Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów
ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Wstęp
1. Teoretyczne podstawy wyboru producenta
2. Wybory ekonomiczne w warunkach konkurencji doskonałej
3. Wybory ekonomiczne w warunkach monopolu
1
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Wstęp
Czy wiesz, jak racjonalnie gospodarować, jakie decyzje produkcyjne podjąć, by Twoje
przedsiębiorstwo właściwie funkcjonowało? W tym tygodniu dowiesz się, jaką rolę
w gospodarce rynkowej pełni przedsiębiorca. Poznasz wszystkie czynniki wpływające na
decyzje produkcyjne. Zdobędziesz praktyczną umiejętność obliczania przychodu
(całkowitego, przeciętnego i marginalnego), kosztów (explicite i implicite) oraz zysku
(rachunkowego i ekonomicznego).
Czy potrafisz rozróżniać i charakteryzować formy organizacji rynku? Czy wiesz, jak
funkcjonuje konkurencja rynkowa, jakie sÄ… jej modele? W tym tygodniu dowiesz siÄ™
wszystkiego o elementach, które wpływają na sprawne funkcjonowanie rynku. Będziesz
potrafił/a wyznaczać dla swego przedsiębiorstwa optymalne rozmiary produkcji.
Przeanalizujesz czynniki pozwalające firmie osiągnąć optymalne zyski.
2
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
1. Teoretyczne podstawy wyboru producenta
Przedsiębiorstwo jako podmiot rynku
Przedsiębiorstwo jest podmiotem gospodarczym prowadzącym działalność produkcyjną lub
usługową, w celu osiągnięcia zysku, przy wykorzystaniu określonej technologii oraz
organizacji produkcji. Ze względu na to, że podstawowym celem przedsiębiorstwa jest
maksymalizacja zysku, podejmuje ono decyzje w ramach danej technologii produkcji,
środków jakimi dysponuje, cen rynkowych czynników produkcji, a także kieruje się zasadą
optymalizacji. W gospodarce rynkowej każde przedsiębiorstwo występuje jako odbiorca
różnych czynników produkcji (pracy, kapitału, ziemi), które są niezbędne w procesie
produkcji, a także jest dostawcą wytworzonych u siebie produktów i usług.
Przedsiębiorstwa działające na rynku mogą występować jako:
firmy jednoosobowe
spółki
jawne
spółki
osobowe
spółki
z o.o.
spółki
spółki
kapitałowe spółki
akcyjne
przedsiębiorstwa
komunalne
przedsiębiorstwa
sektora publicznego
przedsiębiorstwa
państwowe
Rysunek 1. Rodzaje przedsiębiorstw
1. Firmy jednoosobowe, które są na ogół firmami małymi i stanowią własność jednej osoby.
Właściciel przeważnie zarządza firmą sam i osobiście może świadczyć w niej usługi,
osiągając korzyści lub ponosząc straty. A zatem ponosi pełną odpowiedzialność za firmę
(odpowiada za długi spółki osobistym majątkiem). Spółka ta zakładana jest najczęściej
w rzemiośle, wszelkiego rodzaju usługach oraz handlu detalicznym.
2. Spółki, czyli firmy będące w posiadaniu lub kontrolowane przez dwóch lub więcej
wspólników, którzy dzielą między siebie zobowiązania oraz zyski przynoszone przez
firmę. Innymi słowy, spółka jest zrzeszeniem osób lub kapitału w celu prowadzenia
3
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
działalności gospodarczej. W praktyce można spotkać się najczęściej ze spółkami
osobowymi i kapitałowymi.
3. Spółki osobowe opierają swoją działalność na osobistej pracy wspólników w spółce, a ich
cechą charakterystyczną jest pełna odpowiedzialność cywilna wspólników za zobowiązania
spółki. Do najbardziej znanych spółek osobowych zaliczyć można spółkę jawną, która
charakteryzuje się solidarną odpowiedzialnością wspólników całym swoim majątkiem wraz
ze spółką za jej długi. Spółka ta nie posiada osobowości prawnej i zakładana jest
najczęściej wówczas, gdy brak kapitału wystarczającego do założenia spółki kapitałowej ze
zdolnością kredytową. Spółki jawne zakłada się najczęściej w takich dziedzinach, jak:
rolnictwo, budownictwo, gastronomia, handel detaliczny.
4. Spółki kapitałowe odpowiadają swym kapitałem, czyli wkładem wspólników. Spółkami
kapitałowymi są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne.
5. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest spółką, w której wspólnicy odpowiadają za
zobowiązania spółki wyłącznie wniesionym wkładem kapitałowym. Spółka z o.o. nabywa
osobowości prawnej z chwilą jej zarejestrowania. Warunkiem powstania takiej spółki jest
wniesienie przez wspólnika wkładu zakładowego, który stanowi majątek założycielski
spółki. Kapitał ten jest przez cały czas w posiadaniu spółki i jest gwarancją jej
wypłacalności oraz podstawą uzyskania kredytu. Wysokość kapitału zakładowego określa
umowa spółki, lecz nie może on być niższy od nominalnej wielkości określonej w kodeksie
handlowym. Na kapitał zakładowy mogą składać się wkłady pieniężne i niepieniężne,
zwane aportem (tj. meble, samochód, nieruchomości itp.). Kapitał dzieli się na udziały,
których nabycie jest równoznaczne z nabyciem praw członkowskich w spółce i dających
wspólnikowi prawo do zysku. Udziały są jednak trudno zbywalne, ponieważ są imienne
i w umowie zaznaczone są obwarowania związane z ich odsprzedażą.
6. Spółka akcyjna jest spółką kapitałową posiadającą osobowość prawną, której powstanie
zależy od zebrania kapitału zakładowego w formie wkładów założycieli i subskrybentów.
Proces tworzenia spółki akcyjnej obejmuje przygotowanie i przyjęcie statutu, objęcie akcji
lub ich subskrypcję oraz rejestrację spółki w rejestrze handlowym. Najwyższą władzą
spółki jest walne zgromadzenie akcjonariuszy, które większością głosów podejmuje
decyzje. Na walnym zgromadzeniu akcjonariusze wybierają zarząd spółki oraz radę
nadzorczą, które to władze bezpośrednio dysponują majątkiem spółki. Raz w roku zarząd
zwołuje walne zgromadzenie akcjonariuszy, któremu składa sprawozdanie ze swojej
działalności i przedkłada do zatwierdzenia bilans. Zatwierdzenie przez walne
zgromadzenie bilansu jest równoznaczne z przyznaniem wotum zaufania dla zarządu
i aprobatÄ… prowadzonej przez niego polityki.
4
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
7. Przedsiębiorstwa sektora publicznego, które najczęściej występują w postaci
przedsiębiorstw komunalnych i państwowych.
8. Przedsiębiorstwa komunalne są własnością społeczności lokalnej (miast, gmin)
i działają dla zaspokojenia jej potrzeb (np. w zakresie zaopatrzenia w wodę, gaz,
komunikacja miejska itp.). Natomiast przedsiębiorstwa państwowe są tworzone przez
upoważnione organy administracji państwowej, tzw. organy założycielskie (wojewodów,
ministrów) i działają na zasadach ogólnych lub specjalnych.
Każde przedsiębiorstwo, decydując się na prowadzenie określonej działalności
gospodarczej, zakupuje na rynku po cenach rynkowych czynniki produkcji (tj. surowce, siłę
roboczą, maszyny, ziemię, kapitał finansowy), czyli nakłady, które musi ponieść w celu
uruchomienia lub zwiększenia produkcji. Każdy proces produkcji powoduje transformację
(przekształcenie) zakupionych wcześniej zasobów w konkretne produkty lub usługi, które są
wynikiem (efektem) określonego procesu produkcji. Przedsiębiorca w procesie produkcyjnym
będzie kierował się zasadą racjonalnego gospodarowania, czyli będzie maksymalizował
produkcję przy danym nakładzie czynników produkcji lub będzie osiągał założoną wielkość
produkcji przy minimalizacji nakładów. Takie postępowanie przedsiębiorcy wymusza główny
cel, jakim jest maksymalizacja zysku. Zysk jest kluczowym celem działalności każdego
przedsiębiorstwa, związanym z podstawowymi funkcjami firmy, ponieważ wpływa na możliwości
inwestycyjne, decyduje o samofinansowaniu, wpływa na wielkość zatrudnienia oraz pełni rolę
motywacyjną, skłaniającą wszystkich przedsiębiorców do osiągania najlepszych rezultatów
ekonomicznych.
Ponieważ zysk jest powszechnie traktowany jako główny cel działalności, dlatego też
kierownictwo każdego przedsiębiorstwa:
çÅ‚ stara siÄ™ dokonać możliwie najtrafniejszego wyboru wielkoÅ›ci i struktury produkcji oraz
technicznych metod wytwarzania,
çÅ‚ pragnie jak najlepiej dostosować swojÄ… produkcjÄ™ do wymagaÅ„ rynku,
çÅ‚ pragnie wytwarzać produkty po jak najniższych kosztach.
Każde przedsiębiorstwo prowadzi ewidencję (zwaną księgowością), w której rejestruje się
wszystkie nakłady i przychody. Na jej podstawie ustala się zysk na koniec roku, zysk lub
stratę finansową. W przypadku, gdy przedsiębiorstwo ponosi straty, grozi mu bankructwo,
ponieważ nie jest w stanie wywiązać się ze wszystkich swoich zobowiązań. Jeżeli strata ma
charakter przejściowy, to dane przedsiębiorstwo może uzyskać pomoc w formie subwencji
5
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
(czyli dopłaty wyrównawczej do ceny sprzedawanych dóbr i usług) ze strony władz
centralnych lub lokalnych.
