Język propagandowy przeszedł znaczną ewolucję. Od nachalnej cenzury i kłamstw zmierza w stronę ukrytego zafałszowania, blisko spokrewnionego ze zjawiskiem „politycznej poprawności”. Ma ona cechy orwellowskiej nowomowy, ale działa głównie na zasadzie zdecentralizowanej cenzury nieformalnej i prania mózgów. Świat językowy wykreowany tą czy podobną metodą ma wykluczyć możliwość sensownego i godnego wypowiadania poglądów zwalczanych przez propagandę. Próbuje zawładnąć umysłami, a szczególnie sferą polityki, religii, życia prywatnego.
Można wyróżnić dwie operacje na słowniku, jakie cechują język współczesnej nowomowy propagandowej, a czasami w ogóle język mediów; najbardziej są one widoczne w rzeczonej poprawności politycznej, zabarwionej lewicowo. Pierwsza operacja, to usuwanie pewnych słów i zastępowanie ich innymi, o wyraźnie odmiennym odcieniu albo w ogóle innego rodzaju. Kto używa starych słów i nazywa rzeczy po imieniu, oskarżany bywa o zacofanie umysłowe oraz obrażanie ludzi.
Druga metoda polega na nadawaniu starym wyrażeniom odmiennego sensu lub przynajmniej kontekstu, by kojarzyły się z czymś innym, niż przedtem. Dawne znaczenie znika i trudno je wyrazić; odpowiadające mu pojęcie wypierane jest ze świadomości. Kto używa takich słów w ich innym niż
„medialne” znaczeniach, ryzykuje brak zrozumienia u odbiorców.
Operacje te mogą być nieszkodliwe lub tylko irytujące, ale bywają też groźne, i to nie tylko dla porządku w myśleniu. Są przecież kraje i miejsca, w których mówienie „po staremu” grozi kłopotami w pracy, potępieniem w mediach, a w skrajnych przypadkach wyrokiem. Zarazem metody te często śmieszne w swoim zadufaniu i sztuczności; nietrudno przekłuć balon eufemizmów i ujawnić manipulację, jeśli tylko cicha cenzura temu nie zapobiegnie (obawiam się, że dla niektórych wykazy poniższe staną się poradnikiem cenzora...).
Proponuję tu dwie listy słów i zwrotów takiej manipulacji poddawanych: słowa eliminowane i słowa przenicowane. Przykłady pochodzą głównie z Polski. Przy pierwszej kategorii podaję zaraz odpowiednik starego wyrażenia w nowomowie. Przy drugiej — najpierw sens pomijany, a potem sens zakładany przez propagandę; terminy i znaczenia propagandowe podano odpowiednim dla nich drukiem pochyłym.
Warto też wspomnieć kategorię pokrewną: imiona i nazwy geograficzne. Współcześni wydawcy i redaktorzy często zwalczają tradycyjne polszczenie imion cudzoziemców, czy to autorów, czy znanych postaci (Umar zamiast Omara), a także swoiste polskie nazewnictwo geograficzne, wyjątkowo bogate (Antakya zamiast Antiochii; Bautzen, a nie Budziszyn). Takie przedkładanie słów i norm obcych nad polskie jest doprawdy zastanawiające.
Terminy zastępowane innymi
Termin
zamiast tego czytamy:
ANARCHIA, AWANTURY, ROZRUCHY
protesty, blokady
BEZBOŻNICTWO
krytyka Kościoła i religii
zamiast tego czytamy:
BIUROKRACJA
1) administracja, służby publiczne; 2) regulacje, wprowadzanie
standardów europejskich
BOŻEK
bóstwo religii politeistycznej
BRAK ZASAD
1) luz; 2) umiejętność porozumienia
CYGANIE
Romowie
CZARY, MAGIA LECZNICZA
bioenergoterapia, medycyna naturalna
DEKADENCJA
oryginalność artystyczna
DEMORALIZOWANIE DZIECI
wychowanie seksualne
DOM PUBLICZNY
agencja towarzyska
DUMA NARODOWA
ksenofobia, nacjonalizm, rasizm
DUSZA
psychika, osobowość
DYSCYPLINA
opresja, przymus
EMANCYPANTKA
feministka
ETATYZM, NADMIAR PRZEPISÓW
troska państwa o obywateli i gospodarkę
GANGI, BANDY
grupy (przestępcze, młodzieżowe)
GŁOWA RODZINY
męska dominacja
GOSPODYNI
kobieta nie pracująca
GRABIEŻ MIENIA PUBLICZNEGO
przekształcenia własnościowe (z kolei faktyczne przekształcenia
własnościowe są nazywane „roszczeniami właścicieli”,
„wykupywaniem majątku narodowego” itp.)
