A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

42

Ś

WIATOWE STANDARDY WYKONYWANIA

ORZECZE

Ń

Andrzej Bałandynowicz

Kształtowanie systemu penitencjarnego na

przełomie XVIII–XIX wieku a architektura wi

ę

zie

ń

„Miejsca mówi

ą

, czyni

ą

ż

ywymi czasy przeszłe

i słaniaj

ą

czasy tera

ź

niejsze oczom tych,

którzy umiej

ą

rozumie

ć

ich wiarygodny j

ę

zyk”.

(J. H. Dehérain, francuski doradca do Spraw Kryminalnych, 1828)

Cele i funkcje systemu penitencjarnego

Organizacja nowoczesnego systemu penitencjarnego we Włoszech jest

równoczesna z tworzeniem przez administracj

ę

napoleo

ń

sk

ą

aparatu poli-

cyjnego przystosowanego do zwalczania przest

ę

pczo

ś

ci przeciw własno

ś

ci

i instytucjom, który cz

ę

sto znajduje zbie

ż

no

ść

interesów z pogl

ą

dami polity-

ków. Proces ten interesuje wszystkie regiony, gdzie rozci

ą

gaj

ą

si

ę

wpływy

francuskie. W królestwie Włoch – jak utrzymuj

ą

w niedawnych studiach

O. Melossi i M. Pavarini

1

– kontynuowane s

ą

próby władzy centralnej u

ż

ycia

proboszczów jako agentów polityki nadzoru i kontroli. Odbywaj

ą

si

ę

akcje

policji, zmierzaj

ą

ce do: wskazywania meldunków osób przez wła

ś

cicieli hote-

li, zakazu posiadania broni bez specjalnej licencji, spisu ludno

ś

ci, obowi

ą

zku

wskazywania przypadków gwałtownych

ś

mierci i jej przyczyn, krótko mó-

wi

ą

c, odkrywane s

ą

te wszystkie klasyczne formy zapobiegania i prewencji,

1

D. M e l o s s i, M. P a v a r i n i, Wiezienie i fabryka – pocz

ą

tek systemu penitencjarnego, wyd.

II, Wydawnictwo Mulino, Bolonia 1977, s. 124–125.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

43

które stan

ą

si

ę

pocz

ą

tkiem procedury policji wspartej na paradygmacie kon-

troli i nadzoru.

Definicji nowych i surowszych norm prawa odpowiada ustawienie sche-

matów organizacyjnych instytucji, zamieszczonych w raporcie z celami stra-
tegicznymi. Na pocz

ą

tku 1803 r., w Republice Włoskiej, zostaje zatwierdzo-

na główna rola prefektur w kierowaniu działaniami policji, s

ą

ustanawiane

nowe normy organizacji urz

ę

dów, jednocze

ś

nie stabilizuj

ą

c struktur

ę

hierar-

chiczn

ą

, w której centrum znajduje si

ę

osoba prefekta

2

. Cz

ęść

„najbardziej

dostrzegalna planu” – tłumaczy minister spraw wewn

ę

trznych Daniele Felici

– „to ta,

ż

e umieszczaj

ą

c centrum i naczelnika policji departamentalnej

w prefekturze, determinuje jego kierunki. S

ą

one przydzielone w ten sposób,

ż

e nie przeszkadzaj

ą

jedno

ś

ci ró

ż

nych frakcji współpracowników, które pra-

wie stopniowo schodz

ą

od prefekta a

ż

do agentów komunalnych”

3

.

Dwa

ź

ródła legislacyjne stabilizuj

ą

u

ż

ycie nowego systemu penitencjar-

nego: dekret o utworzeniu powszechnym domów bezpiecze

ń

stwa i pracy dla

włócz

ę

gów (1802) oraz rozszerzenie na departamenty włoskie (1811) ko-

deksu francuskiego z 1810 r. Przepisy prawa zawieraj

ą

program budownic-

twa wi

ę

ziennego, opieraj

ą

cy si

ę

na transformacji zamków i zakonów, które

dysponuj

ą

celami. W wielu przypadkach program przewiduje radykalne za-

st

ą

pienie przestrzeni tych

ż

e instytucji. W Neapolu, reorganizacja wi

ę

zie

ń

rozpocz

ę

ta pod panowaniem Giuseppe Bonaparte i (od 1808 r.) Gioacchino

Murata da miejsce prawdziwej i dokładnej operacji uzdrawiania miasta.

W 1801 r. zostaje zburzone wi

ę

zienie S. Giacomo „znajduj

ą

ce si

ę

przy

najpi

ę

kniejszej i najbardziej ucz

ę

szczanej ulicy miasta”

4

. Pomi

ę

dzy rokiem

1808 a 1809 burzone s

ą

wi

ę

zienia Portanova, Pendino i S. Felice, uwa

ż

ane

za „zbyt ciasne, niezdrowe i niewygodne dla tych, którzy mieszkaj

ą

w ich

okolicy”. Za faz

ą

„higieniczn

ą

” wyburzania „niebezpiecznych” budynków po-

d

ąż

a proces transformacji budynków znajduj

ą

cych si

ę

na peryferiach miasta:

klasztor S. Francesco – na zewn

ą

trz Porta Apuana i klasztor S. Maria Appa-

rente – na pochyło

ś

ci wzgórza S. Erasmo, staj

ą

si

ę

wi

ę

zieniami. Wi

ę

zienie

„aresztu” zostaje wybudowane przy ko

ś

ciele Montesamo, na zewn

ą

trz Porta

Medina; inne wi

ę

zienie „dla dłu

ż

ników” zostaje zało

ż

one przy klasztorze

S. Agnello. W tym programie ponownego rozdziału przestrzeni wi

ę

ziennych

rozpoznajemy zastosowanie teorii XVIII-wiecznych, maj

ą

cych na uwadze

decentralizacj

ę

słu

ż

by i rozprzestrzenienie instytucji

5

(od Pattea do Gwynna

2

L. A n t o n i e l l i, Prefekci Włoch napoleo

ń

skich, wyd. II, Wydawnictwo Mulino, Bolonia 1983,

s. 213.

3

Ibidem, s. 221.

4

F. V o l p i c e l l a, O wi

ę

zieniach i ich lepszym regulaminem, Neapol 1838, s. 94 i nast. (autor

był w latach 30. XIX w. najwi

ę

kszym reformatorem wi

ę

zie

ń

Królestwa Dwóch Sycylii).

5

Mówimy tak

ż

e o projektach decentralizacji szpitali paryskich opracowanych w Akademie des

Science w Pary

ż

u. Na ten temat por. esej B. P o r t i e r a o leczeniu szpitalnym, (w:) La poli-

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

44

czy Howarda). Te teorie, poł

ą

czone z technikami mo

ż

liwo

ś

ci ekonomicznych

opracowanymi przez administracje departamentalne, tworz

ą

podstawy sku-

tecznej strategii lokalizacji instytucji. Na drodze reformy zostanie ona wpro-
wadzona w czyn tak

ż

e przez administracj

ę

pa

ń

stwa włoskiego

6

.

Reforma penitencjarna w Toskanii, zrealizowana pomi

ę

dzy latami 1830–

1840, opiera si

ę

na programie ponownego wykorzystania wył

ą

cznie budow-

nictwa ju

ż

istniej

ą

cego. Metody procesu transformacji opisane powy

ż

ej staj

ą

si

ę

metodami powszechnymi. Przykładem jest przygotowawcze zamkni

ę

cie

instytucji nieu

ż

ytecznych lub niebezpiecznych: antycznych wi

ę

zie

ń

„Stiuche”

i „Bargello” we Florencji oraz Galer Pisy i Piombino, uwa

ż

anych za miejsca

korupcji za spraw

ą

zbyt du

ż

ej liczby ludzi tam przebywaj

ą

cych

7

.

Jaka jest dynamika tych przemian? W 1833 r. kobiety ze zlikwidowanego

wi

ę

zienia „Stiuche” s

ą

przetransportowane do zakładu poprawczego

w S. Giminiano, który le

ż

y „na wzgórzu, które dominuje dolin

ę

Elsa…, na

terenie byłego klasztoru Dominikanów (…), ex dèpot de mendicitè dla depar-
tamentu

ś

ródziemnomorskiego pod panowaniem francuskiem”

8

.

W 1836 r. zaczyna funkcjonowa

ć

we Florencji nowy zakład poprawczy

w byłym klasztorze „Murate” przerobionym na system cel, któremu została
zaaplikowana surowa fasada boniowana (jak tłumaczy j

ę

zyk architektonicz-

ny). Od roku 1838 do 1843 trwaj

ą

prace przy zaadoptowaniu fortecy Volterra

na celkowy dom karny dla m

ęż

czyzn. W 1844 zostaje utworzony dom po-

prawczy w Piombino, „w antycznym pałacu Appiani (…), w budynku, który
niegdy

ś

słu

ż

ył jako galery dla skazanych na ci

ęż

kie roboty”.

Ta gra zamiany funkcji przestrzeni zostanie zrealizowana w analogicznej

formie w innych krajach Europy. Na przestrzeni 10 lat (1830–1840) nast

ę

pu-

je widoczne rozmno

ż

enie miejsc izolacji: lecz je

ś

li chodzi o ich typologi

ę

, nie

b

ę

d

ą

si

ę

one ró

ż

niły mi

ę

dzy sob

ą

. Z racji ekonomicznych administracje skła-

niaj

ą

si

ę

ku powtórnemu u

ż

yciu zamków i przede wszystkim klasztorów.

Jak zanotuje przedstawiciel francuskiego Ministerstwa Spraw Wewn

ę

trz-

nych Auguste Eduard Cerfberr: „ogromne budynki skonstruowane z geniu-
szem, który charakteryzuje dzieła religijne, s

ą

opuszczone (…), zostaj

ą

prze-

rabiane bez ró

ż

nicy na szpitale lub wi

ę

zienia”. Lecz nie omieszka on pod-

kre

ś

li

ć

nieadekwatno

ść

tych rozwi

ą

za

ń

: „potrzebne s

ą

nowe rozwi

ą

zania…,

architektura specyficzna dla wi

ę

zie

ń

, tak jak dla wszystkich innych budynków

tique de l’espace parisien á la fin l’Ancien Régime, Pary

ż

1975; zob. tak

ż

e t e g o

ż

, Les ma-

chines á quérir, Pary

ż

1976; druga edycja, Bruksela 1979.

6

A.-E. C e r f b e r r, Rapports sur les prisons de L’Italie, Pary

ż

1839.

7

Kontynuuj

ą

działalno

ść

galery w Livorno i Portoferraio.

8

Por. C. P e r i (inspektor generalny wi

ę

zie

ń

), O reformie systemu penitencjarnego w Toskanii,

Florencja 1848, s. 7 i nast.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

45

u

ż

yteczno

ś

ci publicznej (…), architektura wi

ę

zie

ń

, tak jak i zakładów dobro-

czynnych jest jeszcze do wymy

ś

lenia”

9

.

W Królestwie Sycylii, na pocz

ą

tku lat 30. XIX w., zostaje ustanowione za-

rz

ą

dzenie Ministerstwa Spraw Wewn

ę

trznych o utworzeniu wi

ę

zie

ń

central-

nych w ka

ż

dym głównym mie

ś

cie prowincji. Nowe wi

ę

zienia, wybudowane

w Capua, Salerno Lecce, Avellino i Palermo, doł

ą

czaj

ą

w ten sposób do

znacznej liczby ju

ż

istniej

ą

cych wi

ę

zie

ń

okr

ę

gowych i powiatowych

10

.

W Piemoncie Carlo Alberto zarz

ą

dza budow

ę

nowych wi

ę

zie

ń

w Oneglia

i Alessandria. Tym samym realizuje on polityk

ę

decentralizacji miejsc izolacji

w stosunku do stolicy prowincji, zaczynaj

ą

c od adaptacji „wi

ę

zienia pracy”

w zamku Saluzzo (1828), zakładu karnego dla kobiet w Pallanza nad jezio-
rem Maggiore (1831) i kolonii karnej rolno-przemysłowej „Generala” w okoli-
cach Turynu

11

. Zarz

ą

dzenie licencji królewskiej na budow

ę

wi

ę

zie

ń

funkcjo-

nuje jako instrument normalizuj

ą

cy rozmieszczenie przestrzeni wi

ę

ziennych.

Wa

ż

ny jest tu przykład: norma zaproponowana przez doradc

ę

pa

ń

stwa –

Petittiego z Roreto, protagonist

ę

reformy piemonckiej, wyznacza rzeczywi-

ś

cie precyzyjne działanie zakładu ka

ż

dego typu. Celem jest: rozró

ż

nienie

wi

ę

zie

ń

(prewencyjne, represyjne, korekcyjne), ich podział (dla dłu

ż

ników,

wojskowych, nierz

ą

dnic, nieletnich), uzyskanie zgodno

ś

ci poł

ą

cze

ń

pomi

ę

-

dzy wi

ęź

niem z rodzajem wi

ę

zienia (np.: dla dłu

ż

ników „tam, gdzie ma sie-

dzib

ę

trybunał komercyjny”, dla „

ż

ołnierzy, korekcyjne (…), w fortecy” itd.),

likwidacj

ę

zatłoczenia w budynkach (system cel, limit umieszczonych w wi

ę

-

zieniu)

12

. Przestrze

ń

o zmienionej strukturze musi funkcjonowa

ć

jako urz

ą

-

dzenie kontroli przest

ę

pczo

ś

ci. Analogiczna logika zainspiruje ogólny regu-

lamin wi

ę

zie

ń

Toskanii z dnia 20 pa

ź

dziernika 1845 r., w którym zarz

ą

dza

si

ę

utworzenie „wi

ę

zie

ń

pierwszej instancji we wszystkich miejscach, gdzie

znajduj

ą

si

ę

ministerstwa dochodzenia aktów kryminalnych, przeznaczonych

do: dozoru oskar

ż

onych, kary wiezienia przez czas krótszy ni

ż

2 miesi

ą

ce

i zatrzymania dłu

ż

ników obywatelskich i handlowych”

13

. Regulamin ten stabi-

lizuje zwi

ą

zek pomi

ę

dzy rozszerzeniem zakresu działania aparatu peniten-

cjarnego a rozmno

ż

eniem miejsc izolacji. Ustalone s

ą

tak

ż

e rygorystyczne

zasady lokalizacji budynków wi

ę

ziennych. I jeszcze raz Petitti – w uzupeł-

nieniu do „Traktatu wi

ę

ziennego” (1840) – sugeruje najkorzystniejsz

ą

lokali-

zacj

ę

: musz

ą

by

ć

wybudowane „w miejscu o zdrowym klimacie, na suchym

terenie, z dala od bagnistych terenów czy od ska

ż

onych wyziewów które

mogłyby by

ć

ź

ródłem infekcji, wystarczaj

ą

co ochronione od wiatrów, z zapa-

sem wody (…), poza du

ż

ymi skupiskami ludzi, lecz w niezbyt du

ż

ej odległo-

9

A.-E. C e r b e r, Rapports…, s. 45.