Funkcjonowanie przedsiębiorstwa może być analizowane w różnych horyzontach czasowych.
W literaturze przedmiotu ekonomiści dokonują rozróżnienia między okresem ultrakrótkim
(rynkowym) oraz krótkim i długim okresem.
Okres ultrakrótki utożsamiany jest z bardzo krótkim okresem, w którym zakłada się, że
poziom produkcji każdego przedsiębiorstwa oraz liczba przedsiębiorstw w gałęzi są stałe,
zaś gałąz
produkcji obejmuje przedsiębiorstwa wytwarzające identyczne (homogeniczne)
produkty.
Krótki okres w ekonomii definiuje się jako okres, w którym rozmiary przedsiębiorstw nie
ulegają zmianie, a wielkość produkcji zmienia się wraz ze zmianami wykorzystania
dostępnych zasobów (czynników produkcji). W krótkim okresie nie zmienia się technologia
produkcji, tzn. przedsiębiorstwo wytwarza dany produkt za pomocą tej samej technologii
produkcji, niezależnie od tego, czy będzie to trwać kwartał, rok czy kilka lat. Na przykład,
spółka Forda produkująca samochody może zwiększyć swoją produkcję w krótkim okresie,
zatrudniając więcej pracowników, zużywając więcej stali, szkła, elektryczności itd.
Natomiast długi okres w ekonomii, to okres, w którym zmieniają się rozmiary przedsiębiorstw
w zależności od ponoszonych kosztów produkcji oraz od sytuacji rynkowej. W okresie tym
następują zmiany w technologiach produkcji wynikające z postępu technicznego. Przykładowo,
jeśli spółka Forda zauważy, że popyt na jej samochody wzrasta, wówczas może zdecydować
się na powiększenie swojego majątku i zainstalowanie nowoczesnych urządzeń.
Jednoczynnikowa funkcja produkcji
Funkcja produkcji przedstawia związek zachodzący między wielkością produkcji a ilością
zaangażowanych czynników produkcji. Zależności, które funkcja produkcji wyraża, mają
charakter przyczynowo-skutkowy. Przyczyną procesu produkcji są nakłady (czynniki
produkcji), zaś skutkiem określona wielkość produkcji.
Ze względu na to, że w procesie produkcji zużywa się wiele zasobów, ogólną postać funkcji
produkcji można zapisać jako funkcję wielu zmiennych:
Q = f (n1, n2, n3..., nn ) ceteris partibus,
6
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
gdzie:
Q  wielkość produkcji,
f  zależność funkcyjna,
n  nakład czynników produkcji.
Funkcja produkcji wskazuje technicznie możliwą wielkość produkcji, którą można osiągnąć
w danym okresie przy wykorzystaniu nakładów (czynników produkcji) o określonej wielkości
i strukturze. Określona struktura nakładów produkcyjnych określana jest mianem metody
produkcji. Jeżeli zwiększać się będzie jedynie wielkość nakładów produkcyjnych, przy
niezmienionej metodzie produkcji, wówczas mamy do czynienia ze wzrostem skali produkcji
przy zachowaniu niezmienionej metody produkcji.
W praktyce na nakłady (czynniki produkcji) składają się siła robocza i kapitał. Jeżeli
przyjmiemy założenie, że zmiany wielkości produkcji uzależnione są od zmiany zarówno
jednego, jak i drugiego czynnika, wówczas funkcję produkcji można zapisać następująco:
Q = f (K, L),
gdzie:
K  kapitał,
L  praca (siła robocza).
Tak zapisaną funkcję określa się mianem dwuczynnikowej funkcji produkcji, która
pokazuje, jaką maksymalną wielkość produkcji można osiągnąć ze wszystkich możliwych
kombinacji ilościowych siły roboczej i kapitału ceteris paribus.
Jeżeli przyjmiemy założenie, że tylko jeden z nakładów wywiera wpływ na wielkość
produkcji, a drugi jest stały, wówczas otrzymujemy jednoczynnikową funkcję produkcji,
którą możemy zapisać za pomocą wzoru:
Q = f (L) przy założeniu stałości nakładu kapitału (K = const)
lub
Q = f (K) przy założeniu stałości nakładu pracy (siły roboczej) (L = const).
7
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Jednoczynnikowa funkcja produkcji pokazuje, jaką maksymalną wielkość produkcji można
wyprodukować przy różnym poziomie wykorzystania jednego z czynników produkcji (np. siły
roboczej), gdy drugi (kapitał) nie ulega zmianie. W krótkim okresie najczęściej czynnikiem
stałym jest kapitał, dlatego też przedsiębiorstwo, aby zwiększyć rozmiary produkcji, musi
zaangażować większą ilość siły roboczej. Przyjmując zatem, że czynnikiem zmiennym
produkcji jest siła robocza, czyli liczba pracowników, wówczas każdy dodatkowo zatrudniony
pracownik nie wytwarza dokładnie takiej samej wielkości produkcji, co poprzedni. Sposób,
w jaki zmianie ulega produkcja całkowita w krótkim horyzoncie czasu przedstawia rysunek 2.
TP
max
(produkt
całkowity)
TP
0
L L (czynnik pracy)
1
Rysunek 2. Produkcja całkowita (produkt całkowity)
Produkt całkowity (TP  Total Product)  to wielkość produkcji, czyli ilość dóbr i usług
wyprodukowanych w okresie jednego roku przez pewną liczbę pracowników. Produkt całkowity
wzrasta w sposób nierównomierny przy wzroście zaangażowania czynnika pracy. Początkowo
produkcja wzrasta wolno, póz
niej szybko, a następnie ponownie wolno, aż do osiągnięcia punktu
maksymalnego, po przekroczeniu którego produkcja zaczyna permanentnie spadać. Oznacza
to, że przy zatrudnieniu L1 pracowników produkcja jest najwyższa, natomiast przy każdym
dodatkowo zatrudnionym pracowniku produkcja będzie spadała.
Zależności między wynikami procesu produkcji a zaangażowaniem czynnika zmiennego (siły
roboczej) w krótkim okresie wymagają określenia również takich miar, jak produkt przeciętny
i produkt marginalny.
8
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Produkt przeciętny (APL  Average Product)  to wielkość produkcji przypadająca na
jednego zatrudnionego pracownika. Obliczamy go, dzieląc wielkość produktu całkowitego
(TP) przez liczbę zatrudnionych pracowników (L), co można zapisać następująco:
TP
APL = .
L
Produkt marginalny (krańcowy) (MPL Marginal Product)  to zmiana produktu
całkowitego będąca konsekwencją zwiększenia (zmniejszenia) nakładu czynnika zmiennego
(czyli siły roboczej) o jednostkę. W odniesieniu do czynnika pracy będzie to produktywność
kolejnego zatrudnionego pracownika.
Produkt marginalny obliczamy, dzieląc zmiany w produkcie całkowitym przez zmiany nakładu
zaangażowania czynnika pracy, czyli pracowników, co można zapisać następująco:
TP
"
MPL = ,
L
"
gdzie:
TP  zmiana produktu całkowitego,
"
L  zmiana nakładu czynnika pracy.
"
Graficznie kształtowanie się produktu całkowitego, przeciętnego i marginalnego ilustruje
rysunek 3.
9
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
TP
C
B
TP
A
0 L (nakład
czynnika
zmiennego)
AP
MP
AP
L
L L L*
A B
0 L (nakład
MP czynnika
L
zmiennego
Rysunek 3. Krzywe produktu całkowitego, przeciętnego i marginalnego
Uwzględniając zależności między produktem całkowitym, przeciętnym i marginalnym, można
zaobserwować, że:
çÅ‚ w punkcie A, przy zatrudnieniu LA pracowników produkt marginalny zmienia siÄ™ z rosnÄ…cego
na malejÄ…cy, czyli osiÄ…ga swoje maksimum,
çÅ‚ w punkcie B, przy nakÅ‚adzie czynnika pracy LB nastÄ™puje zrównanie siÄ™ produktu
marginalnego z produktem przeciętnym, który osiąga swoje maksimum,
çÅ‚ w punkcie C, przy zatrudnieniu L* pracowników produkcja caÅ‚kowita osiÄ…ga minimum, produkt
przeciętny spada, natomiast produkt marginalny jest równy zero.
Przeanalizujmy teraz zależności zachodzące między produktem przeciętnym (APL)
i marginalnym (MPL). Można zaobserwować cztery podstawowe zależności:
çÅ‚ MPL > APL Ò! APL roÅ›nie,
çÅ‚ MPL < APL Ò! APL spada,
çÅ‚ MPL = APL Ò! APL osiÄ…ga swoje maksimum (dla L `" 1),
10
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
çÅ‚ MPL = APL Ò! L = 1.
Zmiany produktu całkowitego, przeciętnego i marginalnego opierają się na znanej
w ekonomii prawidłowości określanej mianem prawa malejących przychodów
marginalnych, które głosi, że zwiększając nakład czynnika zmiennego (siły roboczej), przy
założeniu niezmienności drugiego czynnika produkcji (kapitału) osiągany jest taki punkt, po
przekroczeniu którego dodatkowa produkcja otrzymana z kolejnej jednostki zaangażowania
siły roboczej permanentnie maleje.
