PRACA KONTROLNA Z HISTORII

POLSKA POD OKUPACJĄ – POLITYKA OKUPANTÓW ORAZ
FORMY WALKI.

TEMAT:

I. Pakt Ribbentrop-Mołotow.

W końcu lipca 1939 r. Hitler, uważnie obserwujący bezpłodne rokowania francusko-brytyjsko-radzieckie,
postanowił porzucić swą dotychczasową rezerwę wobec Moskwy. Joachim von Ribbentrop, minister spraw
zagranicznych Rzeszy, w rozmowie z przedstawicielem ambasady radzieckiej w Berlinie dał do
zrozumienia, że wzajemne interesy obu państw nie tylko ze sobą nie kolidują, ale wręcz pokrywają się w
wielu sprawach. Odzew w Moskwie był natychmiastowy. Warunkiem porozumienia miał być, obok
jawnego paktu o nieagresji, jednocześnie tajny protokół specjalny, ściśle określający interesy obu stron.
Dnia 23 VIII 1939 r. w Moskwie podpisano dwa układy: jeden jawny, nazwany traktatem o nieagresji, i
drugi “ściśle tajny dodatkowy protokół”, w którym przewidziano podział stref wpływów “w wypadku
politycznych i terytorialnych zmian” na obszarze Polski oraz państw bałtyckich. W odniesieniu do Polski
granica wpływów pokryć się miała w przybliżeniu z linią biegu rzek: Narwi, Wisły i Sanu.
II. Polska w latach II wojny światowej. II.1. WYBUCH II WOJNY ŚWIATOWEJ. NAJAZD
NIEMIECKI NA POLSKĘ.
II.1.1. POTENCJAŁY MILITARNE POLSKI I NIEMIEC.
Niemcy, przygotowując się do wojny z Polską od wiosny 1939 r., skierowały przeciwko niej ponad 1800
tys. żołnierzy, ponad 11 tys. dział, około 2,8 tys. czołgów, około 2 tys. samolotów oraz liczną grupę
okrętów wojennych. Dowództwo sił niemieckich przeciwko Polsce objął gen. Walther von Brauchitsch.
Utworzone zostały dwie grupy armii: “Północ” gen. Fedora von Bocka (21 dywizji) i “Południe” gen. Gerda
von Rundstedta (36 dywizji). O powodzeniu kampanii zadecydować miała Grupa “Południe”. Wojska
skoncentrowane na Śląsku (8 i 10 Armia) oraz na Morawach i Słowacji (14 Armia) otrzymały zadanie jak
najszybszego osiągnięcia Warszawy (10 Armia) i opanowania Górnego Śląska, a następnie Małopolski aż
po Lwów. Armie polskie miały być zamknięte w łuku Wisły, a potem zniszczone. Przeciwko siłom III
Rzeszy Polska zmobilizowała 39 dywizji piechoty, 11 brygad kawalerii, 2 brygady pancerno-motorowe, 5
brygad piechoty, tj. około 950 tys. żołnierzy.
Według wytycznych polskiego planu obrony, tzw. planu Zachód, przygotowanego w największym
pośpiechu i to zaledwie szkicowo, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych marsz. E. Rydz-Śmigły postanowił
stoczyć bitwę głównymi siłami na terenach położonych na Zachód od Wisły. Realizacja tego planu miała
zapewnić obronę obszarów niezbędnych do prowadzenia wojny, zachowanie głównych sił do czasu
rozpoczęcia ofensywy francusko-brytyjskiej na Zachodzie oraz możliwość podejmowania dalszych działań
w miarę rozwoju sytuacji na Zachodzie i na froncie polsko-niemieckim. Utworzono siedem wielkich
związków operacyjnych oraz szereg mniejszych. Północną granicę państwa osłaniała SGO “Narew” (gen.
Cz. Młot-Fijałkowski) i armia “Modlin” (gen. E. Przedrzymirski-Krukowicz). Armia “Pomorze” (gen. W.
Bortnowski) broniła polskiego Pomorza, natomiast zachodniej granicy strzegły: armia “Poznań” (gen. T.
Kutrzeba), armia “Łódź” (gen. J. Rómmel), armia “Kraków” (gen. A. Szylling). Nad granicą polsko-
słowacką utworzono słabą liczebnie armię “Karpaty” (gen. K. Fabrycy). Główny Odwód Naczelnego
Wodza, armia “Prusy” gen. S. Dąb-Biernackiego, znajdował się na południe od Warszawy. Obronę
wybrzeża powierzono kontradmirałowi Józefowi Unrugowi.
II.1.2. KAMPANIA WRZEŚNIOWA.
Dnia 1 IX 1939 r. w piątek o godz. 4