10

F. V o l p i c e l l a, O wi

ę

zieniach…, s. 95–96.

11

C. I. P e t i t t i, Traktat o wi

ę

zieniach i ich lepszym regulaminie, Turyn 1840, s. 135 i nast.

12

Ibidem, s. 260 i nast.

13

Ibidem, s. 6.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

46

ś

ci od nich, aby było mo

ż

liwe zamówienie nadzoru, opieki sanitarnej, pomo-

cy religijnej czy przyj

ę

cie wizyty wybitnych obywateli”

14

.

W drugiej połowie lat 30. XIX w., reforma penitencjarna charakteryzuje

si

ę

udoskonalonymi przez administracj

ę

pa

ń

stwow

ą

programami budownic-

twa, opracowanymi na podstawie bardziej post

ę

powych systemów wi

ę

zien-

nictwa, przede wszystkim ameryka

ń

skiego (systemy: Auburn i Filadelfia).

W Królestwie Sycylii nowe wi

ę

zienia centralne, wybudowane w Avellino

(1832) i w Palermo (1836), s

ą

zaprojektowane przez architekta Giuliano

Defazio

15

na modelu promienistym ameryka

ń

skiego wiezienia w Cherry Hill

(Filadelfia, 1821–1829)

16

, znanego z raportów reformatorów europejskich

17

.

Natomiast w Piemoncie zostaje zaadoptowany system Auburn, stosowany
ju

ż

we Francji pod wpływami Charlesa Lucasa. Nowe zasady architektury

wi

ę

ziennej zostaj

ą

skoncentrowane i wyeksponowane w programie zaprojek-

towania wi

ę

zienia centralnego w Alessandria, które miało by

ć

wybudowane

na miejscu byłego klasztoru S. Bernardino, wzdłu

ż

murów obronnych Porta

Marengo. Program domaga si

ę

przebudowy korpusu budynku byłego klasz-

toru „przekształcaj

ą

c go w pomieszczenia mieszkalne dla zatrudnionych

pracowników i w pomieszczenia wszystkich dodatkowych urz

ę

dów” oraz

zaprojektowania od nowa zakładu karnego dla 500 wi

ęź

niów, którzy maj

ą

by

ć

poddani „odseparowaniu nocnemu i dziennej integracji pod obserwacj

ą

w absolutnej ciszy” (system Auburn)

18

. Inne zamierzenia to: wybudowanie

sektora zarezerwowanego dla ci

ą

głej izolacji (system Filadelfia) uformowa-

nego przez 20 cel „szerszych, z przegradzaj

ą

cymi

ś

cianami z piachu, nie

pozwalaj

ą

cymi na komunikowanie si

ę

wi

ęź

niów poprzez d

ź

wi

ę

k, z mo

ż

liwo-

ś

ci

ą

pozbawienia ich

ś

wiatła, lecz nie powietrza”; budowa kaplicy w formie

amfiteatru, w której „ka

ż

dy skazany b

ę

dzie miał swoje własne odizolowane

miejsce, a tak

ż

e wi

ęź

niowie z klasy

ś

cisłej dyscypliny b

ę

d

ą

mieli swoj

ą

za-

mkni

ę

t

ą

przestrze

ń

”. Architektura zostaje rygorystycznie uzale

ż

niona od

programu, w którym stabilizuje si

ę

tak

ż

e cechy typologiczne przedmiotu –

„Jakakolwiek to by nie była forma, musi by

ć

w niej zauwa

ż

alny system Pa-

nopticonu we wszystkich pomieszczeniach, w których znajduj

ą

si

ę

zatrzy-

mani”. Architektowi zostaje powierzone zadanie organizacji urz

ą

dzenia wi

ę

-

ziennego, w którym zostały ju

ż

wcze

ś

niej ustalone zasadnicze elementy

14

Ibidem, s. 261.

15

Ekspert architektury hydraulicznej, projektant urz

ą

dze

ń

portowych.

16

Por. Handbook of Correctionnal Institutions Design and construction, United States Bureau

of Prisons, 1949, s. 28–29; tak

ż

e N. J o h n s t o n, The Human Cage: a brief history of Prison

Architecture, The American Foundation, Filadelfia 1973; Wolumen I pod egid

ą

UNSDRI,

Prison Architecture, The Architectural Press, Londyn 1975.

17

Por. przede wszystkim G. d e B e a u m o n t, A. d e T o c q u e v i l l e, Le system penitentaire

aux Etats–Unis, pierwsza edycja 1831; W. C r a w f o r d, The penitentaaries of the United
States 1835; D e m e t z i B l o u e t, Rapports sur les pénitenciers des Etats–Unis, 1837.

18

Program budowy wi

ę

zienia w Aleksandrii – Powszechny Rocznik Statystyczny, t. LX, s. 252–255.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

47

i szczegóły techniczne

19

. Najlepszym projektem architektonicznym b

ę

dzie

ten, który pozwoli na najbardziej ekonomiczne i efektywne zastosowanie
programu.

Zwyci

ę

zca mi

ę

dzynarodowego konkursu to Henri Labrouste, jedna

z wielkich indywidualno

ś

ci nowej architektury francuskiej

20

. Drugie miejsce

otrzymuje natomiast Jean Marc Voucher-Crèmieux, architekt szkoły duran-
diana, autor wielu projektów budowli wi

ę

ziennych

21

.

H. Labrouste w swoim projekcie wyposa

ż

onym w bardzo precyzyjne plan-

sze rygorystycznie interpretuje zało

ż

enia programu. Pod

ąż

aj

ą

c za główn

ą

zasad

ą

przył

ą

czeniow

ą

, rozmieszcza on kolejno w linii trzy korpusy gmachu:

budynek klasztoru, przekształcony tak, aby umie

ś

ci

ć

w nim słu

ż

by admini-

stracyjne; długie rami

ę

wi

ę

zienia uformowane przez cele „plecy w plecy”,

powtarzaj

ą

ce dokładnie schemat ramion znanych wi

ę

zie

ń

ameryka

ń

skich

w Auburn (1825) i w Sing Sing (1828)

22

; warsztaty według planu Panoptico-

nu utworzone przez ramiona sczepione z korpusem centralnym, w którym
znajdowała si

ę

kaplica, a nad ni

ą

wieniec cel zarezerwowanych dla skaza-

nych na całkowite odosobnienie. Rezultatem jest architektura uproszczona,
zło

ż

ona z niezale

ż

nych korpusów budynku, z mo

ż

liwo

ś

ci

ą

łatwej zmiany ich

funkcji. W tym projekcie – jak i w innych: przytułku dla chorych umysłowo
w Losanna (1837), kolonii rolnej w Saint Firmin Osie (1845) i seminarium
w Rennes (1853–1872) – Labrouste ukazuje swój niezwykły talent w plano-
waniu budynków instytucjonalnych. Rozdzielona perspektywa ramiennego
budynku wi

ę

zienia w Alessandria, to bez w

ą

tpienia jedno z najlepszych roz-

wi

ą

za

ń

technicznych architektury XIX w.

H. Labrouste demonstruje,

ż

e nowy profesjonalizm jest mo

ż

liwy do osi

ą

-

gni

ę

cia tylko poprzez dokładn

ą

znajomo

ść

metod działania instytucji; i tylko

w oparciu o szczegółowe zało

ż

enia programu jest mo

ż

liwe projektowanie

architektury sprawnej i skutecznej. Oczywi

ś

cie, z tymi racjami jest zgodny

jego projekt, zrealizowany przy współpracy Charlesa Lucasa, jednego z naj-
wi

ę

kszych teoretyków epoki nauki penitencjarnej. Słynny architekt wydaje

19

Por. ibidem; zastosowanie systemu Perkinsa grzejników na ciepł

ą

wod

ę

z ulepszeniami

Tredgolda, zastosowanie rur akustycznych, aby przesła

ć

nie słyszany głos z centralnego

punktu obserwatorium do miejsca przeznaczonego dla stra

ż

y w warsztatach.

20

Niedawna monografia o H. Labrouste została opracowana przez P. S a d d y (Pary

ż

1977).

Zainteresowanie Labrouste’a architektur

ą

nadzoru wida

ć

tak

ż

e w jego opracowaniach wło-

skich, spo

ś

ród których wywieraj

ą

wra

ż

enie lazaret w Ankonie (C. Vanvitelli, 1731), hotel dla

biednych (F. Fuga, 1751) i lazaret S. Leopoldo w Livorno.

21

Por. J. M. S. V o u c h e r - C r é m i e u x, (w:) T. B e c k e r, Allegemeines Lexicon der Bilden-

der Künstler, Lipsk 1940, t. 34, s. 136; ponadto J. M. S. V o u c h e r - C r é m i e u x, Plans et
devis des prisons d’après le système panoptique, Genua 1837; t e g o

ż

, Le système pènal et

les prisons de l’Angleterre, Genua 1868.

22

Por. Handbook…, s. 30–34.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

48

si

ę

wciela

ć

w t

ę

figur

ę

technika, która w przestrzeni instytucji, jak pisze ten

sam C. Lucas, musi umie

ć

przeło

ż

y

ć

„na kamie

ń

inteligencj

ę

dyscypliny”

23

.

Wi

ę

zienia w perspektywie aglomeracji miejskich

Wa

ż

ne jest zanalizowanie procesów nowych urz

ą

dze

ń

kontroli i bezpie-

cze

ń

stwa (siedziby policji, s

ą

dy, wiezienia) razem ze strategiami próbuj

ą

cy-

mi zagwarantowa

ć

zdrowotno

ść

miejsc wewn

ą

trz przestrzeni urbanistycz-

nych lecz tak

ż

e uczyni

ć

j

ą

idealnie przejrzyst

ą

. Jak zademonstrował historyk

Jean Claude, udoskonalenie ruchu drogowego – restrukturyzacja ró

ż

nych

tras i placów, nowe przeznaczenie funkcjonalne marginalnych obszarów
urbanistycznych – i uporz

ą

dkowana sie

ć

miejsc identyfikacji oraz kontroli

mieszka

ń

ców prezentuj

ą

si

ę

jako działania

ś

ci

ś

le współzale

ż

ne; w taki spo-

sób,

ż

e „polityka sieci drogowej przedłu

ż

a bezpo

ś

rednio bezpiecze

ń

stwo”

24

.

Generalnie, wi

ę

zienia zostaj

ą

zlokalizowane w szczególnych sektorach

urbanistycznych, w optyce ugrupowania nowych wyposa

ż

e

ń

słu

ż

b. W przy-

padku Aleksandrii wi

ę

zienie zostaje umieszczone w pasie terenu przylegaj

ą

-

cym do murów przeznaczonych do u

ż

yteczno

ś

ci publicznej. Jeden z post

ę

-

powych przykładów tej procedury mo

ż

na zobaczy

ć

w Padwie ju

ż

w 1824 r.,

gdzie Giuseppe Jappelli projektuje na planie ramion wi

ę

zienie

25

, aby przył

ą

-

czy

ć

je do trybunału kryminalnego na terenie, który obejmuje now

ą

rze

ź

ni

ę

i koszary w byłym klasztorze Eremitów

26

. Trzeba doda

ć

ż

e projekt jest oczy-

wi

ś

cie jedn

ą

z bardziej post

ę

powych propozycji epoki; wydaje si

ę

by

ć

inspi-

rowany angielskimi wi

ę

zieniami Williama Blackburna czy analogicznymi mo-

delami na planie krzy

ż

a rozprzestrzenionymi przez Society for the Improve-

ment of Prison Discipline, któr

ą

G. Jappelli – utrzymuj

ą

cy kontakty ze

ś

ro-

dowiskiem angielskim – prawdopodobnie znał. Brakuj

ą

ca realizacja budynku

zostaje umieszczona w relacji z rozbudow

ą

domu bezpiecze

ń

stwa przepro-

wadzan

ą

w zamku od 1807 r.

Instytucje naukowe uczestnicz

ą

aktywnie w formowaniu wiedzy peniten-

cjarnej. Akademia Georgofili we Florencji to stra

ż

przednia nowych technik

wi

ę

ziennych. Markiz Carlo Torrigiani i architekt Francesco Angiolini, człon-

kowie Akademii, opracowuj

ą

interesuj

ą

cy projekt wi

ę

zienia (1841). Miał on

słu

ż

y

ć

do ci

ą

głej izolacji wi

ęź

niów. Uformowany przez trójk

ą

tne cele, ubogie

23

C. L u k a s, De la rèforme des prisons, Pary

ż

1838, wyd. II, s. 69.

24

J. C. P e r r o t, Genèse d’une ville moderne, Czen Au XVIII

e

siecle, Wydawnictwo Mouton,

Pary

ż

–La Haye 1975.

25

L. P u p p i, Wi

ę

zienie wychwalone Giuseppe Jappelli, Psicon, nr 4, lipiec–wrzesie

ń

1975 r.,

s. 56–60; G. M a z z i (red.), Giuseppe Jappelli i jego czasy, Wydawnictwo Liviana, Padwa
1982, t. 2, Dokumenty Mi

ę

dzynarodowego Kongresu Nauki (Padwa, wrzesie

ń

1977 r.).

26

Plany miast Królestwa Lombardia – Wenecja Euganejska z usytuowaniem zakładów cywil-

nych i wojskowych, 1838.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

49

w styczne

ś

ciany, które uniemo

ż

liwiałby komunikacj

ę

, sprzyjały dobrej wen-

tylacji i eliminowały kontakt w przypadku epidemii

27

. Jest to projekt konku-

rencyjny, poniewa

ż

bardziej ekonomiczny od znanego modelu zakładu peni-

tencjarnego (1840) zaproponowanego we Francji przez architekta Nicolasa
Philippe’a Harou-Romain

28

. W odró

ż

nieniu od jego projektu

29

– udoskonalo-

nej wersji Panopticonu Benthama – wi

ę

zienie Torrigianiego i Angioliniego nie

zostało stworzone do centralnego nadzoru. Rzeczywi

ś

cie, w centrum budyn-

ku znajduje si

ę

tylko ołtarz, widoczny z ka

ż

dej celi na obrze

ż

u. Aby odró

ż

ni

ć

go od typu Panopticonu, mo

ż

na zdefiniowa

ć

jako panteon celkowy; typ ar-

chitektoniczny zaproponowany przede wszystkim w krajach katolickich, w
których nigdy nie zostanie zaakceptowana idea „bóg – wiezienie” wewn

ą

trz

centralnej wie

ż

y dozoru przesyłania w schematach Benthamowskich.

Podczas kongresu naukowców włoskich, w debacie nad systemami wi

ę

-

ziennictwa, wa

ż

ny argument zostaje podj

ę

ty przez sekcje nauki penitencjar-

nej

30

. Carlo Cattaneo, na Kongresie w Padwie (1841), zajmuje stanowisko

przeciwstawiaj

ą

ce si

ę

„fałszywemu filantropizmowi” systemu Auburn i w imi

ę

pozytywnego rozwoju instytucji deklaruje si

ę

jako zwolennik wi

ę

zienia cel-

kowego systemu Filadelfia – systemu, który miałby przemieni

ć

wszystkie

wi

ę

zienia włoskie

31

. Na Kongresie we Florencji (1842) zostaje zapropono-

wane opracowanie tablicy statystyczno-geograficzno-ekonomicznej pa

ń

stw

włoskich z danymi dotycz

ą

cymi geografii, polityki, etnologii, metereologii,

higieny, formy rz

ą

dów, administracji, zakładów; tablicy, która zawierałaby

ka

ż

d

ą

instytucj

ę

od bibliotek do szkół, od szpitali do wi

ę

zie

ń

; w praktyce za

ś

obraz o funkcji kontroli polityki rozwoju

32

.

