Polska
Jednostki tektoniczne Polski
" jednostki prekambryjskie:
- platforma wschodnioeuropejska
" jednostki paleozoiczne:
- blok dolnośląski (będący odsłoniętym na powierzchni fragmentem
orogenu sudeckiego)
- struktura śląsko-morawska
- blok górnośląski (będący waryscyjskim zapadliskiem przedgórskim)
- trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich (będący fragmentem
odsłoniętego na powierzchni przedpola orogenu waryscyjs.)
- antyklinorium dolnego Sanu (będące fragmentem przedpola orogenu
waryscyjskiego, przykrytym osadami zapadliska przedkarpackiego)
" jednostki laramijskie:
- niecka brzeżna
- wał środkowopolski
- niecka szczecińsko-tódzko-miechowska
- monoklina przedsudecka i śląsko-krakowska
" jednostki alpejskie:
- Karpaty
- zapadlisko przedkarpackie
Platforma wschodnioeuropejska
Prekambryjska platforma wschodnioeuropejska leżąca na wschód od strefy T-T, charakteryzuje się typową dla platform budową
dwupiętrową. Piętro dolne  fundament krystaliczny, jest zbudowane z magmowych i metamorficznych skał archaiku i proterozoiku,
które były poddawane kilkakrotnym ruchom oroge-nicznym, a jego ostateczna konsolidacja została zakończona w czasie orogenezy
gotyjskiej.
W wyniku ruchów pionowych w rejonach obniżanych tworzyły się osady większej miąższości, a granice miedzy systemami naśladują
ukształtowanie fundamentu. Doprowadziło to do powstania jednostek platformowych w których budowie uczestniczy fundament
krystaliczny oraz skały pokrywy platformowej wieku póz
noproterozoiczne-go oraz kambryjsko-karbońskiego:
Obniżenie perybałtyckie  to duża jednostka tektonicza, której tylko zachodnia część znajduje się na obszarze Polski. Dalej ku
wschodowi ciągnie się ona aż po jezioro A
adoga. Na północy graniczy ona z tarczą bałtycką, na południu zaś  z wyniesieniem
białorusko-mazurskim. Jednostka ma charakter rozległej niecki rozszerzającej się ku wschodowi. Nieckę przecinają liczne uskoki,
dzieląc ją na kilka mniejszych elementów, które wpływały na staropaleozoiczną sedymentację. W pokrywie osadowej obniżenia
perybaltyckiego obszaru Polski wyodrębniają się trzy kompleksy strukturalne: młodoproterozoiczno-staropaleozoiczny, permsko-
mezozoiczny i kenozoiczny.
Najstarszymi skalami obniżenia perybaltyckiego są górnoproterozoiczne (wendyjskie) czerwone zlepieńce i piaskowce arkozowe,
będące osadami wielkich stożków napływowych miąższości od kilkunastu do 150 m.
1
Wyniesienie mazurskie (mazursko-suwalskie) jest zachodnią częścią większej jednostki tektonicznej, zwanej wałem (anteklizą)
białorusko-mazurskim. Północno-wschodnia granica tej jednostki z obniżeniem perybałtyckim ma charakter uskokowy. Jednostka ta
jest pozbawione osadów staropaleozoicznych, a na fundamencie krystalicznym spoczywają wprost utwory triasu lub jury. Tylko
w południowo-wschodniej części jednostki na fundamencie krystalicznym leżą osady najwyższego prekambru (wendu). Mimo że
obszar wyniesienia mazurskiego od póz
nego proterozoiku (wendu) cechowały stałe ruchy wznoszące, brak osadów kompleksu
staropaleozoicznego wynika z póz
niejszej (dewońskiej lub podewońskiej) ich erozji.