HINDUSKIE POGAŃSTWO
duchowość Wschodu
INWALIDA
niepełnosprawny
KARANIE DZIECI
przemoc wobec dzieci
KSIĄDZ, KAPŁAN
duchowny katolicki
KOMPLEMENTY, ZACHWYTY, ZALOTY
molestowanie seksualne
KOMUNISTA
człowiek lewicy
KOMUNISTYCZNY, SOCJALISTYCZNY, MARKSISTOWSKI postępowy
KOMUNIZM I SOCJALIZM
lewica; ich wprowadzanie to reformy
LENISTWO
brak motywacji i perspektyw
LUDY PRYMITYWNE
ludy pierwotne
MAHOMETANIZM (określenie pokazujące, że religia ta islam (słowo wartościujące, podsunięte przez jego sympatyków; historycznie pochodzi od Mahometa, jak po arabsku „oddanie” [Bogu]) chrześcijaństwo od Chrystusa)
MAŁŻEŃSTWO, NARZECZEŃSTWO, ROMANS
związek
MASONERIA
— tu brak odpowiednika, bo przecież istnieje ona tylko w chorej
wyobraźni; w kontekście historycznym: wolnomularstwo
MĄŻ, NARZECZONY, KOCHANEK
partner
MIŁOŚĆ BLIŹNIEGO
altruizm, humanizm
MONOPOLE PAŃSTWOWE
służby publiczne
MORD
zabójstwo
MOTŁOCH
1) margines społeczny; 2) demonstranci
MURZYN
Afrykanin
NAŁÓG (np. alkoholowy)
choroba (np. alkoholowa)
NAWRACANIE
ekumenizm, dialog
NUMERUS CLAUSUS
akcja afirmatywna (w USA ustalanie, jaki procent Murzynów etc.
ma być przyjętych do pracy czy na studia)
zamiast tego czytamy:
OCHRONA PRZYRODY
ekologia
OJCIEC ŚWIĘTY
Watykan
PATRIOTA
nacjonalista, szowinista
PIJANY KIEROWCA
kierowca - przestępca
PIJANY PIESZY
ofiara wypadku
PIOSENKARKA
wokalistka
POBOŻNY
tradycjonalista, klerykał
PODWYŻKA PODATKÓW
reforma podatkowa
PODZIAŁ ŁUPÓW
porozumienie koalicyjne
PORNOGRAFIA
erotyka
POSADY
funkcje państwowe i samorządowe
PRAWDA I FAŁSZ
dwie sprzeczne opinie
PROPAGANDA
informacja
PROSTYTUCJA
usługi seksualne
PRYMITYWIZM
naturalność
PRYWATA
interesy jednostkowe i grupowe
PRZESTĘPCA
1) podejrzany, oskarżony; 2) więzień; 3) nieprzystosowany
społecznie
RABUNEK
1) konfiskata; 2) przywłaszczenie
RELIGIJNOŚĆ
1) duchowość; 2) fundamentalizm
ROZKŁAD MORALNY
wolność od sztucznych ograniczeń
ROZKŁAD RODZINY
1) świeckie ustawodawstwo rodzinne; 2) emancypacja kobiet
ROZWIĄZŁOŚĆ
bujne życie erotyczne
RÓWNOŚĆ WOBEC PRAWA
wyrównywanie szans (przez stwarzanie nierówności: przywilejów
dla różnych mniejszości, grup i orientacji)
RÓŻNICE MIĘDZY PŁCIAMI
dyskryminacja kobiet
SABOTAŻ
blokada dróg itp
SIŁA
przemoc
SPRAWIEDLIWOŚĆ
sprawiedliwość społeczna
SUROWOŚĆ
brutalność
ŚLĄZAK
autochton
ŚLEPY
niewidomy
ŚWIĘTO
dzień wolny
TRWONIENIE GROSZA PUBLICZNEGO
dotacje, restrukturyzacje
UŚMIERCANIE STARUSZKÓW
eutanazja
UTRATA SUWERENNOŚCI
integracja
WIARA
przekonania religijne
WIERZĄCY
wyznawca, zwolennik (katolicyzmu, chrześcijaństwa itd.)