Po zjednoczeniu Włoch nast

ę

puje reorganizacja generalna. Statystyka

tworzy ponownie kompletny schemat bezpiecze

ń

stwa. Dostarczone przez

Ministerstwo Sprawiedliwo

ś

ci tabele z podziałem na regiony, miasta, proku-

ratury generalne, ukazuj

ą

wymiar przest

ę

pczo

ś

ci w skali kraju. Ta g

ę

sta sie

ć

bada

ń

szczegółowo opisuje działalno

ść

organów policji (kryminaln

ą

, aresz-

27

C. T o r r i g i a n i, O prawie karania… w niektórych jego raportach z ekonomi

ą

moraln

ą

i polityczn

ą

, Florencja 1841. Pod koniec rozprawy naukowej zostaje zaprezentowany projekt

zakładu penitencjarnego.

28

Architekt ten – razem z Blouetem i Moreau – opracował program konstrukcji wi

ę

zie

ń

ś

led-

czych i s

ą

dowych, 1841.

29

N. P. H a r o u - R o m a i n, Projettde pènitencier, Czen 1840.

30

Por. S c o p o l i, S a l e r i, P e t i t t i, Kwestie higieniczne wokół reformy wi

ę

zie

ń

, skierowane

do Sekcji medycznej IV Kongresu, Padwa 1842.

31

G. C. M a r i n o, Kształtowanie si

ę

ducha bur

ż

uazji we Włoszech, Wydawnictwo La Nova

Italia, Florencja 1974, s. 364; C. C a t t a n e o, Ró

ż

ne prace nad reform

ą

wi

ę

zienn

ą

, Il Poli-

technico, XVIII, 1840.

32

G. C. M a r i n o, ibidem, s. 65–66. Według tego, co pisze ten autor, we Włoszech starano si

ę

wprowadzi

ć

statystyczno-ekonomiczno-geograficzn

ą

metodologi

ę

zauwa

ż

on

ą

od jakiego

ś

czasu w Niemczech. Modelem była tablica statystyczno-geograficzna zrealizowana przez p.
Karetzen z Assia – Darmstadt, obejmuj

ą

ca pa

ń

stwa federacji niemieckiej.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

50

tow

ą

, problemy recydywy), s

ą

dów (procesy, sentencje, rejestr s

ą

dowy)

i zakładów karnych. Te ostatnie zostaj

ą

analizowane i konfrontowane: dane

dotycz

ą

higieny, zdrowia, dyscypliny, liczby i motywów ucieczek

33

. Bada si

ę

dogł

ę

bnie struktur

ę

przestrzeni, która była w

ś

cisłej zale

ż

no

ś

ci z programem.

W jednym ze studiów parlamentarzysty Federico Bellazzi, budynki zostaj

ą

sklasyfikowane na podstawie warunków materialnych i ich przeznaczenia
oryginalnego. Zostaj

ą

one podzielone na „stare zamki, stare fortece, forty

wojskowe, klasztory i budynki religijne, wille królewskie, własno

ś

ci królew-

skie, własno

ś

ci prywatne, kolonie karne, nowoczesne wiezienia”: dziwny

zestaw, w którym za pomoc

ą

uło

ż

enia warstwami miejsc mo

ż

na poj

ąć

trudn

ą

histori

ę

s

ą

downictwa karnego od

ś

redniowiecza do czasów współcze-

snych

34

. Ujawnia si

ę

przestrze

ń

ró

ż

norodna, niedostatecznie funkcjonalna.

Mało jest budynków obmy

ś

lonych od pocz

ą

tku jako wiezienia; rzadkie s

ą

przypadki budynku uwa

ż

anych za „nowoczesne”. Nawet wi

ę

zienie

w Alessandria – zrealizowane pomi

ę

dzy rokiem 1840 a 1844 przez in

ż

yniera

Francesco Ignazio Bossi, na podstawie projektu Labrouste’a – nie umknie
krytyce. Budynek – czytamy w raporcie – wzniesiony „w miejscu szkodliwym
dla zdrowia, tak

ż

e z łatwo

ś

ci

ą

rozwijaj

ą

si

ę

tam choroby…, le

ż

y na północy

miasta w pobli

ż

u nagromadzenia wód stoj

ą

cych znanych pod imieniem

«umarła Bormida» (…), zbyt niski i dlatego przedmiot powodzi i ci

ą

głej filtra-

cji wody (…) z dwóch stron jest otoczony pasem fortyfikacji”. Uwagi te pod-
kre

ś

laj

ą

niedoskonało

ść

wyborów dokonanych przez techników piemonc-

kich, przynajmniej tych, które dotycz

ą

lokalizacji, higieny i wentylacji. Pragnie

si

ę

pokaza

ć

,

ż

e zastosowanie nowoczesnego schematu nie jest wystarcza-

j

ą

ce do realizacji dobrego wi

ę

zienia. Aby to osi

ą

gn

ąć

, potrzebne jest działa-

nie uzdrawiaj

ą

ce cały teren, który je otacza. Tak

ż

e cele minime (cubi cola),

zaproponowane przez Labrouste’a, zostaj

ą

skrytykowane, poniewa

ż

s

ą

„zbyt

ciasne”. Lecz nie mo

ż

na zapomnie

ć

ż

e jeste

ś

my w nowej fazie reformy

i techniki lat 40. XIX w. wydaj

ą

si

ę

ju

ż

nieaktualne, poł

ą

czone z epok

ą

nie-

cierpi

ą

cego zwłoki rozwoju instytucji. Ostra krytyka warunków wi

ę

zie

ń

odzie-

dziczonych po pa

ń

stwach włoskich to przesłanka do nowego programu bu-

downictwa wi

ę

ziennego. Najwa

ż

niejsze kroki s

ą

podj

ę

te poprzez opracowa-

nie programu konkursu skonstruowania nowych wi

ę

zie

ń

ś

ledczych Turynu

i Genewy

35

.

33

F. B e l l a z z i, Wi

ę

zienia i wi

ęź

niowie w Królestwie Włoch, Florencja 1866; M. B e l r a n i -

S c a l i a, Reforma penitencjarna we Włoszech, Rzym 1879. Dwa tomy tego ostatniego dzie-
ła zawieraj

ą

tabele statystyczne dotycz

ą

ce ka

ż

dego aspektu systemu penitencjarnego.

34

F. B e l l a z z i, ibidem, s. 29.

35

Program Konkursu powstania projektów wi

ę

zie

ń

do skonstruowania w Turynie i Genui, opu-

blikowany w: V. G o m o l i - M a n d r a c c i, Wi

ę

zienie i społecze

ń

stwo XVII–XIX w., Wydaw-

nictwo Centro studi piemontesi, Turyn 1974, s. 77 i nast.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

51

Miały one by

ć

przeznaczone do dozoru oskar

ż

onych poddanych ci

ą

głej

izolacji, przewidzianej przez prawo z dnia 28 czerwca 1857 r. i z dnia
28 stycznia 1864 r. Zwyci

ę

ski projekt Konkursu na wiezienie w Turynie

(1869–1870) to dzieło Giuseppe Polani, generalnego inspektora urz

ę

du ka-

tastralnego miasta, przeznaczonego, aby zosta

ć

jednym z bardziej znanych

projektantów wi

ę

zie

ń

36

. Projekt Polaniego, według systemu „prostok

ą

tnego”,

jest uformowany przez wyst

ę

p budynku przeznaczonego dla słu

ż

b admini-

stracyjnych, sczepiony z organizmem cel na planie podwójnego krzy

ż

a

z kaplic

ą

i słu

ż

bami nadzoru w jego centrum. „Forma prostok

ą

tna” – pisze

Polani w realizacji ilustruj

ą

cej projekt – „jest idealnie odpowiednia dla zdro-

wotno

ś

ci, poprzez zachowanie odległo

ś

ci mi

ę

dzy budynkami gmachu…

Trudno

ść

najwi

ę

ksza polegała na uzyskaniu, jak w formie Panopticonu, cen-

trum, do którego mo

ż

na by przył

ą

czy

ć

i od którego miałyby zale

ż

e

ć

działania

słu

ż

by i nadzoru (…). Wierzyłem,

ż

e b

ę

dzie mo

ż

na idealnie osi

ą

gn

ąć

cel,

ł

ą

cz

ą

c wszystkie ramiona budynku w dwóch obserwatoriach le

żą

cych nieda-

leko siebie (…); najwi

ę

ksz

ą

zalet

ę

reprezentuje ten system we wzgl

ę

dzie

bezpiecze

ń

stwa (…), poniewa

ż

ramiona budynku mog

ą

by

ć

separowane

z du

żą

łatwo

ś

ci

ą

, tak wi

ę

c, je

ś

li wiezienie obejmuje bunt cz

ęś

ci zatrzyma-

nych, zostaje on podzielony i tym samym łatwiejszy w tłumieniu”

37

.

Rozpatrujemy tutaj schemat innowacyjny wprowadzony ze schematu Pa-

nopticonu, charakterystycznego dzi

ę

ki post

ę

powym technikom badania cel;

wyposa

ż

ony w systemy wentylacji i ogrzewania zaczerpni

ę

te z modelu wi

ę

-

zienia londy

ń

skiego w Pentonville.

Trudno

ś

ci zaczynaj

ą

si

ę

w fazie szukania dla budynku lokalizacji w mie-

ś

cie. I nie s

ą

to trudno

ś

ci natury technicznej, poniewa

ż

budynek jest obiek-

tem absolutnie prawidłowym z mo

ż

liwo

ś

ci

ą

umieszczenia go w ka

ż

dych wa-

runkach, lecz dotycz

ą

interesów zwi

ą

zanych z polityk

ą

gruntow

ą

i Statusem

miejskim. Rada miejska, interpretuj

ą

c opini

ę

bur

ż

uazji miejskiej, wyra

ż

a nie-

zadowolenie z powodu wyboru miejsca (przyznanego przez Ministerstwo
Spraw Wewn

ę

trznych terenu byłej cytadeli osłoni

ę

tego od Placu d’Armi) –

„zwa

ż

ywszy,

ż

e (…) jest wystarczaj

ą

co przykre widzie

ć

zaj

ę

ty przez wiezie-

nie tak wa

ż

ny i pi

ę

kny obszar, najodpowiedniejszy pod przyszł

ą

rozbudow

ę

miasta (…), i to

ż

e natura i przeznaczenie projektowanego budynku i muru

otaczaj

ą

cego go nie mog

ą

sprawi

ć

nic innego, jak tylko wra

ż

enie smutku

i melancholii, tego, co teraz jest tak szcz

ęś

liwym, uroczym, cenionym

i ucz

ę

szczanym przez mieszka

ń

ców Turynu miejscem rozrywki”

38

. Aby unik-

36

Architekt ten realizuje wi

ę

zienie

ś

ledcze w Perugi (1863), w Sassami (1862, ze zmianami

In

ż

ynierii l

ą

dowej) i w Genui (1863, ze zmianami In

ż

ynierii l

ą

dowej). Por. V. G o m o l i -

M a n d r a c c i, ibidem, s. 127.

37

Relacja projektu por. V. G o m o l i - M a n d r a c c i, ibidem.

38

Posiedzenie Rady Miejskiej z dnia 27 wrze

ś

nia 1860 r.; por. V. G o m o l i - M a n d r a c c i,

ibidem, s. 118.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

52

n

ąć

trudno

ś

ci, budynek zostaje wybudowany na obszarze peryferyjnym,

blisko kolei, tworz

ą

c cz

ęść

sektoru, który obejmuje Foro Boarico i Nuovo

Macello.

Metoda zastosowana w projektowaniu wiezienia w Turynie stanie si

ę

mo-

delem wielkich realizacji wi

ę

ziennych lat 70. XIX w., zarówno je

ś

li chodzi

o wskazówki techniczne dotycz

ą

ce konstrukcji budynku, jak i wskazówki

dotycz

ą

ce zasad lokalizacji. Wyposa

ż

one w analogiczny zwi

ą

zek powstanie

nowe wi

ę

zienie

ś

ledcze w Mediolanie (1872–1879), blisko nowej rze

ź

ni

i koszar S. Vittore.

Kolonizacja przest

ę

pczo

ś

ci

Podczas gdy s

ą

budowane wielkie wi

ę

zienia miejskie, umacnia si

ę

idea,

aby zrealizowa

ć

plan penitencjarny rozszerzony na całe terytorium kraju.

Martino Betrani-Scalia, inspektor generalny Ministerstwa Spraw We-

wn

ę

trznych, proponuje zatrudnia

ć

skazanych przy pracach melioracyjnych,

a tak

ż

e przy „budowie dróg, sieci kolejowych, konstrukcji przybrze

ż

nych

fortyfikacji i dr

ąż

eniu portów”

39

. Chce on zastosowa

ć

we Włoszech system

zastosowany ju

ż

z sukcesem w USA, gdzie „w Alabamie i Teksasie skazani

pracuj

ą

przy budowie dróg kolejowych, w Missisipi przy uprawie bawełny,

w Tennessee i w Nowym Yorku w kopalniach oraz w wielu innych stanach
przy uprawie ogrodów i plantacji”

40

.

System ten, według Beltraniego-Scalii, miał by

ć

bez w

ą

tpienia korzystny

dla Włoch, które w odró

ż

nieniu od Francji i Anglii, nie posiadały kolonii, do

których mogłyby wysła

ć

skazanych. Kolonie miałyby si

ę

pokrywa

ć

ze słabo

rozwini

ę

tymi obszarami kraju: problem penitencjarny zostałby rozwi

ą

zany

przez plan kolonizacji kraju, który pozwoliłby odzyska

ć

zasoby ludzkie i ma-

terialne zaniedbane przez polityk

ę

rozwoju.

Tak geografia zacofania gospodarczego koresponduje z populacj

ą

, która

musi si

ę

poprawi

ć

: natura bezproduktywna koresponduje z jednostk

ą

, która

musi nauczy

ć

si

ę

wytwarza

ć

, aby zosta

ć

uwolniona, w sposób przykładowy

energia odj

ę

ta przest

ę

pcy na rzecz natury, aby uczyni

ć

j

ą

u

ż

yteczn

ą

. Ta

praca musi uczyni

ć

lepszymi ludzi, poprawi

ć

urodzajno

ść

ziem; wyproduko-

wa

ć

ś

rodki materialne; stworzy

ć

maj

ą

tki,

ź

ródła dochodów, swobodn

ą

wy-

mian

ę

towarow

ą

, otworzy

ć

nowe drogi komunikacji. Dla jednostek niebez-

piecznych, paso

ż

ytniczych i leniwych praca nad transformacj

ą

ziem dzikich

i jałowych to jedyna mo

ż

liwo

ść

rehabilitacji. Ich integracja terytorialna tworzy

pierwsz

ą

faz

ę

powolnej integracji socjalnej.