Obniżenie podlaskie (synekliza podlaska), leżące na południe od wyniesienia mazurskiego, jest częścią większej jednostki, zwanej
obniżeniem podlasko-brzeskim, którego większa część położona jest na terytorium Polski. Jej oś ma przebieg niemal równoleżnikowy
i zanurza się ku zachodowi. Fundament krystaliczny stopniowo zwiększa swą głębokość od około 1000 m na wschodzie do około
4000 m w rejonie Wisły. Najstarsze skały pokrywy osadowej należą najprawdopodobniej do górnego proterozoiku  ryfeju. Są to,
leżące wprost na fundamencie krystalicznym, czerwone i brunatne piaskowce arkozowe powstałe w wyniku erozji skał podłoża.
Struktura zrębowa podlasko-lubelska od północy graniczy z obniżeniem podlaskim (od którego jest odgraniczona uskokami), od
południowego zachodu z rowem mazowiecko-lubelskim, leżącym częściowo na platformie prekam bryjskiej, a częściowo na
platformie paleozoicznej. Granica południowo-zachodnią biegnie wzdłuż uskoku Kocka.
Struktura zrębowa podlasko-lubelska jest podzielona na bloki poprzez uskoki.
Na skałach fundamentu krystalicznego spoczywają osady bardzo różnego wieku  od górnego proterozoiku aż po jurę. Jest to
spowodowane aktywnością uskoków podczas fazy bretońskiej i w mezozoiku. Najstarszym elementem pokrywy platformowej jest
górnoryfejska seria poleska.
Niecka nadbużańska zwana też lubelską niecką węglową lub niecką lubelską, powstała w wyniku procesów tektonicznych
związanych z fazą bretońską i fazą asturyjską. Jest to struktura synklinalna
W osi niecki biegnie antyklina Kocka, związana z występującym w podłożu uskokiem Kocka. Antyklina ta dzieli nieckę nadbu-
żańską na dwie części: podniesienie łukowsko-hrubieszowskie i rów lubelski.
Nieckę nadbużańską wypełniają osadowe skały karbonu, które cechują się cyklicznością, która jest spowodowana eustatycznymi
zmianami poziomu morza. We wczesnym karbonie sedymentacja następowała w warunkach morskich, a w póz
nym karbonie 
początkowo paralicznych, a póz
niej limnicznych. W karbonie dolnym dominuje facja węglanowa z niewielkim udziałem mułowców i
iłowców (formacja Huczwy). W osadach tego wieku występuje kilka warstewek węgla niewielkiej miąższości, nie mających
znaczenia przemysłowego.
Jednostki paleozoiczne
Platforma paleozoiczna zachodniej i środkowej Europy zajmuje niemal połowe obszaru Polski. Na przeważającej części jest pokryta
osadami czwartorzędowymi, głównie pochodzenia lodowcowego i rzecznego. Jej zasięg daleko jednak wykracza poza obszar
zajmowany przez nią na mapie jednostek tektonicznych Polski. Na południu bowiem obszar platformy zanurza się pod trzeciorzędowe
osady zapadliska przedkarpackiego, ciągnąc się co najmniej do rozłamu perypienińskiego.
Blok dolnośląski  zajmuje obszar południowo-zachodniej Polski,
wkraczając na terytorium Czech i Niemiec. Od północy jest
oddzielony od monokliny przedsudeckiej uskokiem środkowej Odry,
wzdłuż którego skały paleozoiczne są zrzucone i przykryte zwartą
pokrywą osadów młodszych. Uskok ten sięga aż do powierzchni
Moho, przemieszczając ją około 3 km. Od południa blok dolnośląski
graniczy z Masywem Czeskim wzdłuż nasunięcia łużyckiego, a od
wschodu ze strukturą śląsko-morawską wzdłuż uskoku
ramzowskiego. Blok dolnośląski jest uważany za wewnętrzną część
orogenu waryscyjskiego. Część zewnętrzna tego orogenu, leżąca na
północ od uskoku środkowej Odry, jest obecnie przykryta grubą
pokrywą osadów permsko-mezozoicznych i kenozoicznych.
2
Blok dolnośląski jest podzielony na dwie główne jednostki: blok sudecki i blok przedsudecki, przez sudecki uskok brzeżny.
