UNIWERSYTET WARMIC
SKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE
WYDZIAA
NAUK SPOA
ECZNYCH
Kierunek studiów: Praca socjalna
Rok studiów II semestr I
Marta Gacman
 Ewolucjonizm antropologii kulturowej
Przedmiot Antropologia kulturowa
prof. Marek Melnyk
Olsztyn 2013
Na początku należy wyjaśnić definicję ewolucjonizmu oraz antropologii.
Definicja antropologii według Słownika Języka Polskiego to  nauka o zmienności
cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w zależności od czasu rozwoju ludzkości
i wpływu warunków środowiska 1. Antropologia wywodzi się z greckich słów: anthropos
 człowiek i logos  nauka, czyli oznacza naukę o człowieku. W literaturze definicji można
znalez
ć bardzo wiele najczęściej spotykane to między innymi definicja I. Kanta, która
określa antropologię, jako  naukę rozwiązująca problemy filozoficzne 2. Natomiast P.
Broc definiuje ja, jako naukę  zajmująca się historią naturalną człowieka . Dla R. Martina
to nauka która  bada człowieka w czasie i przestrzeni . W krajach Anglosaskich
zdefiniowana jest jako nauka badająca kulturę, cywilizację, systemy społeczne i kwestie
etniczne. Polscy antropolodzy między innymi A. Wrzosek definiuje antropologię jako
 naukę zajmująca się przyrodniczym opisem grup ludzkich rozpatrująca człowieka z
punktu widzenia zoologii, historii, rasy i jej fizjologii oraz patologii 3. J. Czekanowski
zdefiniował antropologię jako naukę  badającą człowieka jako biologiczne podłoże
zjawisk społecznych , i jako naukę przyrodniczą badającą  właściwości ciała ludzkiego i
jego funkcje 4. Natomiast E. Nowicka pisze, iż  antropologia fizyczna jest nauką o
fizycznym zróżnicowaniu człowieka w przestrzeni i w czasie oraz o biologicznym rozwoju
gatunku Homo sapiens, rodzaju Homo, a nawet rodziny Hominidae 5. Według A.
Malinowskiego antropologia jest  nauką, która polega na adekwatnym opisywaniu i
wyjaśnianiu przebiegów procesów ewolucji właściwości biologicznych i kulturowych
człowieka 6.
Podsumowując antropologia jest nauką o:
-� rozwoju kultury i cywilizacji (ewolucjonizm, neoewolucjonizm, materializm
kulturowy),
-� wewnętrznych mechanizmach konkretnych kultur (funkcjonalizm),
-� zróżnicowaniu kulturowym i jego uwarunkowaniach,
-� osobowości ludzkiej i jej kulturowych determinantach (amerykańska szkoła kultury i
osobowości),
1
M. Bańko (red.) Słownik Języka Polskiego. T. 1. Wyd. PWN, Warszawa, 2007, s. 443-444.
2
I. Kant, Antropologia w ujęciu pragmatycznym, Wyd. IFiS PAN, 2005, s. 34.
3
A. K. Paluch, Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej, Wyd. PWN,
Warszawa 1990, s. 42.
4
J. Czekanowski, Człowiek w czasie i przestrzeni, Wyd. PWN, Warszawa 1967, s. 23.
5
E. Nowicka, Świat człowieka - świat kultury, PWN, Warszawa, 1991, s. 13.
6
A. Malinowski, Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, Wyd. Uniw. A
ódzkiego, A
ódz
1994, s. 32.
-� naturze ludzkiego poznania i prawach rządzących ludzką myślą, czyli genetycznych
uwarunkowaniach kultury i uniwersaliach (strukturalizm antropologiczny,
socjobiologia)7.
Antropologię jest nauką interdyscyplinarną czyli korzysta z wiedzy także innych
dyscyplin naukowych w związku z tym można ją podzielić na:
-� antropologię biologiczną, która ujmuje fenomen człowieczeństwa w kategoriach
fizyczno-biologicznych,
-� antropologia filozoficzna, jako dział filozofii zajmujący się filozoficzną refleksją nad
człowiekiem. Koncepcji filozoficznych jest tyle ile systemów filozoficznych.
-� antropologia religijna, dział doktryny religii obejmujący wierzenia dotyczące
pochodzenia człowieka, jego istoty oraz przeznaczenia.
-� antropologia kulturowa, to refleksja nad człowiekiem, próba opisu człowieka poprzez
analizę kultury8.
Antropologia kulturowa bada wzorce kulturowe zarówno dawnych jak i
współczesnych cywilizacji. Szuka podobieństw i różnic. Jest jednym z głównych działów
antropologii, która zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach. Inna
nazwa to antropologia społeczna. Antropologia kulturowa zajmuje się między innymi:
-� badaniem prawa, które rządzi kulturą,
-� badaniem zachowań ludzi w danej kulturze,
-� badaniem, zmian kultury na przestrzeni,
-� badaniem etnicznej różnorodności kultur9.
