„Pedagogika Filozoficzna on-line”

2008-9 nr 1 (3)

Redaktor Naczelny prof. nadzw. dr hab. Sławomir Sztobryn (

[e-mail]

;

[e-mail]

)

Sekretarz Redakcji mgr Justyna Bochomulska



Rada Redakcyjna:
Prof. dr Alena

Vališová Praga (Czechy)

Prof. dr hab. Blanka Kudláčová Trnava (Słowacja)
Prof. dr Wilfried Lippitz Giessen (Niemcy)
Prof. dr hab. Mikołaj Smetański Winnica (Ukraina)

Prof. zw. dr hab. Zbigniew Kwieciński

Prof. zw. dr hab. Lech Witkowski
Prof. zw. dr hab. Zbyszko Melosik

Prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Dr Rafał Godoń

Opracowanie techniczne (on-line)
Kacper Giercuszkiewicz

[e-mail]

Opracowanie graficzne
S-printer STUDIO POLIGRAFICZNO-REKLAMOWE

[e-mail]

©

Czasopismo wydawane przy Zakładzie Pedagogiki Filozoficznej UŁ

Wszelkie prawa zastrzeżone. Treści artykułów nie mogą być przedrukowywane, ani w żaden sposób
reprodukowane bez pisemnej zgody Redakcji czasopisma.


Adres Redakcji:

Zakład Pedagogiki Filozoficznej
91 - 408 Łódź, ul. Pomorska 46/48, p. 211
sekretariat tel. [phone]
e-mail:

[e-mail]

ISNN 1898-0910

Lucia Bokorová
Uniwersytet Trnawski

Julian Apostata i jego edykt o nauczycielach

Magistros studiorum

Edykt cesarza Juliana z roku 362 n.e. uważany jest za pierwszą próbą wytworzenia

systemu nauczania, w którym miała być propagowana pogańska religijność. Autorowi
edyktu przypisuje się dążenie do nie zatrudniania w szkołach nauczycieli, którzy nie

wyznawaliby pogańskiego nabożeństwa, jego ideałów oraz wiary w bogów z Olimpu.

W czasie rządów cesarza Juliana (grudzień 361 – czerwiec 363), szkoły

chrześcijańskie jeszcze nie istniały, chrześcijanie zdobywali niższe wykształcenie w
szkołach klasycznych u

gramatistesa

oraz

grammatikosa

, i uczestniczyli w wykładach

nauczycieli, którymi byli poganie oraz chrześcijanie. Nastał jednak czas, gdy szkoła
zaczęła być postrzegana jako miejsce konfrontacji pogaństwa z chrześcijaństwem.

Szkoły klasyczne charakteryzował duch pogaństwa, a tym samym podstawą

nauczania w tych szkołach były dzieła pogańskich autorów. Uczniowie uczyli się czytać

na tekstach mitologii greckiej oraz poznawali bogów pogańskich. Sprzyjająca sytuacja,
która nastała dla chrześcijan w IV wieku n.e. oznaczała dla nich również wyzwanie w

ramach wychowania i kształcenia młodych pokoleń chrześcijan. Skoro szkoły
chrześcijańskie jeszcze w tym czasie nie istniały, wychowanie dzieci w wierze

chrześcijańskiej należało do obowiązków rodziców oraz Kościoła. Rodzice często
korzystali z rad autorytetów Kościoła i kierowali się ich radami pedagogicznymi. Rady

wychowawcze przeznaczone dla rodziców zachowały się w listach Jana Chryzostma oraz
Hieronima.

Cesarz Julian rozpoczął swoje rządy w Konstantynopolu w grudniu 361 roku n.e.

Wielu ocenia okres jego rządów bardzo pozytywnie, w tym również historyk Ammianus
Marcellinus:

Znał się bardzo dobrze zarówno na sprawach wojskowych, jak i cywilnych.

Starał się być niezwykle uprzejmy i nie pozwalał sobie na więcej, niż – jego zdaniem,
dopuszcza różnica między lekceważeniem i wyniosłością.(...)Pałał żądzą poznania
wszystkiego i był nieugiętym sędzią, a także surowym cenzorem jeśli chodzi o naprawę
obyczajów

1

. W okresie rządów Juliana wzrastał talent wtedy jeszcze czternastoletniego

poety Prudencjusza, który później w jednym ze swoich dzieł krótko wspomniał o cesarzu

1

Ammianus Marcellinus:

Dzieje rzymskie. XXV. 4. 7.