45

wojska niemieckie rozpoczęły wojnę na czterech kierunkach

operacyjnych: północnym, północno-wschodnim, zachodnim oraz południowo-zachodnim. Pierwsze
strzały padły na Westerplatte, gdzie przez 7 dni broniła się 182 osobowa placówka polska (mjr H.
Sucharski).
W pierwszej fazie wojny (1-6 września) rozegrała się bitwa o główną linię oporu, zwana bitwą graniczną.
3 września pod Przasnyszem Niemcy przełamali polską obronę. Wobec niebezpieczeństwa oskrzydlenia
armii “Modlin” rozpoczęła ona odwrót ku Wiśle, by na linii rzeki zorganizować kolejną linię obrony.
Tymczasem Niemcy zmienili kierunek natarcia na południowo-wschodni i 6 września uchwycili przyczółek
na Narwi pod Różanem. W dniu 3 IX została okrążona , a następnie po dwudniowych bojach zniszczona
część sił armii “Pomorze”. Między 2 a 3 września zajęty został przez Niemców Górny Śląsk, 6 września
oddziały Wehrmachtu weszły do Krakowa, w nocy z 6 na 7 września Kwatera Naczelnego Wodza, marsz.
E. Rydza-Śmigłego, przeniesiona została do Brześcia Litewskiego; dwa dni wcześniej rozpoczęto
ewakuację centralnych władz państwowych ze stolicy. Niezłomna była odwaga społeczeństwa polskiego.
Szczególnym echem odbiła się postawa pracowników Poczty Polskiej w Gdańsku oraz bohaterstwo

śląskich oddziałów samoobrony, złożonych z byłych powstańców, z robotników i harcerzy (obrona wieży
spadochronowej w Katowicach). Niemieckim planom wojennym sprzyjała bierna postawa zachodnich
sojuszników Polski. Wielka Brytania i Francja ograniczyły się bowiem do formalnego wypowiedzenia
Niemcom wojny i nie zdradzały żadnych chęci udzielenia Polsce pomocy zbrojnej. 12 września na
posiedzeniu Rady Najwyższej Sprzymierzonych w Abbeville we Francji zapadła decyzja, że Polsce nie
zostanie udzielona pomoc wojskowa.
Drugi etap wojny trwał od 7 do 17 września. Dowództwo polskie dążyło w tym okresie do wycofania
głównych sił za Wisłę, utrzymania skrzydeł frontu na Narwi i Sanie i zorganizowania obrony na linii tych
rzek.
W dniu 8 września niemieckie kolumny pancerne dotarły na przedmieścia Warszawy, natomiast na
południu oddziały niemieckie zaczęły dochodzić do Sanu. Załamała się także polska obrona nad Narwią,
gdzie SGO “Narew” toczyła ciężkie boje w rejonie Łomży. W tej sytuacji dowódcy armii “Poznań” i
“Pomorze” postanowili uderzyć znad Bzury w kierunku południowym. Natarcie miało otworzyć obu
armiom drogę na Warszawę. W ten sposób w nocy 9 na 10 września rozpoczęła się największa bitwa
wojny obronnej (bitwa nad Bzurą). Ostatnie walki w tej bitwie rozegrały się 22 września. Do Warszawy
przedarły się tylko dwie dywizje oraz Wielkopolska i Podolska Brygada Kawalerii. Pozostała część została
rozbita i wzięta do niewoli.
II.1.3. CZWARTY ROZBIÓR POLSKI.
W dniu 17 września ambasadorowi Wacławowi Grzybowskiemu została wręczona nota, w pokrętny
sposób uzasadniająca decyzję radzieckiego kierownictwa o zaatakowaniu wschodnich granic Polski. Mimo
odmowy przyjęcia tej noty, około 4