Innymi słowy, po przekroczeniu pewnego punktu uzyskiwana jest coraz mniejsza wielkość
produkcji z każdej dodatkowej jednostki czynnika zmiennego (siły roboczej), co jednoznacznie
wymaga coraz większego wykorzystania siły roboczej w celu uzyskania takiej samej produkcji
jak poprzednio. Prawidłowość ta wynika z ilościowego niedopasowania czynnika zmiennego
produkcji do stałego. Malejące przychody są nieuniknione, ponieważ przy zwiększaniu
wykorzystania tylko jednego zasobu (np. siły roboczej), produkcja zwiększałaby się
w nieskończoność.
Dokonując krótkiej rekapitulacji odnoszącej się do jednoczynnikowej funkcji produkcji, można
wyróżnić trzy etapy produkcji:
çÅ‚ I etap  produkt caÅ‚kowity roÅ›nie, zaÅ› produkt przeciÄ™tny roÅ›nie aż do osiÄ…gniÄ™cia
wielkości maksymalnej, natomiast produkt marginalny osiąga wartości większe od
produktu przeciętnego,
çÅ‚ II etap  produkt caÅ‚kowity roÅ›nie, produkt przeciÄ™tny spada, natomiast produkt
marginalny spada, lecz przyjmuje wartości dodatnie,
çÅ‚ III etap  produkt caÅ‚kowity i przeciÄ™tny spadajÄ…, natomiast produkt marginalny przyjmuje
wartości ujemne.
Jak pamiętasz, podstawowym celem każdego przedsiębiorcy jest maksymalizacja zysku.
Z tego też względu żaden z przedsiębiorców nie będzie chciał znalez
ć się zarówno w I, jak
i III etapie produkcji. W I etapie ze względu na to, że każdy dodatkowo zatrudniony
pracownik przynosi produkt większy niż pracownik przeciętny, natomiast w III etapie,
ponieważ tę samą lub większą ilość produkcji może wyprodukować przy mniejszej ilości
czynnika zmiennego. A zatem przedsiębiorca maksymalizujący zysk będzie produkował w II
obszarze.
11
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Dwuczynnikowa funkcja produkcji
W długim horyzoncie czasowym wszystkie zasoby (czynniki produkcji) są zmienne, zatem
funkcja produkcji Q = f (K, L), przy zmieniajÄ…cych siÄ™ podstawowych czynnikach
produkcji, jakimi są kapitał i praca, jest dwuczynnikową funkcją produkcji. Zgodnie z nią,
rozmiary produkcji uzależnione są od wielkości wykorzystanych czynników produkcji.
Proporcje zastosowania czynników wytwórczych określa technologia produkcji. Identyczne
rozmiary produkcji można osiągnąć, wykorzystując różne techniki wytwarzania,
charakteryzujące się różną strukturą zaangażowania czynników produkcji, przy czym musi tu
obowiązywać zasada substytucyjności między dwoma czynnikami wytwórczymi (większe
zaangażowanie w procesie produkcji czynnika pracy powoduje mniejsze wykorzystanie
czynnika kapitału i odwrotnie).
Zbiór wszystkich kombinacji zasobów, które umożliwiają osiągnięcie tego samego poziomu
produkcji tworzy linię jednakowego produktu, zwaną często izokwantą. Graficznie
izokwantÄ™ produkcji przedstawia rysunek 4.
K
A
K
1
B
K
2
C
K
3
Q
L L L
1 2 3
0 L
Rysunek 4. Izokwanta produkcji
Jak już wiesz, te same rozmiary produkcji można osiągnąć przy wykorzystaniu różnych
technik wytwarzania. I tak, metoda A polega na zaangażowaniu L1 czynnika pracy i K1
czynnika kapitału, metodę B charakteryzują odpowiednio L2 czynnika pracy i K2 czynnika
kapitału, zaś metodę C odpowiednio: L3 i K3. Ruch wzdłuż izokwanty produkcji oznacza, że
zmianie ulegają wielkości nakładu czynników produkcji oraz proporcje między czynnikami,
12
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
natomiast nie zmienia się poziom produkcji. A zatem przemieszczanie się wzdłuż linii
izokwanty oznacza spadek jednego i wzrost drugiego czynnika wytwórczego, przy
zachowaniu tego samego poziomu produkcji.
Rozmiary, w jakich zmiana jednego zasobu wpływa na zaangażowanie drugiego czynnika
wytwórczego, mierzona jest przy pomocy nachylenia izokwanty produkcji. Jest ona wypukła
w stosunku do początku układu współrzędnych i posiada ujemne (negatywne) nachylenie,
ponieważ wzrostowi zaangażowania jednego czynnika produkcji (np. pracy) towarzyszy
zawsze zmniejszenie wykorzystania drugiego zasobu (kapitału) i odwrotnie.
Jeżeli założymy wzrost nakładu czynnika pracy, któremu odpowiada spadek zaangażowania
czynnika kapitału, warunkiem osiągnięcia takiego samego poziomu produkcji jest spełnienie
równości:
L Å" MPL = - K Å" MPK ,
" "
którą można zapisać również w postaci:
MPL " K
= - .
MPK L
"
Oznacza to, że nachylenie izokwanty w dowolnym jej punkcie zawsze jest równe relacji
MPL
.
MPK
Ilość czynnika pracy (L), która jest niezbędna do zastąpienia jednostki czynnika kapitału (K),
tak aby poziom produkcji nie uległ zmianie, określamy mianem marginalnej (krańcowej)
stopy technicznej substytucji (MRTSKL  Marginal Rate of Technical Substitution), którą
można zapisać za pomocą wzoru:
K MPL K MPL
" "
MRTSKL = - = Ò! MRTSKL = - = ,
L MPK L MPK
" "
gdzie:
MRTSKL  marginalna stopa technicznej substytucji kapitału pracą,
K  liczba jednostek kapitału zastąpionych jednostką pracy,
"
13
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
L  przyrost zatrudnienia pracy o jednostkÄ™,
"
MPL  produkt marginalny pracy,
MPK  produkt marginalny kapitału.
Wartość współczynnika MRTSKL < 0, ponieważ w miarę przesuwania się w dół izokwanty
występują ujemne przyrosty zasobu kapitału, zaś przy przesuwaniu się w górę izokwanty
mamy do czynienia z ujemnymi przyrostami czynnika pracy, co jest ewidentnÄ… konsekwencjÄ…
wypukłości izokwanty produkcji względem początku układu współrzędnych.
Malejąca MRTS oznacza, że w miarę zastępowania czynnika kapitału przez coraz to większą
ilość zasobu pracy maleje permanentnie ilość kapitału, którą można zastąpić przez każdą
dodatkowÄ… jednostkÄ™ zasobu pracy (rysunek 5).
K
A
K
1
-"K
B
K
2
-"K
C
K
3
Q
L L L
1 2 3
0 L
"L
"L
Rysunek 5. Izokwanta produkcji i marginalna stopa substytucji
Przejście z punktu A do B oznacza, że utrzymanie tego samego poziomu produkcji wymaga
zastąpienia K1K2 jednostek kapitału rzeczowego przez L1L2 jednostek kapitału ludzkiego.
L1L2 < L2L3
K1K2 > K2K3
Izokwant produkcji może być nieskończenie wiele. Każda z nich prezentuje kombinacje
ilościowe pracy i kapitału, które pozwalają wytworzyć określone rozmiary produkcji (np. Q1,
14
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Q2, Q3, ...). Izokwanta produkcji Q1 przedstawia wszystkie efektywne kombinacje ilościowe
dwóch czynników wytwórczych, pracy (L) i kapitału (K), które pozwalają osiągnąć ten sam
poziom produkcji.
Analogiczna sytuacja odnosi się do każdej innej izokwanty (np. Q2, Q3 itp.). Im dalej położone
izokwanty w stosunku do początku układu współrzędnych, tym większe rozmiary produkcji
można wytworzyć, wykorzystując kombinację zasobów opisanych przez tę izokwantę (Q1 < Q2
< Q3). Przemieszczenie się z jednej izokwanty na drugą powoduje zmiany wielkości produkcji
opisane przez kombinacje zasobów (pracy i kapitału) na izokwancie (rysunek 6).
K
Q
3
Q
2
Q
1
0 L
Rysunek 6. Mapa izokwant produkcji
Jak pamiętasz, podstawowym celem działania każdego przedsiębiorcy jest maksymalizacja
zysku, z tego też względu musi on podejmować decyzje dotyczące wielkości produkcji,
uwzględniając efektywne wykorzystanie czynników wytwórczych oraz ich ceny. Możliwości
każdego przedsiębiorcy funkcjonującego na rynku ograniczają z jednej strony środki
finansowe, którymi w danym momencie dysponuje i przeznacza na zakup czynników
wytwórczych, z drugiej zaś  ceny tych czynników.
Równanie opisujące poziom całkowitych wydatków przedsiębiorcy przeznaczonych na zakup
czynników produkcji określane jest bardzo często mianem równania kosztów i można je
zapisać za pomocą wzoru:
N = PK Å" K + PL Å" L ,
15
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
gdzie:
N  całkowite wydatki przedsiębiorcy przeznaczone na zakup czynników produkcji,
PK  cena czynnika kapitału,
K  wielkość zaangażowanego czynnika kapitału w procesie produkcji,
PL  cena czynnika pracy,
L  wielkość zaangażowanego czynnika pracy w procesie produkcji.
Graficznym odzwierciedleniem równania kosztów jest linia jednakowego kosztu, zwana
również izokosztą. Obrazuje ona różne kombinacje czynników wytwórczych (pracy
i kapitału), które można nabyć przy danym poziomie nakładów i określonych cenach
czynników produkcji. Graficznie izokosztę przedstawia rysunek 7.