39

M. B e l t r a n i - S c a l i a, Reforma penitencjarna…, s. 312 i nast.

40

Ibidem, s. 315.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

53

Te mechanizmy definiuj

ą

to, co mo

ż

na nazwa

ć

karn

ą

maszyn

ą

terytorial-

n

ą

, opracowan

ą

jak prawdziwy aparat wojskowy. Rzeczywi

ś

cie, od strategii

bezpiecze

ń

stwa przechodzimy do prawdziwego projektu podboju, do planu

wojny na wst

ę

pnie podzielonym i ograniczonym obszarze, na którym zostaj

ą

wytyczone precyzyjne cele: na nim zostaj

ą

rozpostarte siły, odbywaj

ą

si

ę

ruchy i manewry taktyczne

41

. Plan tego typu mo

ż

e zagwarantowa

ć

równo-

cze

ś

nie osi

ą

gni

ę

cie szczegółowych celów:

−

rozlokowanie w terenie systemu karnego, a tym samym du

ż

ej liczby nie-

bezpiecznych jednostek, oddalaj

ą

c go jednocze

ś

nie od miasta i tym sa-

mym izoluj

ą

c na peryferyjnym polu działania;

−

otrzymanie, za pomoc

ą

działa

ń

socjalnych, przemiany dyscyplinarnej

skazanych poprzez ci

ęż

kie roboty i prace produkcyjne;

−

dysponowanie sił

ą

robocz

ą

, któr

ą

mo

ż

na umie

ś

ci

ć

na ró

ż

nym terenie.

Na mapie zakładów karnych, opublikowanej przez Beltraniego-Scali

ę

,

wi

ę

zienia ju

ż

istniej

ą

ce i te, które maj

ą

powsta

ć

, s

ą

umieszczone w relacji

z tras

ą

kolei, obszarami przemysłowymi i głównymi miastami prowincji. To

prawdziwy plan matematyczny, aby uczyni

ć

szybszym rozmieszczenie ska-

zanych i rozprowadzi

ć

prac

ę

na całe terytorium kraju, stabilizuj

ą

c najbardziej

ekonomiczn

ą

przestrze

ń

.

Przygotowywane jest tak

ż

e nowe wyposa

ż

enie odpowiednie dla tego

programu. Filippo Bucci, in

ż

ynier – szef In

ż

ynierii l

ą

dowej i wodnej „w misji

przy Ministerstwie Spraw Wewn

ę

trznych”, formułuje sugestywn

ą

propozycj

ę

techniczn

ą

przeprowadzenia prac w miejscach odległych od wi

ę

zie

ń

. Suge-

ruje on zastosowanie składanych baraków do szybkiego ich transportu,
w momencie uko

ń

czenia prac, w inne miejsca, gdzie potrzebna jest praca

skazanych

42

. Rozwa

ż

amy tu budynki ruchome, które pozwalaj

ą

przemieni

ć

prac

ę

wi

ę

zienn

ą

w prac

ę

w

ę

drown

ą

z mo

ż

liwo

ś

ci

ą

natychmiastowej inter-

wencji. Baraki, skonstruowane z materiałów, które gwarantuj

ą

optymalne

warunki mieszkalne w miejscach o ro

ż

nym klimacie, zaopatrzone w sanitaria

i system wentylacji, mog

ą

by

ć

ł

ą

czone według ró

ż

nych systemów kompozy-

cyjnych. Baraki łatwo zmieniaj

ą

ce swoje funkcje, oferuj

ą

ró

ż

ne mo

ż

liwo

ś

ci

ich wykorzystania: „przy budowie dróg kolejowych (…) mog

ą

by

ć

u

ż

yte jako

składy towarowe, magazyny materiałów trakcyjnych i naprawczych; w fortyfi-
kacjach u

ż

yte jako koszary, stra

ż

nice i prochownie; w wiejskich posiadło-

41

O idei planu i innych metaforach terytorialnych por. A. F o n t a n a, Od przedmiotu policja do

planu wojny, Albo albo, nr 167–168, wrzesie

ń

–grudzie

ń

1978 r., s. 31–45; M. F o u c a u l t,

Mikrofizyka władzy, Wydawnictwo Einaudi, Turyn 1977, s. 147–161; o relacjach pomi

ę

dzy

maszyn

ą

terytorialn

ą

a maszyn

ą

socjaln

ą

por. G. D e l e u z e, F. G u a t t a r i, Anty-Edyp, Wy-

dawnictwo Einaudi, Turyn 1975, s. 155 i nast.

42

F. B u c c i, P. M a r s (in

ż

ynier, projektant baraków ruchomych), O konstrukcji baraków

i hangarów dla skazanych na prac

ę

w otwartym terenie, Przegl

ą

d dyscyplin wi

ę

ziennych

(Biuletyn urz

ę

dowy Generalnej dyrekcji wi

ę

zie

ń

przy Ministerstwie Spraw Wewn

ę

trznych),

t. XI, zeszyt 8, 1881.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

54

ś

ciach jako zagrody wiejskie, stajnie, obory, stodoły i szopy dla maszyn rol-

niczych”

43

.

Okazja, aby wypróbowa

ć

wyposa

ż

enie, nadarzy si

ę

w nast

ę

pstwie za-

twierdzenia ustawy o melioracji terenu Agro Romano (21 maja 1878 r.); pro-
jekt, który przewiduje,

ż

e cz

ęść

prac zostanie wykonana przez kolonie karne.

Pierwsza kolonia, przykładowa, zostanie skonstruowana na latyfundium Tre
Fontane, niedaleko Rzymu. Na bazie porozumienia zawartego przez Dyrek-
cj

ę

generaln

ą

wi

ę

zie

ń

i Stowarzyszenie rolne ojców trapistów – wła

ś

cicieli

gruntów, skazani zostaj

ą

zatrudnieni przy pracach ornych i melioracji terenu,

konstrukcji budynków wiejskich, budowie dróg i sieci irygacji. Po dziewi

ę

ciu

latach prace s

ą

uko

ń

czone, konstrukcje pozostan

ą

własno

ś

ci

ą

Towarzystwa

rolnego, a skazani zostan

ą

zast

ą

pieni przez koloni

ę

rolników.

Sukces operacji Tre Fontane skłania administracje wi

ę

ziennictwa do za-

proponowania likwidacji mało korzystnych prac wi

ęź

niów, aby „skierowa

ć

do

Agro Romano cał

ą

,

ż

yw

ą

sił

ę

skazanych (…), stworzy

ć

wokół Rzymu 30 lub

40 kolonii karnych (…), które wychodz

ą

c z centrum do peryferii, miały by

ć

przeznaczone do prac melioracyjnych tego obszaru”

44

. W momencie uko

ń

-

czenia fazy rozmieszczenia na terenie siedlisk zbudowanych przez skaza-
nych, nast

ę

puje praca rolna wykonywana przez sezonowych robotników

rolnych pochodz

ą

cych ze słabo rozwini

ę

tych terenów Umbrii, Abruzzo i pół-

nocnego Lazio. Praca skazanych zaj

ę

łaby si

ę

faz

ą

przygotowawcz

ą

operacji

uporz

ą

dkowania terenu i przywrócenia równowagi zatrudnienia, faz

ą

mo

ż

li-

w

ą

do realizacji bez interwencji klasy robotniczej, wystarczaj

ą

co niebez-

piecznej, jak utrzymuje wyra

ź

nie Beltrani-Scalia, „pomy

ś

lmy tylko (…)

o szkodach, które byłyby spowodowane wezwaniem do Rzymu ogromnej
liczby robotników, których nie mo

ż

na by było si

ę

pozby

ć

łatwo, gdy zmniej-

szy si

ę

zapotrzebowanie na ich prac

ę

”.

Powrót przymusowych prac, tej archaicznej formy kary, koresponduje za

zmniejszeniem si

ę

działalno

ś

ci produkcyjnej w wi

ę

zieniach centralnych;

dzieje si

ę

tak za przyczyn

ą

wielu racji: po

ś

ród nich – niebezpiecze

ń

stwo

konkurencji dla wolnego przemysłu i protesty klasy robotniczej przeciwko
formacji specjalistycznej i zbyt dyspozycyjnej siły pracy. Praca przymusowa
rzeczywi

ś

cie nie przynosi niebezpiecze

ń

stw, je

ś

li nie produkuje przedmiotów

komercyjnych, lecz jest wykorzystana do realizacji obiektów u

ż

yteczno

ś

ci

publicznej. Przywrócenie tej formy kary – nie tylko we Włoszech, lecz tak

ż

e

we Francji i Anglii – ziszcza si

ę

wła

ś

nie w momencie, w którym wi

ę

zienie

odsłania niemo

ż

no

ść

bycia aparatem pozytywnej przemiany jednostek. Lecz

upadek wi

ę

zienia nie byłby tak niewinny, jak głosił w swojej hipotezie Michel

Foucault: jego „rzekoma pora

ż

ka” miałaby by

ć

cz

ęś

ci

ą

jego funkcjonowania,

43

Ibidem, s. 6.

44

M. B e l t r a n i - S c a l i a, Reforma penitencjarna…, s. 318.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

55

tak wi

ę

c „kara nie powstrzymywałaby czysto i prosto bezprawia; rozró

ż

niała-

by je jedynie i zabezpieczała jego generaln

ą

ekonomi

ę

”

45

. Tak ci

ą

głe poszu-

kiwanie przestrzeni, aby odnale

źć

rozwi

ą

zanie formy wi

ę

zienia, ukazywałoby

pora

ż

k

ę

, lecz tak

ż

e sił

ę

technologii karnej, która rozwijałaby si

ę

poprzez

zró

ż

nicowane techniki; tworzyłaby cz

ęść

„generalnej ekonomii” przestrzeni

karnych. To hipoteza do przyj

ę

cia. Jest w ka

ż

dym razie oczywiste,

ż

e sys-

tem penitencjarny tworzy własn

ą

sie

ć

miejsc, umieszczaj

ą

c j

ą

w precyzyjnej

geografii kontroli i rz

ą

dów kraju. Segregacja na wi

ę

zienia centralne i kolonie

karne nie jest niczym innym jak jednym z wielu podziałów przewidzianych
w programach ustawodawczych. Sie

ć

penitencjarna jest uformowana przez

miejsca centralne i miejsca peryferyjne, które w ka

ż

dym przypadku pozosta-

j

ą

dobrze odizolowane od społecze

ń

stwa, jako obszary bezpiecze

ń

stwa.

Tym niemniej pozostanie pewna dwuznaczno

ść

w administrowaniu i funk-

cjonowaniu tych miejsc. Je

ś

li program kolonii karnych prezentuje si

ę

jako

próba rozwi

ą

zania „pod wzgl

ę

dem ekonomicznym” problemu penitencjarne-

go poprzez decentralizacj

ę

– tendencja jeszcze bardziej ewidentna w post

ę

-

powym procesie utworzenia zakładów karnych na wyspach – w rzeczywisto-

ś

ci ukrywa on prób

ę

rozproszenia wi

ę

zie

ń

po terytorium z dala od społe-

cze

ń

stwa, gdzie zostało popełnione przest

ę

pstwo, odepchni

ę

cia ich w kie-

runku nieistniej

ą

cej – fikcyjnej peryferii. Upadła nadzieja wyzwolenia; wi

ę

zie-

nie zajmuje pozycj

ę

na terenie barbarzy

ń

skim, na granicy prawa.

Wi

ę

zienia a infrastruktura społeczna

„Cela była długa i w

ą

ska, podobna do mrocznego korytarza (…), w szczycie

muru, naprzeciwko drzwi, znajdowało si

ę

otwarte okno wielko

ś

ci jednej cegły

pozwalaj

ą

ce wpada

ć

w t

ą

ciemno

ść

cienkiemu promykowi

ś

wiatła, którego

trajektoria ukazywała mi wpływ godzin (…). Szybko odkryłem nud

ę

siedzenia

na łó

ż

ku i regularnymi krokami zacz

ą

łem chodzi

ć

tam i z powrotem. O tym,

ż

e w tym pomieszczeniu zostały ju

ż

w ten sam sposób przemierzone wielkie

odległo

ś

ci,

ś

wiadczył

ś

lad w glinianej podłodze, który w punktach skr

ę

tu

ko

ń

czył si

ę

dwoma okr

ą

głymi wkl

ę

sło

ś

ciami”.

(Ernst J

ő

nger, „Afrikanische Spiele”, 1936)

Około połowy XIX w., we Francji, słowa Balzaca brzmi

ą

jak fatalna prze-

powiednia, która ma si

ę

nieuchronnie urzeczywistni

ć

. Napisał on: „Za dwa-

dzie

ś

cia lat Pary

ż

zostanie opanowany przez 40-milionow

ą

armi

ę

byłych

wi

ęź

niów skazanych na ci

ęż

kie roboty. Poniewa

ż

Departament Sekwany ze

swoim półtora milionem mieszka

ń

ców jest tylko miejscem Francji, w którym

45

M. F o u c a u l t, Nadzorowa

ć

i kara

ć

. Pocz

ą

tki wi

ę

zienia, Wydawnictwo Einaudi, Turyn 1976,

s. 300.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

56

ci nikczemnicy mog

ą

si

ę

ukry

ć

, Pary

ż

jest dla nich tym, czym dziewiczy las

dla dzikich zwierz

ą

t”

46

.

Znajdujemy si

ę

w sercu sceny kryminalnej: metropolia która mo

ż

e by

ć

zaatakowana przez te siły, których samo wi

ę

zienie nie potrafiło zmieni

ć

. Jest

ju

ż

teraz wiadomym,

ż

e galery nie s

ą

w stanie dokona

ć

poprawy moralnej

wi

ęź

niów. W tym miejscu zbyt otwartym i mieszanym, skazany na ci

ęż

kie

roboty mógł

ć

wiczy

ć

cał

ą

swoj

ą

sił

ę

i wytrzymało

ść

, wykonuj

ą

c ci

ęż

kie i nie-

bezpieczne prace

47

. Teraz te „dzikie zwierz

ę

ta” gro

żą

doł

ą

czeniem do prze-

st

ę

pców dr

ę

cz

ą

cych nieustannie miasto. Jules Janin, pisarz i kronikarz „Jo-

urnal des Dèbats”, opisuje degradacj

ę

miasta spowodowan

ą

przez prze-

st

ę

pczo

ść

w terminach prawdziwej patologii:

„S

ą

w Pary

ż

u (…) straszne zaułki, labirynty, ruiny, podwórka zamieszkałe

wył

ą

cznie przez złodziei miasta (…). Pary

ż

noc

ą

, gdy podziemna czereda

zaczyna działa

ć

, jest przera

ż

aj

ą

cy (…). W okropnych zakamarkach na tyłach

gmachów i muzeów (…) mrowi si

ę

nieuczciwa społeczno

ść

nieporównywal-

na z niczym,

ż

yje ona w zaawansowanej n

ę

dzy i nie mówi o niczym, jak tylko

o kradzie

ż

ach i morderstwach, w j

ę

zyku stworzonym przez galery. Godny

pogardy cyga

ń

ski

ś

wiat,

ś

wiat potworny, ropiej

ą

ca brodawka na obliczu wiel-

kiego miasta”

48

.