00

rano jednostki wojsk radzieckich wkroczyły na terytorium państwa

polskiego. Uzasadnieniem radzieckiej agresji miała stać się rzekomo chęć obrony ukraińskiej i białoruskiej
mniejszości w Polsce przed skutkami spodziewanej okupacji niemieckiej. Rozpoczęcie działań przez
wojska radzieckie przyśpieszyło zgodę Rumunii na ewakuację władz polskich. 17 września wieczorem
opuścił Polskę prezydent Mościcki i rząd, a w ślad za władzami naczelnymi resztki wojsk polskich (około
70 tys. żołnierzy). 18 września rozpoczął się trzeci i ostatni etap wojny obronnej, który trwał do 5
października. Rozegrała się w tym czasie bitwa pod Tomaszowem Lubelskim (17-26 IX) – druga co do
wielkości bitwa września; kończyły się także walki o Lwów, który ostatecznie 22 września gen. W.
Langner przekazał wojskom radzieckim. Dowództwo obrony Warszawy powierzono gen. Walerianowi
Czumie. W nocy z 25 na 26 września, po pierwszym w tej wojnie nalocie dywanowym, Niemcy przystąpili
do szturmu generalnego. W dwa dni później gen. Tadeusz Kutrzeba rozpoczął rozmowy kapitulacyjne, a
30 września wkroczyły do Warszawy pierwsze oddziały niemieckie. W dniu 29 września padła twierdza
Modlin, zaś 2 października poddali się obrońcy Helu. Ostatnią większą bitwę kampanii stoczyli polscy
żołnierze pod dowództwem gen. Kleeberga pod Kockiem w dniach 2-5 X 1939 r.
Po przystąpieniu ZSRR do wojny przeciwko Polsce, między Moskwą a Berlinem podjęto rozmowy na temat
podziału zagarniętych terytoriów. Dla ostatecznego rozwiązania wszystkich kwestii, w dniu 27 IX 1939 r.
przybył do Moskwy Ribbentrop. Następnego dnia podpisany został radziecko-niemiecki “traktat o
granicach i przyjaźni”. Mimo iż działania wojenne nie były jeszcze zakończone, traktat ten sankcjonował
już IV rozbiór Polski i wytyczał granicę niemiecko-radziecką, która przebiegać miała wzdłuż Pisy, Narwi,
linii Ostrołęka-Treblinka, Bugu linii Bełżec-Wisłok, oraz rzeki San. W ten sposób po stronie radzieckiej
znalazła się Białostocczyzna oraz województwa: lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie, wołyńskie,
poleskie, nowogrodzkie i wileńskie.
II.2. POWSTANIE WIELKIEJ KOALICJI.
II.2.1. WOJNA NIEMIECKO-RADZIECKA.
W dniu 22 VI 1941 r. wojska niemieckie wkroczyły w granice ZSRR. Zaskoczenie było tak duże, że w
ciągu kilku dni opanowano Litwę i Łotwę. Wojska hitlerowskie zorganizowane były w trzy grupy armii
uderzające z terenów Prus Wschodnich, okupowanej Polski i Rumunii w trzech kierunkach: na Leningrad,
Smoleńsk i Kijów. Już w pierwszym ataku Niemcy zniszczyli 66 lotnisk i większość samolotów, zdobywając
panowanie w powietrzu. Na Białorusi dywizje pancerne okrążyły trzy armie radzieckie. W końcu września
wojska hitlerowskie zatrzymały się na linii Leningrad – Smoleńsk – Połtawa – Morze Azowskie. 29 sierpnia
zamknięto pierścień wkoło Leningradu – zaczęła się trwająca 900 dni blokada miasta. 1 października 1941
r. rozpoczęła się operacja “Tajfun”, której celem było zdobycie Moskwy. Podejmowane w listopadzie i
grudniu próby zdobycia miasta nie powiodły się. Tymczasem z początkiem grudnia ruszyło radzieckie
przeciwnatarcie. Trwające do końca stycznia 1942 r. działania wojenne przyniosły sukces Armii
Czerwonej, która odrzucając wojska hitlerowskie o 250 km na zachód, tym samym przekreśliła plany
zdobycia Moskwy.
II.2.2. POWSTANIE WIELKIEJ KOALICJI.
Już 22 czerwca Wielka Brytania, a 24 czerwca 1941 r. Stany Zjednoczone zadeklarowały gotowość
udzielenia ZSRR pomocy. 12 lipca Wielka Brytania jako pierwsza podpisała stosowny układ ze Związkiem