K
B
N
P
K
A
L
0
N
P
L
Rysunek 7. Izokoszta
Izokosztę otrzymujemy, dzieląc całkowite wydatki przedsiębiorcy przez cenę danego
czynnika wytwórczego. Zatem, dzieląc całkowite wydatki przez cenę czynnika pracy,
otrzymujemy punkt A na osi odciętych, który oznacza maksymalną ilość zasobu pracy, jaki
przedsiębiorca może nabyć, przeznaczając całą sumę na jego zakup. Z kolei dzieląc
całkowite wydatki przedsiębiorcy przez cenę czynnika kapitału, otrzymujemy punkt B na osi
rzędnych określający maksymalną ilość kapitału, jaki może być zaangażowany przy
określonej cenie tego czynnika i przy pełnym wykorzystaniu środków finansowych. A
Ä…czÄ…c ze
sobą te dwa punkty (A i B) otrzymujemy izokosztę, która jest funkcją liniową posiadającą
ujemne (negatywne) nachylenie, o współczynniku kierunkowym równym relacji cen:
16
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
N
PK N PL PL
Nachylenie = - = - Å" = - .
N
PK N PK
PL
Izokosztę można wyznaczyć, wychodząc z równania kosztów:
N = PK Å" K + PL Å" L / : PK
PL Å" L
N
= K +
PK PK
PL Å" L
N
= + K
PK PK
N PL
K = - Å" L .
PK PK
Izokoszta odkreśla i oddziela kombinacje osiągalne od nieosiągalnych. Każda kombinacja
czynnika pracy i kapitału znajdująca się poniżej linii jednakowego kosztu jest kombinacją
osiągalną dla przedsiębiorcy, zaś każda kombinacja obu zasobów znajdująca się powyżej
izokoszty jest dla przedsiębiorcy nieosiągalna.
Każdemu poziomowi produkcji odpowiada inna izokoszta. Im dalej od początku układu
współrzędnych położona jest izokoszta, tym wyższa jest produkcja. Przebieg izokoszty
skorelowany jest z dwoma kluczowymi determinantami, a mianowicie z budżetem, jakim
dysponuje przedsiębiorca oraz z cenami zatrudnionych czynników wytwórczych.
Izokoszta może ulec przesunięciu w górę lub w dół względem początkowej linii jednakowego
kosztu. Zmiany wielkości budżetu, jakim dysponuje przedsiębiorca przy niezmienionych
cenach nabywanych zasobów, wpływają na przesuwanie się izokoszty. Jeżeli ceny obu
czynników produkcji (pracy i kapitału) nie zmieniły się, natomiast wzrósł budżet
przedsiębiorcy, wówczas powoduje to przesunięcie linii jednakowego kosztu w górę,
równolegle do linii początkowej, natomiast spadek budżetu przesuwa równolegle izokosztę
w dół (rysunek 8).
17
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
K
N
1
P
K
N
P
K
N < N < N
2 1
N
2
P , P = const
L K
P
K
L
N
0 2 N N
1
P P
L L P
L
Rysunek 8. Przesunięcia izokoszty przy zmianach budżetu przedsiębiorcy
Linia jednakowego kosztu przesuwa się także w wyniku zmiany ceny czynników wytwórczych
(pracy i kapitału), przy założeniu niezmienności budżetu konsumenta. Wzrost ceny czynnika
pracy, przy założeniu niezmienności ceny zasobu kapitału i stałości budżetu konsumenta,
powoduje przesunięcie izokoszty względem osi odciętych (osi OX) w lewo (rysunek 9).
Natomiast wzrost ceny czynnika kapitału ceteris paribus wywołuje przesunięcie linii
jednakowego kosztu względem osi rzędnych (osi OY) w dół (rysunek 10).
K
N
P
K
P > P
L1 L
P P = const.
L K
N
N
0 L
P
L1 P
L
Rysunek 9. Przesunięcie izokoszty przy zmianie ceny czynnika pracy
18
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
K
N
P
K
N
P > P
K1 K
P
K1
P P = const.
K , L
N
0 L
P
L
Rysunek 10. Przesunięcie izokoszty przy zmianie ceny czynnika kapitału
Przedsiębiorca, znając swoją izokosztę i posiadając informacje na temat technologii
produkcji, czyli izokwanty produkcji, może wyznaczyć swoje optimum produkcji. Innymi słowy
podejmując decyzje produkcyjne, wybierze taki punkt na izokoszcie, który jest jednocześnie
punktem na najwyższej dostępnej mu izokwancie produkcji.
Punkt styczności linii jednakowego produktu z linią jednakowego kosztu określa się mianem
optimum produkcji lub punktem równowagi przedsiębiorstwa. Punkt ten wyznacza
najefektywniejszą, czyli optymalną kombinację obu czynników wytwórczych (rysunek 11).
K
N
P
K
E
K
1
Q
3
Q
2
Q
1
L
0 L
1 N
P
L
Rysunek 11. Optimum produkcji
19
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
W punkcie równowagi E nachylenie izokoszty i izokwanty produkcji jest równe, dlatego też
optymalna kombinacja obu czynników wytwórczych (pracy i kapitału) możliwa do osiągnięcia
przy danym budżecie przedsiębiorcy wymaga spełnienia warunku:
K MPL
"
nachylenie izokwanty : - = MRTSKL =
L MPK
MPL PL
"
} Ò! MRTSKL = = .
K PL MPK PK
nachylenie izokoszty : = -
L PK
Przedsiębiorca osiągnie największe korzyści, angażując OL1 czynnika pracy i OK1 czynnika
kapitału, w wyniku czego przedsiębiorstwo osiąga optimum produkcji. Kombinacja ta, przy
pełnym wykorzystaniu budżetu przedsiębiorcy pozwala wyprodukować wielkość produkcji
równą Q2. Punkt równowagi przedsiębiorstwa będzie realizowany tylko pod warunkiem, że
popyt rynkowy na wytwarzane dobro nie będzie mniejszy od wielkości produkcji Q2.
Koszty w przedsiębiorstwie
Koszty produkcji stanowią podstawę dla przedsiębiorcy do podejmowania przez niego
racjonalnych decyzji. Jedynie znajomość kształtowania się kosztów produkcji pozwala
określić wielkości produkcji maksymalizującą zysk przedsiębiorcy.
W ujęciu ekonomicznym koszt całkowity (globalny) obejmuje trzy podstawowe elementy,
a mianowicie:
çÅ‚ wydatki pieniężne zwiÄ…zane z prowadzeniem okreÅ›lonej dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej;
çÅ‚ amortyzacjÄ™, czyli coroczny procentowy odpis od wartoÅ›ci pierwotnej nabywanego
kapitału rzeczowego (np. maszyny), który odpowiada założonemu rocznemu zużyciu
fizycznemu. A zatem jest to dla przedsiębiorstwa koszt, a nie wydatek;
çÅ‚ koszt alternatywny.
Dwa pierwsze elementy traktowane są zawsze łącznie, jako koszty jawne (księgowe). Innymi
słowy są to koszty rachunkowe. Jednakże obok tych faktycznych kosztów wytwarzania
dóbr, każdy przedsiębiorca ponosi również koszty alternatywne (ukryte, implicite)
nazywane często kosztami utraconych korzyści (utraconych możliwości). Koszty te są
skorelowane z utratą korzyści, czyli utratą możliwości zastosowania danych czynników
wytwórczych w innej działalności gospodarczej.
20
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Na przykład zatrudnienie robotników przy produkcji samochodów jest równoznaczne z utratą
możliwości ich zatrudnienia w gastronomii, w komunikacji miejskiej, przy produkcji pralek itp.
Podejmując zatem decyzję dotyczącą uzyskania jednych dóbr, rezygnujemy z możliwości
wytworzenia innych.
Przyczyną występowania kosztów alternatywnych jest rzadkość występowania czynników
wytwórczych, w konsekwencji czego wybór jednej rzeczy oznacza rezygnację z innej. Koszty
alternatywne majÄ… subiektywny charakter i nie sÄ… traktowane jako wydatki firmy, czyli nie
podlegają ewidencji księgowej. Wysokość tych kosztów uzależniona jest od skłonności
przedsiębiorcy do ponoszenia ryzyka, a także od jego wiedzy na temat istniejących
możliwości alternatywnego wykorzystania posiadanych zasobów.
Natomiast koszty jawne (explicite), zwane również księgowymi, odzwierciedlają widoczne
wydatki przedsiębiorcy związane z zakupem czynników produkcji na rynku po cenach
rynkowych. Z tego też względu podlegają ewidencji księgowej. Należy pamiętać również, że
koszty te są częścią kosztów alternatywnych (ukrytych), ponieważ określają kwotę, jaką musi
zapłacić przedsiębiorca za różne czynniki produkcji, tak aby były one do jego dyspozycji, nie
zaś konkurenta, który może je przeznaczyć na zgoła odmienne cele.
Suma kosztów jawnych i ukrytych składa się na koszty ekonomiczne, które określają
wartość wszystkich czynników wytwórczych użytych do produkcji. Wartość tę wyznacza
koszt najlepszego, alternatywnego zastosowania zasobów. Analiza kosztów produkcji
ponoszonych przez przedsiębiorstwo dokonuje się w ramach teorii kosztów, badając relacje,
jakie zachodzą między wielkością produkcji i odnoszącymi się do niej kosztami.
Zależność tę można przedstawić, wykorzystując do tego celu funkcję kosztów produkcji,
która prezentuje relację między kosztami produkcji i odpowiednią wielkością produkcji,
ceteris paribus i można ją zapisać za pomocą wzoru:
TC = f (Q),
gdzie:
TC  koszty całkowite,
Q  wielkość produkcji.
