1

Tadeusz Miczka: 10 000 km OD HOLLYWOOD

WPROWADZENIE

Przyjazd kinematografu (1896 – 1900)

W wiek XX Włochy wkraczają w temperaturze historycznego wrzenia o charakterze narodowym. Jest to także
wiek wielu różnorodnych wynalazków technicznych. Kinematograf stanowił na początku źródło atrakcji,
rozrywki i informacji; był wiarygodnym świadkiem konkretnego czasu i przestrzeni; od początku ugruntował
sobie silny związek z rzeczywistością (filmy science fiction, musicale itp. nigdy we Włoszech nie były zbyt
popularne).

13 marca 1896

odbył się pierwszy pokaz w Rzymie, po 30 w innych większych miastach, do

końca roku w całym kraju; produkcje Lumièrów i Edisona; docierali do wszystkich:
od arystokracji do chłopstwa.

Faktycznie Edison działał już we Włoszech od 1894 roku. Większość technologii dotarła tu z Francji, ale
amerykanie mieli lepiej przygotowaną kampanię reklamową.

PIONIERZY:

Alberto Promio

- jeden z pierwszych operatorów (pracował dla Lumièrów)

Giuseppe Filippi

- pierwszy przedstawiciel Lumièrów, sieć kin, dystrybucja i produkcja filmów

Leopoldo Fregoli

- pierwsze przedsiębiorstwo kinematograficzne „Fregoligraph”

Roberto Trocone

- kupił kamerę w Paryżu i utrwalał „życie na gorąco”

Enrico Pegan

- pikantne widowiska „przeznaczone tylko dla dorosłych mężczyzn”

CZĘŚĆ PIERWSZA

Marzenia o filmowym imperium (1900 – 1918)

Rozdział I

Idea kolonializmu kulturowego: projekty artystyczne i konteksty
ekonomiczno-polityczne

Praktycznie od początku kinematografia była dotowana przez państwo i burżuazję – poglądy polityczne i chęć
pełnej niezależności doprowadziły do powstania kinematografii narodowej (aby służyć wyrażaniu ideologii i
sympatii politycznych).

Prawie wszyscy znani włoscy operatorzy, technicy i optycy posiadali swoich możnych mecenasów (zajmowali
się pracą dokumentującą życie tychże sponsorów).

Od 1905 rozpoczęła się faza przemysłowa – powstała „Fabryka taśm filmowych dla kinematografu”

Właściciele: Fioleteo Alberini i Santoni.

Powstał pierwszy film historyczny:

„Zdobycie Rzymu”

z pomocą operatorów z Pathé i Gaumont

Potem rozpoczęła się regularna produkcja (łącznie z katalogami firmy zawierającymi opisy filmów)

W 1906 powstaje w Turynie wytwórnia AMBROSIO e C. – Arturo Ambrosio; opierała swoje filmy na fabułach
literackich; angażowała głównie aktorów teatralnych wprawionych w stylu commedia dell’arte.

Od 1907 – przełom; zaczynają wszędzie powstawać „manufaktury kinematograficzne” konkurujące ze sobą;
w Turynie powstaje CARLO ROSSI e C. , od 1908 pod nazwą „ITALA”; (produkowali kolossals – widowiska
kostiumowe z czasów starożytnego Rzymu – reż. Giovani Pastrone i Carlo Sciamengo; lekkie farsy i komedie z
Cretinettim; rozbudowali asortyment środków technicznych: zdjęcia plenerowe, wirażowanie, atelier, ruchoma
kamera)
Konkurencją stała się PASQUALI FILM

(adaptacje w stylu Film D’art )

„Ostatnie dni Pompei”

(1908) reż. Luigi Maggi; Ambrosio

Powstało wiele mniejszych wytwórni prowadzących działalność okazjonalną.
Pierwszy kryzys nastąpił już w 1909 roku – istniejące firmy wzajemnie wykradały sobie pomysły i twórców, w
różnych wytwórniach w tym samym czasie powstawały bardzo podobne filmy; dała o sobie też znać cenzura.