Bez w

ą

tpienia opis Janina jest spojrzeniem subiektywnym, lecz problem

przest

ę

pczo

ś

ci istnieje i jest bardzo realny. Metropolia, w ka

ż

dym razie, musi

by

ć

uwolniona od tych „dzikich populacji” – jak je nazywał Eugène Sue, wy-

ra

ż

aj

ą

c w perfekcyjnym j

ę

zyku kolonialnym – które trzymaj

ą

ja w stanie ob-

l

ęż

enia ze swoimi agresywnymi działaniami i ciemnymi spiskami

49

.

Prawdziwa rasowa obsesja ogarnia teoretyków wi

ę

ziennictwa w połowie

wieku. W ich tekstach zbrodnia jest analizowana poprzez etnologiczne i an-
tropologiczne paradygmaty

50

. Zbrodnia zostaje zidentyfikowana z tym, co

w społecze

ń

stwie najbardziej agresywne, nieracjonalne i dzikie. Nie jest

jednak profesjonalny przest

ę

pca tym, co budzi l

ę

k, lecz człowiek z margine-

su, ubogi, bezrobotny i generalnie ci wszyscy, którzy tworz

ą

wci

ąż

rosn

ą

c

ą

mas

ę

n

ę

dzarzy, dla której kradzie

ż

i zbrodnia s

ą

ś

rodkami w

ś

lepej walce

46

H. d e B a l z a k, Blaski i utrapienia dworu, Wydawnictwo Einaudi, Turyn 1972.

47

A. Z y s b e r g, Polityki Galer (1820–1850), (w:) Niemo

ż

liwe wi

ę

zienie, pod red. M. P e r r o t,

Wydawnictwo Rizzoli, Mediolan 1981, s. 125 i nast.; w tym samym tomie zobacz tak

ż

e

J. V a l e t t e, Galery Rochefort (1815–1852), s. 157 i nast.

48

J. J a n i n, Uh hiver á Paris, 1845, (w:) L. C h e v a l i e r, Klasy robotnicze, klasy niebezpiecz-

ne. Pary

ż

podczas Rewolucji przemysłowej, Wydawnictwo Laterza, Bari 1976, s. 80–81.

49

Powołujemy si

ę

na powie

ść

E. S u e, Tajemnice Pary

ż

a. Odno

ś

nie literatury tego typu, por.

jeszcze L. C h e v a l i e r, ibidem, s. 519 i nast.

50

Analiz

ę

etnologiczn

ą

klas przest

ę

pczych próbuje przeprowadzi

ć

we Francji L. A. M a r q u -

e t - V a s s e l o t, (w:) Ethhographie des prisons, 1841. Por. tak

ż

e M. F o u c a u l t, Nadzoro-

wa

ć

…, s. 277 i nast.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

57

o przetrwanie, walce niegodziwej i nie do przewidzenia, która mo

ż

e po-

pchn

ąć

a

ż

do przewrotu i rewolty.

Dlatego uwaga reformatorów – takich jak: Charles Lucas, Ducpetiaux,

Cerfber i innych protagonistów dyskusji nad systemem penitencjarnym –
przesunie si

ę

ze studiowania nowych systemów wi

ę

ziennictwa na analiz

ę

problemów dotycz

ą

cych w sposób bardziej generalny bezpiecze

ń

stwa

51

.

Jakie rozwi

ą

zania s

ą

proponowane? Z jednej strony, zarz

ą

dza si

ę

deporta-

cj

ę

skazanych na ci

ęż

kie roboty do kolonii pozamorskich – tak wiec t

ą

mas

ę

ludzk

ą

zagra

ż

aj

ą

c

ą

metropolii przenosi si

ę

do puszczy realnej, tropikalnej

52

.

Z drugiej strony zostan

ą

zaproponowane projekty interwencji w społecze

ń

-

stwie: stworzenie organizacji do spraw wł

ą

czenia do społecze

ń

stwa byłych

wi

ęź

niów, otwarcie zakładów poprawczych dla prostytutek; domów pracy dla

młodocianych przest

ę

pców oraz generalnie – opracowanie programów po-

prawy warunków

ż

ycia (szkoły, przedszkola, sieroci

ń

ce, przytułki, mieszka-

nia dla robotników). Rozwa

ż

amy tu dwie ró

ż

ne linie interwencji, lecz we-

wn

ą

trz tej samej strategii: pierwsza umieszczona w ambitnym programie

kolonialnym, druga, długoterminowa, uformowana na bazie precyzyjnego
programu kolonizacji pa

ń

stwowej skierowanej na wychowanie od nowa klas

robotniczych i niebezpiecznych.

Deportacja b

ę

dzie alternatywnie zniesiona lub przywrócona w sytuacjach

niezwykłej wagi i powa

ż

nego niebezpiecze

ń

stwa pa

ń

stwa. W dniu 8 grudnia

1851 r., zaraz po zamachu stanu, który miał miejsce 2 grudnia, dekret ska-
zuje na deportacj

ę

do Caienna lub Algierii konspiratorów i członków tajnych

stowarzysze

ń

. Dekret z dnia 27 marca 1832 r., a nast

ę

pnie ustawa z dnia

30 maja 1854 r., ustalaj

ą

,

ż

e skazani na ci

ęż

kie prace przymusowe zostan

ą

wysłani do Gujany, aby tam zosta

ć

zatrudnieni przy pracach kolonizowania

kraju. To zarz

ą

dzenie da pocz

ą

tek zniszczenia galer metropolii, uwa

ż

anych

za ekstremalnie gro

ź

ne z punktu widzenia bezpiecze

ń

stwa i całkowicie bez-

u

ż

yteczne ekonomicznie. Inicjatywa napotyka całkowite poparcie marynarki,

która w nast

ę

pstwie zmniejszonego zapotrzebowania na wi

ę

zienn

ą

sił

ę

ro-

bocz

ą

prosiła wiele razy o zamkni

ę

cie galer

53

. Pó

ź

niej, wraz z reorganizacj

ą

wi

ę

zie

ń

morskich – w nast

ę

pstwie dekretu z dnia 7 kwietnia 1873 r. – zosta-

51

C. L u c a s, Observations sur L’établissement permenent en Angleterre de la déportation, et

sur l’utilite de son établissement transitoire en France, Pary

ż

1855; J. H. D é t r i m o n t A l -

p h o n s e C e r f b e r r d e M é d e l s h e i m, Projekt de colonization d’une partie de l’Algérie
par les condamnés liberés, les pauvres et les orphelins, Pary

ż

1846. O zakładach karnych

Gujany najlepsze ostatnie badania to: M. D e v é z e, Cayenne, déportés et bagnards, Pary

ż

1965. Na temat zwi

ą

zany z opiek

ą

społeczn

ą

: A. B o n n e v i l l e, Des institutions compl-

émentaires du system pénitencier, 1874; E. D u c p e t i a u x, Colonies agricoles, écoles rura-
les et écoles de réforme pour les indigents, les mendiants et les vagabonds, Bruksela 1851.

52

D ’ H a u s s o n v i l l e, Les établissements pénitentiaires en France et aux colonie, Pary

ż

1875, s. 525–530.

53

A. Z y s b e r g, Polityki Galer…, s. 126.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

58

n

ą

zamkni

ę

te tak

ż

e wi

ę

zienia pływaj

ą

ce, z przyczyn zbyt du

ż

ego ci

ęż

aru

wydatków

54

. We Francji deportacja zostanie zniesiona definitywnie w 1938 r.

To koniec podró

ż

y, która z portów – Brest, Rochefort, Tulon – prowadziła

skazanych w kierunku nieznanego do

ś

wiadczenia, lecz w którym w gruncie

rzeczy była nadzieja.

Wraz ze zniesieniem deportacji – co pami

ę

ta Jean Genet podczas swo-

jego bolesnego okresu odbywania kary pozbawienia wolno

ś

ci – jest oma-

wiana tak

ż

e desperacyjna emocja: zaokr

ę

towania si

ę

, aby popłyn

ąć

ś

wia-

domie i bohatersko, mo

ż

e nawet na spotkanie

ś

mierci, „wchodzenia nasz

ą

ż

yw

ą

ś

wiadomo

ś

ci

ą

w mityczne rejony podziemne” do

ś

wiadczenia. W gale-

rach wszystko działo si

ę

w

ś

wietle sło

ń

ca, „

ś

wiatło, które skłania do tego,

aby okre

ś

li

ć

je jako znak jasno

ś

ci” – podkre

ś

la J. Genet

55

. Było to dokładne

przeciwie

ń

stwo wi

ę

zie

ń

centralnych z ich ponur

ą

atmosfer

ą

, dusz

ą

c

ą

archi-

tektur

ą

ograniczonych pomieszcze

ń

mierzonych geometrycznie: urz

ą

dzenia,

które zgniataj

ą

ciała swoj

ą

nieelastyczn

ą

struktur

ą

, instrumenty napawaj

ą

cej

strachem, która n

ę

ka dusz

ę

, łudz

ą

c si

ę

,

ż

e naprostuje tym człowieka. „At-

mosfera w nich jest tak ci

ęż

ka” – ko

ń

czy J. Genet – „

ż

e zmusza do chodze-

nia na czworakach. Do pełzania”. Dekret, który znosi deportacj

ę

, przywraca

tym samym cał

ą

władz

ę

karania wi

ę

zieniom centralnym, ich zimnym urz

ą

-

dzeniom kontroli, ich miernej scenie, na której dopełnia si

ę

zabójcze, przy-

musowe istnienie.

Technologie izolacji wi

ę

ziennej

„Nie zna swojego wyroku skazuj

ą

cego?… Byłoby bezu

ż

ytecznym oznajmia

ć

mu go, i tak pozna go na własnym ciele”.
(Franz Kafka, „In der Strafkolonie”, 1914)

Udoskonalenie ogniwa cel nie jest przedsi

ę

wzi

ę

ciem szybkim, ani te

ż

prostym w wykonaniu, przede wszystkim przez wysokie koszty, które niesie
z sob

ą

. Trzeba czeka

ć

na okólnik Ministerstwa Spraw Wewn

ę

trznych Ga-

sparina, z dnia 2 pa

ź

dziernika 1836 r.

56

, który naka

ż

e wypróbowanie syste-

54

D ’ H a u s s o n v i l l e, Les établissements…, s. 609 i nast.; od 1867 r. skazani na prace

przymusowe europejczycy zostaj

ą

deportowani do Nowej Kaledonii, podczas gdy Afryka

ń

-

czycy czy arabowie zostaj

ą

przeniesieni do Algierii i Gujany. Jest to zarz

ą

dzenie natury sani-

tarnej. Istnieje obawa,

ż

e klimat Gujany mo

ż

e szkodzi

ć

zdrowiu europejczyków, podczas gdy

Nowa Kaledonia wydaje si

ę

dla nich bardziej odpowiednia ni

ż

dla Afryka

ń

czyków, bior

ą

c pod

uwag

ę

szeroko

ś

ci geograficzne, które trzeba przekroczy

ć

, aby do niej dotrze

ć

.

55

J. G e n e t, Pami

ę

tnik złodzieja (1949), tłum. włoskie G. Caproni, Wydawnictwo Mondadori,

Mediolan 1978, s. 4–5.

56

Zarz

ą

dzenie jest potwierdzone w Programie Ministerialnym Duchâtela z dnia 9 sierpnia 1841 r.

O przej

ś

ciu od koncepcji filantropistycznej wi

ę

zienia do

ś

cisłej wiedzy penitencjarnej we

Francji; por. C. D u p r a t, Kara

ć

i wyzdrowie

ć

, 1819: wi

ę

zienie filantropów, (w:) Niemo

ż

liwe

wi

ę

zienie, pod red. M. P e r r o t, s. 55–91.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

59

mu celkowego we wszystkich planach wi

ę

zie

ń

. Zaczyna si

ę

wymaga

ć

tak

ż

e

zastosowania zasady Panopticonu w nowych konstrukcjach, a tak

ż

e w sta-

rych budynkach – tam, gdzie jest mo

ż

liwe jej zastosowanie przy pomocy

odpowiednich modyfikacji.

W

ś

ród wi

ę

zie

ń

wybudowanych w latach 1815–1845 znajdujemy tylko

dwie realizacje przykładowe w płaszczy

ź

nie poszukiwa

ń

architektonicznych

i zastosowania systemu celkowego

57

: wi

ę

zienie dla młodocianych przest

ę

p-

ców – Petite Roquette

58

w Pary

ż

u (1826–1836), zaprojektowane przez Hi-

polyte Lebas, i wi

ę

zienie centralne Beaulieu w Caen (1828–1844), dzieło

Harou-Romain, ojca i syna

59

. Architektura Roquette wydaje si

ę

by

ć

otrzyma-

n

ą

poprzez modyfikacj

ę

promienistego schematu Panopticonu tradycjonaln

ą

geometri

ą

fortecy. Konstrukcja jest uformowana przez sze

ść

ramion gwiazdy

zamkni

ę

tych przez wysoki budynek sze

ś

ciok

ą

tny, na rogach którego wzno-

sz

ą

si

ę

masywne wie

ż

e cylindryczne. W centrum konstrukcji znajduje si

ę

okr

ą

gła kaplica odizolowana od dziedzi

ń

ców fos

ą

i poł

ą

czona z ramionami

tylko mostkami. Centralny plan budynku nie podporz

ą

dkowuje si

ę

rygory-

stycznemu zało

ż

eniu Panopticonu – nie ma tutaj

ż

adnego systemu kontroli

wzrokowej – lecz d

ąż

y do stworzenia jednorodnych przebiegów i organizacji

m

ą

drej dystrybucji zada

ń

. Lecz Roquette ze swoj

ą

niejasn

ą

struktur

ą

, po

cz

ęś

ci „wymown

ą

”, po cz

ęś

ci „funkcjonaln

ą

”, mo

ż

e by

ć

uwa

ż

ane za jeszcze

jedn

ą

przestrze

ń

kryzysu pomi

ę

dzy dwoma odmiennymi koncepcjami wi

ę

-

zienia.

Jest niewytłumaczalna niepewno

ść

w architekturze Roquette. Racjonal-

no

ść

nowej maszyny wi

ę

ziennej zostaje zakryta poprzez pancerz z bonio-

wanego kamienia. Jej rygorystyczna geometria wewn

ę

trzna jest zamasko-

wana cz

ęś

ci

ą

zewn

ę

trzn

ą

imituj

ą

c

ą

Zamek Sforzów w Mediolanie

60

i w jaki

ś

sposób przypomina zapomniane formy Bastylii. I tak jakby nowe

ś

niło

o starym, jakby nowoczesna technologia karna, obawiaj

ą

c si

ę

nieefektywno-

ś

ci swoich urz

ą

dze

ń

, powoływała si

ę

na antyczne wie

ż

e.

