa. (Jak wiadomo, w świecie politycznej poprawności
mówi się z troską o prawach człowieka aresztowanych
terrorystów, ludzi lżących religię, agentów SB itp. ale nigdy
— dzieci nienarodzonych, właścicieli skonfiskowanego
majątku, ludzi niewolonych przez biurokrację.)

PRAWICA

tendencja polityczna, akcentująca
wartość przestrzegania prawa,
patriotyzmu,

religii,

własności

prywatnej i wolności gospodarczej.

Nacjonalizm, wstecznictwo

PRAWO

słuszne, obowiązujące zasady, „to co
prawe” (łac. „ius est quod iustum est”).

Przepisy (redukcja prawa do aktualnych ustaw, „ius” do
„lex”)

PRYWATYZACJA

sprzedaż majątku państwowego osobom
prywatnym podjęta dlatego, że w ich
rękach będzie ona społecznie
użyteczniejsza.

Przejęcie własności społecznej przez kapitalistów, którzy
na tym korzystają

RELIGIA

świadome i przybierające formę
społeczną odniesienie człowieka do
Boga.

Prywatne poglądy na temat zaświatów, łączące się z
nietolerancją

REPRYWATYZACJA

uczciwy zwrot właścicielowi bądź jego
spadkobiercy należnego im majątku.

1) Oddawanie własności społecznej z powodu
przestarzałych roszczeń; 2) (w projekcie nieboszczki ustawy
reprywatyzacyjnej) definitywna konfiskata majątku
właściciela, powiązana z wypłaceniem mu częściowego
odszkodowania z kieszeni podatnika

REWOLUCJA

niszczący przewrót polityczno-
społeczny.

Obalenie przestarzałych czy niesprawiedliwych porządków

RODZICE

opiekunowie swoich dzieci.

Osoby, które spłodziły dzieci i łożą na nie, ale nie mają
prawa ich karcić, ani wtrącać się do ich urabiania w szkole
państwowej

SEKS, PŁEĆ

cecha

biologiczna

człowieka

umożliwiająca mu rozmnażanie i
stwarzająca okazję do więzi między
osobami i wspólnej przyjemności.

Źródło przyjemności, do którego każdy ma nieograniczone
prawo

SKŁADKA
UBEZPIECZENIOWA

regularne oszczędzanie w wybranej
instytucji na wypadek choroby i starości
oszczędzającego.

Potrzebny podatek, z którego państwo wypłaca innym
osobom obiecane dawniej emerytury i świadczenia

SŁUŻBA ZDROWIA

zbiurokratyzowany państwowy system
lecznictwa.

Instytucja państwowa zapewniająca obywatelom bezpłatne
leczenie

Termin

Znaczenie pierwotne

W politycznej poprawności etc.:

SOCJALIZM

ustrój, w którym państwo prawie
wszystko obywatelowi zabiera, a potem
przydziela część tego, co zabrało, jako
„bezpłatne” świadczenia.

Ustrój dążący do sprawiedliwości społecznej

STRAJK

szantaż zmierzający do wymuszenia
korzyści dla pracowników firmy lub
jakiejś grupy społecznej.

Odmowa pracy jako środek walki o prawa pracowników

SUMIENIE

zdolność człowieka do osądzenia swego
postępowania w oparciu o obiektywne
zasady moralne.

Prawo człowieka do postępowania niemoralnie, gdy
znajdzie dla tego jakieś usprawiedliwienie

SZKOŁA

instytucja służąca nauce i wychowaniu
dzieci.

1) Miejsce pracy nauczycieli, którego funkcjonowaniem
kieruje państwo; 2) miejsce realizowania programów nauki
ustalonych przez ministra

TELEWIZJA
PUBLICZNA

czyli państwowa, utrzymywane przez
obywateli narzędzie propagandy służące
partiom rządzących i biurokracji.

Stacja telewizyjna nadająca programy o wyższej wartości i
stroniąca od pogoni za zyskiem

TOLERANCJA

unikanie narzucania swojego zdania w
sferach, w których subiektywizm jest
dopuszczalny (cecha pożądana).

Milczenie wobec zła i uznawanie każdych poglądów za
równie dobre (cecha wymagana od wszystkich)

TRADYCJA

dobre i ważne rzeczy przekazane nam
przez poprzednie pokolenia.

1)Śmigus dyngus, wianki świętojańskie i podobne bzdety. 2)
Ciemnogród

WARTOŚCI

trwałe dobra, zwłaszcza w sferze
duchowej.

Rzeczy subiektywnie i uporczywie uważane za cenne, nie
wiadomo dokładnie jakie

WEGETARIANIN

człowiek po prostu nie jedzący mięsa.

Człowiek wrażliwszy moralnie jako przeciwnik zabijania
zwierząt

WOLNOŚĆ

nie podleganie przymusowi oraz
możliwość wyboru jako środek dostępu
do rozmaitych dóbr i wartości.

1) Przyznawane ludziom prawo do życia niemoralnie i bez
zwracania większej uwagi na innych (pseudoliberalizm); 2)
subiektywne przekonanie, ze dokonujemy wyborów, gdy
faktycznie jesteśmy zdeterminowani społecznie
(postmarksizm); 3) to, na co zezwala władza

Michał Wojciechowski

Źródło: „Fronda” 2003, z. 30.

opr. mg/mg