Druk i opracowanie: Michał Pyka

1

Kino powoli stawało się potęgą; narodziła się konkurencja artystyczna – prześcigano się w budowaniu
wystawnych dekoracji, stopniowo zwiększano metraż filmów.

W przemysł ten zaczęli inwestować bogaci przedstawiciele szlachetnych rodów

nobilitacja kina, znaczne

podwyższenie się poziomu produkcji; podstawy pod kapitalistyczny system produkcji.

Od 1909 roku spółka akcyjna ”CINES” miała już swoje przedstawicielstwa praktycznie na całym świecie;
regularnie produkowano i rozprowadzano kroniki filmowe.

Od 1910 kino poddawane było silnej presji politycznej; coraz mocniejsza stawała się konkurencja z Zachodu.

W 1913 skończył się trudny okres kryzysu ekonomicznego, ale już wkrótce miała nadejść wojna.

Riciotto Canudo: „Manifest Siódmej Sztuki” (Paryż, 1911)

„Sztuka totalnej syntezy, jaką jest film (…) Potrzebujemy kina aby stworzyć sztukę totalną, do której zawsze
dążyły wszystkie inne.”

„Muzyka zrodziła poezję i taniec, architektura dała początek rzeźbie i malarstwu, a koło ekspresji artystycznej
zamyka się w siódmej sztuce, w kinematografie.”

Rozdział II

D’Annunzio, futuryści i diwy

Lata 1913-15 – okres największego rozkwitu; wielkie filmy pod względem artystycznym i megalomańskim.

Reżyserowie:

Enrik Guazzoni

(malarz z zawodu)

Giovanni Pastrone

(inżynier)

pseudonim: Pierra Fosco

Okres rozkwitu przemysłu; zatrudniano wielu pracowników; wszystkie filmy o wysokim standardzie
technicznym, dynamiczną narracją i malarską kompozycją kadrów.

Dominowały trzy rodzaje filmowe:

1.

Adaptacje oparte na arcydziełach literackich

2.

Opowieści w odcinkach oparte na narracyjnej strudze gazetowego felietonu

3.

Ekranizacje znanych powieści (historycznych, awanturniczych, przygodowych)

Słynne były także adaptacje oper; obok tego istniał nurt realistyczny, ale nie cieszył się zbytnim
zainteresowaniem.

Dwie formy projekcji:

1.

Spektakle złożone z kilku(nastu) filmików

2. Wystawne projekcje w specjalnych kinoteatrach (współpraca ze słynnymi malarzami, kompozytorami,

pisarzami)

Część filmów produkowano i wyświetlano pod protektoratem Watykanu.

W okresie tym kino stanowiło ok. 12% dochodu państwa.

„Quo Vadis ?”

(1913) reż. E. Guazzoni, kostiumy: A. Brasini

„Marek Antoniusz i Kleopatra”

(1913) reż. E. Guazzoni, 5 częściowy

Produkcja Cines; oszałamiający sukces kasowy i artystyczny na całym świecie.
Gabriel D’Annunzio

(1863-1938); fin-de-siècl’owy dekadent, powieściopisarz; zwolennik Nietschego;
liczne skandale erotyczne; w życiu prywatnym raczej nieszczęśliwy; duży wpływ na
kino włoskie. Adaptowano jego 15 utworów (dramaty psychologiczne, świat
wystawny, bogata i egzaltowana burżuazja); udzielał się w świecie filmowym. Brał

Druk i opracowanie: Michał Pyka

1

udział w kręceniu soft erotyki, stale łamał panujące tabu; w filmach zawarte akcenty
narodowościowe.

„Cabiria”

(1914) reż. Giovanni Pastrone; D’Annunzio: „wizja historyczna i napisy” –
przeestetyzowany język; Itala Film
Produkcja: 2 lata, 1 250 000 lirów, 4500 metrów,
Nowoczesna narracja i bardzo dynamiczna kompozycja kadrów.