W wi

ę

zieniu centralnym w Caen, zmodyfikowanym po roku 1844, zasada

Panopticonu jest natomiast zastosowana w rozwi

ą

zaniu prawie paradoksal-

nym. Rozmieszczenie wewn

ę

trzne dwóch ramion współosiowych to rezultat

mocnej deformacji formy okr

ą

głej. Przestrze

ń

wewn

ą

trz dwóch ramion,

w centrum której znajduje si

ę

wie

ż

a nadzoru, jest otrzymana geometrycznie

57

O architekturze wi

ę

zienniczej pierwszej połowy XIX w. we Francji, por. G. F o u c a r t, Archi-

tecture carcérale et architectes fonetionnalistes en France Au XIX

e

siécle, Revue de l’Art

1976, nr 32.

58

Oprócz tekstu G. F o u c a r t a por. tak

ż

e P. S a d d y, La prison de la Petite Roquette, Archi-

tecture Mouvement Continuité 1974, nr 33, s. 86 i nast.

59

Po

ś

mierci ojca, Nicolas Philippe obejmuje jego funkcj

ę

architekta departamentu Calvados.

Ojciec, przyjaciel Perciera, otrzymał drugie grand prix d’architecture w 1788 r. Por. A. L a n -
c e, Dictionnaire des architectes français, Pary

ż

1872, t. I, s. 351.

60

Por. B. F o u c a r t, Architecture…, s. 48.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

60

poprzez

ś

ci

ś

ni

ę

cie figury eliptycznej. W ten sposób przez małe okienka

umieszczone w drzwiach cel jest mo

ż

liwe ogl

ą

danie wie

ż

y centralnej z ołta-

rzem. Schemat teatru zostaje zaaplikowany w budynku w sposób niezwykły.
Nicolas Harou-Romain wyraził całkowit

ą

wiar

ę

w czyst

ą

form

ę

Panopticonu

w znanym projekcie wi

ę

zienia okr

ą

głego (1840)

61

i w serii projektów kon-

strukcji wi

ę

zie

ń

ś

ledczych opublikowanych przez Ministerstwo Spraw We-

wn

ę

trznych w „Instruction et Programme”, adresowanych do Prefektów

9 sierpnia 1841 r.

62

. Ten zbiór przygotowany przez N. Harou-Romain razem

z Abelem Blouet i Hektorem Horeau zawiera chyba najlepsze projekty na
planie centralnym opracowane we Francji a

ż

do tego momentu. Tutaj, Ha-

rou-Romain proponuje ró

ż

ne wariacje na czystym modelu Panopticonu: od

schematów okr

ą

głych i półokr

ą

głych a

ż

do rozwi

ą

za

ń

naro

ż

nych. A. Blouet

natomiast przeplata rozwi

ą

zania ramienne ze schematami perfekcyjnie

okr

ą

głymi. Lecz zwi

ę

złe poszukiwania w „Instruction” nie przynios

ą

konkret-

nych realizacji, za wyj

ą

tkiem wi

ę

zienia Autun (1854–1856) – małego pante-

onu celkowego zaprojektowanego przez architekta Berthiera

63

.

Pod koniec lat 30 XIX w. nowe systemy zatrzymania oddziaływaj

ą

w spo-

sób decyduj

ą

cy na organizacj

ę

programów

64

. Dyskusja roznieca si

ę

nad

wyborem pomi

ę

dzy dwoma fundamentalnymi, penitencjarnymi systemami

ameryka

ń

skimi: Auburn – bazuj

ą

cym na nocnej izolacji w celach i wspólnej

pracy podczas dnia oraz Filadelfia – kontynuuj

ą

cym izolacj

ę

w celi tak

ż

e

podczas pracy. Lecz model Filadelfii ze swoj

ą

radykaln

ą

technologi

ą

od-

osobnienia zyskuje najwi

ę

ksz

ą

aprobat

ę

.

W wi

ę

zieniu Cherry Hill, w Filadelfii (1821–1829), dyscyplina zostaje uzy-

skana poprzez szczególne traktowanie psychologiczne i fizyczne wi

ę

zienia.

Zaledwie zamkni

ę

ty w celi zostaje pozostawiony sam sobie przez kilka dni:

zostaje, aby zagł

ę

bi

ć

si

ę

w absolutnej samotno

ś

ci, a

ż

do momentu, kiedy nie

poprosi o prac

ę

lub ksi

ąż

ki. Tak wi

ę

c dyrektor w zale

ż

no

ś

ci od charakteru,

stopnia uległo

ś

ci i natury dokonanego przest

ę

pstwa, decyduje o typie pracy

czy lektury, która zostanie mu powierzona. Praca i ksi

ąż

ki zostaj

ą

przyznane

61

N. P. H a r o u - R o m a i n, Projekt de pénitencier, Caen, 1840; t e g o

ż

, Prison cellulaire,

entourée de promenoirs et de terrains cultives, Pary

ż

1844; t e g o

ż

, Projekt de prison de

plan circulaire de 480 cellules, Pary

ż

1844.

62

Minister de l’Interieur, Instruction et Programme pour la construction des maisons d’arret et

de justice par Blouet, Harou-Romain et Moreau, Pary

ż

1841. Tom z wprowadzeniem

zawieraj

ą

cym Program Ministra Duchâtela.

63

Por. B. F o u c a r t, Une prison cellulaire de circulaire Au XIX

e

ciecle: la prison d’Autun, In-

formation d’histoire de l’art, nr 1, stycze

ń

–luty 1971 r., s. 11–24.

64

Dla poszerzenia obrazu generalnego debaty nad systemami penitencjarnymi we Francji

odsyłam do ksi

ąż

ki M. F o u c a l t a, Nadzorowa

ć

…, s. 250 i nast., lecz tak

ż

e do doskonałych

bada

ń

M. P e r r o ta, Délinquance et system pénitentiaire en France Au XIX

e

Siecle, Annales

E.S.C., stycze

ń

–luty 1975 r., s. 67–91.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

61

jako łaska i w przypadku złamania dyscypliny zostaj

ą

natychmiast odebrane.

Ich utrata tworzy pierwszy stopie

ń

kary

65

.

Wy

ż

sze kary to zaciemnienie cel, zredukowanie jedzenia do chleba i wo-

dy, gorset bezpiecze

ń

stwa dla buntowników. Nie ma tutaj gro

ź

nych wie

ż

nadzoru, tak jak w Panopticonie, lecz tylko solidne mury celi, z której skaza-
ny nie ma mo

ż

liwo

ś

ci wydostania si

ę

. Wi

ę

zienie jest uformowane przez ra-

miona rozmieszczone promieni

ś

cie, ka

ż

de z nich składa si

ę

z serii cel po

bokach długiego korytarza centralnego. Cele s

ą

wyposa

ż

one w małe dzie-

dzi

ń

ce z otwartym dachem, gdzie skazani mog

ą

pracowa

ć

w samotno

ś

ci

66

.

Jak mo

ż

e zanotowa

ć

Alexis de Tocqueville podczas swojej wizyty w wi

ę

-

zieniu w Filadelfii (1831), warunki wi

ęź

nia s

ą

całkowicie odmienne od wa-

runków w starych wi

ę

zieniach. Zatrzymany cieszy si

ę

zdrowym pomieszcze-

niem, jest odpowiednio

ż

ywiony i piel

ę

gnowany, lecz jest okropnie nieszcz

ę

-

ś

liwy; nieszcz

ęś

ciem prowokowanym przez kar

ę

intelektualn

ą

, która rozsie-

wa w jego duszy „terror gł

ę

bszy ni

ż

ła

ń

cuchy i ciosy”

67

. Lecz w Cherry Hill

prawdziw

ą

kar

ą

jest radykalny warunek izolacji narzucony przez cel

ę

, obse-

syjne istnienie jej

ś

cian. Jak mówił Abel Blouet, po powrocie ze swojej misji

w Stanach Zjednoczonych, „mury s

ą

kar

ą

dla przest

ę

pstwa, cela umieszcza

skazanego naprzeciw siebie samego, jest on zobligowany słucha

ć

swojego

sumienia… Mury s

ą

przera

ż

aj

ą

ce”

68

.

Nie brakuje krytyk i obiekcji natury higienicznej i pedagogicznej tego sys-

temu zatrzymania

69

, lecz model architektoniczny zostanie zaakceptowany

prawie powszechnie tak

ż

e w Europie. Wi

ę

zienie Pentonville (1842) w Anglii

65

D e m e t z i B l o u e t, Rapports à M. le Comte de Montalivet… sur les pénitenciers des

Etats–Unis, Pary

ż

1837, s. 28; zob. tak

ż

e Documents officiels sur le pénitencier de l’Est ou

de Cherry Hill à Philadelphie, traduits par M o r e a u - C h r i s t o p h e, s. 19.

66

Konstrukcja oryginalna była parterowa, do niej dobudowano pi

ę

tro.

67

Fragment umieszczony przez M. P e r r o t w eseju: Alexis de Tocqueville i wi

ę

zienia, czyli

brzydki zapach liberalizmu, Albo albo, nr 195–196, maj–sierpie

ń

1983 r., s. 127. Por. tak

ż

e

G. d e B e a u m o n t, A. d e T o c q u e v i l l e, Le système pénitentiaire aux Etats–Unis et de
son application en France, Pary

ż

1845

3

; jest to tekst, który zbiera materiały z ich misji

w Stanach Zjednoczonych. O wi

ę

zieniach Filadelfii i Auburn, zob. tak

ż

e C. L u c a s, Du sys-

téme pénitentiaire en Europe et aux Etats–Unis, Pary

ż

1828–1830.

68

A. B l o u e t, Projekt de prison cellulaire, 1843. Blouet był inspektorem budynków wi

ę

zien-

nych francuskich.

69

Documents…, traduits par M o r e a u - C h r i s t o p h e, s. 30–31. Notuje si

ę

,

ż

e odosobnienie

zwi

ę

kszało efekty zamkni

ę

cia na ciele i na duszy, prowokuj

ą

c formowanie si

ę

uczu

ć

smut-

nych i melancholijnych; wzbudza to nadmierne zag

ę

szczenie krwi wewn

ą

trz ciała ze szkod

ą

dla kr

ąż

enia ogólnego; w konsekwencji system nerwowy b

ę

dzie słabo stymulowany, funkcje

skóry słabn

ą

i system limfatyczny dominuje, prowokuj

ą

c dla chorób jamy brzusznej, klatki

piersiowej, głowy, naczy

ń

limfatycznych, oraz zaburzenia umysłowe; tak

ż

e M o r e a u -

C h r i s t o p h e, De la mortalité et de la folie dans le régime pénitentaire et spécialement
dans les pènitenciers de Philadelphie, d’Auburn, de Geneve et de Lausanne, Pary

ż

1839.

Ujawnia si

ę

te

ż

brak instrukcji wewn

ą

trz wi

ę

zienia w Filadelfii; por. Raport sof the Prison

Discipline society, Boston 1834, Ninth Report, s. 60.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

62

i Mazas (1841–1849) we Francji posłu

żą

do rozprzestrzenienia modelu

w wersji technicznie udoskonalonej. U

ż

ycie naukowe izolacji stanie si

ę

zało

ż

e-

niem inspiruj

ą

cym now

ą

architektur

ę

wi

ę

ziennicz

ą

. W wielkich wi

ę

zieniach eu-

ropejskich drugiej połowy wieku – La Santé (1864) i Frenes (1898) we Francji,
wi

ę

zieniach

ś

ledczych w Turynie (1869–1870) i w Mediolanie (1879), tych

w Anversa (1854–1857), w Lovanio (1846–1858), w Brukseli (1847–1848),
w Berlinie (1869–1871) – znajdujemy charakterystyczn

ą

sekcj

ę

celkow

ą

z centraln

ą

galeri

ą

, zrealizowan

ą

w Cherry Hill. Czyste formy Panopticonu

zostaj

ą

opuszczone, wi

ę

zienia stan

ą

si

ę

gigantycznymi maszynami, gdzie

ramiona tworz

ą

urz

ą

dzenia klasyfikuj

ą

ce perfekcyjne odseparowanie.

Cele wi

ę

zienne

Inauguracja wi

ę

zienia Pentonville, w Londynie (1842), odbywa si

ę

w at-

mosferze zainteresowania i oczekiwania godnego ogólno

ś

wiatowej ekspo-

zycji

70

. Ogromny budynek, zaprojektowany przez Joshu

ę

Jebba, in

ż

yniera

wojskowego, mianowanego nadintendentem generalnym wi

ę

zie

ń

w 1837 r.,

jest wizytowany przez najwy

ż

sze głowy pa

ń

stw europejskich i przez przed-

stawicieli prawie wszystkich rz

ą

dów

71

. Poszukiwanie nowych technik kontroli

i represji stało si

ę

ju

ż

teraz problemem mi

ę

dzynarodowym.

Nowy zakład penitencjarny, skonstruowany wzdłu

ż

Caledonian Road,

w centrum dzielnicy robotniczej, nie reprezentuje wielkich innowacji od stro-
ny przestrzennej; powtarza on, rozmieszczaj

ą

c cztery ramiona tworz

ą

ce k

ą

ty

60°, promieniowy schemat Cherry Hill. Architektura jest oparta na planie
najbardziej wypróbowanym i chyba najbardziej sprawnym, lecz w Pentonville
technika jest tym, co robi wra

ż

enie na wizytuj

ą

cych. Inwencja chyba najbar-

dziej niezwykła to mechaniczne urz

ą

dzenie – pasy przesuwaj

ą

ce si

ę

, które

pozwalaj

ą

na transport misek z jedzeniem na ró

ż

ne pi

ę

tra, aby dostarcza

ć

je

bezpo

ś

rednio do cel poprzez specjalne okienka w ich drzwiach. W ten spo-

sób mo

ż

na regularnie, w mniej ni

ż

10 minut, dostarczy

ć

jedzenie 520 wi

ęź

-

niom, pozostawiaj

ą

c ich w izolacji.

Szczegółowe badania dotycz

ą

organizacji celi, tego miejsca, w którym

wi

ę

zie

ń

sp

ę

dza wi

ę

kszo

ść

swojego czasu. W Pentonville cela tworzy mikro-

kosmos całkowicie odseparowany od reszty wi

ę

zienia; ma podwójn

ą

funkcj

ę

:

70

R. E v a n s, The fabrication of wirtue. English prison architecture, 1750–1785, Cambridge

University Press 1982, s. 364 i nast.; tak

ż

e M. I g n a t i e f, A just measure of pain. The peni-

tentiary in the industrial revolution, Pantheon Books 1978, tłum. włoskie Pocz

ą

tki wi

ę

zienia,

Wydawnictwo Mondadori, Mediolan 1882, rozdz. I.