Natomiast według. J. Gajdy antropologia kulturowa obejmuje10:
-� historię kultury,
-� studia nad procesami kulturowymi,
-� istotę i analizę kultury i osobowości,
-� etos kultury,
-� studia poszczególnych regionów i dziedzin kultury.
Głównym zadaniem antropologii kulturowej jest analiza podobieństw i różnic
kulturowych. Antropologia kulturowa zwraca uwagę w swoich badaniach na to, że kultury
7
B. Ostaszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kulturowej, Wyd. Zachodnie Centrum Organizacji, 2000, s.
12.
8
A. Malinowski, tamże, s. 35.
9
E. Krawczak, Antropologia kulturowa klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd. Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003, s. 13.
10
J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Wyd. Oficyna Wydawnicza
 Impuls , Kraków, 2012, s. 33.
nie są takie same, dlatego bardzo często ukierunkowana jest na zrozumienie innej
kultury11.
E. Nowicka dzieli antropologię kulturową na12:
-� antropologię społeczności pierwotnych,
-� antropologię społeczności chłopskich,
-� antropologię społeczności miejskich,
-� antropologię historyczną.
Podstawowe szkoły antropologii kulturowej zostały przedstawione na rysunku 1.
Rys. 1. Szkoły antropologii kulturowej
Ewolucjonizm
Szkoły
antropologii
kulturowej
Dyfuzjonizm Funkcjonalizm
y
ródło: E. Krawczak, Antropologia kulturowa klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd. Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003, s. 34.
Ewolucjonizm można definiować na trzech płaszczyznach: biologicznej,
filozoficznej i socjologicznej. Z biologicznego punktu widzenia, ewolucjonizm to nauka,
która zajmuje się badaniem rozwoju świata organicznego. Natomiast w socjologii ukazał
11
Tamże, s. 16.
12
E. Krawczak, tamże, s. 21.
się jako kierunek w XIX wieku, który czerpał z założeń biologicznych i filozoficznych.
Głosił tezę zmienności życia według określonych stopni tj. od form niższych, prostszych
do form wyższych i bardziej złożonych. W Słowniku Języka Polskiego definicja
ewolucjonizmu brzmi:  pogląd filozoficzny i naukowy według, którego struktura
rzeczywistości i jej stan teraz
niejszy mogą być wyjaśnione tylko jako rezultat rozwoju
(ewolucji), któremu podlegają przedmioty i zjawiska 13.
Według J. Gajdy ewolucjonizm (w znaczeniu filozoficznym) to  pogląd
filozoficzny i naukowy wywodzący się głównie od Spencera i głosi, że rzeczywistość
współczesna może być wyjaśniona jako wytwór ewolucji, której podlegają rzeczy i
zjawiska. Dąży on do rozwojowego ujmowania zjawisk czyli do wyjaśnienia genezy
faktów i poszukiwania praw rozwojowych oraz oceny zdarzeń z punktu widzenia
kryteriów postępu. Natomiast w naukach społecznych ewolucjonizm głosi pogląd, że świat
zmienia się stopniowo, w sposób ciągły i jednokierunkowy według tego samego
schematu 14.
Ewolucjonizm w naukach społecznych i historii, nazwany jest również
ewolucjonizmem kulturowym lub ewolucjonizmem kulturowo-społecznym. Jest on
zbiorem teorii opisujących ewolucję społeczeństwa, które przechodzi przez poszczególne
etapy podczas rozwoju społecznego. Ewolucjonizm charakteryzuje się
jednokierunkowością, stopniowością, jest jedną z najstarszych teorii w socjologii i
antropologii kulturowej15.
Do głównych założeń ewolucjonizmu można zaliczyć:
-� jedność świata która mówi o jedności świata ludzkiego i przyrodniczego,
-� jedność natury ludzkiej, w której zakładano niezmienne zasady funkcjonowania umysłu
człowieka bez względu na czas, miejsce, okoliczność,
-� zmienność czyli proces ewolucji jest nieustanny, a zmiany są tożsame z postępem,
-� globalny charakter zmiany mówi o tym, że kultura stanowi pewną całość dlatego
zmiana jednego elementu tej całości prowadzi do zmian w innych elementach
-� historyczność.
Według E. Krawczak do głównych faz rozwojowych ewolucjonizmu zalicza się:
-� teoretyczny progresywizm,
-� klasyczny ewolucjonizm schematyczny,
13
M. Bańko (red.) Słownik Języka Polskiego. T. 5. Wyd. PWN, Warszawa, 2007, s. 16-17.
14
J. Gajda, tamże, s. 56.
15
Tamże, s. 57.
�� próbował stworzyć jednolity system teoretyczny.