21
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Zaprezentowana funkcja kosztów produkcji jest określona przy założeniu, że produkcja
odbywa siÄ™ w ramach danej technologii produkcji oraz odnosi siÄ™ tylko do jednego dobra.
Koszty produkcji można analizować zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. W krótkim
okresie przynajmniej jeden koszt jest stały, podczas gdy w długim wszystkie koszty są
zmienne. Rysunek 12 prezentuje klasyfikacje kosztów produkcji w krótkim okresie.
krótkookresowe koszty produkcji
całkowite przeciętne marginalne
FC + VC = TC ATC = AFC + AVC
Rysunek 12. Krótkookresowe koszty produkcji
Koszty stałe całkowite (FC  Fixed Costs) są to koszty, które w całości nie ulegają
zmianie wraz ze zmianą rozmiarów produkcji i rozkładają się na coraz większą liczbę
wytworzonych produktów. Są to koszty zakupu ziemi, koszty wyposażenia kapitałowego
(amortyzacja), opłaty za dzierżawę majątku, składki ubezpieczeniowe, odsetki od
zaciągniętych kredytów, koszty ochrony, płace pracowników administracji i obsługi itp.
Należy pamiętać o tym, że koszty te ponoszone są bez względu na to, czy przedsiębiorstwo
prowadzi działalność produkcyjną, czy też nie, a także gdy zaprzestaje czasowo swojej
działalności.
Koszty zmienne całkowite (VC  Variable Costs) są to koszty, które zmieniają się wraz ze
zmianą poziomu produkcji. Koszty te rosną w miarę wzrostu produkcji, jednakże tempo ich
wzrostu jest zróżnicowane. Początkowo tempo wzrostu kosztów zmiennych jest malejące,
a następnie przyrosty permanentnie są coraz większe. Do kosztów tych zalicza się wydatki
na płace pracowników bezpośrednio produkcyjnych, zakup materiałów, energii, paliwa,
zaopatrzenia biurowego itp.
Koszty całkowite (TC  Total Costs ) stanowią sumę wszystkich kosztów stałych
całkowitych i zmiennych całkowitych przy każdym poziomie produkcji, co można zapisać za
pomocÄ… wzoru:
22
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
TC = FC + VC .
FC
TC
VC
TC
VC
FC
0 Q
Rysunek 13. Krzywe kosztów krótkookresowych
Ze względu na to, że poziom kosztów stałych całkowitych nie ulega zmianie, niezależnie od
rozmiarów produkcji, dlatego też wykres kosztu stałego ma postać linii prostej równoległej do
osi odciętych. Krzywa kosztów całkowitych jest sumą krzywych FC i VC, którego wykres
powstaje przez pionowe zsumowanie obu kosztów produkcji przy każdym poziomie produkcji.
Odległość między TC i VC obrazuje poziom FC (TC  VC = FC). Natomiast kształt krzywej
KZC jest funkcjÄ… rosnÄ…cÄ… o zmiennych przyrostach.
Kolejną grupę krótkookresowych kosztów produkcji stanowią koszty przeciętne. Koszt
przeciętny (AC), to koszt wytworzenia jednostki produktu, który otrzymujemy, dzieląc koszty
całkowite (TC) przez ilość wytworzonych produktów (Q), co można zapisać wzorem:
TC
AC = .
Q
Wśród krótkookresowych kosztów przeciętnych wyróżnia się:
Koszt stały przeciętny (AFC  Average Fix Cost), to koszt stały całkowity (FC) podzielony
przez wielkość produkcji (Q), co można zapisać za pomocą wzoru:
FC
AFC = .
Q
23
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Funkcja kosztów przeciętnych stałych posiada nachylenie ujemne (negatywne) i jest
malejąca, ponieważ wraz ze wzrostem produkcji, przeciętne koszty stałe w przeliczeniu na
jednostkÄ™ wytworzonego dobra zawsze malejÄ….
Koszt zmienny przeciętny (AVC  Average Variable Costs), to koszt zmienny całkowity
(VC) podzielony przez wielkość produkcji (Q), co można zapisać wzorem:
VC
AVC = .
Q
Koszt ten początkowo maleje wraz ze wzrostem produkcji, a następnie permanentnie
wzrasta. Jest to funkcja posiadająca minimum, dlatego też nazywa się ją funkcją
U-kształtną.
Koszt całkowity przeciętny (ATC  Average Total Cost ), to koszt całkowity przypadający
na jednostkę produktu. Innymi słowy, jest to suma kosztów stałych i kosztów zmiennych
podzielona przez wielkość produkcji, co można zapisać za pomocą wzoru:
TC FC + VC
ATC = = = AFC + AVC .
Q Q
Koszt całkowity przeciętny jest funkcją U-kształtną, ponieważ na początku wraz ze wzrostem
produkcji koszt jest malejący, a następnie rośnie. A zatem posiada swoje minimum.
Kolejnym kosztem istotnym dla przedsiębiorcy jest koszt marginalny (krańcowy) (MC 
Marginal Cost), który wyraża przyrost kosztów całkowitych spowodowany wzrostem
produkcji o jednostkę. Ponieważ zmiana kosztów całkowitych w krótkim okresie może być
spowodowana tylko zmianą kosztów zmiennych, dlatego też koszty marginalne można
określić jako przyrost kosztów zmiennych całkowitych spowodowany zmianą wielkości
produkcji o dodatkową jednostkę, co można zapisać za pomocą wzoru:
TC VC
" "
MC = = .
Q Q
" "
24
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Zależność między kosztami przeciętnymi a kosztami marginalnymi przedstawia rysunek 14,
z którego wynika, że:
MC = AVC Ò! AVC = min,
MC = ATC Ò! ATC = min,
AVC Ò! MC > AVC
ATC Ò! MC > ATC
AVC Ò! MC < AVC
ATC Ò! MC < ATC
MC
AVC
MC
ATC
ATC
AFC
AVC
AFC
0
wielkość produkcji (Q)
Rysunek 14. Zależność między kosztami przeciętnymi a kosztami marginalnymi
Ponadto można zaobserwować, że funkcja kosztów przeciętnych zmiennych osiąga swoje
minimum wcześniej niż funkcja kosztów przeciętnych całkowitych oraz to, że nie istnieje
zależność między kosztami przeciętnymi stałymi a kosztami marginalnymi.
Wynik finansowy przedsiębiorstwa
Prowadzenie działalności gospodarczej wymaga od przedsiębiorcy ponoszenia nakładów na
zakup czynników wytwórczych. Poniesione przez przedsiębiorcę koszty produkcji stanowią
podstawę do sporządzenia rachunku ekonomicznego. Z kolei porównanie kosztów
z przychodami osiąganymi ze sprzedaży wytworzonych dóbr stanowi podstawę do
określenia zysku przedsiębiorstwa.
Rachunkowe i ekonomiczne ujęcie kosztów, które poznałeś w poprzednim temacie, stanowi
podstawę do rozróżnienia zysku rachunkowego i ekonomicznego.
25
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Zysk rachunkowy (księgowy) (Ąb  Book Profit) jest nadwyżką przychodu całkowitego
osiąganego ze sprzedaży wytworzonych dóbr nad kosztami księgowymi (jawnymi). Innymi
słowy jest to różnica między całkowitymi przychodami ze sprzedaży wytworzonych
produktów (TR  Total Revenue) a kosztami explicite, co można zapisać za pomocą wzoru:
Ä„b = TRp - Ke ,
gdzie:
Ä„b  zysk rachunkowy,
TR  przychody całkowite,
Ke  koszty księgowe (jawne, explicite).
Zysk księgowy może być dodatni, ujemny lub zerowy, w zależności od relacji między
przychodem całkowitym a kosztami księgowymi (explicite):
1. TR - Ke > 0, wówczas zysk księgowy jest dodatni.
2. TR - Ke < 0, wówczas zysk księgowy jest ujemny.
3. TR - Ke = 0, wówczas zysk księgowy jest zerowy.
Zysk ekonomiczny natomiast (Ąe  Economic Proft) jest nadwyżką przychodu całkowitego
osiąganego ze sprzedaży wytworzonych produktów nad kosztami całkowitymi, które są sumą
kosztów explicite i implicite, co można przedstawić następująco:
Ä„e = TR - ( Ke + Ki ),
gdzie:
Ä„e  zysk ekonomiczny,
Ki  koszty alternatywne (ukryte, implicite).
Zysk ekonomiczny, podobnie jak zysk księgowy, może być dodatni, ujemny lub zerowy.
Jeżeli przedsiębiorca osiąga zysk ekonomiczny dodatni oznacza to, że przedsiębiorca
osiąga z prowadzonej działalności produkcyjnej zyski nadzwyczajne, zachęcając tym samym
do inwestowania w danej branży.
26
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
W przypadku, gdy przedsiębiorca osiąga ujemny zysk ekonomiczny, wówczas
przedsiębiorstwo ponosi straty, ponieważ koszty explicite przewyższają uzyskany zysk
księgowy (mimo że może on być nawet dodatni). W takim przypadku przedsiębiorca
powinien rozważyć długookresowe zaangażowanie swoich czynników wytwórczych (pracy
i kapitału) w gałęziach zapewniających przynajmniej zysk normalny.
Natomiast osiągnięcie przez przedsiębiorcę zerowego zysku ekonomicznego oznacza, że
osiąga on z tytułu prowadzonej działalności produkcyjnej tzw. zysk normalny, co oznacza, że
pokrywa on jedynie koszty implicite (ukryte) działalności gospodarczej.
