Andrzej Marzec

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Geneza stronnictwa Panów Krakowskich

w późnośredniowiecznej Polsce

opisach politycznej sceny Królestwa Polskiego wieków XIV i XV stale

obecne jest pojęcie „panowie krakowscy”. Każdy stykający się z tym

sformułowaniem instynktownie wyczuwa i słusznie interpretuje jego

znaczenie jako określenie grupy małopolskich dostojników ziemskich skupio-

nych wokół panującego i mających zazwyczaj znaczny wpływ na decyzje. Elity

polityczne ziem krakowskiej i sandomierskiej zdobyły szczególną pozycję

w jednoczącym się Królestwie od samego początku trwania tego procesu, czyli

od przełomu wieków XIII i XIV

1

. Wynikało to z dwóch podstawowych powo-

dów. Po pierwsze, już od samego początku wieku XIII, kiedy rozbicie dzielni-

cowe stało się faktem, najważniejszym punktem na politycznej mapie Polski

pozostawał zamek krakowski. Jednocześnie kwestia obsady tronu krakow-

skiego w znacznym stopniu zależała od postawy możnych sandomierskich

i krakowskich

2

. Stan ten trwał niemal do połowy wieku XIII i dopiero rządy

Bolesława Wstydliwego doprowadziły do stabilizacji relacji panującego z eli-

tami, choć te ostatnie utrzymały duży wpływ na władzę

3

. Już jednak za czasów

Leszka Czarnego konflikty interesów doprowadziły do podniesienia głowy

przez rycerstwo ze stojącymi na ich czele dostojnikami

4

. Po drugie, stałe

i znaczne wpływy polityczne elit sandomiersko-krakowskich zbiegły się w koń -

cu XIII stulecia z dynamicznymi procesami zjednoczeniowymi, których geo-

graficzno-politycznym punktem odniesienia był bez wątpienia Kraków

5

.

125

1

Zestawienie i omówienie starszej literatury zob. A. Marzec, Urzędnicy małopolscy w otoczeniu

Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego (1305-1370), Kraków 2007.

2

Bardzo dobrze obrazuje to konflikt o panowanie nad Krakowem po śmierci Kazimierza

Sprawiedliwego i starcie wojewody krakowskiego Mikołaja z Goworkiem – J. Wyrozumski,

Goworek, PSB t. 8, s. 389-390.

3

A. Teterycz-Puzio, Małopolska elita władzy wobec zamieszek politycznych w Małopolsce w XIII

wieku, [w:] Społeczeństwo Polski Średniowiecznej, t. 9, Warszawa 2001, s. 65-87.

4

Ibidem, s. 82-87.

5

Zob. m.in.: T. Nowakowski, Małopolska elita władzy wobec rywalizacji o tron krakowski w latach

1288-1306, Bydgoszcz 1992; T. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski Henryk (1274-1309),

Poznań 1993.

Andrzej Marzec

Stąd w chwili kiedy Władysław Łokietek obejmował władzę w Polsce

w pierwszych latach wieku XIV, podstawowym politycznym zapleczem jego

władzy stali się dostojnicy małopolscy i stojące za nimi rycerstwo

6

. Wydaje się

jednak, że właśnie chwila, w której Królestwo Polskie rozpoczęło długotrwały

proces jednoczenia terytorialnego i ustrojowego, zaważyła także na kondycji

politycznych wpływów elit małopolskich. Dziedzictwo XIII-wieczne przestało

być wystarczające w kontekście gwałtownego i znacznego rozrostu terytorial-

nego państwa, połączonego z pojawieniem się konkurencyjnych grup politycz-

nego wpływu, przede wszystkim z obszaru Wielkopolski

7

. Ponadto szybko

ujawniające się potrzeby administracyjne nowego państwa zmusiły panującego

do sięgnięcia po sprawdzone narzędzia polityczne stosowane przez Przemyśli-

dów, czyli system starościński. A co najważniejsze, krakowsko-sandomierskie

elity urzędnicze zaczęły, chcąc nie chcąc, mieć do czynienia z monarchą panu-

jącym nad całym Królestwem, a nie tylko dwiema ziemiami. Z jednej strony

stało się to w konsekwencji przyczyną wielkości politycznej elit małopolskich

w następnych stuleciach, ale z drugiej strony właśnie w wieku XIV, w czasach

panowania Kazimierza Wielkiego i jego następcy Ludwika, doszło do decydu-

jących przemian o charakterze politycznym i społecznym, które wpłynęły na

powstanie zwartego i politycznie dojrzałego środowiska zwanego „Stronnic-

twem Panów Krakowskich”.

Pierwsze lata panowania Władysława Łokietka to czas bardzo dynamicz-

nych i wieloaspektowych procesów ustrojowo-politycznych. Sam fakt odbu-

dowy państwa i uzyskiwania legitymizacji starań koronacyjnych łączył się

z głębokim konfliktem wizji ustrojowych umocowań władzy, który przejawił

się śmiertelnym starciem Krakowa z Władysławem Łokietkiem w latach 1311-

-1312 i na zawsze utrwalił model dominacji rycerskiej w monarszym obozie

władzy

8

. Panowanie Łokietka ujawniło pierwsze symptomy nowych jakości

w strukturach administracyjnych Królestwa. Budowa, choć niekonsekwentna,

systemu starościńskiego oraz powołanie wielkorządców generalnych ziem kra-

kowskiej i sandomierskiej okazały się sygnałami najważniejszych przemian

ustrojowych

9

. Jednak czasy łokietkowe to okres znacznej niestabilności poli-

126

6

Zob. przyp. 1. Zresztą podobnie poparcie rycerstwa w innych ziemiach było także podsta-

wową siłą, pozwalająca Łokietkowi objąć władzę – J. Bieniak, Wielkopolska, Kujawy, ziemie sieradzka

i łęczycka wobec zjednoczenia państwowego w latach 1300-1306, Toruń 1969.