�� miał spełniać funkcje:
�� przedstawiać wizję dziejów ludzkich,
�� być uniwersalnym modelem przekształcania się kultury i jej komplikacji
organizacyjnej,
�� stanowić metodę, za pomocą której można dokonywać rekonstrukcji
kolejnych faz kulturowej transformacji,
�� twórcy: E.B.Tylor, J.F. McLennan, H.S. Maine, J.G. Frazer, J. Lubbock, H.
Spencer, L.H. Morgan.
-� neoewolucjonizm.
�� pierwsza połowa XX w.
�� jedność natury ludzkiej  każdy przechodzi przez te same stadia rozwojowe,
każdy człowiek posiada te same predyspozycje do rozwoju,
�� jedność świata,
�� odpowiedniość praw albo prawidłowość  nasza kultura ma pewne prawa, które
można odkryć. możemy odkryć pewne prawa kultury,
�� genetyzm  szukali początków, określając stadia, cofali się,
�� metoda porównawcza16.
Edward Taylor, amerykański antropolog, twierdził że wszelkie twory
instytucjonalne człowieka nakładają się na siebie w ten sam sposób na całym świecie. Nie
mają znaczenia aspekty różnic językowych czy rasowych, lecz istotna jest podobna natura
ludzi. Jest twórcą tak zwanej wyliczającej definicji kultury która mówi o tym, że kultura
czyli cywilizacja jest złożoną całością, obejmującą wiedzę, wierzenia, sztukę, obyczaje
oraz wszelkie inne zdolności i nawyki zdobyte przez człowieka jako członka
społeczeństwa. Schemat rozwoju ludzkości według Tylora:
-� dzikość  od początku istnienia człowieka do rolnictwa,
-� barbarzyństwo  od rolnictwa osiadłego do rozwoju zbiorowości terytorialnych,
-� cywilizacja  od momentu pojawienia się pisma17.
Natomiast według L. Morgana rozwój ludzkości odbywa się na drodze
doświadczenia. Dzięki stopniowemu gromadzeniu spostrzeżeń o świecie, wynalazkom czy
odkryciom naukowym, ludzkość zaspokaja swoje potrzeby. Morgan jest twórcą trzech
16
E. Krawczak, tamże, s. 39.
17
E. Krawczak, tamże, s. 52.
schematów rozwoju ludzkiego. Pierwszy z nich to teoria rozwoju społecznego człowiek
przechodzi przez trzyetapowe stadium rozwoju:
-� dzikość  okres początkowy - stopień niższy; społeczeństwa zbieracko myśliwskie, aż
do pojawienia się rolnictwa:
�� niższy stan dzikości  od powstania człowieka na ziemi, rybołówstwo, umiejętność
posługiwania się ogniem, początki mowy artykułowanej,
�� średni stan dzikości  rozprzestrzenianie się ludności na większe obszary, podział
pracy wg płci, zalążki form organizacji społecznej,
�� wyższy stan dzikości  wynalezienie łuku i strzał oraz gospodarstwa,
-� barbarzyństwo (stopień wyższy)  społeczeństwo rolnicze oparte na osiadłym trybie
życia, organizacji rodowej i matriarchacie:
�� niższy stan barbarzyństwa  wykorzystanie cegły i kamienia do budowy domów,
oswojenie zwierząt na półkuli wschodniej i uprawa kukurydzy na półkuli
zachodniej,
�� średni stan barbarzyństwa  pojawienie się tkactwa, elementów religii, dominowa-
nie rolnictwa i hodowli, domostwa z kamienia i suszonej cegły, umiejętności
wytopu rudy żelaza,
�� wyższy stan barbarzyństwa  wynalezienie obróbki żelaza, liczne wynalazki,
rozwój zbiorowości terytorialnej, powstawanie świątyń i miast, małżeństwa
monogamiczne, własność prywatna;
-� cywilizacja  (stopień wyższy) rozpoczyna się wprowadzeniem alfabetu i pisma,
pojawia się państwo z po-działem na klasy:
�� cywilizacja starożytna  Starożytna Grecja i Rzym,
�� cywilizacja nowożytna  USA do końca XIX wieku.
Natomiast tym trzem stadiom odpowiadają trzy czynniki rozwoju:
1. umiejętność mówienia
2. umiejętność posługiwania się narzędziami
3. powstanie i rozwój instytucji społecznych18.
Drugi schemat rozwoju Morgana to schemat rozwoju organizacji politycznej
oparty na rozróżnieniu form własności:
-� societas  własność wspólna, komunizm pierwotny, równość, braterstwo, struktura
rodowa jako podstawowa jednostka organizacji życia społecznego;
18
J. Gajda, tamże, s. 57.
-� civitas  własność prywatna, podziały klasowe, uwarstwienie społeczeństwa,
współzawodnictwo, struktura państwowa jako podstawowa jednostka organizacji życia
społecznego.