W praktyce może wystąpić taka sytuacja, w której zysk księgowy przedsiębiorcy jest dodatni,
natomiast zysk ekonomiczny jest zerowy lub ujemny. Z takÄ… sytuacjÄ… mamy od czynienia
wówczas, gdy koszty implicite (rachunkowe) produkcji danego dobra przewyższają sumę
poniesionych kosztów rzeczywistych i zysku normalnego.
Jak pamiętasz, zysk stanowi podstawę oceny działalności produkcyjnej przedsiębiorstwa
i służy przedsiębiorcy (producentowi) do określenia optimum ekonomicznego produkcji, czyli
takiej wielkości produkcji, przy której przedsiębiorstwo osiąga zysk maksymalny lub ponosi
stratÄ™ minimalnÄ….
Zysk przedsiębiorstwa oblicza się, odejmując od przychodów całkowitych osiąganych ze
sprzedaży wytworzonych dóbr (TR) koszty całkowite produkcji (TC) poniesione na ich
wytworzenie:
Ä„ = TR  TC,
gdzie:
Ą  zysk przedsiębiorstwa.
Kierując się wspomnianą już zasadą optimum ekonomicznego produkcji, przedsiębiorstwo
będzie wytwarzało i sprzedawało taką ilość dóbr, aby osiągnąć największy zysk. Zysk jest
maksymalny wówczas, gdy koszty marginalne (MC) zrównują się z przychodem marginalnym
(MR  Marginal Rrevenue):
Ä„ = TRp - TC = max Ò! MR - MC = 0 ,
a zatem: Ä„ = max Ò! MR = MC .
27
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Również, gdy MR = MC, to ponoszona przez przedsiębiorstwo strata finansowa jest
najmniejsza:
Ä„ = min Ò! MR = MC .
Przychód marginalny (MR), to przyrost przychodów całkowitych ze sprzedaży kolejnej
jednostki dobra. Innymi słowy jest to relacja zmiany przychodu całkowitego (TC) wynikająca
ze sprzedaży dodatkowej jednostki dobra (Q), co można zapisać następująco:
TR
"
MR = .
Q
"
Kategorie marginalne (tj. koszty i przychody) wykorzystywane w analizie rentowności
przedsiębiorstwa są pochodną kategorii całkowitych. Zatem funkcja kosztów marginalnych
jest pochodną funkcji kosztów całkowitych:
dTC
MC = .
d Q
Natomiast funkcja przychodów marginalnych jest pochodną funkcji przychodów całkowitych:
dTR
MR = .
dQ
W przypadku gdy:
1. MR = MC  przedsiębiorstwo osiąga optimum ekonomiczne, przy którym maksymalizuje
zysk.
2. MR > MC  przedsiębiorstwo powinno zwiększać poziom produkcji.
3. MR < MC  przedsiębiorstwo powinno zmniejszyć poziom produkcji.
Wyjaśnijmy sobie teraz zastosowanie rachunku różniczkowego do analizowania rentowności
przedsiębiorstwa na konkretnym przykładzie. Załóżmy, że funkcja kosztów całkowitych
produkcji danego dobra opisana jest równaniem:
28
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
TC = 1,5Q3  6Q2 + 36Q + 30,
natomiast przychody całkowite osiągane przy cenie 60 zł mają postać:
TR = 60Q.
Na podstawie tych danych możemy obliczyć wielkość produkcji, przy której przedsiębiorstwo
maksymalizuje zysk oraz wielkość zysku przedsiębiorstwa w optimum ekonomicznym
produkcji.
W celu wyznaczenia wielkości produkcji, przy której przedsiębiorstwo postępuje zgodnie
z zasadą optymalizacji, należy określić równanie funkcji kosztów marginalnych i przychodów
marginalnych:
d TC
MC = = 4,5Q2 - 12Q + 36
d Q
d TR
MR = = 60
d Q
Pamiętasz, że przedsiębiorstwo osiąga zysk maksymalny, gdy MC = MR.
4,5Q2 - 12Q + 36 = 60
4,5Q2 - 12Q - 24 = 0
Należy pamiętać, że rozwiązanie równania kwadratowego postaci: ax2 + bx + c = 0 istnieje
wtedy i tylko wtedy, gdy " = b2 - 4ac ma wartość większą lub równą zero. Jeśli " > 0,
- b + "
wtedy równanie posiada dwa pierwiastki (rozwiązania): ą =
2a
-b - "
i ² = . JeÅ›li " = 0, wtedy równanie posiada jeden pierwiastek podwójny
2a
- b
Ä… = ² = .
2a
Rozwiązując równanie kwadratowe z naszego przykładu, otrzymujemy wielkość produkcji Q:
29
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
2
-b + b2 - 4 ac - (-12) + (-12) - 4 Å" 4,5 Å" (- 24)
12 + 576 12 + 24
Q = = = = = 4
2a 2 Å" 4,5 9 9
Aby stwierdzić, czy przy danej wielkości produkcji przedsiębiorstwo osiąga zysk
maksymalny, należy obliczyć zysk (Ą ):
Ä„ = TR  TC
Ä„ = 60Q  (1,5Q3  6Q2 + 36Q + 30)
Ä„ = -1,5Q3 + 6Q2 + 24Q  30
Ä„ = 66
30
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
2. Wybory ekonomiczne w warunkach konkurencji doskonałej
Konkurencja jest procesem, za pomocą którego wszyscy uczestnicy rynku (np. konsumenci
i firmy) przedstawiają korzystniejsze od innych oferty w celu realizacji swych interesów.
Głównymi środkami walki konkurencyjnej są ceny, jakość produktu i związana z tym reklama.
Konkurencja jest czynnikiem pobudzającym każdego z przedsiębiorców do:
çÅ‚ obniżania kosztów wÅ‚asnych produkcji,
çÅ‚ wprowadzania ulepszeÅ„ i racjonalizacji procesu wytwórczego,
çÅ‚ wprowadzania nowych technik, technologii i metod organizacji,
çÅ‚ ciÄ…gÅ‚ego unowoczeÅ›niania wytwarzanych produktów.
W teorii ekonomii wyróżnia się wiele rodzajów i form konkurencji występujących
w rzeczywistości gospodarczej (w zależności od przyjętych kryteriów podziału). Konkurencja
na rynku dóbr i usług może dotyczyć: ceny, jakości, trwałości, mocy, barwy, warunków
sprzedaży itp.
Przyjmując kryterium ceny, wyróżnić można:
çÅ‚ konkurencjÄ™ cenowÄ…, której efektem sÄ… zmiany iloÅ›ci towarów i/lub usÅ‚ug na rynku,
çÅ‚ konkurencjÄ™ pozacenowÄ…, której efektem sÄ… zmiany parametrów cech jakoÅ›ciowych
towarów i/lub usług.
Uwzględniając kryterium wpływu producenta na cenę rynkową dobra, wyróżnia się w teorii
ekonomii dwa rodzaje konkurencji, a mianowicie konkurencję doskonałą, w której żaden
z uczestników rynku nie ma wpływu na cenę oraz konkurencję niedoskonałą, w której jedna
ze stron rynku ma jakikolwiek wpływ na cenę. Na podstawie tego rozróżnienia w literaturze
przedmiotu zostały opracowane cztery podstawowe modele teoretyczne funkcjonowania
przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej: model konkurencji doskonałej oraz konkurencji
niedoskonałej, w której wyróżnić można monopol pełny, konkurencję monopolistyczną
i konkurencjÄ™ oligopolistycznÄ… (rysunek 15).
31
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
formy organizacji rynku
konkurencja monopol
konkurencja
doskonała pełny
niedoskonała
konkurencja
oligopol
monopolistyczna
Rysunek 15. Formy organizacji rynku według kryterium wpływu jednego
z uczestników rynku na cenę rynkową
Konkurencja doskonała jest rodzajem (strukturą) rynku, który składa się z wielu
sprzedawców i nabywców kupujących identyczny produkt i nie mających wpływu na
wysokość ceny rynkowej. Model konkurencji doskonałej opiera się na czterech
podstawowych założeniach:
çÅ‚ duża liczba nabywców i sprzedawców,
çÅ‚ swoboda wejÅ›cia na rynek przedsiÄ™biorstw i wyjÅ›cia z rynku, czyli pÅ‚ynność popytu
i podaży,
çÅ‚ jednorodność (homogeniczność) produktu, która oznacza, że każdy producent sprzedaje
identyczny produkt,
çÅ‚ peÅ‚na przejrzystość rynku, polegajÄ…ca na tym, że podmioty dziaÅ‚ajÄ…ce wiedzÄ… wszystko
o sobie i nie ma na rynku żadnych tajemnic.
W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo jest jednym z licznych podmiotów na
rynku. Wzrost podaży przez przedsiębiorstwo nie wpływa na poziom ceny. Wykres ceny (p)
jest prostą równoległą do osi odciętych (rysunek 16).
32
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
cena
produktu
(P)
P
0
D
ilość produktu (Q)
0
Rysunek 16. Popyt na produkt indywidualnego producenta w konkurencji doskonałej
Jak widać na rysunku, producent funkcjonujący na rynku konkurencji doskonałej, może całą
swoją produkcję sprzedawać po cenie rynkowej P0 i nie będzie zainteresowany jej
obniżeniem, wiedząc, że całą swoją produkcję może sprzedać po obowiązującej cenie.
Jeżeli producent podwyższyłby cenę sprzedaży swoich produktów powyżej ceny P0, popyt na
jego produkty spadłby do zera. Natomiast obniżenie ceny jest nieuzasadnione.