7

J. Pakulski, Siły polityczno-społeczne w Wielkopolsce w pierwszej połowie XIV wieku, Toruń 1979.

8

S. Gawlas, O kształt zjednoczonego Królestwa. Niemieckie władztwo terytorialne a geneza społeczno

ustrojowej odrębności Polski, Warszawa 1996, s. 92-97; T. Pietras, Krwawy wilk z pastorałem. Biskup

krakowski Jan zwany Muskatą, Warszawa 2001, s. 61-119.

9

J. Tęgowski, O włodarzach w Polsce XIII wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski

i Pomorza”, t. 15: 1983, s. 5-17; A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce XIV-XV wieku. Z zagadnień

zarządu terytorialnego i podziałów Polski późnośredniowiecznej, Poznań 1965, s. 22-24; idem, „Districtus”

Geneza stronnictwa Panów Krakowskich…

tycznej, zwłaszcza w sferze międzynarodowej, co nie sprzyjało dopracowywaniu

instrumentów sprawowania władzy i skazywało panującego na ścisłą współ-

pracę z elitami rycerskimi, reprezentowanymi w zasadniczej części przez przed-

stawicieli największych rodów

10

.

Lata panowania Kazimierza Wielkiego wydają się czasem zasadniczego

przesilenia, którego kulminacja i apogeum miały miejsce za panowania Lud-

wika Wielkiego. Wielokierunkowa działalność króla Kazimierza na płaszczyź-

nie polityki wewnętrznej doprowadziła do swego rodzaju kryzysu w środowisku

„Panów Krakowskich”

11

. Pierwsze dziesięciolecie panowania nowego króla sku-

pione było na załatwieniu kluczowych spraw: porozumienia z Luksemburgami

i zakonem krzyżackim. Długoletnie działania w tych kierunkach prowadzone

były przy aktywnym zaangażowaniu elit politycznych Małopolski i Wielkopolski.

W Trenczynie i Wyszehradzie w kluczowych pertraktacjach z Janem Luksem-

burskim i przedstawicielami zakonu towarzyszyli królowi lub go reprezentowali

najwyżsi dostojnicy ziem krakowskiej i sandomierskiej

12

. Podczas zawierania

rozejmu z Krzyżakami w 1334 roku król wystąpił w otoczeniu przede wszyst-

kim Małopolan

13

. O znaczeniu ziemskich urzędników w królewskim otoczeniu

dużo mówi także zachowany projekt porozumienia między Zakonem a Kró-

lestwem Polski, jaki przygotowali w 1335 roku Krzyżacy. Wpisali oni do niego

imiona dwóch wówczas najwyższych dostojników małopolskich: Spytka z Dę-

bian i Mikołaja Bogorii

14

. Wreszcie w dokumentach pokojowych z Kalisza

z roku 1343 Małopolanie stanowią najważniejszą część gwarantów świeckich

15

.

Po poślubieniu przez Kazimierza Wielkiego Adelajdy heskiej w dokumen-

cie oprawy jej wiana także świadkami byli wysocy urzędnicy Małopolski

16

.

Wielkopolanie utrzymali kontrolę nad relacjami dyplomatycznymi z Branden-

127

w Wielkopolsce początków XIV wieku, RH, R. 32, 1966, s. 173-193; F. Sikora, Wielkorządy krakowskie

w XIV i XV wieku, [w:] Urzędy dworu monarszego dawnej Rzeczypospolitej i innych państw ościennych,

Kraków 1996, s. 101-153; J. Pakulski, Starostwo wielkopolskie w latach 1306-1352, „Studia i Materiały

do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 14: 1981; J. Łojko, Utworzenie starostwa generalnego Wiel-

kopolski, RH, t. 44: 1978.

10

A. Marzec, Urzędnicy…, s. 44-48.

11

Ibidem, s. 265-333.

12

S. Szczur, Okoliczności zrzeczenia się Śląska przez Kazimierza Wielkiego w roku 1339, SH, t. 30:

1987, s. 523-525; idem, Zjazd wyszehradzki z 1335 roku, SH, t. 35: 1992, s. 9-12; K. Ożóg, Intelek-

tualiści w służbie Królestwa Polskiego w latach 1306-1382, Kraków 1995, s. 29-92; R. Marsina, Tren-

anska dohoda z augusta 1335 a jej osudy, „Historický Zbornik”, t. 9: 1999, s. 50-57.

13

KDW, t. 3, nr 1129.

14

PUB, t. 3, nr 27; S. Szczur, Traktat pokojowy z zakonem krzyżackim z 1343 roku, „Zapiski His-

toryczne”, t. 56: 1991, s. 16-17.

15

A. Gąsiorowski, Polscy gwaranci traktatów z Krzyżakami XIV-XV wieku, „Komunikaty War-

mińsko-Mazurskie”, t. 2-3: 1971, s. 249.

16

J. Zdrenka, Kasimir der Grosse König von Polen, un seine Ehe mit Adelheit, Langräfin von Hessen,

im Lichte der Marburger Urkunden, Zeitschrift für Ostforschung, t. 38: 1989, s. 171-177.

Andrzej Marzec

burgią

17

. Dyplomacja powoli jednak, w latach 40., zaczęła wymykać się wysokim

dostojnikom z rąk. Już porozumienie między Królestwem Polskim a cesarzem

Ludwikiem Wittelsbachem z roku 1345 negocjował Niemierza z Gołczy h. Mąd-

rostki, który nie pełnił wówczas żadnego urzędu

18

. Z biegiem lat wysocy do-

stojnicy ziemscy i kościelni przestawali uczestniczyć bezpośrednio w misjach

dyplomatycznych. Jan Grotowic był ostatnim biskupem krakowskim, który

pełnił dyplomatyczną służbę w okresie panowania Kazimierza Wielkiego

19

. Lata

50. i 60. to wzrastające znaczenie, rzec można, zawodowej służby dyplomatycz-

nej, złożonej z pracowników kancelarii królewskiej (przede wszystkim podkan-

clerzych) oraz zaufanych rycerzy z królewskiego otoczenia, których wpływy

i znaczenie nie przekładały się na szczególnie wyraziste kariery urzędnicze

20

.