49

Julianie. Opisuje go jako człowieka, który wprowadzał nowe prawa i był dobrym władcą.
Zarzuca mu tylko, że był

złym patronem religii prawdy, bo bogów tysiąca czcicielem

2

.

Julian Apostata chciał, żeby jego styl rządzenia Imperium był zgodny z modelem

idealnego i mądrego władcy. Poza tym był przekonany o swoim wyjątkowym powołaniu.

Wierzył, że bogowie wybrali właśnie jego, aby spełnił wyznaczoną mu misję. Gdy zyskał
tron cesarza, był pewien, że pełni wolę bogów. Przekonanie o tym, że została mu

wyznaczona niezwykła rola nie było połączone tylko z faktem, że został cesarzem, ale
również z pełnieniem funckcji najwyższego kapłana (Pontifex Maximus).

Jednym pierwszych działań Juliana było otworzenie oraz odrestaurowanie

zrujnowanych pogańskich świątyń. W kodeksie Theodozjana nie znajdujemy takiej

informacji, ale wspomina o tym Ammianus, Libanios, Sokrates Scholastyk i Sozomen

3

. W

liście, którego adresatem był Maksimos Filozof, Julian z radością napisał, że od

momentu gdy został cesarzem, ponownie zaczął publicznie wyznawać wiarę w bogów.
Pisze, że on i część armii składali ofiary oraz hekatomby

4

. Julian uważał pogańską

religijność za jedynie właściwą – według niego była ona podstawą grecko-rzymskiej
cywilizacji. Julian podkreślał nie tylko zdobycze tej cywilizacji na polu prawa oraz nauki,

ale przede wszystkim na odwieczne dążenie Greków do zgłębiania tajników filozofii oraz
nieustanne poszukiwanie prawdy. Dla Juliana hellenizm oznaczał bezgraniczne oddanie

się człowieka ideałom hellenizmu. Grecką tradycję oraz kulturę uważał cesarz za dar od
bogów i ideał dla ludzkości. Nie mógł zrozumieć co mogło spowodować powstanie

wiary chrześcijańskiej. Według niego było to bluźnierstwo, które równało się porzuceniu
autentycznego dziedzictwa całej greckiej tradycji i kultury. Negatywne spojrzenie na

chrześcijaństwo znalazło swój oddźwięk w jednym z dzieł Juliana, dzisiaj znanym pod
tytułem

Contra Galilaeos

. Oryginał dzieła, jak również nazwa, nie zachowały się do dnia

dzisiejszego, o jego istnieniu pisze Hieronim w

Liście do Magnusa

5

. Dzięki Cyrylowi

Aleksandryjskiemu z dzieła Juliana zachowały się do dnia dzisiejszego fragmenty. Cyryl

uznał owe dzieło za niebezpieczne, co inspirowało go do napisania krytyki tego dzieła,
oraz opinii i sądów w nim zawartych,

Contra Julianum.

Julianowa krytyka nauki

chreścijańskiej nie różniła się wszak bardzo od tych, które głosił już w II wieku n.e.
pogański filozof Celsus, i w III wieku n.e. Porfiriusz. Obydwaj wymienieni filozofowie

2

Prudentius:

Apotheosis 450 – 454. In: Aurelius Prudentius Klemens: Wieńce męczeńskie, s. 133.

3

Por. Ammianus Marcellinus:

Dzieje rzymskie: XXII, 5. 2-3 Libanos: Mowa na cześć Juliana. Socrates

Scholastyk

: Historia Kościoła. III 11.4. Sozomen: Historia Kościoła V. 3.

4

Hekatomby były to ofiary składane ze 100 wołów. Por. Julian Apostata: List do Maksyma. List 13 (26).

5

Cesarz Julian Apostata napisał podczas wyprawy przeciwko Persom siedem ksiąg skierowanych

przeciwko Chrześcijanom. Hieronim: List do Magnusa. List 70.

50

poddali chrześcijaństwo ostrej krytyce. Celsus w dziele

Prawdziwe słowo

, a Porfiriusz w

traktacie

Przeciwko chrześcijanom

.