Radzieckim (porozumienie o wspólnym prowadzeniu wojny z Niemcami). Analogiczne układy podpisano z
Czechosłowacją i Polską. Budowę Wielkiej Koalicji uwieńczyło ogłoszenie 1 I 1942 r. Karty Narodów
Zjednoczonych. Poza tym latem 1941 r. USA i W. Brytania ogłosiły wspólne zasady organizacji świata
powojennego. Była to tzw. Karta Atlantycka, podpisana na brytyjskim pancerniku “Prince of Wales” w
sierpniu 1941 r. We wrześniu 1941 r. zasady Karty Atlantyckiej zostały zaakceptowane przez ZSRR.
III. POLSKA POD OKUPACJĄ. III.1. POLITYKA OKUPANTÓW W STOSUNKU DO LUDNOŚCI
POLSKIEJ.
W wyniku przegranej wojny obronnej 1939 r. tereny państwa polskiego na zachód od Bugu i Sanu
znalazły się pod okupacją niemiecką. Białostocczyzna, Ziemie Zabużańskie i ziemie położone za Sanem
przyłączono do ZSRR, część zaś Wileńszczyzny z miastem Wilnem – do Litwy. Z terenów dołączonych do
Rzeszy utworzone zostały dwa okręgi: Kraj Warty i Gdańsk – Prusy Zachodnie. Z pozostałej części
podbitych przez siebie ziem okupanci utworzyli w październiku 1939 r. Generalne Gubernatorstwo ze
stolicą w Krakowie, które dzieliło się na cztery dystrykty: krakowski, warszawski, radomski i lubelski (po
najeździe na ZSRR utworzono jeszcze dystrykt: Galicja). Zasadniczym celem hitlerowskiej polityki wobec
narodu polskiego było biologiczne jego wyniszczenie. Tereny przyłączone do Rzeszy miały być możliwie
szybko i całkowicie zgermanizowane, głownie przez masowe wysiedlanie Polaków. Natomiast Generalne
Gubernatorstwo stanowić miało przez pewien czas obszar pomocniczy, jako rolnicza kolonia Niemiec.
Później, w miarę postępującej biologicznej zagłady Polaków, GG miało przekształcić się w niemiecki kraj
osadników. Głównym narzędziem realizacji swoich celów wobec narodu polskiego okupant uczynił
starannie obmyślony i szeroko rozbudowany system terroru, przemocy fizycznej i represji policyjnych. W
GG planowany charakter eksterminacji inteligencji polskiej znalazł wyraz w tzw. Akcji A-B (nadzwyczajna
pacyfikacja) rozpoczętej w maju 1940 r. W sierpniu i wrześniu przystąpiono do realizacji tego planu w
Warszawie. Szczególnym wyrazem nasilenia terroru okupanta było utworzenie w maju 1940 r. obozu
koncentracyjnego w Oświęcimiu. W tym samym czasie rozpoczęto masowy wywóz ludności polskiej do
przymusowej pracy w Rzeszy. Równolegle z eksterminacją Polaków przeprowadzono akcję wymierzoną w
ludność żydowską. W ciągu lat 1940-1941 osadzono przymusowo całą ludność żydowską w gettach, a
następnie wywożono ją do specjalnych obozów zagłady (Sobibór, Treblinka, Bełżec). W Polsce
wymordowano ogółem 3 mln obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Terrorowi i eksterminacji
społeczeństwa polskiego towarzyszyła ekonomiczna eksploatacja, grabież mienia polskiego, tępienie
kultury i dziedzictwa narodowego.
W niezwykle trudnej sytuacji znaleźli się także Polacy na terenach wcielonych do ZSRR. Polakom
narzucono obywatelstwo radzieckie, rugowano ze szkół język polski, zastępując go białoruskim lub
ukraińskim, narzucano naukę języka rosyjskiego oraz lekcje wychowania w duchu doktryny
komunistycznej. Szczególne represje dotknęły Kościół katolicki (konfiskowano majątki kościelne,
represjonowano i mordowano księży). Poprzez cały czas NKWD przeprowadzało aresztowania tzw.
wrogich i szkodliwych elementów, wybitniejszych działaczy politycznych i społecznych. Aresztowaniami
tymi objęto w sumie około 200 tys. osób. Elementem planowej akcji wyniszczenia “żywiołu polskiego”
były masowe deportacje setek tysięcy Polaków w głąb Rosji. Pierwsza taka wywózka została
przeprowadzona 10 II 1940 r., obejmując ponad 220 tys. osób. Druga w kwietniu objęła ponad 320 tys.
osób. Ogółem w głąb ZSRR wywieziono 1200 tys. osób.
Ludzi uznanych za niebezpiecznych politycznie umieszczano w ciężkich obozach pracy (łagrach),
pozostałych osiedlano na Syberii, w regionie archangielskim, w Komi na Środkowym Uralu i w Azji
Środkowej. Wiosną 1940 r. blisko 15 tys. polskich oficerów i żołnierzy, którzy po przegranej kampanii
wrześniowej 1939 r. znaleźli się w radzieckiej niewoli (w trzech wielkich obozach: w Kozielsku,
Ostaszkowie i w Starobielsku), zostało zamordowanych przez NKWD w pobliżu miejscowości Gniezdowo,
tzw. lasku Katyńskim, niedaleko Charkowa oraz Miednoje (koło Tweru).
III.2. RZĄD POLSKI NA EMIGRACJI.
Po klęsce wrześniowej prezydent i premier wraz z rządem oraz Naczelny Wódz zostali internowani przez
władze rumuńskie. Internowanie zrodziło od razu kwestie sukcesji. Po ostrych sporach 30 IX urząd
prezydenta objął Władysław Raczkiewicz, który następnego dnia zaprzysiągł rząd gen. Władysława
Sikorskiego. W skład rządu koalicyjnego weszli politycy Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa
Ludowego, Stronnictwa Pracy i Stronnictwa Narodowego. Na początku grudnia powołano Radę Narodową
– namiastkę parlamentu polskiego z I. Paderewskim na czele. Siedzibą rządu był Paryż, a od połowy
listopada 1939 r. Angers. Rząd akcentował konieczność utrzymywania najściślejszego kontaktu z
narodem, niesienia mu pomocy, prowadzenia aktywnej walki zbrojnej z Niemcami, pozyskiwania poparcia
aliantów dla polskich celów wojny. Na przełomie 1939/1940 r. rząd Sikorskiego nakreślił wstępny program
działania w trzech podstawowych kwestiach:
a) powojennych granic Polski;
b) związanego z tym bezpieczeństwa Polski w Europie;