Południowe skrzydło uskoku zostało znacznie wypiętrzone w stosunku do skrzydła północnego, co spowodowało zerodowanie
cienkiej pokrywy skał kenozoicznych (zachowały się one tylko w zachodniej części Sudetów) i odsłonięcie zróżnicowanych wiekowo
i litologicznie skał o wieku od prekambru po kredę.
Budowa geologiczna bloku dolnośląskiego określana jest jako mozaikowa. Wszystkie granice jednostek mają charakter tektoniczny,
rozłamowy. Rozłamy te są w większości bardzo stare i wnikają głęboko w skorupę ziemską.
Blok dolnośląski jest fragmentem saksońsko-turyńskiej strefy europejskich waryscydów W czasie ruchów waryscyjskich uformowały
się ostatecznie jednostki tego bloku.
Blok przedsudecki rozciągaja się między sudeckim uskokiem brzeżnym a uskokiem środkowej Odry. Na jego obszarze kontynuują
się jednostki waryscyjskie bloku dolnośląskiego.Na bloku przedsudeckim znajduje się ważny element bloku dolnośląskiego o
przebiegu południkowym, zwany metamorficzną strefą Niemczy. Wystę pują tu magmowe skały zasadowe i ultrazasadowe oraz
kataklazyty i mylonit łupki mikowe, wapienie krystaliczne, kwarcyty i amfibolity. Wzdłuż tej strefy w czasie orogenezy waryscyjskiej
zachodziły znaczne ruchy przesuwcze. Znaczna większość bloku przedsudeckiego pokryta jest osadami trzeciorzę dowymi. Są to
osady oligocenu i neogenu reprezentowane głównie przez piaski, muły i iły z lokalnie występującymi pokładami węgli brunatnych w
zapadliskach i rowach tektonicznych.
Struktura śląsko-morawska, leżąca między blokiem dolnośląskim i
Masywem Czeskim na zachodzie a blokiem górnośląskim i
Karpatami na wschodzie , jest zbudowana ze skał prekambryjskich i
paleozoicznych. Od bloku dolnośląskiego oddzielona jest dyslokacją
ramzowska.
Struktura śląsko-morawska dzieli się na dwa elementy: blok Sudetów
Wschodnich i strefę kulmową. Blok Sudetów Wschodnich,
zbudowany głównie z metamorficznych i magmowych skał
prekambryjskich i staropaleozoicznych, należy do internidów
sudeckich Strefa kulmową, zbudowana z osadowych skał dolnego
karbonu, należy do eksternidów sudeckich, a skały ją budujące
nasunięte są na wschodzie na przedgórskie zapadlisko waryscyjskie.
Blok górnośląski - jest jednostką, gdzie ewolucja strukturalna pokrywy osadowej przebiegała w ścisłym związku z podłożem.W
podłożu jednostki występuje bowiem trójkątny blok prekambryjskich skał krystalicznych, tworzących najniższe piętro strukturalne
jednostki, który przez cały czas ewolucji jednostki zachowywał się jako element sztywny. Na skałach tych spoczywają okruchowe i
węglanowe skały najwyższego proterozoiku, kambru, młodszego paleozoiku i triasu, tworzące trzy piętra strukturalne: pokrywowe,
molasowe oraz piętro mezozoiczne.
Skały bloku zanurzają się na południu pod osady zapadliska przedkarpackiego i strukturę plaszczowinową Karpat zewnętrznych.
Najniższe piętro strukturalne, piętro krystaliczne, obejmuje skały krystaliczne podłoża bloku: głównie granitoidy, gnejsy, łupki
krystaliczne, a także zasadowe skały magmowe. Zróżnicowanie petrograficzne skał podłoża pozwala podzielić je na trzy kompleksy.
Są to poczynając od południa: kra cieszyńska, którą budują skały metamorficzne i magmowe, kompleks intruzywny, utworzony z
zasadowych i ultrazasadowych skał magmowych, i kra bytomska, której skład petrograficzny jest niedostatecznie poznany.
Trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich - Trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich, zbudowany wyłącznie ze skał osadowych, w
obrębie których sporadycznie występują skały wulkanogeniczne, jest położony na granicy dwóch bloków litosfery: masywu małopol-
skiego, którego północną częścią jest blok kielecki, i bloku łysogórskiego. Bloki te różnią się miąższością skorupy ziemskiej i historią
geologiczną. Rozdzielone są dyslokacją świętokrzyską, będącą powierzchniowym przejawem głębokiego rozłamu sięgającego do
powierzchni Moho.
3
W obrębie trzonu paleozoicznego Gór Święt. wyróżnia się
pięć głównych jednostek tektonicznych. Są to poczynając
od północy:
- antyklina bronkowicko-wydryszowska, zbudowana z
osadów syluru i dewonu
- synklina bodzentyńska, zbudowana z osadów dewonu,
- jednostka tysogórska o budowie w większości
monoklinalnej, w skład której wchodzą osadowe skaty
starszego paleozoiku
- synklinorium kielecko-łagowskie, złożone z jednostek o różnej wergencji, zbudowane głównie z utworów dewonu i karbonu,
- antyklinorium chęcińsko-klimontowskie, w którym główną rolę odgrywają utwory starszego paleozoiku i dewonu.
Trzy pierwsze jednostki znajdują się w obrębie bloku łysogórskiego, dwie pozostałe  w bloku kieleckim
Wszystkie jednostki tektoniczne trzonu paleozoicznego są pocięte uskokami podłużnymi, a także licznymi uskokami poprzecznymi,
które w zdecydowanej większości są uskokami zrzutowymi lub zrzutowo-przesuwczymi.
Antyklinorium dolnego Sanu - Antyklinorium dolnego Sanu jest
jednostką podłoża platformy paleozoicznej, która jest kontynuacją
trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich. Jednak jądro i
poludniowo-zachodnie skrzydło antyklinorium leży w obrębie innego
bloku litosfery wchodzącego dzisiaj w skład masywu małopolskiego -
w obrębie bloku miechowsko-rzeszowskiego.
Antyklinorium jest jednostką asymetryczną. Skrzydło południowo-
zachodnie jest bardziej strome, a na skałach górnoprekambryjsko-
kambryjskich jądra struktury spoczywają dopiero osady dewonu i
karbonu. Skrzydło północno-wschodnie jest łagodne, a jego profil
obejmuje również skały starszego paleozoiku.
Antyklinorium, zbudowane z utworów górnoprekambryjsko-paleozoicznych, znajduje się w jądrze południowej części laramijskiego
wału środkowopolskiego, jest przykryte osadami neogenu zapadliska przedkarpackiego, a na południu również leżącymi na nich
płaszczowinami Karpat zewnętrznych.
W jądrze antyklinorium występują sfałdowane skały osadowe, częściowo zmetamorfizowane w facji zieleńcowej. Są to głównie osady
mułowcowe z przewarstwie-niami piaskowców i iłowców, czasem zlepieńców.
Jednostki laramijskie
4
Wał środkowopolski  znany również pod nazwą antyklinorium
środkowo polskiego lub ostatnio wału śródpolskiego, ciągnie się
na długości ponad 1000 km od cieśnin duńskich na północnym
zachodzie, chowając się pod zapadliskiem przedkarpackim i
Karpatami na południowym wschodzie. Dzieli się na trzy główne
części: wał pomorski, wał kujawski i wał południowopolski.