71

Przy tej okazji Guglielmo di Prussia decyduje wybudowa

ć

nowe wi

ę

zienie w Berlinie imituj

ą

-

ce dokładnie to w Pentonville. W Anglii, po roku 1847, zostaje wybudowanych ponad 50 wi

ę

-

zie

ń

na tym samym schemacie; por. T. A. M a r k u s, Pattern of the Law, The Architectural

Review 1954, nr 116, s. 256.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

63

wygodnego pomieszczenia i efektywnego urz

ą

dzenia nadzoru. Ka

ż

da czyn-

no

ść

słu

ż

by i kontroli jest poł

ą

czona w dokładnie zaplanowanym systemie

technicznym. Sieci przewodnictwa, które zaopatruj

ą

bezpo

ś

rednio wn

ę

trze

w powietrze i wod

ę

, s

ą

perfekcyjnie odizolowane, aby uniemo

ż

liwi

ć

komuni-

kowanie si

ę

poprzez ich opukiwanie; z tego samego powodu przewody wen-

tylacyjne słu

żą

ce wprowadzeniu czystego powietrza i usuni

ę

ciu tego zu

ż

yte-

go s

ą

niezale

ż

ne. Okno jest stałe, poniewa

ż

nie słu

ż

y wentylacji. Jest za-

mkni

ę

te przez krat

ę

i matow

ą

szyb

ę

, która nie pozwala patrze

ć

na zewn

ą

trz.

„Judasz” umieszczony w masywnych, nieprzepuszczaj

ą

cych d

ź

wi

ę

ku

drzwiach pozwala na stał

ą

kontrol

ę

działa

ń

wi

ęź

nia.

Wi

ę

zie

ń

natomiast nie mo

ż

e widzie

ć

poprzez soczewk

ę

, poniewa

ż

ogl

ą

-

danie jest mo

ż

liwe tylko w jednym kierunku; nie mo

ż

e tak

ż

e słysze

ć

zbli

ż

aj

ą

-

cych si

ę

kroków nadzoruj

ą

cych, znajduj

ą

c si

ę

w absolutnej izolacji akustycz-

nej i dlatego,

ż

e nadzoruj

ą

cy poruszaj

ą

si

ę

w specjalnym obuwiu z filcu, któ-

re wycisza hałas. Cela jest sama w sobie perfekcyjnym mikro-panopticonem,
to „wi

ę

zienie w wi

ę

zieniu”, jak mawiał Tocqueville. Tutaj urz

ą

dzenie – panop-

ticon nie jest zastosowane w całym budynku według rozwi

ą

zania, które su-

gerował Bentham (rotunda z wie

żą

centraln

ą

), lecz zostaje u

ż

yte w sposób

rozleglejszy: bezpo

ś

rednio w celach, zamkni

ę

tych przez masywne drzwi,

niepozwalaj

ą

ce na

ż

adn

ą

komunikacj

ę

, lecz wyposa

ż

one w „judasza” lub te

ż

dziedzi

ń

ce z promienist

ą

lini

ą

podziału, z centralnym obserwatorium nadzo-

ru. Zniknie idea totalnego teatru. Mechanizmy kontroli wizualnej zostaj

ą

za-

stosowane w urz

ą

dzeniach podzielonych na cz

ęś

ci, rozmieszczone we wn

ę

-

trzu wi

ę

zienia: system mikrofizyki, która rozdziela miejsca, kawałkuje je,

organizuj

ą

c mikroanalityczn

ą

technik

ę

izolacji.

Dla wi

ęź

nia wn

ę

trze jest powłok

ą

nieprzepuszczaj

ą

c

ą

d

ź

wi

ę

ku

72

, która

przeciwstawia si

ę

jego wolno

ś

ci, to czysta pojemno

ść

zawieraj

ą

ca proste

wyposa

ż

enie i stały sprz

ę

t (zlew, piec, serwis higieniczny). Zapiecz

ę

towane

drzwi, okno, przez które prze

ś

wieca białe, neutralne

ś

wiatło, wydr

ąż

enia

kanałów wentylacyjnych, s

ą

elementami granicznymi

ś

wiata zewn

ę

trznego,

do którego nie sposób si

ę

zbli

ż

y

ć

. Z efektem znieczulaj

ą

cym cela wyznacza

limity odwróconego mikrokosmosu: jedna mo

ż

liwa przestrze

ń

, w której wi

ę

-

zie

ń

musi nauczy

ć

si

ę

prze

ż

y

ć

.

Cela jest tak

ż

e szczególnym miejscem zamieszkania zredukowanym

w swoich podstawowych funkcjach; lecz „komfort”, który oferuje, nie mo

ż

e

nigdy przewy

ż

szy

ć

pewnego stopnia, jak uprzedza Charles Lukas, inspektor

generalny wi

ę

zie

ń

francuskich: „Nie nale

ż

y nigdy we wn

ę

trzu wi

ę

zie

ń

stwo-

rzy

ć

stopnia materialnego dobrobytu, który przewy

ż

szyłby ten, o który mog

ą

si

ę

stara

ć

ni

ż

sze klasy, poniewa

ż

w ten sposób mo

ż

na by uwierzy

ć

w tak

72

Dokładne badania nad uszczelnieniem d

ź

wi

ę

kowym cel zostaj

ą

przeprowadzone w wi

ę

zie-

niach angielskich przez fizyka Michaela Faradaya i przez architektów Abela Blouet i Thoma-
sa Bullara; por. R. E v a n s, The fabrication…, rozdz. 7.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

64

zwan

ą

nagrod

ę

o

ś

mielaj

ą

c

ą

przest

ę

pstwo”

73

; zasada, która koresponduje

punktualnie z „reguł

ą

surowo

ś

ci”, została zdefiniowana przez Benthama;

według niego „wi

ę

zienie, które oferuje winnym sytuacj

ę

lepsz

ą

od ich nor-

malnych warunków przed ich ukaraniem, byłoby niebezpieczn

ą

pokus

ą

dla

ludzi słabych i nieszcz

ęś

liwych”

74

.

To s

ą

aksjomaty determinuj

ą

ce organizacj

ę

przestrzeni celi, tego n

ę

dz-

nego mieszkania, w którym mo

ż

na rozpozna

ć

wyblakłe wyobra

ż

enie kwate-

runku socjalnego, minimalnego, poprzez który ni

ż

sze klasy powinny by

ć

edukowane. I na bazie tych koniecznych zasad zostaje ustalony standard
minimalnych warunków socjalnych, którym zostaje poddane istnienie ludz-
kie.

Lecz poprzez komfort przechodz

ą

tak

ż

e efekty delikatnej, dezorientuj

ą

cej

dyscypliny. Z relatywnym komfortem celi koresponduje maksymalne od-
osobnienie i absolutne zniewolenie jej mieszka

ń

ca, posłusznego rozkazom

tego, który korzysta z jego usług. Wszystko jest zaprojektowane na przyj

ę

cie

człowieka do resocjalizacji, kierowanie jego czynno

ś

ciami, drygowanie jego

uczuciami; ka

ż

de urz

ą

dzenie jest gotowe, aby wchłon

ąć

jego energi

ę

, od-

wróci

ć

jego sił

ę

, osłabi

ć

jego moc. Cela jest maszyn

ą

, która narzuca jed-

nostkom doz

ę

funkcji

ż

yciowych (jedzenie, praca,

ć

wiczenia) i zmusza je,

aby przyjmowały zachowania powtarzaj

ą

ce si

ę

zawsze w ten sam sposób.

Modeluje ona człowieka według systemu dyscypliny, która musi do

ś

wiad-

czy

ć

ciało, aby zmusi

ć

je do czynno

ś

ci obowi

ą

zkowych i nieuniknionych.

Czas izolacji wi

ę

ziennej

To, co fascynuje administratorów i teoretyków wi

ę

zienia, to mo

ż

liwo

ść

skonstruowania nie tylko urz

ą

dzenia dyscyplinarnego, które pozwoliłoby

zmienia

ć

zachowania biologiczne i psychiczne ludzi, lecz tak

ż

e stworzy

ć

efektywne laboratorium bada

ń

zachowa

ń

przest

ę

pców. Budynek wi

ę

zienny,

poniewa

ż

jest

ś

wiatem nadzorowanym, jest dokładnie zamkni

ę

ty. Ze swoimi

wyodr

ę

bnionymi pomieszczeniami i stałymi wła

ś

ciwo

ś

ciami klasyfikuj

ą

cymi

mo

ż

e stworzy

ć

archiwum – kartotek

ę

ś

ladów przest

ę

pstw. C. Lombroso

prowadzi swoje badania nad charakterem przest

ę

pcy, analizuj

ą

c rozmiesz-

czenie

ś

ladów pozostawionych przez skazanych na murach cel, meblach,

ksi

ąż

kach i rzeczach codziennego u

ż

ytku. Te graffitti – mówi C. Lombroso –

mog

ą

dostarczy

ć

„dokładnych informacji na temat prawdziwej siły psychicz-

73

List Charlesa Lucas do barona De Gerando, który był parem Francji i radnym, z dnia

23 stycznia 1833 r.; cyt. za W. H. G i l l a c, Les Maisons de correction (1830–1845), Wy-
dawnictwo Cujas, Pary

ż

1971, s. 34.

74

J. B e n t h a m, Panoptique, s. 21; cyt. za edycj

ą

francusk

ą

opublikowan

ą

ponownie przez

Wydawnictwo Belfond w 1977 r.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

65

nej tej nowej nieszcz

ęś

liwej rasy, która

ż

yje obok nas”; ka

ż

da linijka tych

palimpsestów ujawnia charakter przest

ę

pcy”

75

; cz

ę

sto tworz

ą

one kod se-

kretnej wiadomo

ś

ci, pisanej niekiedy na „ruchomych piaskach pasa

ż

y otwar-

tych dla spacerów (…), na zapoconych szybach, czy na

ś

niegu”

76

. Oko de-

tektywa kontynuuje w wi

ę

zieniu prac

ę

rozszyfrowywania

ś

ladów pozosta-

wionych na miejscu przest

ę

pstwa

77

.

Bez w

ą

tpienia istnieje zwi

ą

zek pomi

ę

dzy tym badaniem klas przest

ę

p-

czych a organizacj

ą

nowej przestrzeni wi

ę

ziennej. Figura archiwum koncen-

truje, zarówno na poziomie obserwacji fenomenologicznej, jak te

ż

na pozio-

mie uruchomienia urz

ą

dzenia przestrzeni, analogiczne metody analityczne

i taksonomiczne. Rozmieszczeniu wi

ęź

niów w budynkach cel odpowiada

struktura seryjnej kartoteki w tym samym wi

ę

zieniu. Tutaj dossier skazanych

s

ą

dokładnie zaszeregowane. Wzrok dyrektora przebiega te teksty, w któ-

rych s

ą

rejestrowane przest

ę

pstwa, przyzwyczajenia, dewiacje ka

ż

dego

zatrzymanego: przestrze

ń

literacka, w której fragmenty istnienia zostaj

ą

opi-

sane, zanalizowane i uwa

ż

nie skatalogowane.

W wi

ę

zieniu, tak jak w bibliotece, muzeum, szpitalu i wielu innych takso-

nomicznych przykładach architektury XIX wieku, rzeczy, ludzie maj

ą

swoje

odpowiedniki w katalogu. Lecz te przykłady ró

ż

ni od wi

ę

zienia jeden istotny

szczegół: tutaj

ż

ycie jest tworzone w przestrzeni wolnej codzienno

ś

ci, aby

zosta

ć

umieszczone w czasie specjalnym, w czasie, który podkre

ś

la waru-

nek radykalnego zerwania ze zwykłym czasem społecze

ń

stwa

78

. Z tego po-

wodu w tych przestrzeniach i budynkach jest niezb

ę

dna atmosfera metafi-

zyczna. Lecz w odró

ż

nieniu od wiecznego czasu muzeów, bibliotek, czas

wi

ę

zie

ń

charakteryzuje obsesyjna idea jego u

ż

ytkowania i dr

ę

cz

ą

ca niewia-

doma jego trwania. Je

ś

li w wi

ę

zieniu zupełna samotno

ść

przenosi pocz

ą

t-

kowo w czasow

ą

pustk

ę

, to w nast

ę

pstwie zast

ę

puje si

ę

t

ą

pustk

ę

czasem

odmierzanym przez rytm

ć

wicze

ń

, modlitw, posiłków i naznaczonych wizyt.

Regulamin jest nowym motorem czasu. Codzienne czynno

ś

ci oddziałuj

ą

nieustannie bezpo

ś

rednio na ciało znajduj

ą

ce si

ę

pod przymusem prze-

strzenno-czasowym: s

ą

one nierozerwalnie poł

ą

czonymi

ż

yciem i kar

ą

. De-

speracja wi

ęź

nia polega na konsumowaniu własnej kary w ka

ż

dej minucie

przedłu

ż

one w czasie. Idea przemijania, bezu

ż

yteczno

ś

ci do

ś

wiadczenia,

zawsze istnieje w całkowitej izolacji. Jej przeciwległy limit to marzenie

75

C. L o m b r o s o, Palimpsesty z wi

ę

zienia, Turyn 1888, s. 6 i 282.

76

Ibidem, s. 311.

77

Bardziej ogólnie o metodzie poszlakowej w XIX w. por. C. G i n z b u r g, Objawy. Korzenie

paradygmatu poszlakowego, (w:) Kryzys rozumu, pod red. A. G a r g a n i, Wydawnictwo
Einaudi, Turyn 1979, s. 57–106.

78

M. F o u c a u l t, Des espace autrea, Konferencja w Cercle d’études architecturales, z dnia

14 marca 1967 r., cz

ęś

ciowo opublikowana w: Architektura – Kroniki i historia, t. XIII,

s. 822–823; por. tak

ż

e G. A g a m b e n, Dzieci

ń

stwo i historia, Wydawnictwo Eidaudi, Turyn

1978, w szczególno

ś

ci rozdział: Czas i historia, krytyka momentu i ci

ą

gło

ś

ci, s. 97 i nast.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

66

o wieczno

ś

ci: nadej

ś

cie czasu niesko

ń

czonego, nieruchomego, który przy-

niesie koniec kary. Perfekcyjn

ą

alegori

ę

tej kary odmierzanej przez czas

mo

ż

na zobaczy

ć

w znanym opowiadaniu Borgesa

79

. Skazany zamkni

ę

ty

w gł

ę

bi wi

ę

zienia widzi we

ś

nie ziarenko piasku, które spoczywa na podło-

dze jego celi. Do tego ziarenka doł

ą

cza drugie, potem trzecie. Szybko i nie-

pokoj

ą

co ziarenka rozmna

ż

aj

ą

si

ę

a

ż

do wypełnienia celi. Niepowstrzymany

piasek, jak w przepływie klepsydry, zaczyna dusi

ć

wi

ęź

nia. W tym momencie

krzyczy on: „przy

ś

niony piasek nie mo

ż

e mnie zabi

ć

”. Lecz piach zabija

i ła

ń

cuchu snów, mieszcz

ą

cych si

ę

jeden w drugim jak chi

ń

skie pudełka,

ś

mierci si

ę

powtarzaj

ą

. Figura celi – klepsydry zaatakowanej przez piach,

która jest zarazem materializacj

ą

czasu i instrumentu bezkrwawej kary, pre-

zentuje w znakomity sposób kar

ę

konsumowan

ą

w ka

ż

dym momencie. Po-

wtarzaj

ą

ce si

ę

ś

mierci s

ą

wieloma

ś

mierciami metafizycznymi, które wi

ę

zie

ń

musi znosi

ć

.