c) przyszłego ustroju społeczno-politycznego.
W sprawie granic wschodnich rząd niezmiennie trwał na stanowisku nienaruszalności terytorialnej Polski
w granicach z 31 VIII 1939 r. Silnym atutem w rękach gen. Sikorskiego była odbudowana na obczyźnie
armia. Po klęsce Francji część tej armii, tj. około 28 tys. żołnierzy ewakuowano do Anglii. W Londynie
zainstalował się także polski rząd emigracyjny, który przeszedł w tym czasie poważny kryzys na gruncie
krytyki Sikorskiego jako premiera i wodza naczelnego (tzw. kryzys lipcowy). Jednym z istotniejszych
problemów politycznych połowy 1941 r. był stan spraw polsko-radzieckich. Rokowania w tej sprawie
zakończyły się podpisaniem 30 VII 1941 r. układu (tzw. układ Sikrski-Majski), zapowiadającego m.in.
przywrócenie stosunków dyplomatycznych, utworzenie na terytorium ZSRR Armii Polskiej. Układ
stwierdzał także, że traktaty radziecko-niemieckie w r. 1939, dotyczące zmian terytorialnych w Polsce,
utraciły swą moc.
W dniu 6 VIII 1941 r. gen. Władysław Anders objął dowództwo tworzonej w ZSRR Armii Polskiej, a w
osiem dni później podpisana została w Moskwie polsko-radziecka konwencja wojskowa. Na podróż do
Moskwy zdecydował się także W. Sikorski (2 XII 1941 r.). głównym tematem trudnych rozmów ze
Stalinem była sprawa translokacji wojska oraz częściowej ewakuacji na Bliski Wschód. Zdecydowano o
utworzeniu 96-tysięcznej armii, a po osiągnięciu pełnego stanu, 25 tys. żołnierzy miało być
przewiezionych do Iranu. Ostatecznie na przełomie marca i kwietnia 1942 r. ewakuowano ze Związku
Radzieckiego ok. 44 tys. ludzi (w tym ok. 12 tys. cywili). W drugim rzucie ewakuacyjnym (sierpień 1942
r.) wyjechało z ZSRR 71 tys. ludzi. Wyprowadzenie wojska z terytorium ZSRR rozpoczęło kryzys w
stosunkach polsko-radzieckich, którego finałem miało być zerwanie stosunków dyplomatycznych.
Decydujące znaczenie miał tu fakt odnalezienia przez Niemców masowych grobów oficerów polskich pod
Katyniem. Rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie z prośbą o
zbadanie katyńskich grobów, a w nocie do rządu radzieckiego poproszono o udzielenie wyjaśnień w tej
sprawie.
Na decyzji zaciążyła także postawa rządu brytyjskiego i amerykańskiego, które nie chciały uczynić nic, co
mogło osłabić wspólny blok antyhitlerowski. W tej sytuacji oświadczenie rządu polskiego z 17 IV 1943 r.
stało się dla ZSRR pretekstem do zerwania stosunków z Polską (25 IV 1943 r.). Międzynarodowa pozycja
rządu polskiego skomplikowała się jeszcze bardziej po tragicznej śmierci gen. Sikorskiego w katastrofie
lotniczej nad Gibraltarem. Nowy rząd, utworzony 14 sierpnia pod przewodnictwem Stanisława
Mikołajczyka, oparty na koalicji czterech stronnictw z przewagą ludowców i socjalistów, postanowił
kontynuować “linię Sikorskiego”. Za najważniejsze zadanie uznano normalizację stosunków z ZSRR.
Jednak pozycja nowego rządu na arenie międzynarodowej coraz bardziej uzależniała go od aliantów.
III.3. POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE.
III.3.1. POCZĄTKI KONSPIRACJI POLTYCZNEJ I WOJSKOWEJ.
Już we wrześniu w Krakowie założono organizację pod nazwą Związek Orła Białego. Własne organizacje
tworzyły ZHP i Związek Strzelecki. Stworzona przez mjr. Bolesława Studzińskiego organizacja Komenda
Obrońców Polski objęła swym zasięgiem cały kraj. W październiku 1939 r. w Helenowie pod Warszawą
czołowi działacze PPS powołali do życia Centralne Kierownictwo Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi –
Wolność – Równość – Niepodległość. W oblężonej jeszcze Warszawie (27 IX 1939 r.) utworzono Służbę
Zwycięstwa Polski. Na czele SZP stanęli: gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski (komendant), płk. Stefan
Rowecki (Szef Sztabu), Mieczysław Niedziałkowski (komisarz cywilny). Ponieważ SZP nie uzyskała
poparcia rządu polskiego na emigracji, utworzono w listopadzie 1939 r. Związek Walki Zbrojnej. ZWZ miał
być wyłącznie wojskiem polskim w konspiracji. Komendantem głównym ZWZ został gen. Kazimierz
Sosnkowski; dowództwo na ziemiach okupowanych przez Niemcy powierzono płk. Stefanowi
Roweckiemu, a na obszarach przyłączonych do ZSRR gen. Michałowi Karaszewiczowi-Tokarzewskiemu.
Wiosną 1940 r. organizacja liczyła 81 tys. członków. W połowie 1940 r. komendantem został gen. Stefan
Rowecki (pseud. Grot). Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej ZWZ uznany został za część składową
Polskich Sił Zbrojnych. W lutym 1942 r. na bazie ZWZ powstała Armia Krajowa (AK). Ciężar walki bieżącej
z okupantem spoczął od kwietnia 1940 r. na barkach Związku Odwetu, przekształconego na przełomie
1942/43 r. w Kierownictwo Dywersji – Kedyw. Kierownictwo Kedywu zjednoczyło, działające niezależnie
od siebie, siatki dywersyjno-sabotażowe: Związek Odwetu, Tajną Organizację Wojskową i “Wachlarz”. Po
aresztowaniu S. Roweckiego (30 VI 1943 r.) komendantem został gen. Tadeusz Komorowski (ps. Bór). Po
upadku powstania ostatnim komendantem został gen. Leopold Okulicki.
III.3.2. DELEGATURA RZĄDU NA KRAJ.
W pierwszych miesiącach okupacji konspiracja polityczna i wojskowa była ze sobą ściśle powiązana. W
lutym 1940 r. utworzono Polityczny Komitet Porozumiewawczy, złożony z przedstawicieli SL, SN, PPS-
WRN i SP, a następnie reprezentację rządu w kraju – Delegaturę Rządu na Kraj. Pierwszym Delegatem
Rządu został działacz SP, Cyryl Ratajski. Zgodnie z konstytucją Delegatura Rządu była zwierzchnikiem sił
zbrojnych w kraju w zakresie ustalonym przez rząd. Delegatura dzieliła się na departamenty, będące