WIERNOŚĆ ZASADOM
ekstremizm, Ciemnogród
WŁASNOŚĆ
egoistyczne posiadanie
WOLNOŚĆ GOSPODARCZA
dziki kapitalizm
WSTRZEMIĘŹLIWOŚĆ
zahamowania seksualne
WYRZUTY SUMIENIA
(nadmierne) poczucie winy
ZABICIE DZIECKA NIENARODZONEGO
przerwanie ciąży, zabieg, świadome macierzyństwo, prawo do
wyboru
zamiast tego czytamy:
ZABOBON
tradycyjne przekonanie
ZBOCZENIE
odmienna orientacja (preferencja) seksualna
ZŁA ORTOGRAFIA (rodzaj niewiedzy, którą należy dysgrafia, dysleksja (nieumiejętność usprawiedliwiona nawet na nadrobić)
studiach polonistycznych)
POPULARNE PRZESĄDY
opinia publiczna
ŻONA, NARZECZONA, KOCHANKA
partnerka
Terminy o znaczeniu zmienionym
Termin
Znaczenie pierwotne
W politycznej poprawności etc.:
ABORCJA
pocięcie na kawałki dziecka zabieg medyczny poszerzający wolność kobiet nienarodzonego lub zabicie go w inny
sposób.
AGENT
szpicel, donoszący na znajomych do Ofiara fałszowania dokumentów SB i podejrzliwości bezpieki itp.
lustratorów
ANTYSEMITYZM
głupawa podejrzliwość i wrogość wobec Każda krytyka postępowania Żydów
Żydów.
ASTROLOGIA
pogański przesąd, że nasze życie zależy Sposób określania cech osobowości
od położenia gwiazd.
AUTORYTET
człowiek mądrzejszy i lepszy.
Osoba znana z mediów
BEZPIECZEŃSTWO
skuteczna ochrona mieszkańców kraju Policja polityczna i jej dbałość o spokojne życie rządzących przed przestępcami i najeźdźcami.
CŁO
podatek od towaru na granicy, Opłata na granicy korzystna dla krajowych producentów i niekorzystny dla krajowego konsumenta. współtworząca dochody państwa
DEKOMUNIZACJA
usunięcie komunizmu z polityki, Zemsta na członkach PZPR i podobnych partii gospodarki i sposobu myślenia.
DEMOKRACJA
władza obywateli.
System biurokratyczny, w którym niektóre posady obsadza
się przez głosowanie
DZIEDZICZENIE
prawowite otrzymanie rzeczy po Wzbogacenie się bez własnych zasług
zmarłych bliskich.
FALA W WOJSKU
skutek nieudolności i lenistwa Skutek złych warunków w wojsku
dowódców oraz braku dyscypliny.
FASZYZM
autorytarny i korporacyjny ustrój Włoch 1) Dawniej synonim totalitaryzmu niekomunistycznego, np.
za Mussoliniego.
nazizmu; 2) obecnie także epitet pod adresem orientacji
prawicowej akcentującej godność narodową
GAZETA
dziennik, popularne czasopismo Autorytet, kształtujący opinie czytelników informacyjne lub rozrywkowe.
HISTORIA
rzetelnie opisana przeszłość, która Przedmiot zainteresowań przeciwników postępu pomaga zrozumieć teraźniejszość i
zbudować ludzką tożsamość.
HOMOSEKSUALIZM
naganne moralnie zboczenie płciowe.
Równouprawniona orientacja seksualna
INTELEKTUALISTA
zarozumiały
uczony
teoretyk, Autorytet intelektualny i moralny
wypowiadający się publicznie na
rozmaite tematy.
Znaczenie pierwotne
W politycznej poprawności etc.:
KAPITALIZM
ustrój
oparty na
wolności Ustrój, w którym właściciele wyzyskują pracowników i
gospodarowania i ochronie własności płacą zbyt niskie podatki
prywatnej.
KARA ŚMIERCI
wymierzenie sprawiedliwości okrutnemu Egzekucja przerażonego człowieka, który już nikomu nie zbrodniarzowi.
może zaszkodzić
KOMUNIZM
oparty na marksizmie totalitarny Ustrój troski o zwykłych ludzi, unikający wad kapitalizmu, kolektywizm z monopartyjnym choć popadający w pewne wypaczenia
systemem rządów, wrogi wolności
ludzkiej i własności prywatnej.
KONSERWATYZM
postawa zmierzająca do zachowania i Wstecznictwo, nienowoczesność, wrogość wobec postępu upowszechnienia dorobku przeszłości w (termin ogólnikowy i obelżywy)
zakresie życia społecznego i umysłowego
(termin z zakresu nauk politycznych).