Spośród dostojników ziemskich Małopolski tylko jedna postać pięła się w ka-

rierze urzędniczej konsekwentnie w górę, zachowując jednocześnie wpływy

w królewskiej dyplomacji, wręcz nią kierując w kilku istotnych momentach.

Był to Jan Jura, kasztelan krakowski w latach 1356-1363

21

. Właśnie specyfika

kariery tego rycerza wskazuje na inny aspekt panowania Kazimierza Wielkiego,

który odbił się na kondycji politycznej dostojników małopolskich. Był to aspekt

ściśle związany z dwoma elementami polityki królewskiej – przebudową do-

meny monarszej i próbą stworzenia nowego otoczenia doradczego monarchy

22

.

Reformy związane z tworzeniem nowoczesnego zaplecza ekonomicznego wła-

dzy królewskiej, skupione przede wszystkim na majątkach ziem krakowskiej

i sandomierskiej, od samego początku musiały natrafić na podobne dążenia

rycerstwa i Kościoła

23

. W relacjach między tronem a rycerstwem największym

128

17

M. Hlebionek, Rokowania polsko-brandenburskie w I połowie XIV wieku, [w:] Książęta, urzędnicy,

złoczyńcy, red. B. Śliwiński, Gdańsk 1999, s. 77-113.

18

S. Szczur, Dyplomaci Kazimierza w Awinionie, „Nasza Przeszłość”, t. 66: 1986, s. 71-72.

19

Ibidem, s. 53-55. Jarosław Bogoria ze Skotnik po 1342 r., jako arcybiskup gnieźnieński był

raczej współpracownikiem króla w kwestiach m.in. polityki zagranicznej – S. Szczur, Uwagi

o działalności dyplomatycznej arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława z Bogorii, „Nasza Przeszłość”,

t. 67: 1967, s. 237-247.

20

S. Szczur, Dyplomaci, s. 57-67; idem, Prokuratorzy spraw polskich w kurii papieskiej w XIV wieku,

[w:] Genealogia. Władza i społeczeństwo w Polsce średniowiecznej, Toruń 1999, s. 237-268.

21

O Janie Jurze zob. J. Kurtyka, Krąg rodowy i rodzinny Jana Pakosławica ze Stróżysk i Rzeszowa

(Ze studiów nad rodem Półkoziców w XIII i XIV wieku), „Przemyskie Zapiski Historyczne”, t. 6-7:

1989-1990, s. ?????; S. Szczur, Dyplomaci…, s. 73-83; A. Marzec, Urzędnicy…, według indeksu.

22

W sprawie reform domeny królewskiej zob. S. Gawlas, Polska Kazimierza Wielkiego a inne mo-

narchie Europy Środkowej – możliwości i granice modernizacji, [w:] Modernizacja struktur władzy w wa-

runkach opóźnienia. Europa Środkowa i Wschodnia na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych,

Warszawa 1999; J. Kurtyka, Odrodzone Królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza Wiel-

kiego w świetle nowszych badań, Kraków 2001, s. 122-148.

23

A. Gąsiorowski, Ze studiów nad szerzeniem się tzw. prawa niemieckiego we wsiach ziemi sando-

mierskiej i krakowskiej (do roku 1333), RH, R. 26, 1960, s. 123-170; S. Gawlas, Monarchia Kazimierza

Wielkiego a społeczeństwo, [w:] Genealogia…, s. 209-223; idem, Uwagi o polityce miejskiej Kazimierza

Wielkiego, Aetas Media, Aetas Moderna, Warszawa 2000, s. 25-41.

Geneza stronnictwa Panów Krakowskich…

problemem stało się rewindykowanie przez króla majątków, które mogły zostać

nieprawnie oderwane od królewszczyzn w czasie zamieszania przełomu XIII

i XIV wieku, a także energicznie podjęte przez króla kroki w kierunku zmiany

zasad uposażenia niektórych urzędów ziemskich, jak: kasztelanii krakowskiej

i kasztelanii sandomierskiej

24

. Prócz tego król podjął starania w celu pełnego

przejęcia kontroli nad obrotem nieruchomości w kraju, dzieląc się tymi upraw-

nieniami jedynie ze starostami generalnymi i przez około 10 lat z wielkorząd-

cami krakowsko-sandomierskimi

25

. Splot działań o charakterze gospodarczym

i politycznym, w zetknięciu z silnymi i dynamicznymi procesami ewolucji spo-

łeczeństwa rycerskiego doprowadził do wytworzenia się w latach 50. i 60. XIV

wieku szczególnej sytuacji, w której funkcjonowała grupa tradycyjnie wpływo-

wych „panów krakowskich”. Napięcia między elitą Małopolski a królem są

w swych szczegółach nieuchwytne, ale o ich niewątpliwym istnieniu przekonuje

przede wszystkim zjawisko wakatów na najwyższych urzędach małopolskich.

Kilkuletnie przerwy w obsadzie kasztelanii krakowskiej województw krakow-

skiego i sandomierskiego przypadały na przełom lat 50. i 60. Wtedy to doszło

do najważniejszych wydarzeń zarówno w polityce zagranicznej, jak i polityce

wewnętrznej. Umocniony i sprecyzowany został sojusz dynastyczny piastow-

sko-andegaweński, zaś w kraju przeprowadzono kodyfikację praw w Wielko-

polsce i Małopolsce, powołano do życia Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego

na zamku krakowskim, zaczęły również funkcjonować wiece sądowe na zie-

miach krakowskiej i sandomierskiej. Działo się to w latach 1355-1362

26

. W tym

okresie poza kasztelanią sandomierską wszystkie trzy pozostałe najwyższe

urzędy małopolskie: kasztelania krakowska oraz województwa krakowskie

i sandomierskie pozostawały na dłuższy czas nieobsadzone. Kiedy w roku 1352

zmarł Spytek z Tranowa, król pozostawił kasztelanię pustą aż do roku 1356,

kiedy powołał na nią Jana Jurę. Z kolei po jego zgonie w roku 1363, pozosta-

wała ona pusta przez kolejne trzy lata

27

. Województwo krakowskie wakowało

od 1359 roku po śmierci Imrama z Moczydła, aż do 1363 roku

28

. Województwo

sandomierskie pozostawało nieobsadzone od 1356 do 1361 roku

29

. Zjawiska

te wiązały się ściśle z politycznym napięciem między królem a małopolską elitą

129

24

K. Potkański, Sprawa restytucji, rok 1374 i 1378, [w:] idem, Lechici, Polanie, Polska, Warszawa

1965, s. 568-599; idem, Jeszcze sprawa restytucji, [w:] idem, Lechici…, s. 600-652; R. Grodecki, Dzia-

łalność gospodarcza Kazimierza Wielkiego, [w:] idem, Polska Piastowska, Warszawa 1969, s. 475-593;

A. Marzec, Urzędnicy, s. 297-299.

25

K. Supieński, Małopolskie dokumenty w sprawach prywatnoprawnych w latach 1306-1386, RH,

R. 66, 2000, s. 55-80; A. Marzec, Urzędnicy…, s. 310-333.

26

A. Marzec, Urzędnicy…, passim, tam starsza literatura.

27

Urzędnicy Małopolscy XII-XV wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Wrocław 1990, nr 134-136.

28

Urzędnicy Małopolscy…, nr 463-464.

29

Ibidem, nr 975-976.

Andrzej Marzec

ziemskich urzędników wywodzących się przede wszystkim z czołowych rodów

rycerskich obu ziem. Od połowy lat 40. XIV wieku wyraźnie rysuje się dążenie

Kazimierza Wielkiego do ograniczenia politycznych wpływów w jego radzie,

jakie mieli dotychczas czołowi urzędnicy ziemscy Małopolski, wywodzący się

tradycyjnie z najsilniejszych wspólnot rodowych. Oprócz wspomnianych wa-

katów przemawia za tym jeszcze, widoczne w źródłach, znaczne zwiększenie

liczby rodów rycerskich reprezentowanych przez urzędników niższego szczebla

ziemskiej hierarchii Małopolski

30

. Pojawia się jednak pytanie, dlaczego w czasie

apogeum starań królewskich o rozluźnienie politycznych związków z Małopo-

lanami, obsadził on trwale kasztelanię krakowską i sandomierską? Otóż

zarówno Wilczek z Birkowa, kasztelan sandomierski w latach 1348-1373 i kasz-

telan krakowski Jan Jura (1356-1363) nie należeli do najprzedniejszych rycerzy

ziem krakowskiej i sandomierskiej. Wilczek reprezentował raczej średniorycer-

ski ród Mądrostków, zaś przynależność rodowa Jana Jury nadal jest praktycznie

nieznana

31

. Źródła pozwalają odtworzyć mniej lub bardziej hipotetyczny krąg

osób, które przejmowały w królewskim otoczeniu czołowe miejsca doradcze,

choć poza Januszem Suchywilkiem nie wiadomo jaka była skala wpływów po-

szczególnych osób. Drugie pytanie, z którym trzeba sobie poradzić, brzmi: dla-

czego król nie obsadzał wszystkich najwyższych dostojeństw swoimi zaufanymi

ludźmi skoro miał pełne prawo nominacji? Jednoznacznej odpowiedzi nie ma,

ale myślę, że mogło to być zbiegiem dwóch okoliczności: pierwszą był zbyt duży

opór opinii rycerskiej wobec wakatów i tym samym obawa króla przed sprze-

ciwem społecznym wobec nadmiernego forsowania niższych warstw rycerskich

(w Wielkopolsce w tym samym czasie starosta królewski natrafił na bunt)

32

;

druga zaś to być może dążenie króla do umocnienia praktyki skutecznego rzą-

dzenia bez wsparcia najwyższych dostojników. Utrzymując zaś wakaty mógł

król cierpliwie poczekać na moment, w którym awansowanie najlepszego z jego

punktu widzenia rycerza było możliwe

33

. Efektem powyższych działań stało się

wykształcenie nowego otoczenia monarchy, które składało się nie tylko z urzęd-

ników ziemskich. Na czoło królewskich doradców wyrastają kanclerze, z kan-

clerzem krakowskim na czele, podkanclerzowie: Jan z Buska i Jan z Czarnkowa,

130

30

A. Marzec, Urzędnicy…, s. 260-333.

31

Ibidem, s. 197; J. Kurtyka, Odrodzone Królestwo…, s. 95, przyp. 101.

32

B. Nowak, Poraici w konfederacji Macieja Borkowica, [w:] Krzyżowcy, kronikarze, dyplomaci, Ko-

szalin 1997, s. 95-98 – tam starsza literatura.

33

Intensywne wojny polsko-litewskie w latach 50. sprzyjały, ambitnym i gotowym na służbę

królowi rycerzom w zaistnieniu na jego dworze – H. Paszkiewicz, Polityka ruska Kazimierza Wiel-

kiego, Warszawa 1925; J. Wyrozumski, Polska-Węgry i sprawa Rusi Halicko-Włodzimierskiej za Kazi-

mierza Wielkiego, [w:] Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów, Toruń 1997, s. 111-138;

ciekawe spostrzeżenia dotyczące kwestii Rusi w relacjach polsko-węgierskich zawiera tekst