odpowiednikiem przedwojennych ministerstw. Podlegała jej podziemna policja, tzw. Państwowy Korpus
Bezpieczeństwa. Organem prasowym była “Rzeczpospolita Polska”.
III.3.3. BATALIONY CHŁOPSKIE I NARODOWE SIŁY ZBROJNE.
W okresie okupacji ruchem ludowym w kraju kierowało Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego “Roch”.
We wrześniu 1940 r. utworzona została Straż Chłopska (“Chłostra”). Podstawową jednostką w walce miał
być batalion, stąd późniejsza nazwa Bataliony Chłopskie. Komendantem organizacji został Franciszek
Kamiński. Stałe oddziały BCh zaczęto tworzyć na przełomie 1942/43 r. Na mocy umowy scaleniowej
między komendantami głównymi AK i BCh z maja 1943 r., dotychczasowy komendant BCh, Franciszek
Kamiński, stanął na czele Oddziału I Organizacyjnego Komendy Głównej AK. Akcja ta napotkała jednak
opór wielu działaczy chłopskich.
W maju 1941 r. działacze Stronnictwa Narodowego założyli Narodową Organizację Wojskową, kierowaną
przez Józefa Rokickiego. Pod koniec 1942 r. doszło do rozłamu w NOW. Z części nie podporządkowanej
AK i skrajnie prawicowego Związku Jaszczurczego powstały Narodowe Siły Zbrojne. Pierwszym ich
komendantem był Ignacy Oziewicz. Próby podporządkowania NSZ Armii Krajowej nie przyniosły
oczekiwanych rezultatów. Natomiast oddziały scalone z AK wzięły udział w “Burzy” i Powstaniu
Warszawskim.
III.3.4. LEWICA SOCJALISTYCZNA I KOMUNIŚCI W KRAJU.
Pierwsze grupy konspiracyjne, skupiające komunistów, lewicowych socjalistów i radykalnych ludowców,
powstały w Warszawie na przełomie 1939/40 r. Utworzono Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR i Związek Rad
Robotniczo-Chłopskich. Od lipca 1941 r. działał “Proletariusz” Alfreda Fiderkiewicza. Procesy integrujące
lewicę socjalistyczną i komunistów nasiliły się po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej. Najaktywniejsze z
tych grup: “Młot i Sierp” oraz “Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR” postanowiły połączyć się w Związek Walki
Wyzwoleńczej. Dnia 28 XII 1941 r. zrzucono w rejonie Wiązowny pod Warszawą sześcioosobową grupę,
na czele z Marcelim Nowotką, Pawłem Finderem i Bolesławem Mołojcem, przygotowywaną przez Komitet
do odbudowania rewolucyjnej partii robotniczej. Tak zwana grupa inicjatywna powołała do życia (5 I
1942 r.) Polską Partię Robotniczą. Pracami jej Komitetu Centralnego kierowali: Marceli Nowotko (I-XI
1942 r.), zamordowany przez Zygmunta Mołojca na tle frakcyjnych walk o władzę w partii; Paweł Finder
(XI 1942 – XI 1943 r.), aresztowany przez gestapo; Władysław Gomułka (od listopada 1943 r.). w
styczniu PPR liczyła 8 tys. członków. W marcu 1942 r. zakończony został okres formowania Gwardii
Ludowej – Siły Zbrojnej PPR. Dowództwo Główne GL miało charakter polityczny i w jego skład wchodzili
członkowie Kierownictwa PPR. Sprawy wojskowe powierzono Sztabowi Głównemu, którego szefami byli:
Marian Spychalski, ps. “Marek” (I-VIII 1942 r.); Franciszek Jóźwiak, ps. “Witold” (IX 1942 – XII 1943 r.).
na początku 1943 r. Kierownictwo PPR zaproponowało Delegaturze rozmowy w sprawie nawiązania
ściślejszej współpracy. Nie przyniosły one jednak żadnych rezultatów.
III.3.5. POLSKA WALCZĄCA.
Najpowszechniejsze przejawy walki społeczeństwa polskiego z okupantem to: bierny opór, bojkot
zarządzeń okupanta, propaganda szeptana, nasłuch alianckich stacji radiowych, kolportaż konspiracyjnej
prasy. W 1941 r. przy Delegaturze Rządu powstało Kierownictwo Walki Cywilnej, której pracą kierował
Stefan Korboński. W celu podporządkowania wszelkiej inicjatywy bojowej ośrodkom dyspozycyjnym AK i
prowadzenia tzw. walki bieżącej powołano jesienią 1942 r. Kierownictwo Walki Podziemnej, na której
czele stał Komendant Główny AK. W połowie 1943 r. w miejsce KWC i KWK wytworzono jednolite
Kierownictwo Walki Podziemnej. W ramach samoobrony społeczeństwa i walki cywilnej wyodrębniły się
takie formy działania, jak:
a) walka gospodarcza – akcje strajkowe, sabotaż, mało wydajna praca, rozbudowa polskiego podziemia
gospodarczego (tzw. czarny rynek),uchylanie się od kontyngentów itp.;
b) tajne nauczanie – tworzenie tzw. tajnych kompletów. W październiku 1939 r. ZNP przyjął
konspiracyjny kryptonim TON – Tajna Organizacja Nauczycielska. W XI 1940 r. profesorowie i studenci
Uniwersytetu Poznańskiego założyli Uniwersytet Ziem Zachodnich. Po 1941 r. wszystkie wyższe uczelnie
Warszawy i Krakowa podjęły działalność;
c) podziemne życie kulturalne – konspiracyjne wieczory literackie, podziemny rynek wydawniczy (blisko
1400 książek i broszur), tworzenie teatrów konspiracyjnych, podziemne życie muzyczne, plastyczne;
d) konspiracyjna prasa i propaganda – główne ośrodki prasy podziemnej to Warszawa i Kraków (razem
ok. 1,5 tys. tytułów). Działalność wydawnicza ZWZ – AK podlegała kierowanemu przez J. Rzepeckiego
Biuru Informacji i Propagandy (BIP).
Jedną z podstawowych form walki z okupantem był sabotaż i dywersja. Atakowano głownie transporty
kolejowe, magazyny wojskowe, zakłady przemysłowe. Z końcem 1939 r. utworzony został referat “C”
oddziału III SZP, który dał początek wyspecjalizowanym organizacjom ZWZ – AK, takim jak: Związek
Odwetu, Organizacja Akcji Specjalnych, “Wachlarz”. Pod koniec 1942 r. stworzono jednolite Kierownictwo
Dywersji – Kedyw. W BCh odpowiednikiem Kedywu były Oddziały Specjalne. W grudniu 1942 r. powstała