KOŚCIÓŁ
pochodząca od Jezusa Chrystusa Organizacja grupująca księży (w liczbie mnogiej, KOŚCIOŁY: społeczność religijna złożona z ludzi wszelkie grupy i grupki uważające się za chrześcijańskie) ochrzczonych i wyznających wspólną
wiarę, której nauczają papież i biskupi.
KULTURA
najbogatsza kultura światowa.
Imperialistyczne zagrożenie dla innych kultur
EUROPEJSKA
LEWICA
komuniści i socjaliści, orientacja Siły postępu i obrońcy ludzi biedniejszych polityczna dążąca (gdy jest u władzy) do
wzrostu roli państwa zwanego
„opiekuńczym” oraz biurokracji, jak też
do ograniczenia wolności, własności
prywatnej i religii.
LIBERALIZM
koncepcja ustrojowa akcentująca Lewicowość, tolerancja, swoboda obyczajów wolność jednostek, także w sferze
gospodarki.
LUSTRACJA
oczyszczenie warstw rządzących z Krzywdzące dla wielu osób rozliczenia z nieaktualną byłych i obecnych szpiclów.
przeszłością
MŁODZIEŻ
młode osoby, które wyszły już z Ludzie młodzi, dynamiczni, nowocześni dzieciństwa, ale są zbyt niedojrzałe, by
uznać je za dorosłe.
MNIEJSZOŚĆ
grupa obywateli z powodu swojego Grupa narodowa zasługująca na uprzywilejowanie w NARODOWA
poczucia narodowego dystansująca się porównaniu z innymi
od narodu przeważającego w danym
państwie.
NARKOMAN
człowiek zdegenerowany z powodu Chory wymagający opieki finansowanej ze środków nadużywania środków odurzających.
publicznych
NATURALNE
metody decydowania o posiadaniu (lub Właściwa katolikom niechęć do pigułki i prezerwatywy.
PLANOWANIE
nie) dzieci, obywające się bez
RODZINY
stosowania środków mechanicznych i
chemicznych.
NAZIZM
skrót od „narodowy socjalizm”, w Skrajna antysemicka prawica niemiecka hitleryzmie połączenie nacjonalizmu z
socjalizmem.
OCHRONA
działania mające na celu zachowanie Wykluczanie ludzi z przyrody
PRZYRODY
przyrody, by mogli z niej bez szkody
korzystać ludzie.
PACYFIZM
wymigiwanie się od służby wojskowej. Szlachetna troska o pokój
Znaczenie pierwotne
W politycznej poprawności etc.:
PAŃSTWO
kosztowna i oparta na przymusie forma System organizacji społecznej, dzięki któremu obywatele organizacji społeczeństw, którą należy otrzymują więcej dóbr, niż by mogli sobie zapewnić sami znosić, gdyż nie znamy lepszego sposobu
zapewnienia minimum bezpieczeństwa
jednostkom.
PARLAMENT
miejsce, w którym o ustanawianiu praw Reprezentująca obywateli najwyższa władza w państwie nie decyduje logika ani sprawiedliwość, demokratycznym
lecz głosowanie.
PATRIOTYZM
miłość ojczyzny i rodaków.
Tyle, co nacjonalizm i szowinizm
POLITYK
dążąca do władzy osoba, która tym Osoba u władzy, której przysługują szczególne prawa samym powinna być szczególnie czujnie
kontrolowana, gdy ją osiągnie.
POSTĘP
zmiana na lepsze.
Walka z przeszłością i każda zmiana z niej wynikła
PRAWA CZŁOWIEKA prawne gwarancje dla życia, wolności, Ochrona osób nadużywających swych praw (i szkodzących w własności i sprawiedliwego traktowania. ten sposób innym) przed stanowczą interwencją organów państwa. (Jak wiadomo, w świecie politycznej poprawności
mówi się z troską o prawach człowieka aresztowanych
terrorystów, ludzi lżących religię, agentów SB itp. ale nigdy
— dzieci nienarodzonych, właścicieli skonfiskowanego
majątku, ludzi niewolonych przez biurokrację.)
PRAWICA
tendencja polityczna, akcentująca Nacjonalizm, wstecznictwo
wartość przestrzegania prawa,
patriotyzmu,
religii,
własności
prywatnej i wolności gospodarczej.