Szerokość wału zmienia się od kilkunastu kilometrów na odcinku
między wałem kujawskim i wałem pomorskim do ponad 60 km w
odcinku północnym i południowym. Od północnego wschodu
graniczy z niecką brzeżną, a od południowego zachodu z niecką
szczecińsko-łódzko-miechowską. Wał środkowopolski jest
zbudowany z utworów permsko-mezozoicznych, które na wale
pomorskim i wale kujawskim są przykryte przeważnie osadami
ke-nozoicznymi i na powierzchnię wychodzą tylko w kilku
rejonach. Na powierzchnię podkenozoiczną wychodzą głównie osady triasu, jury i dolnej kredy. Jedynym rejonem, gdzie w budowie
wału biorą udział osady górnej kredy, jest niewielka synklina Trzebiatowa wchodząca w skład wału pomorskiego. W odcinku wału
wchodzącego w skład obrzeżenia mezozoicznego Gór Świętokrzyskich skały permsko-mezozoiczne wychodzą na powierzchnie,
chowając się na południu pod osady trzeciorzędowe.
Niecka szczecińsko  łódzka  miechowska  ciągnie się wzdłuż południowo - zachodniego skrzydła wału środkowopolskiego. Od
południowego zachodu graniczy z monokliną przedsudecką. Poszczególne elementy niecki są wypełnione osadami górnej kredy,
spoczywającymi na skałach starszych, odsłaniających się na powierzchni podtrzeciorzędowej w skrzydle południowo-zachodnim wału
środkowopolskiego, na obszarze monokliny przedsudeckiej oraz w elewacjach. Niecka ma zmienną szerokość, a najwęższe jej odcinki
są elewacjami, w których na powierzchnię pod-trzeciorzędową wychodzą skały jurajskie, a lokalnie też skały triasu i permu. Elewacje
te dzielą nieckę na trzy wyraz
nie wyodrębnione fragmenty: nieckę szczecińską, nieckę mogileńsko-łódzką i nieckę miechowską, które
mają nieco inny przebieg osi. Nieckę szczecińską oddziela od niecki mogileńsko-łódzkiej elewacja Obornik, nieckę mogileńsko-
łódzką od niecki miechowskiej rozdziela elewacja Radomska.
Monoklina przedsudecka - Południową granicą
monokliny przedsudeckiej jest uskok środkowej Odry.
W podłożu monokliny przedsudeckiej występują
sfałdowane i częściowo zme tamorfizowane skały
paleozoiku, należące do sudeckich eksternidów. Osady
permu, mające ogromne znaczenie gospodarcze (znajdują
się w nich złoża węglowodorów, a także złoża rud miedzi),
są wykształcone w dolnej części jako lądowy czerwony
spągowiec, a w górnej - - morski cechsztyn, w którego
spągu spoczywają łupki miedzionośne. Występują tu osady
wszystkich czterech cyklotemów cechsztynu, a największy
zasięg mają osady cyklotemu Werra. Osady triasu są
wykształcone w sposób typowy dla facji germańskiej.
Wewnętrzna struktura monokliny ukształtowała się w
czasie ruchów kimeryjskich i laramijskich.
5
Monoklina śląsko  krakowska - jest kontynuacją monokliny
przedsudeckiej. Monoklinę budują głównie skały triasu i jury,
których profil ku północnemu zachodowi staje się coraz pełniejszy i
miąższy. Wewnętrzna struktura monokliny śląsko-krakowskiej jest
stosunkowo prosta. Warstwy zapadają najczęściej pod kątem kilku
stopni w kierunku północno-wschodnim. Powszechne natomiast są
uskoki, w większości zrzutowe. Uskoki te są w większości wieku
neogeńskiego, a ich powstanie jest związane z nasuwaniem się Kar-
pat zewnętrznych na przedpole. Ruchy pionowe wzdłuż tych
uskoków doprowa-dziły do powstania licznych zrębów i rowów.
Południowa część monokliny śląsko-krakowskiej została przykryta
morskimi osadami neogenu zapadliska przedkarpackiego.
Rozwój zjawisk krasowych w trzeciorzędzie spowodował powstanie licznych form krasu powierzchniowego oraz jaskiń.