Grupa Specjalna Sztabu Głównego GL. Związek Walki Młodych utworzył grupę bojową, która dała
początek batalionowi AL “Czwartacy”. W grudniu 1939 r. powstał Strażacki Ruch Oporu “Skała”. Osobną
grupę stanowiły akcje odwetowe, będące odpowiedzią na terror niemiecki. Największe jednak znaczeni
miała walka zbrojna. Na Kielecczyźnie do wiosny 1940 r. walczył oddział mjr. Henryka Dobrzańskiego (ps.
Hubal), a do 1942 r. na Lubelszczyźnie grupa Mikołaja Kossaka. Latem 1942 r. regularną wojnę
partyzancką rozpoczęli “Jędrusie” – tarnobrzeska organizacja “Odwetu” Władysława Jasińskiego. W maju
1942 r. w lasy piotrkowskie wyruszył oddział Franciszka Zubrzyckiego. Do końca 1942 r. utworzono 29
grup i oddziałów partyzanckich GL. Ludowcy pierwsze oddziały partyzanckie utworzyli na Śląsku w 1940 r.
Na przełomie 1942 i 1943 r. oddziały BCh, AK i GL stanęły w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny.
Trzon wszystkich organizacji podziemnych stanowiła młodzież. W szeregach konspiracyjnego ZHP
znalazło się 8,5 tys. chłopców i 7,9 tys. dziewcząt (m. in. “Szare Szeregi”, “Bądź gotów”, Grupy
Szturmowe). W styczniu 1943 r. przy PPR powstał Związek Walki Młodych (ZWM), natomiast ruch ludowy
nie stwarzał własnej konspiracyjnej organizacji młodzieżowej.
Integralną częścią polityki zagłady narodu polskiego była walka z Kościołem katolickim. Zwalczano także
cerkiew prawosławną i wyznania protestanckie. Tylko na obszarze Kraju Warty Niemcy zamordowali 752
księży, a w GG co najmniej 336 księży i zakonników. Bierną postawę wobec okupanta zachowała
natomiast większość ludności żydowskiej. Podziemne organizacje żydowskie (Żydowski Związek
Wojskowy, Żydowska Organizacja Bojowa) miały charakter kadrowy. W dniach 19 IV-16 V 1943 r.
Żydowski Komitet Narodowy kierował powstaniem w getcie warszawskim. Na mniejszą skalę walki
zbrojne wybuchły w gettach w Białymstoku, Będzinie, Częstochowie, Wilnie i Krzemieńcu.
III.4. POWSTANIE WARSZAWSKIE.
Do połowy 1944 r. obóz rządowy nie brał pod uwagę możliwości wybuchu powstania w Warszawie.
Miasto wyłączone zostało także z planu “Burza”. Szybki marsz wojsk radzieckich ku Wiśle, powstanie
PKWN, oznaki paniki wśród administracji niemieckiej i zarządzenie ewakuacyjne wpłynęły na zmianę
decyzji. Zapadła ona 25 lipca, a w sześć dni później, 31 lipca ok. godz. 18 gen. Tadeusz Komorowski i
Stanisław Jankowski uzgodnili termin rozpoczęcia walki na dzień 1 sierpnia o godz. 17. Inicjatorom
powstania przyświecały cztery cele: opanowanie stolicy przed wkroczeniem wojsk radzieckich, uzyskanie
społecznego poparcia dla działań politycznych, uniemożliwienie lewicy zdobycia władzy i skłonienie
Związku Radzieckiego do uznania rządu londyńskiego i jego krajowych ekspozytur jako suwerennego
przedstawiciela narodu.
W pierwszym dniu powstania walkę podjęło blisko 23 tys. żołnierzy AK (później osiągnięto stan 40 tys.)
przeciwko 16 tys. żołnierzy niemieckich, dysponujących ciężką bronią pancerną, artylerią i lotnictwem.
pierwszy okres powstania (1-4 VIII0 zakończył się rozkazem Komorowskiego zabraniającym działań
zaczepnych z powodu braku amunicji. Uderzenie głównych sił nie przyniosło powstańcom pełnego
powodzenia, 5 sierpnia inicjatywa przeszła w ręce niemieckie (walki na Woli i Ochocie), 12 sierpnia
Niemcy rozpoczęli natarcie na Stare Miasto. Po dwutygodniowym odpieraniu ataków ostatnie grupy
osłonowe zeszły do kanałów 2 września. Niemiecką ofensywę zahamowało na krótko natarcie marszałka
K. Rokossowskiego na Pragę i jej wyzwolenie (10-14 IX). Pod koniec września powstanie chyliło się ku
upadkowi: 26 IX padł Mokotów, a 30 IX skapitulował Żolibórz. Tego samego dnia w Ożarowie rozpoczęły
się rokowania kapitulacyjne. W dniu 2 X 1944 r. podpisano akt kapitulacji. Straty powstańcze oblicza się
na 16-18 tys. zabitych żołnierzy i ponad 150 tys. osób cywilnych. Niemcy stracili w walkach 26 tys. ludzi.
W powstaniu, obok żołnierzy AK, udział wzięły oddział AL i kilka innych, nie podporządkowanych AK
organizacji wojskowych. Jednakże najważniejszą cechą charakterystyczną walk powstańczych, obok
bezprzykładnego bohaterstwa żołnierzy, była postawa ludności cywilnej. Ludność spontanicznie brała
udział w organizowaniu zaplecza i samoobrony. Tworzono kuchnie obywatelskie, szpitale, oddziały
ratownicze, poczty powstańcze. Nie można także zapomnieć o pomocy alianckiej i radzieckiej w postaci
zrzutów żywności, broni, amunicji, chociaż miały one bardzo ograniczony charakter, większość zrzutów
dostała się w ręce niemieckie. Tragedię przeżyła ludność cywilna Warszawy. Do obozów koncentracyjnych
i obozów pracy w Niemczech deportowano blisko 154 tys. warszawiaków przez obóz w Pruszkowie,
zorganizowany przez Niemców dla wysiedlanych mieszkańców Warszawy. Miasto miało być zrównane z
ziemią, na gruzach miasta powstać miała twierdza niemiecka (Festung Warschau).
IV. ZAKOŃCZENIE WOJNY.
IV.1. TOTALNA KLĘSKA NIEMIEC.
W styczniu 1945 nastąpiła wielka ofensywa radziecka, która przesunęła front nad Odrę, gdzie uchwycono
przyczółki (rejon Kostrzyna) wyzwalając większość ziem polskich oraz Słowację. Nie powiodły się
Niemcom próby kontry z Pomorza i Węgier (luty-marzec), które wojska radzieckie, a w pierwszym
wypadku i polskie, udaremniły.