PRAWO
słuszne, obowiązujące zasady, „to co Przepisy (redukcja prawa do aktualnych ustaw, „ius” do prawe” (łac. „ius est quod iustum est”). „lex”)
PRYWATYZACJA
sprzedaż majątku państwowego osobom Przejęcie własności społecznej przez kapitalistów, którzy prywatnym podjęta dlatego, że w ich na tym korzystają
rękach będzie ona społecznie
użyteczniejsza.
RELIGIA
świadome i przybierające formę Prywatne poglądy na temat zaświatów, łączące się z społeczną odniesienie człowieka do nietolerancją
Boga.
REPRYWATYZACJA uczciwy zwrot właścicielowi bądź jego 1) Oddawanie własności społecznej z powodu spadkobiercy należnego im majątku.
przestarzałych roszczeń; 2) (w projekcie nieboszczki ustawy
reprywatyzacyjnej) definitywna konfiskata majątku
właściciela, powiązana z wypłaceniem mu częściowego
odszkodowania z kieszeni podatnika
REWOLUCJA
niszczący przewrót polityczno- Obalenie przestarzałych czy niesprawiedliwych porządków społeczny.
RODZICE
opiekunowie swoich dzieci.
Osoby, które spłodziły dzieci i łożą na nie, ale nie mają
prawa ich karcić, ani wtrącać się do ich urabiania w szkole
państwowej
SEKS, PŁEĆ
cecha
biologiczna
człowieka Źródło przyjemności, do którego każdy ma nieograniczone
umożliwiająca mu rozmnażanie i prawo
stwarzająca okazję do więzi między
osobami i wspólnej przyjemności.
SKŁADKA
regularne oszczędzanie w wybranej Potrzebny podatek, z którego państwo wypłaca innym UBEZPIECZENIOWA instytucji na wypadek choroby i starości osobom obiecane dawniej emerytury i świadczenia oszczędzającego.
SŁUŻBA ZDROWIA
zbiurokratyzowany państwowy system Instytucja państwowa zapewniająca obywatelom bezpłatne lecznictwa.
leczenie
Znaczenie pierwotne
W politycznej poprawności etc.:
SOCJALIZM
ustrój, w którym państwo prawie Ustrój dążący do sprawiedliwości społecznej wszystko obywatelowi zabiera, a potem
przydziela część tego, co zabrało, jako
„bezpłatne” świadczenia.
STRAJK
szantaż zmierzający do wymuszenia Odmowa pracy jako środek walki o prawa pracowników korzyści dla pracowników firmy lub
jakiejś grupy społecznej.
SUMIENIE
zdolność człowieka do osądzenia swego Prawo człowieka do postępowania niemoralnie, gdy postępowania w oparciu o obiektywne znajdzie dla tego jakieś usprawiedliwienie zasady moralne.
SZKOŁA
instytucja służąca nauce i wychowaniu 1) Miejsce pracy nauczycieli, którego funkcjonowaniem dzieci.
kieruje państwo; 2) miejsce realizowania programów nauki
ustalonych przez ministra
TELEWIZJA
czyli państwowa, utrzymywane przez Stacja telewizyjna nadająca programy o wyższej wartości i PUBLICZNA
obywateli narzędzie propagandy służące stroniąca od pogoni za zyskiem
partiom rządzących i biurokracji.
TOLERANCJA
unikanie narzucania swojego zdania w Milczenie wobec zła i uznawanie każdych poglądów za sferach, w których subiektywizm jest równie dobre (cecha wymagana od wszystkich) dopuszczalny (cecha pożądana).
TRADYCJA
dobre i ważne rzeczy przekazane nam 1)Śmigus dyngus, wianki świętojańskie i podobne bzdety. 2) przez poprzednie pokolenia.
Ciemnogród
WARTOŚCI
trwałe dobra, zwłaszcza w sferze Rzeczy subiektywnie i uporczywie uważane za cenne, nie duchowej.
wiadomo dokładnie jakie
WEGETARIANIN
człowiek po prostu nie jedzący mięsa. Człowiek wrażliwszy moralnie jako przeciwnik zabijania zwierząt
WOLNOŚĆ
nie podleganie przymusowi oraz 1) Przyznawane ludziom prawo do życia niemoralnie i bez możliwość wyboru jako środek dostępu zwracania większej uwagi na innych (pseudoliberalizm); 2) do rozmaitych dóbr i wartości.
subiektywne przekonanie, ze dokonujemy wyborów, gdy
faktycznie jesteśmy zdeterminowani społecznie
(postmarksizm); 3) to, na co zezwala władza
Michał Wojciechowski
Źródło: „Fronda” 2003, z. 30.
opr. mg/mg