I ostatni trzeci schemat rozwoju L. Morgana dotyczy rozwoju cywilizacji w
obrębie rodziny:
-� promiskuizm  chaos seksualny, brak norm regulujących seksualność, wszelkie
zachowania są praktykowane i dozwolone,
-� rodzina kazirodcza  małżeństwo między braćmi i siostrami lub kuzynostwem różnych
stopni,
-� rodzina swoista, punalna  małżeństwo grupowe braci ze wspólnymi żonami lub sióstr
ze wspólnymi mężami,
-� rodzina parzysta  małżeństwo trwałe jednego mężczyzny i jednej kobiety, ale bez
wyłączności zamieszkania,
-� rodzina patriarchalna  małżeństwo trwałe jednego mężczyzny z wieloma kobietami,
-� rodzina monogamiczna  małżeństwo jednej pary mającej wspólne gospodarstwo
domowe, powstała wraz z rozwojem indywidualnej własności19.
Jeden z Polskich badaczy ewolucjonizmu kulturowego P. Chmielewski w kilku
punktach opisał jego założenia, które tak szeroko opisywali klasyczni ewolucjoniści:
1.  ewolucjonizm był pierwszym kierunkiem naukowym, który zakładał istnienie
ogólnego procesu rozwojowego wyrażonego przez zmiany w sferze społecznej czy
kulturowej,
2. podejmując wyjaśnienie problemu, jakim była ewolucja kultury, formułował
jednocześnie prawa naukowe dotyczące rozwoju i zmiany,
3. przyjmując założenia  psychicznej jedności człowieka , generalnie przeciwstawiał się
wyjaśnianiu różnic kulturowych w kategoriach rasowych.
4. akcentując rolę czynników wewnętrznych, przy wyjaśnianiu zmienności kulturowej nie
pomijał roli wpływów wewnętrznych.
5. jako narzędziem mającym dostarczać obiektywnych danych i wyników posługiwał się
metodą porównawczą, która stanowiła odpowiednik technik eksperymentalnych i
laboratoryjnych będących podstawą nauk fizycznych.
6. ujmując rzecz najogólniej: ewolucjonizm klasyczny stanowił warunek wstępny
uprawniania systematycznej nauki o człowieku, społeczeństwie i kulturze.20
19
E. Krawczak, tamże, s. 58.
Herbert Spencer stworzył filozoficzną wizję kosmicznej ewolucji traktując rozwój
wszechświata jako podległy prawu tworzenia się układów coraz bardziej złożonych. Tak
rozumiana ewolucja tworzyła spójny mechanizm tłumaczenia zmian zachodzących w
historii jako przedłużenia kosmicznej i biologicznej ewolucji oraz postrzegany jako proces
postępowy proces rozwijania się coraz bardziej skomplikowanych struktur życia
społecznego ludzi. Stanowiła ona tym samym formułę wiążąca antropologię filozoficzną z
naukowa.
Antropologia kulturowa zajęła się obszarem społeczeństw pierwotnych jako punkt
odniesienia dla określenia mechanizmów ewolucji określających rozwój społeczny od
najbardziej pierwotnych form do najbardziej rozwiniętych. Takie podejście wymagało
wypracowania narzędzi pozwalających na dokonywanie takich analiz. W jego ramach
przedstawiciele zaczęli metodycznie badać poszczególne elementy życia społecznego takie
jak systemy organizacji rodziny, struktury wierzeń itd. dążąc do ukazania ich historycznej
ewolucji i pozwalające na porównywanie poszczególnych społeczeństw i ustalanie
szczebla rozwoju na którym się znalazły. Ważnym dokonaniem określającym tożsamość
antropologii kulturowej stało się sformułowanie tak zwanej opisowej definicji kultury
przez E. B. Tylora.
20
Tamże, s. 58.
Bibliografia:
1. A. K. Paluch, Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii
antropologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 1990.
2. A. Malinowski, Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, Wyd. Uniw. A
ódzkiego,
A
ódz
1994.
3. B. Ostaszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kulturowej, Wyd. Zachodnie Centrum
Organizacji, 2000.
4. E. Krawczak, Antropologia kulturowa klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd.
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003.
5. E. Nowicka, Świat człowieka - świat kultury, PWN, Warszawa, 1991.
6. I. Kant, Antropologia w ujęciu pragmatycznym, Wyd. IFiS PAN, 2005.
7. J. Czekanowski, Człowiek w czasie i przestrzeni, Wyd. PWN, Warszawa 1967.
8. J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Wyd. Oficyna
Wydawnicza  Impuls , Kraków, 2002.
9. M. Bańko (red.) Słownik Języka Polskiego. T. 1. T. 5, Wyd. PWN, Warszawa, 2007.