W kwietniu nastąpiła kolejna ofensywa radziecka, która doprowadziła do okrążenia i zdobycia Berlina. 7
maja Niemcy podpisali akt kapitulacji w Reims, na żądanie radzieckie powtórzony w Berlinie w nocy 8/9
maja 1945 r. (willa Karlhorst).
Podsumowując okupację Polski przez Niemców i Sowietów należy stwierdzić że każda okupacja była
tragedią dla narodu polskiego. Okupacje różniły się pod względem politycznym i czasu trwania. O ile do
czasu napaści Niemiec na Rosję niczym od siebie się nie różniły (dążyły do fizycznej eksterminacji i
likwidacji tożsamości narodowej), to po napaści, polityka Rosji wobec Polaków uległa zmianie wraz ze
zmianą stosunków politycznych z rządem londyńskim. Pod koniec wojny Rosja dążyła do narzucenia
swojego systemu politycznego, likwidując polską opozycję niepodległościową. Natomiast Niemcy nie
zmienili swojego stosunku do narodu polskiego, prowadząc politykę eksterminacji przez całą wojnę.
LITERATURA:
1. Cygan W.K.: “Kresy w ogniu”. Warszawska Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990 r.
2. Pomian A.: “Polska broni niepodległości 1918-1945”. Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1990 r.
3. Zawilski A.: “Polskie fronty 1918-1945” tom I. Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1996 r.



Nadesłała:
Edyta Łuksza