S. Szczura, W sprawie sukcesji andegaweńskiej w Polsce, RH, R.75, 2009, s. 61-102.

Geneza stronnictwa Panów Krakowskich…

dyplomaci z Janem Pakosławicem, Janem Jurą i Janem Kmitą z Wiśnicza, sta-

rostowie generalni: Otto z Pilicy, Wierzbięta z Palowic i Przedbór z Koniecpola,

podskarbiowie: Świętosław Pałuka i Dymitr z Goraja, wielkorządcy krakow-

sko-sandomierscy: Herman z Opatowca i Bodzęta z Kosowic, marszałek dworu

Pełka z Kościelca oraz grupa rycerzy niedzierżących urzędów lub na pierwsze

awanse czekający długie lata, lecz stale w królewskim orszaku przebywających,

których przykładem może był Przedbór z Brzezia

34

. Takie gremium doradcze

utrzymało się przy królu do jego śmierci, ale Kazimierz Wielki w połowie

lat 60. obsadził wszystkie najwyższe urzędy ziemskie Małopolski, wprowadza -

jąc na kasztelanię krakowską Jana z Tarnowa, na województwo krakowskie

Andrzeja z Tęczyna, a po nim Dobiesława z Kurozwęk, zaś województwo san-

domierskie po awansie Jana Tarnowskiego powierzył Piotrowi Nieorzy (stry-

jecznemu wnukowi Zbigniewa ze Szczyrzyca)

35

. Tak więc najwyższe godności

powróciły w ręce przednich rodzin rycerskich Małopolski. Wszystkie te ma-

newry polityczne króla pozwoliły mu na pewno, w stopniu dla nas dzisiaj

niepoznawalnym, przeprowadzić zamierzone polityczne projekty. Jednak

poza bieżącym kontekstem wspomnianych wyżej zawirowań personalnych

miały one konsekwencje w okresie zaraz po śmierci Kazimierza Wielkiego

w roku 1370.

Ostatnie lata panowania króla Kazimierza Wielkiego to czas, w którym

pozycja monarchy była na tyle silna, że nie musiał się on chyba szczególnie

martwić o polityczną opinię Panów Krakowskich. Udało mu się na tyle wzmoc-

nić ekonomicznie swoją władzę oraz na tyle skutecznie zbudować krąg dorad-

czy i zdekonstruować w pewnym stopniu dotychczasową strukturę hierarchii

ziemskich, że mógł myśleć o dalszych krokach reformatorskich. W drugiej po-

łowie lat 60. podjęta została reforma monetarna oraz powstał statut żup sol-

nych

36

. W regulacji dotyczącej funkcjonowania kopalń w Wieliczce i Bochni

podpisano umowę, wedle której unieważniano wszelkie zapisy na rzecz moż-

nowładczych rodzin, w tym Leliwitów Tarnowskich, a ówczesny wojewoda san-

domierski Piotr Nieorza został podany jako przykład dostojnika, który – łamiąc

królewskie prawa w żupach – naraził się na poważny gniew króla

37

. Takie po-

stępowanie miało być od tego czasu karane śmiercią. Trudno jednoznacznie

131

34

Szczegółową analizę tego zagadnienia zob. A. Marzec, Urzędnicy…, s. 265-333.

35

Urzędnicy małopolscy…, nr 136, 464, 465, 977, 978.

36

Literaturę dotyczącą Żup solnych w wieku XIV zestawia W. Bukowski, Objęcie w dzierżawę

żup krakowskich i ruskich przez Mikołaja Serafina w latach 1434-1437. Przyczynek do dziejów gospodar-

czych Polski w XV wieku, [w:] Księga jubileuszowa prof. Feliksa Kiryka, Kraków 2004, s. 103-123; J.

Wyrozumski, Państwowa gospodarka solna w Polsce do schyłku XIV wieku, Kraków 1968.

37

SPPP, t. 1, s. 217-224; J. Krzyżanowski, Statut Kazimierza Wielkiego dla krakowskich żup solnych,

„Rocznik Krakowski”, t. 25: 1934, s. 96-126.

Andrzej Marzec

określić, jaki wpływ na kondycję małopolskich elit ziemskich miała klęska

wyprawy mołdawskiej z drugiej połowy lat 60., ale na pewno nie pomogła

w konsolidacji politycznej małopolskiego rycerstwa

38

. Także podjęta zapewne

w 1369 roku przez Kazimierza adopcja księcia słupskiego odbyła się przede

wszystkim z woli króla i trudno jest wskazać wpływ elit urzędniczych Królestwa

na tę decyzję

39

. Kronika Jana z Czarnkowa w opisie wydarzeń mających miejsce

bezpośrednio po śmierci Kazimierza Wielkiego pokazuje, w jakiej kondycji

znajdowały się elity rycerskie Królestwa Polskiego w obliczu kluczowych dla

państwa decyzji. Najważniejsze sprawy dotyczyły zatwierdzenia wszystkich

postanowień testamentowych zmarłego. Król węgierski nakazał przedstawić

sprawę do rozpatrzenia wiecującemu rycerstwu pod przewodem Jarosława Bo-

gorii, arcybiskupa gnieźnieńskiego

40

. Opis tego wiecu i, jak można się domy-

ślać, dysput tam toczonych wskazuje na jedną podstawowa sprawę: dostojnicy

małopolscy w obliczu śmierci króla i potrzeby współdecydowania o losach

ostatnich decyzji zmarłego okazali się niezdolni do wypracowania jasnego

i zdecydowanego stanowiska. Kwestie nadań dla Kaźka Słupskiego wyraźnie

dzieliły środowisko rycerskie

41

. Możnowładcze kręgi, sprzyjające sukcesji ande -

gaweńskiej, zapewne oparte na dynamicznie realizujących swe kariery politycz -

no-kościelne Dobiesławie i Zawiszy z Kurozwęk, nie były w stanie jednoznacznie

przekonać rycerstwa do swych racji

42

. Z drugiej strony śmierć króla ujawniła

także słabość jego własnego politycznego środowiska, ponieważ poza Januszem

Suchymwilkiem i zapewne Jankiem z Czarnkowa nikt nie podjął na tyle ener-

gicznych kroków w celu przekonania Ludwika o konieczności uszanowania

zapisu dla księcia słupskiego. Ludwik zadecydował o zapytaniu wiecującego

rycerstwa, przede wszystkim małopolskiego, także po to, żeby upewnić się

w przekonaniu, że nie miał w tamtym momencie w Królestwie Polskim poważ-

nego politycznego partnera

43

. Znany, co prawda tylko z jednego i to subiektywnego

132

38

J. Sperka, Jeszcze raz w kwestii datowania wyprawy mołdawskiej Kazimierza Wielkiego, SH, t. 34,

1991, s. 125-132; I. Czamańska, Mołdawia i Wołoszczyzna wobec Polski, Węgier i Turcji w XIV i XV

wieku, Poznań 1996, s. 28-40; J. Kurtyka, Tęczyńscy, s. 182-186.