Produkt oferowany na rynku konkurencji doskonałej z założenia jest homogeniczny
(jednorodny), a zatem wszystkie jego jednostki, niezależnie od tego, który z wielu
producentów je wytworzył, są w stosunku do siebie doskonałymi substytutami. Natomiast
konsumenci na tym rynku sÄ… doskonale zorientowani w cenie rynkowej danego produktu i nie
zaakceptują żadnej próby ustalenia przez producenta ceny wyższej od tej, jaka ukształtowała
siÄ™ na rynku.
Między ceną a przychodami przeciętnymi (AR) i marginalnymi (MR) występuje równość,
gdyż przedsiębiorstwo każdą jednostkę produktu sprzedaje po tej samej cenie.
P = AR = MR
Zależność między ceną i przychodami przedsiębiorstwa działającego w warunkach
konkurencji doskonałej można przedstawić za pomocą przykładu:
33
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
Wielkość produkcji Cena (P) Przychód całkowity Przychód przeciętny Przychód marginalny
(Q) (TR) (AR) (MR)
0 20 - - -
1 20 20 20 20
2 20 40 20 20
3 20 60 20 20
4 20 80 20 20
5 20 100 20 20
Występowanie równości między ceną, przychodem przeciętnym i przychodem marginalnym
wynika z faktu, że cena rynkowa produktu kształtuje się jako skutek (efekt) gry
podstawowych elementów rynku, czyli popytu i podaży. Natomiast producent, sprzedając
dodatkową jednostkę produktu, osiąga przychody marginalne, które są równe cenie tego
produktu.
Kluczowym celem działalności każdego producenta w gospodarce rynkowej jest wybór
optymalnego poziomu produkcji, czyli takiej wielkości produkcji, przy której będzie on
maksymalizował zysk (rysunek 17).
cena
MC
koszty
przychody
ATC
A
P
1
P = AR = MR
ZYSK
B
P
2
KOSZTY
0
ilość wytworzonego
Q
1
produktu (Q)
Rysunek 17. Optymalne rozmiary produkcji w konkurencji doskonałej
Zysk całkowity przedsiębiorstwa jest równy zakreślonemu polu prostokąta P1ABP2. Powstaje
on jako różnica między przychodem całkowitym, wyznaczonym przez pole prostokąta
OP1AQ1 (iloczyn ceny OP1 i ilości sprzedanych jednostek produktu OQ1), a kosztami
34
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
całkowitymi wyznaczonymi przez pole OP2BQ1 (iloczyn kosztu przeciętnego OP2 i ilości
sprzedanych jednostek produktu OQ1).
W konkurencji doskonałej w krótkim okresie przedsiębiorstwo może zareagować na zmiany
ceny jedynie zmianą wielkości produkcji, ponieważ w krótkim okresie nie można zmienić
kosztów. Z tego też względu wzrost ceny produktu powoduje, że przedsiębiorstwo zwiększy
rozmiary produkcji i tym samym powiększy zysk lub zmniejszy stratę. Natomiast efektem
obniżenia ceny produktu będzie zmniejszenie produkcji przez przedsiębiorstwo, któremu
będzie towarzyszyło zmniejszenie zysku. Wynika z tego bardzo ważny wniosek, że
w zależności od tego, jak kształtuje się cena rynkowa produktu przedsiębiorstwa, może ono
osiągać równowagę krótkookresową zarówno przy wyższym, jak i niższym zysku, a nawet
przy stracie. Równowagę krótkookresową przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego
przedstawiajÄ… rysunki 18, 19, 20.
cena
MC
koszty
przychody
ATC
A
P
1
P = AR = MR
ZYSK
P
2
B
0
ilość wytworzonego
Q
1
produktu (Q)
.
TR = 0P 0Q = 0P AQ
1 1 1 1
 = 0P AQ - 0P BQ  > 0 (zysk ekonomiczny)
} 1 1 2 1
.
TC = 0P 0Q = 0P BQ
2 1 2 1
Rysunek 18. Równowaga krótkookresowa przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego
osiÄ…gajÄ…cego zysk ekonomiczny
W przypadku, gdy cena rynkowa produktu jest wyższa od kosztów przeciętnych, wówczas
przedsiębiorstwo osiąga zysk dodatni. Przy założeniu, że oprócz kosztów księgowych
(jawnych, explicite) uwzględniamy również koszty alternatywne (ukryte, implicite), wówczas
zysk określany jest mianem zysku ekonomicznego (czystego, nadzwyczajnego,
ponadnormalnego). Z powyższego rysunku wynika, że przy produkcji Q1 jednostek i przy
35
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
cenie P1 (wyznaczonej przez wolnokonkurencyjny rynek) przedsiębiorstwo maksymalizuje
zysk, przedstawiony przez pole prostokÄ…ta P1ABP2.
cena
MC
ATC
koszty
przychody
E
P
1
P = AR = MR
0
ilość wytworzonego
Q
1
produktu (Q)
.
TR = 0P 0Q = 0P EQ
1 1 1 1
}
 = 0 (TR=TC) (zysk zerowy)
.
TC = 0P 0Q = 0P EQ
1 1 1 1
Rysunek 19. Równowaga krótkookresowa przedsiębiorstwa w konkurencji doskonałej osiągającego zysk
normalny
Jeżeli cena rynkowa, po której producent sprzedaje swoje produkty, pokrywa jedynie koszty
przeciętne (punkt przecięcia kosztów przeciętnych z kosztami marginalnymi  punkt E),
wówczas przedsiębiorstwo osiąga zysk normalny (zerowy), ponieważ przychody całkowite
osiągane ze sprzedaży wytwarzanych produktów zrównują się z ponoszonymi kosztami
całkowitymi. Punkt zrównania się obu tych wielkości określa się mianem punktu niwelacji
lub granicznym punktem opłacalności (ATC = min = P = MR = MC). Z rysunku 19 wynika,
że przy produkcji Q1 jednostek i przy cenie P1 przedsiębiorstwo realizuje zysk zerowy (TR =
TC Ò! zysk = 0).
36
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
cena
MC
ATC
koszty
przychody
A
P
1
STRATA
B
P
2
P = AR = MR
0
ilość wytworzonego
Q
1
produktu (Q)
.
TR = 0P 0Q = 0P BQ
2 1 2 1
}  = P ABP (TR1 2
.
TC = 0P 0Q = 0P AQ
1 1 1 1
Rysunek 20. Równowaga krótkookresowa przedsiębiorstwa w konkurencji doskonałej
osiÄ…gajÄ…cego zysk ujemny (stratÄ™)
W sytuacji, gdy cena rynkowa jest niższa od kosztów przeciętnych, przedsiębiorstwo osiąga
zysk ujemny, czyli ponosi straty, ponieważ produkując Q1 jednostek produkcji przy cenie P1,
ponosi koszty całkowite związane z procesem produkcji większe niż przychody całkowite.
Z rysunku 20 wynika, że przedsiębiorstwo minimalizuje straty przedstawione przez pole
prostokÄ…ta P1ABP2.
Pojawia się zatem pytanie, czy w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo ponosi straty powinno
kontynuować produkcję? Otóż, udzielając odpowiedzi, można stwierdzić, że w krótkim czasie
przedsiębiorstwo nie powinno zaprzestać produkcji dopóty, dopóki cena rynkowa jest wyższa
od kosztów zmiennych przeciętnych. Koszty zmienne przeciętne (AVC) wyznaczają punkt
zamknięcia przedsiębiorstwa (rysunek 21). Jeżeli P > AVC, wówczas cena rynkowa
pokrywa bieżące koszty produkcji, w efekcie czego przedsiębiorstwo powinno kontynuować
produkcję. Gdy P = AVC, wówczas określana jest jako cena zamknięcia, ponieważ
AVC = min = P = MR = MC. Jeżeli cena spadnie poniżej kosztów zmiennych przeciętnych
(P < AVC), należy zaprzestać produkcji, ponieważ prowadziłoby to jedynie do powiększania
strat przedsiębiorstwa.
37
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
cena
koszty
przychody
MC
ATC
P
1
A
P = AR = MR
AVC
B
P
2
P = AR = MR
Q Q
0 1 2
ilość wytworzonego
produktu (Q)
Rysunek 21. Punkty graniczne przedsiębiorstwa w konkurencji doskonałej
W konkurencji doskonałej rozmiary przedsiębiorstwa uzależnione są od poziomu kosztów
marginalnych przy danej cenie. Dlatego też przyjmuje się, że krzywa podaży
przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego pokrywa się z rosnącym odcinkiem krzywej kosztów
marginalnych, który znajduje się powyżej minimum krzywej kosztów zmiennych przeciętnych
(rysunek 22).
krótkookresowa
P
MC
krzywa podaży
ATC
P
4
P
3
AVC
P
2
P
1
Q Q Q
0 1 2 3
(Q)
Rysunek 22. Krótkookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa w konkurencji doskonałej
Jeżeli cena rynkowa ukształtuje się na poziomie P4, powyżej ATC, wówczas
przedsiębiorstwo osiąga zysk dodatni przy wielkości produkcji Q3. Przy cenie P3
przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk, wytwarzając i sprzedając Q2 jednostek produktu. Przy
cenie rynkowej P2 (jest to najniższy poziom ceny, jaki może zaakceptować przedsiębiorstwo
38
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
w krótkim okresie) produkcja wynosi Q1. Natomiast przy cenie P1 przedsiębiorstwo w ogóle
powinno zaprzestać produkcji i dostarczania produktu, ponieważ cena ta nie pokrywa
kosztów zmiennych przeciętnych i większe korzyści odniesie, zaprzestając działalności
produkcyjnej.