Kara, w nowoczesnej koncepcji wi

ę

zienia, przepowiada w ka

ż

dym razie

nieuchronny proces zniszczenia energii

ż

yciowej ci

ą

gn

ą

cy si

ę

dniami, tygo-

dniami, latami. Czynno

ś

ci dyscyplinarne przybieraj

ą

tak charakter

ś

wiado-

mego procesu zniszczenia indywidualnego do

ś

wiadczenia: to kara, która

gł

ę

boko uderza w dusz

ę

ni

ż

raczej w ciało, jak wywnioskował Tocqueville

podczas swojej wizyty w wi

ę

zieniu w Filadelfii.

Zmuszony do powtarzania tego samego programu dyscyplinarnego, wi

ę

-

zie

ń

jest skazany na zagubienie si

ę

w obsesyjnym echu swojego ciała,

w swojej własnej

ś

wiadomo

ś

ci, na powtarzanie dr

ę

cz

ą

co co dzie

ń

, z drobia-

zgow

ą

dokładno

ś

ci

ą

, tych samych czynno

ś

ci. Przyczyn

ą

działa

ń

dyscypli-

narnych jest ch

ęć

osi

ą

gni

ę

cia doskonało

ś

ci niemo

ż

liwej i dlatego czynno

ść

b

ę

dzie musiała powtarza

ć

si

ę

bez ko

ń

ca. Zna

ć

ka

ż

d

ą

chwil

ę

własnego cza-

su, najmniejszego gestu w dniu, powtarza

ć

bole

ś

nie zawsze te same gesty,

ż

y

ć

„podwójnie” własnym istnieniem i nie móc wyj

ść

z siebie samego: to

gł

ę

boki sens kary regularnego uwi

ę

zienia.

Nowoczesne wi

ę

zienie to perwersyjne urz

ą

dzenie, które do

ś

wiadcza

rozwoju osoby w najbardziej okrutnej formie.

ś

ycie zatrzymuje si

ę

za przy-

czyn

ą

sankcji karnej: aresztowania; od tego momentu zast

ę

puje je

ż

ycie

pozorne, puste i mechaniczne. To maszyna syzyfa, ju

ż

nie w rozmiarze

wzrostu

ś

wiata psychicznego osoby wi

ę

zionej.

W ciszy budynku wi

ę

zienia, masywne drzwi cel zamykaj

ą

si

ę

całkowicie

przed

ś

wiatem zewn

ę

trznym. Nic wi

ę

cej nie jest widoczne: ani na zewn

ą

trz,

ani wewn

ą

trz wi

ę

zienia. Jest si

ę

obserwowanym przez dziurk

ę

. Tworzy si

ę

tutaj ogrom l

ę

ku, który trzyma wi

ęź

niów w niepewno

ś

ci, napi

ę

ciu, tak jak

cela trzyma odseparowanych, pozostawionych samym sobie z własnym

ż

yciem.

79

J. L. B o r g e s, Pismo boga, (w:) L’Aleph, Wydawnictwo Feltrinelli, Mediolan 1961, s. 114–120.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

67

W pomieszczeniu zdominowanym przez abstrakcyjn

ą

władz

ę

warunki

człowieka staj

ą

si

ę

takie, jak zwierz

ę

cia w klatce, zmuszonego do trwania

w ci

ą

głym stanie czuwania, jak dzieje si

ę

w trwo

żą

cej architekturze Kafki,

gdzie „nie mo

ż

na mie

ć

nadziei ani na intymno

ść

, ani na bezpiecze

ń

stwo”

80

.

Lecz kiedy człowiek jest zmuszony, aby zrezygnowa

ć

z „bycia”, rzeczy s

ą

tymi, które kieruj

ą

. Tak wi

ę

c, jak zauwa

ż

ył Jan Starobi

ń

ski, urz

ą

dzenia, przy-

rz

ą

dy, znajduj

ą

ce si

ę

pomi

ę

dzy jednostk

ą

a władz

ą

, zmieniaj

ą

ich sens, po-

d

ąż

aj

ą

c za paradoksaln

ą

i głupi

ą

logik

ą

. Mury, drzwi, meble, „te przedmioty

tak banalne i tak naturalne staj

ą

si

ę

niepostrze

ż

enie elementami akcji, wro-

gimi za przyczyn

ą

swojej ciszy, agresywnymi w swojej mechanicznej bierno-

ś

ci”

81

. I wła

ś

nie ta ich oboj

ę

tno

ść

odpycha nas i opanowuje. Nie ma ju

ż

sprawiedliwo

ś

ci, do której mo

ż

na apelowa

ć

. Własno

ść

reaguje z odległo

ś

ci;

istnieje ogromny dystans, który nas od niej separuje, daj

ą

c jej mo

ż

liwo

ść

absolutnej dominacji. Czynno

ś

ci odbywaj

ą

si

ę

niepostrze

ż

enie według po-

rz

ą

dku; przestrzenie

ś

cie

ś

niaj

ą

si

ę

gro

ź

nie wokół podmiotu. Mechanizmy,

nakazy, reaguj

ą

zimno, oboj

ę

tnie; „nie wyra

ż

aj

ą

niczego (…), s

ą

anonimo-

wymi przeszkodami”

82

.

Cele, powtarzaj

ą

ce si

ę

, zawsze identyczne, s

ą

cichymi mikrokosmosami

s

ą

siaduj

ą

cymi z sob

ą

i pozbawionymi komunikacji. Jak zaobserwowali Ador-

no i Horkheimer, „rz

ę

dy cel nowoczesnego wi

ę

zienia reprezentuj

ą

monady

w

ś

cisłym sensie filozofii Leibniza. Jedna monada na drug

ą

nie ma

ż

adnego

bezpo

ś

redniego wpływu, regulamin i koordynacja odbywaj

ą

si

ę

dzi

ę

ki dzia-

łaniu Boga, lub odpowiednio dyrekcji”

83

. Całkowicie pozbawione autonomii

cele odbijaj

ą

negatywnie osobliw

ą

i polityczn

ą

organizacj

ę

ś

wiata. Jest nie-

mo

ż

liwy udział tych, którzy je zamieszkuj

ą

w jakimkolwiek do

ś

wiadczeniu.

W tych seryjnych mikrokosmosach

ż

ycie powtarza si

ę

bez ró

ż

nicy; miasto za

wysokim profilem muru jest nieosi

ą

galne.

W wi

ę

zieniu, „skrajne odosobnienie i radykalna redukcja zawsze do tego

samego nic bez nadziei, tworz

ą

jedno

ść

”. Tak wi

ę

c wi

ę

zienie jest przera

ż

a-

j

ą

cym procesem zniszczenia do

ś

wiadczenia

ż

yciowego. Kara jest pozba-

wieniem czasu społecznego. Zamkni

ę

cie prowadzi do powtarzanej, metafi-

zycznej

ś

mierci, która nie polega „na stanie fizycznym”, lecz „odpowiada

czystej formie, która wyrzekła si

ę

jakiejkolwiek materii na rzecz pustej formy

czasu”

84

Tak wi

ę

c „fakt umierania zawiera radykalne odwrócenie, tak

ż

e

ś

mier

ć

, która była form

ą

ekstremaln

ą

mojej mocy (…), stanie si

ę

czym

ś

, co

mnie dotyczy, czym

ś

, co nie jest zwi

ą

zane z

ż

adn

ą

mo

ż

liwo

ś

ci

ą

, nierealno

ść

80

J. S t a r o b i n s k i, Sen architekta – wn

ę

trza Kafki, Domus 1947, nr 218, s. 23 i nast.

81

Tam

ż

e.

82

Tam

ż

e

83

M. H o r k h e i m e r, T. W. A d o r n o, Dialektyka O

ś

wiecenia, Wydawnictwo Einaudi, Turyn

1971, s. 242.

84

G. D e l e u z e, Ró

ż

nica i powtórzenie, wyd. Il, Wydawnictwo Mulino, Bolonia 1971, s. 184.

A. Bałandynowicz

Probacja 2, 2011

68

niesko

ń

czona (…) jest czym

ś

, co si

ę

nigdy nie zrealizuje, bezterminowym

i nieprzemijaj

ą

cym. Czas bez tera

ź

niejszo

ś

ci, z którym nie mam zwi

ą

zku,

poniewa

ż

ja w nim nie umieram, jestem pozbawiony mocy umierania, w nim

si

ę

umiera, nie zaprzestaje, nie ko

ń

czy nigdy umiera

ć

”

85

. Cela jest pust

ą

skorup

ą

, biał

ą

kartk

ą

, na której do

ś

wiadczenie jest spisane i szybko wyma-

zane.

W zbyt ciasnej identyfikacji ciała z miejscem, w umieszczeniu ciała

w przestrzeni, która jest negacj

ą

jakiejkolwiek przestrzeni – nie miejscu –

rodzi si

ę

warunek prze

ż

ycia z limitami szale

ń

stwa; sytuacja, która opó

ź

nia

czas

ż

ycia i

ś

mierci, zwiastuj

ą

c kontynuuj

ą

cy powrót przedmiotu jako widma.

Osobnik anonimowy, z ogolon

ą

głow

ą

, oznaczony tylko numerem: i to jest

nowa figura idealna nowej epoki wi

ę

ziennictwa?

Podsumowanie

Francuski socjalista Louis Auguste Blanqui, który sp

ę

dził 33 lata w wi

ę

-

zieniu, był zdania,

ż

e takie miejsca, zreformowane przez władz

ę

bur

ż

uazji,

były uosobieniem absurdalnego cierpienia.

W zbiorze przestrzeni charakterystycznych dla wieku mieszcza

ń

stwa

wi

ę

zienie jest jedn

ą

z bardziej tragicznych, lecz nie mo

ż

na powiedzie

ć

,

ż

e

nie jest zarazem przestrzeni

ą

interesuj

ą

c

ą

, w pewnym sensie fascynuj

ą

c

ą

.

Jak wykazuje Michel Foucault w „Nadzorowa

ć

i kara

ć

”, nowoczesne wi

ę

zie-

nia celkowe reprezentowały narz

ę

dzia polityki społecznej uwa

ż

ane za pre-

cyzyjne i bezpieczne: „XIX wiek pysznił si

ę

nimi; jak był dumny – mogliby

ś

my

doda

ć

– z tych swoich mieszka

ń

kolektywnych przedstawianych jako symbol

demokracji czy z tych parków stworzonych dla zdrowia mieszka

ń

ców wiel-

kich miast, lecz w rzeczywisto

ś

ci słu

żą

cych jako bierne instrumenty najwi

ę

k-

szych spekulacji miejskich. Została zanotowana tak

ż

e pojedyncza analogia

pomi

ę

dzy nowoczesnym wi

ę

zieniem a passage: obydwa typy przybieraj

ą

form

ę

wynikł

ą

z powtarzaj

ą

cych si

ę

serii pustych przestrzeni – pomieszcze

ń

po bokach głównej drogi; obydwa wydaj

ą

si

ę

by

ć

zainspirowane uniwersal-

n

ą

, cyniczn

ą

nauk

ą

magazyniera, który umieszcza w pomieszczeniach bez

ró

ż

nicy ludzi i towar

86

.

Wi

ę

zienie, na ko

ń

cu swojej drogi organizacyjnej, z udoskonalonymi

ś

rod-

kami oddziaływania, które s

ą

w cz

ęś

ci u

ż

ywane jeszcze do dnia dzisiejsze-

go, musi uzna

ć

swój tragiczny upadek: nie tworzy ono ludzi lepszymi, nie

zmienia ich; przeciwnie, prowokuje ich coraz bardziej zajadł

ą

wrogo

ść

, ich

nieugi

ę

ty opór. Mo

ż

e ich unicestwi

ć

, lecz nie mo

ż

e ich zmieni

ć

. Przez dziw-

85

M. B l a n c h o t, Przestrze

ń

literacka, Wydawnictwo Einaudi, 1967, s. 87 i 132–133.

86

B. F o u c a u r t, Architecture carcérale…, s. 43.

Kształtowanie systemu penitencjarnego na przełomie XVIII–XIX wieku...

Probacja 2, 2011

69

ne, niebezpieczne przystosowanie si

ę

do sytuacji ludzie staj

ą

si

ę

wrodzy, jak

urz

ą

dzenia, które próbuj

ą

ich złama

ć

.

„Cudzoziemiec” Alberta Camusa i wspomnienia Blanqui przekonuj

ą

,

ż

e

w ponurym kontek

ś

cie systemu wi

ę

ziennictwa nawet gwiazdy nie symbolizu-

j

ą

nadziei. S

ą

to bowiem bardzo cz

ę

sto, jak w przypadku Meursaulta – boha-

tera przywołanej powie

ś

ci – gwiazdy widziane przez kraty celi w noc przed

egzekucj

ą

. Dla protagonisty Meursaulta

ś

wiat ma wymiar specjalny – zara-

zem tragiczny i spokojny. Istnienie zostało niejako przetransportowane
w wymiar oboj

ę

tno

ś

ci: „Musiałem spa

ć

– mówi on oboj

ę

tnie – „poniewa

ż

obudziłem si

ę

, patrz

ą

c w gwiazdy”

87

. Lecz oboj

ę

tno

ść

nie jest rezygnacj

ą

:

jest otwartym buntem przeciwko historii. Gwiazdy widziane przez Meursaulta
nie zwiastuj

ą

nowego

ś

wiata, przeciwnie – s

ą

po

ż

egnaniem ze

ś

wiatem

straconym. Pod koniec drogi, która prowadzi wi

ęź

nia do

ś

mierci, jego ciało,

niczym ciało Syzyfa, staje si

ę

zimne jak kamie

ń

, który pchał: „twarz, która

cierpi tak blisko kamienia, ju

ż

sama jest kamieniem”

88

.

W 1943 r. Jean Genet wspomina

ż

ycie swojego towarzysza z Santé –

wielkiego wi

ę

zienia wybudowanego w Pary

ż

u w epoce Haussmanna – tymi

słowami: „W tym fatalnym miejscu skonstruował własne

ż

ycie, minuta po

minucie, mo

ż

na powiedzie

ć

kamie

ń

na kamieniu, jak ka

ż

dy z nas skonstru-

ował tu swoje, aby sta

ć

si

ę

fortec

ą

nieczuł

ą

na ciosy zn

ę

caj

ą

cych si

ę

lu-

dzi”

89

.

87

A. C a m u s, Cudzoziemiec, tłum. włoskie A. Levi, Mediolan 1972, s. 149.

88

A. C a m u s, Mit Syzyfa, tłum. włoskie A. Corelli, Mediolan 1980, s. 119.

89

J.

G e n e t, Cud ró

ż

y, tłum. włoskie G.

Caproni, Mediolan 1980, s. 150.