Niecka brzeżna - zwana również synklinorium brzeżnym, leży w strefie krawędziowej platformy wschodnioeuropejskiej. Jej granica
południowo-zachodnia (z wałem środkowopolskim) jest dobrze zdefiniowana jako granica dolnej i górnej kredy, natomiast granicy
północno-wschodniej nie da się jednoznacznie wyznaczyć, gdyż wypełniające ją osady górnokredowe i dolnopaleoceńskie przechodzą
w skrzydle północno-wschodnim w leżące płasko utwory pokrywy platformy wschodnioeuropejskiej.
Ruchy laramijskie na granicy kredy i trzeciorzędu spowodowały inwersję basenu i powstanie w jego osiowej części wału
środkowopolskie-go. Z wału i obszaru położonego na zachód od niego wycofał się zbiornik morski, który utrzymał się tylko na
obszarze tworzącej się niecki brzeżnej. Dzięki temu powstały tu również morskie, a potem brakiczne osady dolnego paleocenu.
Niecka brzeżna jest wyraz
nie asymetryczna. Jej skrzydło południowo-zachod-nie jest stromsze niż skrzydło północno-wschodnie.
Niecka brzeżna dzieli się na trzy części: nieckę pomorską, nieckę warszawską i nieckę lubelską.
Karpaty
Karpaty sa najdalej na północ wysuniętym łańcuchem górskim
alpejskiej strefy fałdowej Europy. Ich powstanie związane jest z
kolizją płyty apulijskiej z płytą europejską i likwidacją skorupy
oceanicznej w północnej części oceanu Tetyda. Zbudowane są
głównie z mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych;
mniejszą rolę odgrywają leżące pod nimi paleozoiczne skały
metamorficzne i głębinowe oraz trzeciorzędowe skały
wulkaniczne. Skały osadowe mezo- i kenozoiczne zostały
sfałdowane, pocięte uskokami i ponasuwane w postaci płaszczowin w póz
nej kredzie i w trzeciorzędzie. W złożonej strukturze Karpat
wyróżnia się kilka jednostek ciągnących się wzdłuż łańcucha i bloki dzielące łuk Karpat na odcinki o odmiennej budowie. Wzdłuż
łuku Karpat wyróżnia się Karpaty wewnętrzne i Karpaty zewnętrzne.
Karpaty wewnętrzne
Tatry  W budowie masywu tatrzańskiego wyróżnić można trzon krystaliczny i pokrywę osadową. Trzon krystaliczny jest
zbudowany z paleozoicznych skał plutonicznych i metamorficznych. W pokrywie osadowej, składającej się ze skał mezozoicznych, z
tektonicznego punktu widzienia, wyróżnić można sukcesję autochtoniczną i sukcesje alochtoniczne, wchodzące w skład płaszczowin.
Skały trzonu krystalicznego odsłaniają się na znacznej powierzchni polskich Tatr. Z nich zbudowane są Wysokie Tatry (Tatry
Wschodnie), a także najwyższe szczyty Tatr Zachodnich. Ze skał trzonu krystalicznego zbudowane są liczne porwaki tektoniczne (m.
in.  czapka" Goryczkowej).
Trzon krystaliczny Tatr tworzy karbońska intruzja granitoidowa oraz jej osłona metamorficzna, w której skład wchodzą skały
metamorficzne starszego paleozoiku.
6
Na zerodowanych i zrównanych skałach trzonu krystalicznego Tatr leży pokrywa osadowa, w obrębie której można wyróżnić sukcesję
wierchową, która jest częściowo autochtoniczna, a częściowo alochtoniczna i alochtoniczne sukcesje reglowe. Dzisiejsza pozycja
tektoniczna tych sukcesji jest wynikiem ruchów płaszczowinowych w póz
nej kredzie w fazie subhercyńskiej. Pierwotnie obszar
sedymentacji sukcesji alochtonicznych leżał na południe od rejonu sedymentacji sukcesji autochtonicznej.