39

K. Jasiński, Zjazd na Mazowszu w kwietniu 1369 r. i jego geneza. Ze studiów nad itinerarium Ka-

zimierza Wielkiego, [w:] idem, Prace wybrane z nauk pomocniczych historii, Toruń 1996, s. 277-286;

40

Ioannis de Czarnkow, Chronicon Polonorum, wyd. J. Szlachtowski, MPH, t. 2, s. 639-642.

41

Ibidem, s. 641-642.

42

O Kurozwęckich i ich roli na królewskim dworze Kazimierza Wielkiego i matki Ludwika –

Elżbiety zob.: R. Bubczyk, Kariera rodziny Kurozwęckich w XIV wieku. Studium z dziejów powiązań

polskiej elity politycznej z Andegawenami, Warszawa 2002; A. Marzec, Urzędnicy…, według indeksu.

43

Wyrok Pełki, sędziego sandomierskiego i Wilczka, podsędka sandomierskiego orzekających

o prawomocności zapisu Kazimierza Wielkiego dla Kaźka słupskiego jest jednoznacznym do-

wodem na niechęć wiecującego rycerstwa do brania na siebie odpowiedzialności za tę decyzję.

Można nawet powiedzieć, że wiecujący w ogóle nie chcieli zająć w tej sprawie stanowiska – Io-

annis de Czarnkow, Chronicon…, s. 640-641.

Geneza stronnictwa Panów Krakowskich…

źródła, opis wspominanych wydarzeń pozwala, moim zdaniem, na posta wienie

tezy, iż nowy władca szybko uznał, że panowanie nad Polską nie stanowi

w chwili objęcia tronu większego problemu, nie spełnił oczekiwań rycerstwa

wielkopolskiego i nie zasiadł w stroju koronacyjnym w gnieźnieńskiej katedrze,

po czym szybko opuścił Polskę, pozostawiając rządy w rękach Elżbiety Łokiet-

kówny

44

. Panowie małopolscy w roku 1370 nie przedstawiali poważnej siły po-

litycznej. Dekompozycja sceny politycznej przeprowadzona przez Kazimierza

Wielkiego spowodowała, że zabrakło w tym czasie liderów i pomysłów

45

. Ale

warto wziąć pod uwagę jeszcze jeden aspekt. Polska jako zjednoczone królestwo

w 1370 roku liczyła 50 lat (od koronacji Władysława Łokietka). Był to okres

krótszy od średniej życia jednego pokolenia w dzisiejszych czasach. Te kilkadzie -

siąt lat nie wystarczyło, aby zniwelować różnice międzydzielnicowe i partyku-

larne specyfiki społeczno-ustrojowe. To samo mogło dotyczyć świadomości

politycznej elit. Zarówno Łokietek, jak i przede wszystkim Kazimierz Wielki

budowali swoje otoczenie i grono doradców opierając się na promowaniu jed-

nostek, za którymi stały nierzadko wspólnoty rodowe i kręgi krewniacze. Wśód

królewskich wybrańców byli i tacy, którzy takiego zaplecza nie mieli. Silny oso-

bowością i wizją polityczną monarcha potrafił przytłoczyć i zdominować naj-

silniejszą grupę społeczną w Królestwie, tak iż po jego śmierci nie potrafiła

ona podjąć się roli współuczestnika politycznej gry w pełnym tego słowa zna-

czeniu

46

.

Paradoksalnie jednak poczucie pewności, które – w moim odczuciu – to-

warzyszyło Ludwikowi w chwili obejmowania tronu polskiego, szybko opuściło

go, natomiast świadomość znaczenia własnej siły zaczęła być wyraźnie dostrze-

gana w kręgach elit urzędniczych Królestwa, przede wszystkim w Małopolsce.

Brak męskiego potomka spowodował, że w 1374 roku było na dworze Budziń-

skim jasne, iż kwestia ciągłości władzy Andegawenów w Polsce i na Węgrzech

stoi pod dużym znakiem zapytania

47

. W przypadku Polski rozwiązanie pro-

blemu nastąpiło w formie tzw. przywileju koszyckiego, który jeszcze nie może

133

44

O Elżbiecie zob. J. Dąbrowski, Elżbieta Łokietkówna 1305-1380, Kraków 2007.

45

A. Marzec, Urzędnicy…, s. 335-344.

46

Działalność „panów krakowskich” w czasach rządów andegaweńskich starał się pokazać

R. Bubczyk, Obraz działalności politycznej panów krakowskich w Kronice Janka z Czarnkowa, [w:] Spo-

łeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 9, Warszawa 2001, s. 143-168; zob. także: J. Dąbrowski, Ostatnie

lata Ludwika Wielkiego 1370-1382, Kraków 2009, s. 165-187; J. Gzella, Małopolska elita władzy

w okresie rządów Ludwika Węgierskiego w Polsce w latach 1370-1382, Toruń 1994.

47

O perturbacjach dynastycznych dotyczących Piastów, Andegawenów i Luksemburgów zob.

D. Veltrup, Zwischen Eherecht Und Familienpolitik. Studien zu den dynastischen Heiratsprojekten Karls

IV, Warendorf 1988, s. 375-406; F. Kavka, Karel IV. a anjuoovsko-piastovské dedictví, [w:] Polska, Śląsk,

Czechy. Studia nad dziejami stosunków kulturalnych i politycznych w średniowieczu, Wrocław 1994,

s. 81-153.