Julian w swoim dziele starał się udowodnić, że nauka chrześcijańska w

porównaniu z grecka mądrością i filozofią, jest małowartościowa i prymitywna. Cesarz

opisuje chrześcijaństwo jako bardzo powierzchowną i pozbawioną prawdy naukę

6

. Na

podstawie sądów Juliana jasno wnioskujemy, że nie widział w chrześcijaństwie żadnych

pozytywnych cech, odwrotnie, uważał je za realną groźbę. Ponieważ uważał, że
chrześcijańskie utwory literackie są pozbawione jakiejkolwiek wartości, głosił, że nauka

chrześcijańska nie ma dobrego wpływu na człowieka, a tym samym nie jest w stanie go
właściwie wychować. Jako przykład podawał twierdzenie, że jeśli chrześcijanie mają

zamiar wychowywać swoje dzieci według Biblii – nie wychowają z nich nic więcej niż
tylko niewolników

7

. Julian był przekonany, że człowiek będzie w stanie zrozumieć

hellenizm i poświęci się jego ideałom wtedy gdy, będzie wychowywany na dziełach
wielkich greckich pisarzy i filozofów, jak na przykład Homer. Cesarz już od swoich

najmłodszych lat miłował literaturę – dzięki swoim nauczycielom, jak Mardonius, który
zajmował się jego wychowaniem w latach dzieciństwa, jak również dzięki filozofom, u

których studiował w latach późniejszych. Według Juliana człowiek, który poznaje dzieła
autorów klasycznych, staje się lepszym człowiekiem

8

. W rozumieniu Juliana

chrześcijaństwo było dokładnym przeciwieństwem jego ideału hellenizmu, zaprzeczało
wszystkim wartościam, które wyznawal hellenizm. Za naczelny obowiązek człowieka

uznawał Julian szacunek w stosunku do bogów, który według niego chrześcijanie
odrzucili.

Zainteresowanie Juliana kulturą i nauką było szeroko znane. Cesarz miał

świadomość, jak ważną rolę odgrywa wykształcenie człowieka, i dlatego też starał się

ograniczyć wpływ chrześcijań na polu niezywkle istotnym – w szkole. Prawo, które
wprowadził miało ograniczyć nie tylko dostęp do szkół dla nauczycieli wyznania

chrześcijańskiego, ale w konsekwencji również do urzędów i kariery publicznej. W
kodeksie Theodozjana (XII.3.5) znajduje się edykt dotyczący nauczycieli

9

. W tekście,

który zachował się wśród listów Juliana jako

List 61,

czytamy, co słowa „właściwe

6

Por.

Contra Galilaeos: p. 164, 18 (565 C10 – 11). In: Malley, W. J.: Hellenism and Christianity....., s. 128.

7

Hertlein:

Julian. Teubner 1785. 229 D,E,C. In: Cochrane Ch. N.: Chrześcijaństwo i kultura antyczna. s.

265.

8

Por.

Contra Galileos: p. 205, 11-12 (849 D11-12). W: Malley, W. J.: Hellenism and Christianity…s. 112.

9

Magistros studiorum doctoresque excellere oportet moribus primum, deinde facundia. Sed quia singulis

civitatibus adesse ipse non possum, iubeo, quisque docere vult, non repente nec temere prosiliat ad hoc

munus, sed iudicio ordinis probates decretum curialium mereatur optimorum conspirante consensus. Hoc

enim decretum ad me tractandum referetur, ut altiore quodam honore nostro iudicio studiis civitatum

accedant. (Cod. Th.XIII. 3. 5).

51

wychowanie“, znaczyły dla cesarza. Julian podkreślał w liście, że uważa za absolutnie
niedopuszczalne, aby nauczyciel miałby uczyć czegoś, w co osobiście nie wierzy –

niedopuszczalna była niezgoda przekonań ze specyfiką wykonywanego zawodu. Głównie
dotyczyło to nauczycieli gramatyki i retoryki, którzy wykładali dzieła Homera, Hezjoda,

Demostenesa, Izokratesa i innych greckich autorów. Julian zadawał pytanie, jak ktoś
może uczyć i zarówno gardzić bogami greckimi, którzy byli dla tych twórców inspiracją i

prapoczątkiem greckiej kultury i cywilizacji. U Sokratesa Scholastyka

10

, Sozomena

11

oraz

Theodoreta

12

spotykamy się z informacją, że cesarz chciał zabronić nie tylko

nauczycielom, ale również dzieciom chrześcijanom dostępu do szkół klasycznych.
Podobnie u Rufina zakaz nauczania dla osób wyznania chrześcijańskiego w szkole

klasycznej rozszerzony był na wszystkich chrześcijan, którym zakazywano studiowania
autorów klasycznych. Studium dzieł autorów klasycznych według Rufina miało być

wyłączne tylko dla wyznawców kultu pogańskiego

13

. Podobną informację znaleźć

możemy również u św. Augustyna

14

.