39
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
3. Wybory ekonomiczne w warunkach monopolu
Monopol pełny (czysty, absolutny, doskonały) jest rodzajem rynku, występuje wówczas, gdy
w danej gałęzi przemysłu istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt, który
nie posiada bliskich substytutów. Model monopolu pełnego (czystego) charakteryzuje się:
çÅ‚ brakiem możliwoÅ›ci wejÅ›cia do dziaÅ‚alnoÅ›ci opanowanej przez monopol peÅ‚ny
(ograniczenia te mogą wynikać z uwarunkowań ekonomicznych, administracyjno-
prawnych, technicznych, np. monopol zbrojeniowy, spirytusowy itp.),
çÅ‚ wystÄ™powaniem tylko jednego sprzedawcy i wielu kupujÄ…cych,
çÅ‚ wytwarzaniem i sprzedawaniem jednorodnych produktów nieposiadajÄ…cych bliskich
substytutów,
çÅ‚ zaÅ‚ożeniu doskonaÅ‚ej informacji na rynku.
Monopol pełny równoznaczny jest z gałęzią przemysłu, dlatego też krzywa popytu na jego
produkty jest równoznaczna z krzywą popytu rynkowego. Krzywa popytu posiada ujemne
(negatywne) nachylenie, co oznacza, że zwiększenie rozmiarów sprzedaży wymaga
zmniejszenia ceny, zaś większa sprzedaż może być realizowana po wyższej cenie. Dlatego
też cena jest równa przychodowi przeciętnemu i nie jest równa przychodowi marginalnemu
P = AR > MR (rysunek 23).
TR
max
TR
0 Q
TR
MR
AR = P = D
0 Q Q
1
MR
Rysunek 23. Przychód całkowity, przeciętny i marginalny w monopolu
40
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
W związku z tym, monopolista działający na tym rynku, sprzedaje swój produkt tak długo, jak
długo jego przychody całkowite rosną, a przychody marginalne są dodatnie. Gdy przychody
całkowite zaczynają maleć, a przychody marginalne przyjmują wartości mniejsze od zera, to
przedsiębiorstwo będące monopolistą zrezygnuje ze wzrostu produkcji. Między przychodem
całkowitym (TR) a przychodem marginalnym (MR) w monopolu zachodzą następujące
zależności:
çÅ‚ MR jest dodatni Ò! TR
çÅ‚ MR = 0 Ò! TR = max
çÅ‚ MR jest ujemny Ò! TR
W krótkim okresie przedsiębiorstwo funkcjonujące na rynku monopolu pełnego (podobnie jak
każdy inny przedsiębiorca, niezależnie od mechanizmu rynkowego, w jakim funkcjonuje)
osiągnie punkt równowagi wówczas, gdy jego przychód marginalny zrówna się
z krótkookresowym kosztem marginalnym (MR = MC). Innymi słowy, w krótkim okresie
monopolista będzie maksymalizował zysk, dążąc do optymalnej kombinacji między ceną
i wielkością produkcji (rysunek 24).
cena
koszty
przychody
ATC
MC
A
P
1
ZYSK
P
2
AR = P = D
E
KOSZTY
MR
0
ilość wytworzonego
Q
1
produktu (Q)
.
TR = 0P 0Q = 0P AQ
1 1 1 1
.
TC = 0P 0Q = 0P EQ
2 1 2 1
Rysunek 24. Optymalne rozmiary produkcji w monopolu
Zysk całkowity monopolu jest równy zakreślonemu polu prostokąta P1AEP2. Powstaje jako
różnica między przychodem całkowitym, wyznaczonym przez pole prostokąta OP1AQ1,
a kosztami całkowitymi wyznaczonymi przez pole OP2EQ1. Decydując się na wytwarzanie
41
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
wielkości produkcji Q1, monopolista ustala cenę na poziomie P1, wiedząc, że przy takim
poziomie ceny konsumenci na rynku będą zainteresowani zakupem dokładnie takiej ilości Q1
jednostek produkcji.
Warunek maksymalizacji zysku monopolu pełnego jest podobny, jak w przypadku
przedsiębiorstwa funkcjonującego w warunkach konkurencji doskonałej (MR = MC). Ze
względu jednak na ujemne nachylenie krzywej popytu i krzywej przychodu marginalnego
w monopolu, koszt marginalny nie musi być rosnący w punkcie zrównania się wielkości
marginalnych. A zatem w monopolu warunek maksymalizacji zysku spełniony jest również
wtedy, gdy koszt marginalny spada, lecz wolniej od spadającego równocześnie przychodu
marginalnego. Tak więc zrównanie się wielkości marginalnych pozwala monopoliście
osiągnąć optymalny poziom wyniku ekonomicznego, co w krótkim okresie może oznaczać
osiągnięcie:
çÅ‚ zysku ekonomicznego, gdy: MC = MR oraz ATC < P i P > AVC (rysunek 25),
çÅ‚ zysku normalnego, gdy: MC = MR oraz ATC = P i P > AVC (rysunek 26),
çÅ‚ zysku ujemnego (straty) niewymagajÄ…cego zaprzestania produkcji, gdy: MC = MR oraz
ATC > P i AVC < P (rysunek 27),
çÅ‚ zysku ujemnego (straty) wymagajÄ…cego zaprzestania produkcji, gdy: MC = MR oraz ATC
> P i AVC > P (rysunek 28).
cena
koszty
przychody
MC
ATC
A
P
1
AVC
ZYSK
P
2
B
AR = D
MR
0 Q
1 ilość wytworzonego
produktu (Q)
.0Q1 = 0P1AQ1
TR = 0P
1
}
1 1 2 1 1 2
.0Q1 = 0P2BQ1  = 0P AQ - 0P BQ = P ABP
TC = 0P
2
Rysunek 25. Równowaga krótkookresowa monopolu osiągającego zysk ekonomiczny
Z rysunku 25 wynika, że przy produkcji Q jednostek i przy cenie monopolowej P1 monopol
maksymalizuje zysk, przedstawiony przez pole prostokąta P1ABP2, ponieważ cena
42
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
monopolowa jest wyższa od kosztów całkowitych przeciętnych i od kosztów zmiennych
przeciętnych.
cena
MC
koszty
przychody
ATC
ACV
A
P
1
AR = D
MR
0 ilość wytworzonego
Q
1
produktu (Q)
.
TR = 0P 0Q = 0P AQ
1 1 1 1
. }  = 0P AQ - 0P AQ = 0
1 1
TC = 0P 0Q = 0P AQ
1 1 1 1
Rysunek 26. Równowaga krótkookresowa monopolu osiągającego zysk normalny (zerowy)
Jeżeli cena monopolowa, po której monopolista sprzedaje swoje produkty, pokrywa jedynie
koszty przeciętne, wówczas przedsiębiorstwo, jakim jest monopol, osiąga zysk normalny,
ponieważ przychody całkowite osiągane ze sprzedaży wytwarzanego produktu zrównują się
z ponoszonymi kosztami całkowitymi. Z rysunku 26 wynika, że przy produkcji Q jednostek
i przy cenie P1 monopol realizuje zysk zerowy (TR = ATC; zysk = 0).
cena
koszty
ATC
MC
przychody
AVC
A
P
1
STRATA
P
2
B
AR = D
MR
0 ilość wytworzonego
Q
1
produktu (Q)
TR = 0P .0Q1 = 0P BQ
2 2 1
}
 = 0P BQ - 0P AQ = P ABP
2 1 1 1 1 2
TC = 0P .0Q1 = 0P AQ
1 1 1
Rysunek 27. Równowaga krótkookresowa monopolu osiągającego stratę niewymagającą zaprzestania produkcji
43
Mikroekonomiczne podstawy dokonywania wyborów ekonomicznych przez przedsiębiorstwa
W sytuacji gdy cena, po której monopol sprzedaje swój produkt, jest niższa od kosztów
całkowitych przeciętnych, wówczas monopol osiąga zysk ujemny, czyli ponosi straty,
ponieważ produkując Q jednostek przy cenie P1, ponosi on większe koszty całkowite
związane z procesem produkcji niż przychody całkowite. Jednakże ponoszone straty nie
oznaczają konieczności zaprzestania produkcji, ponieważ koszty zmienne przeciętne są
niższe od ceny, w wyniku czego pokrywa ona bieżące koszty produkcji, więc monopolista
może kontynuować produkcję, natomiast strata jest mniejsza od kosztów stałych. Z rysunku
27 wynika, że monopolista minimalizuje straty przedstawione przez pole prostokąta P1ABP2.
cena,
MC
koszty,
przychody
ATC
A
P
1
AVC
STRATA
P
2
B
AR = D
MR
0 Q ilość wytworzonego
1
produktu (Q)
.
TR = 0P 0Q = 0P BQ
2 1 2 1
}  = 0P BQ - 0P AQ = P ABP
2 1 1 1 1 2
.
TC = 0P 0Q = 0P AQ
1 1 1 1
Rysunek 28. Równowaga krótkookresowa monopolu osiągającego zysk ujemny
wymagajÄ…cy zaprzestania produkcji
Z rysunku 28 wynika, że przy produkcji Q jednostek i przy cenie P1 monopolista powinien
zaprzestać produkcji, ponieważ strata jest większa od kosztów stałych, co oznacza, że
prowadzenie produkcji prowadziłoby jedynie do powiększania strat monopolu.
44