Andrzej Marzec

być traktowany jako przejaw poważnego ugięcia się Ludwika przed opinią

politycznych elit w Polsce

48

. Dopiero postępująca słabość władzy królewskiej,

którą reprezentowała w Krakowie Elżbieta, matka Ludwika, i wydarzenia kra-

kowskie z 1376 roku, podczas których doszło do rzezi Węgrów, doprowadziły

do istotnego osłabienia władzy andegaweńskiej w Polsce

49

. Nie mogąc rezydo-

wać stale w Krakowie, Ludwik zmuszony był podjąć znacznie dalej idącą współ-

pracę z możnymi Królestwa, w tym przede wszystkim z Małopolanami

50

.

W czasach Ludwika Węgierskiego regentka Elżbieta grupowała wokół siebie

tych, którzy poparli bezwarunkowo jej syna, czyli przede wszystkim Kurozwęc-

kich, ale także część rycerzy z otoczenia Kazimierza Wielkiego, jak braci Zakli-

ków h. Topór, czy Przedbora z Brzezia h. Zadora oraz Domarata z Pierzchna

h. Grzymała, krewnego Janusza Sychegowilka

51

. W latach 70. dawni liderzy ma-

łopolskiego rycerstwa musieli się pozbierać po osłabieniu w czasie panowania

ostatniego koronowanego Piasta. Ważnym etapem w krystalizowaniu się grupy

przywódczej rycerstwa małopolskiego w tym czasie były nie tylko starania

o zabiegi koronacyjne dla córek Ludwika, ale również wspomniany już przy-

wilej koszycki. Ważniejsze jednak były kwestie szczegółowe – która z córek

Andegwena zasiądzie na polskim tronie? Kiedy w roku 1379 okazało się, że bę-

dzie to Maria, wówczas nastąpiło poważne odprężenie w elicie królestwa, gdyż

straciła rację bytu zasadnicza oś napięcia politycznego między zwolennikami

Luksemburgów i Andegawenów

52

. Zaręczyny Marii z Zygmuntem Luksembur-

skim stały się impulsem do wzmocnienia jednolitości w gronie elity, przede

wszystkim Małopolski. Także śmierć Kazimierza Bogusławowica w 1377 roku

w efekcie stała się powodem zbliżenia dotychczasowych opozycjonistów do dworu

krakowskiego i tym samym do większego zintegrowania się politycznego grupy

możnych małopolskich

53

. Zmiany, o których wspominam, są widoczne dzięki

analizie polityki personalnej Ludwika, który, korzystając z nadarzających się

okoliczności, umiejętnie szafować starostwami, obdarzając nimi przede wszyst-

kim zwolenników Kaźka Słupskiego, a urzędy ziemskie małopolskie obsadza-

jąc swoimi stronnikami. Wtedy także elita wielkopolska uczestniczyła żywo

134

48

D. Bagi, Wpływ i znaczenie szlachty polskiej i węgierskiej pod koniec XIV wieku. Próba porównania

przywileju Budzińskiego z 1355 r. z przywilejem koszyckim z 1374 r. w świetle potwierdzenia złotej bulli

z roku 1351, [w:] Polska i Węgry w kulturze i cywilizacji europejskiej, Kraków 1997, s. 35-45; J. Matu-

szewski, Przywileje i polityka podatkowa Ludwika Węgierskiego, Łódź 1983.

49

Joannes de Czarnkow, Chronicon…, s. 675-677; J. Dąbrowski, Elżbieta…, s. 148-150.

50

Kwestie relacji między Ludwikiem i elitami Królestwa podnoszone były już w różnych pra-

cach. Zestawienie starszej literatury – J. Kurtyka, Tęczyńscy…, s. 191, przyp. 63.

51

J. Kurtyka, Tęczyńscy…, s. 192-197; R. Bubczyk, Obraz działalności…, passim.

52

J. Dąbrowski, Ostatnie lata…, s. 270-314; Z.H. Nowak, Polityka północna Zygmunta Luksembur-

skiego do roku 1411, Toruń 1964, s. 28-37; J. Kurtyka, Tęczyńscy…, s. 194-197.

53

Ioannes de Czarnkow, Chronicon…, s. 679; J. Kurytka, Tęczyńscy…, s. 195-196.

Geneza stronnictwa Panów Krakowskich…

w omawianych tutaj skrótowo rozgrywkach

54

. Z początkiem lat 80. zaczyna

być wyraźnie widoczna dominacja Małopolskiej elity urzędniczej, która zyski-

wała wewnętrzną równowagę i umiejętność wspólnego formułowania przemy-

ślanych i racjonalnych wizji politycznych. Dominacja Tęczyńskich, Leliwitów

Tarnowskich i Melsztyńskich oraz Kurozwęckich staje się pełna wraz ze śmier-

cią Ludwika Wielkiego w 1382 roku. Kompromitacja Wielkopolskich planów

koronacyjnych w czasie bezkrólewia i trwająca tam wojna domowa ostatecznie

przesądziły o dominującej i trwałej pozycji Panów Małopolskich na scenie po-

litycznej Królestwa Polskiego

55

. Wzięli on na siebie ciężar znalezienia najlep-

szego kandydata na króla. Umiarkowana postawa i umiejętne wykorzystanie

sytuacji po śmierci Ludwika, doskonałe wyczucie polityczne w kwestii króla

i męża Jadwigi przesądziły o losach Polski na następne stulecia

56

.

Panowanie Kazimierza Wielkiego nie było dla możnych małopolskich

okresem wielkich sukcesów politycznych. Król potrafił zapanować nad ambi-

cjami, powściągnąć wpływy, zablokować kariery, a nawet pozbawić części do-

chodów. Wydaje się jednak, że jednocześnie w szerokim stosunkowo gronie

rycerstwa ziem krakowskiej i sandomierskiej dochodziło do silnego procesu

doskonalenia politycznego, przez obserwację i współuczestnictwo w politycz-

nych programach, których stawką nie była jedna dzielnica, ale całe Królestwo.