FUTURYŚCI

Negowali jakąkolwiek tradycję; kult miasta, tłumu, maszyny, ojczyzny oraz wojny jako „jedynej higieny
świata” Przywódca ruchu: F. T. Marinetti; skupiał wokół siebie przedstawicieli wszystkich sztuk, liczne
manifesty programowe; aura skandalu, prowokacji i buntu. Lata 1910-16; za główne medium upodobali sobie
kinematograf; wkrótce nastąpiło przesilenie, nie wszystkie pomysły udało się zrealizować; ruch powoli zaczął
zanikać. Rozpoczęła się wojna i ludzie domagali się innego typu rozrywki; kinematografia zaczęła podupadać.

DIWY

Pomocą w tej sytuacji stała się produkcja nowych filmów i narodzenie się kultu gwiazd (włoski star system
sttworzony przez Gustava Lombardo). Opierał się on przede wszystkim na konkurencji między pięknymi
paniami: Franceska Bertini (właść. Elena Seracina), Lydia Boreli, Irma Gramatika, Leda Hesperi i amantów:
Umberto Paradsi, Emilio Ghione, Gustavo Serena. Były to najczęściej femmes fatales, ale także bohaterowie
społeczni, z ludu.

W tym okresie głównym ośrodkiem produkcji był Turyn, ale także powstawało wiele mniejszych wytwórni
na południu – okolice Neapolu. Narodził się „rodzinny” system produkcji (zaangażowane całe rodziny –
manufaktura). Z czasem zostały wyparte przez star system i rządy faszystów.

Dla kinematografii sytuacja po wojnie nie przedstawiała się interesująco.

Umberto Angeli: „Wojna zwycięska, pokój przegrany.”

CZĘŚĆ DRUGA

Ekran wspomnień (1919 – 1928)

Rozdział III

„Żegnaj młodości !”: droga upadku kina włoskiego

Zakończył się „złoty okres” we Włoszech; brakowało ciekawych scenariuszy, zdolnych reżyserów i pieniędzy na
realizację.

Zmniejszał się eksport filmów, narastał import (głównie z USA); zmieniły się gusta widowni.

Był to kres wrzenia politycznego w kraju; Mussolini powoli dochodził do władzy.

Rozpoczęła się produkcja różnego typu seriali, ale i tak najczęściej przegrywały one z zachodnimi. Powstawało
wiele amatorskich wytwórni z improwizującymi aktorami; stale rosły gaże gwiazd.

Próbowano reanimować kino monumentalno-historyczne – z fatalnym skutkiem (lepszy był De Mille)

Sytuacja polityczna stale się pogarszała – doszło do obalenia legalnego rządu i parlamentu.

Rozdział IV

„Ku niebiosom”: droga nadziei ?

29 października 1922 Mussolini przejął władzę. Powstało kilka filmów ekranizujących te wydarzenia, ale nie
była to jeszcze propaganda.

Rynek włoski praktycznie cały został przejęty przez dystrybutorów z zachodu.

Druk i opracowanie: Michał Pyka

1

Dobra passa utrzymywała się w Neapolu – produkcja melodramatów, typowych „wyciskaczy łez”

W 1924 z polecenia Mussoliniego powstała faszystowska wytwórnia LUCE, finansowana z budżetu państwa.
Stopniowo zaczęto wydawać szeregi dekretów; wprowadzono nakaz wyświetlania kronik przed filmami; do
1928 praktycznie cała kinematografia była w rękach faszystów.

CZĘŚĆ TRZECIA

Faszystowska propaganda i Włochy „białych
telefonów” (1929 – 1938)

Rozdział V

Prawda ekranu: filmowe echa „Eja, eja, alalà”

Władza przejęła całkowitą kontrolę nad kinematografią; rozpoczął się okres propagandy; scenariusze poddawano
ostrej cenzurze, wszystko musiało mieć kontekst polityczny i społeczny.

Lata 1929 – 1939

„kino ucieczki od rzeczywistości”; większość reżyserów wybrała drogę kompromisu

politycznego.

W 1930 w Rzymie powstała Państwowa Szkoła Filmowa (głównie utwory propagandowe)

W produkcji poszukiwano rozwiązania pośredniego pomiędzy amerykańską ilością a radziecką jakością.

Dino Alfiri

- szef włoskiej propagandy; w kryzysie zaproponował dotacje państwowe dla małych
wytwórni; modle ten przetrwał do lat ’70.