Pieniński pas skałkowy  Pieniński Pas Skałkowy, graniczący od północny z płaszczowiną magurską Karpat zewnętrznych, a od
południa z niecką podhalańską, powstał na miejscu głównej strefy destrukcyjnej w północnej części oceanu Tetyda, w wyniku likwi-
dacji basenu o skorupie oceanicznej, powstałego w póz
nym triasie na skutek rozbicia istniejącej platformy węglanowej rozwijającej
się na południowym skraju płyty europejskiej. Pozostałością tej strefy jest zapewne uskok perypieniński biegnący wzdłuż
Pienińskiego Pasa Skałkowego, będący granicą między dwoma blokami skorupy ziemskiej o różnej grubości i różnych cechach
fizycznych. Pieniński Pas Skałkowy jest zbudowany głównie z węglanowych skał mezozoicznych i paleogeńskich. Ma on charakter
wielkiego, diapirowego zrębu, ograniczonego od północny i południa głębokimi strefami dyslokacyjnymi. Jego charakterystyczną
cechą jest bardzo mała szerokość wahająca się od kilkuset do kilku tysięcy metrów i niezwykle skomplikowana tektonika
płaszczowinowa.
Wśród skał biorących udział w budowie Pienińskiego Pasa Skałkowego wyróżnić można sukcesje skałkowe, złożone głównie z
odpornych na wietrzenie skał węglanowych i sukcesje osłony skałkowej, mniej odporne na wietrzenie.
Niecka podhalańska leżąca między Tatrami a Pienińskim Pasem Skałkowym jest wypełniona serią eoceńskich i oligoceńskich skał
fliszowych. Leżą one na strukturach płaszczowinowych Tatr zbudowanych ze skał mezozoicznych. Niecka podhalańska jest rozległą
asymetryczną synkliną. W jej skrzydłach odsłaniają się skały eoceńskie, a w jądrze - oligoceńskie.
Osady wypełniające nieckę podhalańską powstały w zbiorniku morskim, którego transgresja z północnego zachodu rozpoczęła się w
eocenie. Mimo łączności basenu podhalańskiego z basenem Karpat zewnętrznych wykształcenie eocenu i oligocenu jest w obu tych
basenach zdecydowanie różne, co wywołane było zapewne obecnością wypiętrzonego grzbietu w rejonie dzisiejszego pasa
skałkowego.
Karpaty zewnętrzne
Karpaty zewnętrzne - są zbudowane niemal wyłącznie z utworów fliszowych wieku od najwyższej jury po paleogen i najniższy
miocen, sfałdowanych w czasie fazy sawskiej i fazy styryjskiej oraz nasuniętych w postaci płaszczowin na osady miocenu zapadliska
przedkarpackiego. Począwszy od południa, wyróżnić w nich można następujące jednostki płaszczowinowe:
" płaszczowina magurska
" płaszczowina grybowska (przedmagurska)
7
" płaszczowina dukielska
" płaszczowina śląska
" płaszczowina podśląska
" płaszczowina skolska
Płaszczowiny Karpat zewnętrznych powstały w wyniku subdukcji skorupy europejskiej pod płytę apulijską i likwidacji skorupy
oceanicznej basenu fliszowego Karpat zewnętrznych.
Skały osadowe wchodzące w skład dzisiejszych jednostek płaszczowinowych powstawały w zbiorniku morskim, rozdzielonym
grzbietami podwodnymi (częściowo zapewne wystającymi ponad poziom morza) na mniejsze baseny. W każdym z nich powstawały
osady, różniące się nieco od siebie, które póz
niej wzięły udział w ruchach płaszczowinowych. Stąd też poszczególne serie osadowe
Karpat zewnętrznych mają te same nazwy, co budujące je płaszczowiny.
Zapadlisko przedkarpackie
Zapadlisko przedkarpackie - będące rowem przedgórskim powstałym u czoła nasuwających się ku północy Karpat, jest najmłodszą
jednostką alpejską na obszarze Polski.
Cechy strukturalne, sedymentologiczne i stratygraficzne pozwalają na podział polskiej części zapadliska przedkarpackie go na część
wewnętrzną i zewnętrzną oraz na cześć zachodnią (od Paczkowa do Krakowa) i wschodnią (od Krakowa do granicy z Ukrainą).