Edykt

Magistros studiorum

wywołał dwojakie reakcje w gronie chrześcijan.

Pierwszą z nich była reakcja wykształconych i światłych przedstawicieli Kościoła, którzy

podkreślali istotną rolę klasycznego wychowania. Byli przekonani, że Julian mial na celu
pozbawienie chrześcijan możliwości kształcenia się, a tym samym osłabienie

chrześcijaństwa jako ruchu religijnego. Drugą reakcją był pomysł wytworzenia literatury,
która by miała klasyczną formę i styl, ale zawierałaby chrześcijańską treść i mogłaby

zastąpić klasyczne teksty używane w szkołach. Najsilniejszym głosem, który
przeciwstawiał się Julianowi, był głos Grzegorza z Nazjanu. Grzegorz jako sławny i

kompetentny retor czuł potrzebę wygłoszenia mowy na rzecz obrony wolności
kształcenia i kultury słowa

15

. Prawo wprowadzane przez Juliana,

Magistros studiorum

,

10

Sokrates Scholastyk:

Historia Kościoła. III. 12.

11

Sozomen:

Historia Kościoła. V.18.

12

Countless other deeds were dared at that time by land and by sea, all over the world, by the wicked

against the just, for now witout disguise the enemy of God began to lay down laws against true religion.

First of all he prohibited the sons of the Galileans, for so he tried to name the worshippers of the Saviour,

from taking part in the study of poetry, rhetoric, and philosophy, for said he, in the words of the proverb

“we are the shot with shafts feathered from our own wing” for from our own books they take arms and

wage war against us. Theodoret: History of the Church. III. 4.

13

Julian był bardziej niż inny chytrym prześadowcą chrześcijan. Nie stosując siły, ani tortur, lecz rozdając

nagrody i zaszczyty, próbując przekonywać pochlebstwami, zdobyl bodaj większą liczbę ludzi, niż gdyby

stosował ostre środki. Zabronił chrześcijanom studiować autorów pogańskich, a nauczać w szkolach tylko

tym zezwolil, którzy czczą bogów i boginie. Rufin: HE 1, 32. ML 21, 501-502.

14

Czyż to on Kościoła nie prześladowal, zabraniając chrześcijanom i nauczać i uczyć się nauk

wyzwolonych? Augustyn: Państwo Boże. XVIII.52.

15

W

Mowach Grzegorza znajdziemy również dwie Inwektywy przeciw cesarzowi: Inwektywa I, Inwektywa

II. Są to dwie mowy, które tworzą jedną całość. Autor rozpoczął ich pisanie w 363 roku n.e., a dokończył aż

po śmierci cezara w roku 363 n.e. Por. Kazikowski, S.:

Mowy wybrane. Mowa 4, Mowa 5. s. 63-133.

52

jawiło się Grzegorzowi jako próba ograniczenia dostępu chrześcijan do szkół i
wykształcenia

16

. Grzegorz był przekonany, że to prawo było jednym z najbardziej

niesprawiedliwych i dyskryminujących chrześcijan podczas rządów Juliana. Julian
wszystko co greckie i helleńskie łączył z pogańską religijnością. Grzegorz natomiast

próbował udowodnić, że nie istnieje żadna podstawa do tego, żeby łączyć język i kulturę
grecką tylko i wyłącznie z pogańskim kultem, a tym samym ograniczać komukolwiek

dostęp do kształcenia i greckiej kultury jako takiej. Chrześcijanie byli w pełni świadomi
tego, że odrzucenie tradycyjnego sposobu kształcenia byłoby co najmniej nierozważne, z

drugiej jednak strony nie posiadali źródeł, które mogłyby zastąpić teksty klasyczne
wykorzystywane przy zdobywaniu wiedzy z dziedziny gramatyki, retotyki etc. Starożytni

historycy – Sozomen i Sokrates Scholastyk, wspominają nauczyciela gramatyki imieniem
Apollinarius

17

, który wspólnie z ojcem stwierdził, że dla nauczyciela gramatyki istotna

jest forma tekstu, nie treść. Dlatego też, jeśli chrześcijańskie teksty miałyby formę i styl
tekstów klasycznych, mogłyby być wykorzystywane przez chrześcijańskich nauczycieli –

nowa treść połączona z klasyczną formą. Wynikiem ich rozważań miało być przepisanie
tekstów dziejów żydowskich heksametrem daktylicznym, napisanie komedii według

stylu Menandra, tragedii wzorowanych na stylu Eurypidesa oraz tworzenie liryki na
podstawie Pindara.