Kodyfikacja prawa z wyraźnym naciskiem na jej, nieosiągnięty za jednym

razem, cel: jedno królestwo, jedno prawo, jeden pieniądz musiała działać po-

budzająco na polityczną wyobraźnię

57

. Powstanie systemu wizualnej propa-

135

54

Największe emocje wzbudziła wówczas próba mianowania przez Ludwika namiestnikiem

Królestwa Władysława Opolczyka, czemu sprzeciwili się przede wszystkim Wielkopolanie –

W. Moszczeńska, Rola polityczna rycerstwa wielkopolskiego w czasie bezkrólewia po Ludwiku Wielkim,

„Przegląd Historyczny”, t. 25: 1925, s. 115-120; A. Szweda, Stronnictwo starosty Domarata z Pierzchna

w czasie wojny domowej w Wielkopolsce, [w:] Książęta…, s. 213-234; J. Sperka, Rządy namiestnicze Wła-

dysława Opolczyka w Królestwie Polskim (1377/1378), [w:] Mieszczanie, wasale, zakonnicy, Malbork

2004; idem, Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370-1401. Studium o elicie władzy w relacjach

z monarchą, Katowice 2006, s. 126-134.

55

J. Łojko, Wojna domowa w Wielkopolsce w latach 1382-1385, [w:] Gniezno. Studia i materiały his-

toryczne, t. 2, Poznań 1987, s. 69-97; J. Bieniak, Epilog zabiegów Siemowita IV o koronę polską, „Acta

Universitatis Nicolai Copernici”, Historia 9, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 58, Toruń

1973, s. 71-86; A. Szymczakowa, Łęczyckie i sieradzkie wobec zabiegów Siemowita IV o koronę polską,

„Rocznik Łódzki”, t. 20: 1975, s. 331-346.

56

O. Halecki, Dzieje Unii jagiellońskiej, t. 1, Kraków 1919, s. 94-128; H. Paszkiewicz, O genezie

i wartości Krewa, Warszawa 1938, s. 201-261; S. Szczur, Negocjatorzy Unii Polski z Litwą i ich kariery,

Analecta Cracoviensia, t. 19: 1987, s. 181-204; J. Tęgowski, Bezkrólewie po śmierci Ludwika Węgier-

skiego a geneza unii Polski z Litwą, [w:] Studia historyczne z XIII-XIV wieku, Olsztyn 1995, s. 87-100;

J. Kurtyka, Tęczyńscy…, s. 197-217; J. Sperka, Otoczenie Władysława…, s. 135-150.

57

Z. Kaczmarczyk, Monarchia Kazimierza Wielkiego, t. 1, Organizacja państwa, Poznań 1939,

s. 263-266; J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wrocław 1982, s. 186-193; S. Roman, Geneza statutów

Kazimierza Wielkiego. Studium źródłoznawcze, Kraków 1961; J. Matuszewski, Geneza statutów Kazi-

mierza Wielkiego (na marginesie pracy St. Romana), „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 14: 1962,

Andrzej Marzec

gandy, przez celowe i przemyślane operowanie systemem herbów ziemskich,

i wreszcie ekspansja na Ruś dające każdemu niemalże szanse na zyskanie róż-

nego rodzaju profitów – wszystko do utrwalało w rycerstwie świadomość war-

tości całego Królestwa

58

. I jakkolwiek Kazimierz Wielki nie pozwalał specjalnie

możnym na ich niezależny od króla wpływ na politykę, to kiedy króla zabrakło,

a jego następca był praktycznie nieobecny, Panowie Krakowscy stosunkowo

szybko przejęli inicjatywę polityczną w Królestwie, w ciągu kilku zaledwie lat

wyprowadzając Królestwo z poważnego politycznego zamieszania i umacniając

jego międzynarodową samodzielność.

The Origins of the Party of Lords of Kraków in Late Medieval Poland

Since the turn of the thirteenth and fourteenth centuries, the political elites of

the lands of Kraków and Sandomierz – popular as the “Lords of Kraków” – won a spe-

cial position in the Kingdom’s unification. It emerged from two main reasons. First,

from the very beginning of the thirteenth century, when fragmentation of Poland be-

came a reality, Kraków remained the most important point on the political map of

Poland. At the same time, the problem of filling the throne of Kraków largely depended

on the attitude of the local nobles. Second, in the end of the thirteenth century the

solid political influence of the elites of the Sandomierz-Kraków region coincided with

the dynamic process of Poland’s unification. The political role of the “Lords of

Kraków” evolved in several stages. When Ladislaus the Short took power in the early

fourteenth century the main political base of his power became the dignitaries and

knights from Małopolska. During the reign of Louis of Hungary, the Koszyce agree-

ments, and then a period of interregnum the political consciousness of the elites crys-

tallized. It took some time before they were able to embrace their problems but under

Casimir the Great’s reign their self-awareness grew up and they prepared to manage

the fate of the Kingdom.

136

s. 195-213; K. Ożóg, Intelektualiści…, s. 60-61; W. Uruszczak, Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło

prawa polskiego, [w:] Studia z dziejów państwa i prawa polskiego, t. 3: 1999, s. 97-115; S. Gawlas, Mo-

narchia Kazimierza…, s. 229-231; J. Kurtyka, Odrodzone Królestwo…, s. 162-168.

58

S.K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 13-24; Z. Piech,

Symbole władzy i państwa w monarchii Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, [w:] Imagine pote-

statis. Rytuały, symbole, i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska XII-XV w. (z przykładem cze-

skim i ruskim), Warszawa 1994, s. 117-150; W. Drelicharz, Kolegiata wiślicka jako miejsce wizualnego

dialogu monarchy w XIV-XV wieku, [w:] Przeszłość jest czasem narodzin. Z dziejów Wiślicy i jej związków

z Krakowem, Kraków 2006, s. 33-58.