Osady powstałe w części wewnętrznej basenu są starsze i przykryte są plaszczowinami Karpat, bądz
też biorą czasem udział w
budowie łusek (np. fałdy rejonu Wieliczki i Bochni) i niewielkich płaszczowin leżących przed czołem płaszczowin fliszowych. W
wewnętrznej części basenu występują dolno- i środkowo mioceński e osady powstałe w różnych środowiskach sedymentacyjnych , w
części zewnętrznej zaś - środkowomioceńskie osady morski.e
Część wschodnia basenu sedymentacyjnego jest oddzielona od części zachodniej ryglem krakowskim, który był barierą
paleogeograficzną wpływającą na przebieg sedymentacji w obu częściach basenu.
W basenie wewnętrznym dominowała we wczesnym miocenie aluwialna i płytkomorska sedymentacja iłowców z przewarstwieniami
zlepieńców i piaskowców. W środkowym miocenie przybrała ona cechy sedymentacji morskiej, a póz
niej salinarnej (złoża solne
Wieliczki i Bochni), podczas gdy w zewnętrznej części basenu dominowały osady facji siarczanowo-węglanowej, w których powstały
póz
niej złoża siarki (rejon Tarnobrzega).
Osady zapadliska przedkarpackiego powstały w środkowej części basenu zwanego Paratetydą, która rozciągała się w mioccnie na
obszarze północnej i wschodniej części dzisiejszych europejskich alpidów i na ich północnym przedpolu. Polska część Paratetydy
stanowiła najbardziej północny fragment tego basenu.
8
Osady neogenu zapadliska przedkarpackiego spoczywają na różnowiekowych skałach (od prekambru po kredę) i różnowiekowych
jednostkach tektonicznych: waryscyjskich i laramijskich.
Bałtyk
Powstanie Bałtyku jest związane z deglacjacją lądolodu ostatniego zlodowacenia (zlodowacenie Wisły). Wody z topniejącego
lądolodu, który pozostał tylko na obszarze Skandynawii, gromadziły się w zagłębieniu przed czołem lądolodu, tworząc około 12 000
lat temu system jezior zaporowych, zwany Bałtyckim Jeziorem Lodowym.
Dalsza recesja lądolodu ku północy była przyczyną odpływu wód jeziora do Morza Białego i Morza Północnego. Poziom wód jeziora
wyrównał się z poziomem oceanu światowego i do zbiornika zaczęły napływać wody morskie. Powstało dzięki temu Morze
Yoldiowe, które miało połączenie z Morzem Północnym. Nastąpiło to około 10 000 lat temu. Po upływie około 1000 lat, wskutek
podniesienia się obszaru cieśnin duńskich, połączenie Morza Yoldiowego z Morzem Północnym zostało przerwane - powstało Jezioro
Ancylusowe. Bardzo szybko poziom jeziora przewyższył poziom wód oceanu wskutek napływu wód z topniejącego lądolodu i
izostatycznego wypiętrzania Skandynawii. Wody z jeziora odpływały rzekami w kierunku Morza Północnego.
Około 8000 lat temu wody Morza Północnego zaczęły przenikać do Jeziora Ancylusowego. Było to następstwem podniesienia się
poziomu oceanu światowego. Wody jeziora stawały się stopniowo coraz bardziej słone -- rozpoczęło sięnastępne stadium rozwoju
Bałtyku - Morze Litorynowe. Stadium to skończyło się około 4000 lat temu. Ruchy tektoniczne w rejonie cieśnin duńskich
spowodowały zmniejszenie dopływu wód słonych do Bałtyku, który stał się zbiornikiem słonawowodnym. Od tego czasu datuje się
współczesny etap rozwoju Bałtyku, zwanego Morzem Mya. Zasięg Morza Litorynowego był większy od zasięgu współczesnego
Bałtyku, co związane jest z dalszym dz
wiganiem się obszaru Skandynawii.
9