Ewangeliom

oraz

Listom apostolskim

nadali formę platońskich

dialogów

18

. Sozomen pisze, że treść wytworzonych tekstów zawierała wszystkie zasady

enkyklios paideia

, a tym samym teksty te mogły pełnić funkcję podręczników w

szkołach. Sokrates Scholastyk przypisuje wysiłek wytworzenia nowych ksiąg Apollinarom
– ojcowi i synowi, Sozomen wspomina tylko jednego z nich, jednocześnie podkreślając,

że autor ów umiał odtworzyć mnóstwo gatunków literackich, co by wskazywało na jego
niezwykła erudycję.

Apollinarius, aktywny w boju przeciwko ariańskiej herezji, na skutek swoich

ekstremalnych poglądów został uznany za heretyka. Jego dzieła spotkał ten sam los, co

inne uznane w tym czasie za heretyckie. Wiele z nich było spalonych, zachowały się z
nich tylko fragmenty

19

. Sokrates Scholastyk nie zgadzał się z twierdzeniem, że teksty

Apollinara mogłyby się stać kiedykolwiek alternatywą dla tekstów kalsycznych
używanych w szkołach. Powrót chrześcijan do korzystania z klasycznych tekstów

tłumaczył dwoma argumentami. Po pierwsze przekonany jest, że również dzieła
pogańskich autorów mogą być źródłem poznania i prawdy. Po drugie uważał, że teksty

16

Grzegorz Nazjanski:

Napiętnowanie cesarza Juliana. Mowa IV.101.

17

Apollinarius z Laodycei (310-390).

18

Por. Sozomen:

Historia Kościoła V. 18. Sokrates: Historia Kościoła III.16.

19

Por.

Dictionary of Early Christian Literature. s. 38-39.

53

biblijne są przede wszystkim przeznaczone do tego, żeby wskazywali ludziom właściwą
drogę, zasady życia i pomagały im w pogłębianiu wiary. Niedostatki dzieł Apollinara

widział w tym, że nie były wystarczającym materiałem do nauki dialektyki, którą
chrześcijanie potrzebowali do obrony i szerzenia swojej nauki. Według Sokratesa

Scholastyka dzieła Apollinara nie mogły zaoferować powyższych wartości

20

.

Literatura stała się jednym ze środków szerzenia chrześcijańskich idei oraz

wyrazem wiary chrześcijan. Literatura klasyczna, która miała w grecko-rzymskim świecie
znaczące miejsce, przygotowała pole dla literatury chrześcijanskiej. Autorzy

chrześcijańscy w swej twórczości często naśladowali wzory literackie greckich oraz
łacińskich autorów – opierali się na klasycznej formie, stylu, słownictwie, a nawet

sposobie wierszowania. Pomimo tego, że początkowo chrześcijanie uważali poezję za
typowo pogański wytwór, z czasem i ta forma literacka zyskała sobie zwolenników w ich

gronie. Prudencjusz jest przykładem autora, który swoje klasyczne wykształcenie
wykorzystał w celu obrony i propagowania chrześcijaństwa. Był twórcą, który starym

klasycznym formom, uczonym w szkole, dał nową treść. Prudencjusz posiadał własny
styl, stosował motywy teologiczne oraz biblijne, jednakże w jego dziełach znaleźć można

wpływ autorów klasycznych, wykorzystywał ich terminologię i wierszowanie – co było w
owym czasie częstą praktyką.

Bazyli Wielki w swoim krótkim dziele

Mowa do młodzienców

wskazał na

korzyści, jakie mogą zyskać chrześcijanie podczas czytania klasycznej literatury i

zdobywania klasycznego wykształcenia. W dziele owym podkreślał wielką wartość
zdobyczy greckich dla chrześcijan. Wspomniane dzieło wyraża opinię przedstawiciela

Kościoła o antycznym wykształceniu. Podobny pogląd – podkreślanie wartości kultury
klasycznej - prezentował Augustyn w dziele

De doctrina christiana

. Augustyn był

przekonany, że pomimo tego, iż księgi pogańskich autorów zawierają często kłamstwa,
chrześcijanie nie powinni ich odrzucać, ponieważ zawierają w sobie również dużo

prawdy

21

.

20

Por. Sokrates:

Historia Kościoła. III. 16.

21

Augustyn:

O kresťanskej náuke. II. XL. 60.

54