W latach 1927-31 wytwórnia LUCE wyprodukowała około 900 kronik; zaspokajała też artystyczne upodobania
samego duce, najbardziej odpowiadała mu rola gwiazdora; narodził się autentyczny kult politycznego idola.
Trwało to do wybuchu drugiej wojny światowej.

KRONIKI

●

Zadziwiająca formalizacja przekazu audiowizualnego

●

Monumentalizacja świata przedstawionego za pomocą kontrświateł, panoram wertykalnych, ruchowi
kamery ku górze i autonomizacji efektów dźwiękowych

●

Zneutralizowanie indywidualnej inwencji odbiorcy – jednoznaczność

●

Znaczne ograniczenie możliwości artystycznych reżyserów

●

Włochy ukazywane jako kraj szczęśliwy i bogaty; koszmarne relacje z reszty świata

Dekret Belluzzy z 1928

- nakaz wyświetlania w kinach przynajmniej 10% włoskich produkcji

Próbowano tworzyć filmy na wzór amerykańskich – bez powodzenia; powstał nowy gatunek filmów
historycznych; większość jednak nie miała znaczenia.

„Puchar Mussoliniego”

– główna nagroda dla filmów faszystowskich na festiwalu w Wenecji.

Allesandro Blasetti

– oficjalny bard idei nacjonalistycznych; „egzorcyzmował widowiska”

„Stara gwardia”

– pierwszy poważny sukces filmu tendencyjnego

Carmine Gallone

„Scypion Afrykański” – technicznie nawiązywał do monumentalnej szkoły
historycznej; (okres działań Hannibala; apoteoza kolonializmu); dobre wykonanie, ale
marna fabuła.

Luis Trenker

„Kondotierzy” – monumentalny fresk historyczny; dobrze zrobiony, durze
powodzenie u publiczności.

Mario Camerini

„Wielki apel” – konflikt między ojcem nieprzystosowanym do rzeczywistości a
synem faszystą; bardzo ważna w filmach faszystowskich była tematyka rodziny;

Druk i opracowanie: Michał Pyka

1

wpływ nauki Kościoła i szkoły; ojcowie najczęściej nieprzystosowani, kobiety i dzieci
to postacie o silnie zintegrowanych osobowościach, (kobieta-matka-rodzicielka).

Faszyzm wywierał wielki wpływ na kinematografię, ale nie doprowadził do powstania własnego kierunku
filmowego.

Rozdział VI

Cinelandia: blaski i cienie kina politycznego kompromisu

Z pomocą propagandzie przyszła cenzura kościelna – wskazanie na walory moralne i religijne filmów.

Styl „białych telefonów” – konserwatywny i profaszystowski; zatarcie granic między rzeczywistością a
wyobraźnią. (Tak jak w filmie „Cinelandia”)

Był to kino sponsorowane przez drobnomieszczaństwo (90% produkcji);

Dominujące motywy:

●

kult męskości

●

zachwyt nad pracą

●

obsesja pieniędzy

●

komfort religii

●

społeczna rola rodziny

●

przewaga życia w mieście nad nudną wsią

●

omijanie tematów związanych z walką klasową

●

słownictwo przypominające edukacyjną retorykę zabarwioną prostym humorem

Przykład:

„Dam milion”

wyst: Vittorio De Sika

Filmy Blasettiego i Cameriniego (jednak z pewną indywidualizacją stylu)


Jednocześnie w kinematografii przeprowadzano różne eksperymenty:

1935 rok – Carlo Belli i Luigi Figini kręcą:
„Film metafizyczny” – w stylu eksperymentów z „filmem czystym” w wykonaniu francuskiej awangardy.

Powstawały także filmy dokumentalne i hagiograficzne (sponsorowane przez Kościół)

Pod koniec lat ’30 zaczęły się pojawiać pierwsze głosy na temat zmiany sposobu wyrażania się w filmach; za
sprawą intelektualistów zmieniła się wizja kina; przełom miał jednak nastąpić dopiero po wojnie.

Druk i opracowanie: Michał Pyka