Wyparlo Julian Apostata jako neoplatonik

Anna Agnieszka Wyparło

JULIAN APOSTATA JAKO NEOPLATONIK

Panowanie cesarza Juliana Apostaty jest niezwykle interesuj

cym

momentem w historii Cesarstwa Rzymskiego. Próba oceny ówczesnych
wydarze

podejmowana była w literaturze przedmiotu wielokrotnie. Warto

zastanowi

jak

wygl

dały

zwi

zki

Juliana

Apostaty

neoplatonizmem i jakie miało to konsekwencje dla systemu filozoficznego
Juliana. Dalej trzeba w

wietle przedstawionych faktów podj

ąć

prób

oceny postaci cesarza Juliana jako współtwórcy tego pr

du na tle innych

filozofów - neoplatoników; zaakcentowa

charakterystyczn

dla

neoplatonizmu umiej

tno

ść

syntezy dorobku wcze

niejszych filozofów. Na

pocz

tku chciałabym przedstawi

ródła wspominaj

ce o działalno

Juliana Apostaty jako filozofa i reformatora religijnego. Nale

y tak

wspomnie

o opracowaniach interpretuj

cych informacje

ródłowe. Aby

pokaza

pocz

tki zainteresowania Juliana filozofi

i neoplatonizmem

omówi

krótko jego wychowanie i czas studiów Z tym okresem

ycia

Juliana b

dzie si

zało kilka listów, stad omówi

, z kim Julian

korespondował, jaka była tre

ść

listów i jakie znaczenie takich kontaktów.

Po tym odnios

do relacji

ródłowych o zmianie sytuacji religijnej po

obwołaniu Juliana augustem w kontek

cie zasad neoplato

skiej teurgii.

Szeroko chciałabym omówi

kwestie zwi

zane z kultem Matki Bogów;

jest to

wietny przykład próby powi

zania filozofii neoplato

skiej z

tradycyjn

religi

poga

, przygotowania podbudowy teoretycznej i

zabiegów o odrodzenie kultu w nowym charakterze. Nast

pnie

przedstawi

wnioski nasuwaj

ce si

po analizie problemu. Niezb

najbardziej obszern

podstaw

ródłow

dla tych bada

pisma samego

Juliana. Spo

ród nich starałam si

zanalizowa

wietle tematu pracy listy

cesarskie

oraz Juliana Mow

na cze

ść

Matki Bogów

(ró

nie przez

badaczy i tłumaczy tytułowan

) i Mow

na cze

ść

Heliosa.

Szczególnie

Mow

na cze

ść

Matki Bogów uznałam za dobrze reprezentuj

zamysły Juliana co do kształtu nowej religii. Opinie samego cesarza
skonfrontowałam z innymi

ródłami z epoki. Spo

ród nich na uwag

zasługuj

przede wszystkim Dzieje rzymskie

Korzystałam z polskiego wydania listów: Julian Apostata, Listy, opr. W. Klinger, J. Wolski,

Wrocław - Warszawa - Kraków 1962.

Des Kaisers Julianus Red

auf die Gottermutter, [w:] Kaiser Julians Philosophische Werke,

vorbereitet von R. Asmus, Leipzig 1908, s. 175 - 205; Swoj

interpretacj

mowy porównałam

z uwagami W.C. Wrighfa (Introduction to Oration V, [w:] The Works of the Emperor Julian,
tranlated by W.C. Wright; London 1949, vol. I, s. 439 - 441.).

Des Kaisers Julianus Red

auf den Konig Helios, [w:] Kaiser Julians Philosophische Werke,

vorbereitet von R. Asmus, Leipzig 1908, s. 131 - 168;

' Korzystałam z nast

puj

cego wydania dzieła Ammiana Marcellina: Dzieje rzymskie,

Warszawa 2001.

autorstwa Ammiana Marcellina. Autor, jako komendant przybocznej
stra

y cesarza, mógł obserwowa

go jako osob

prywatn

i jednocze

nie

cego. Pisał te

histori

stwa a nie cesarza, co pozwala widzie

efekty działa

cesarskich. Był poganinem a mimo to niektóre posuni

cia

cesarza bulwersowały go, ostro je pot

piał. Oceny Ammiana, cho

sto

wypowiadane w swoim imieniu, mo

emy potraktowa

jako próbk

odbioru społecznego przywracania dawnych kultów. Historia Ammiana to
niezwykle istotne

ródło dla tego problemu, bo obiektywnie pisane przez

poganina.

Mowa na cze

ść

Juliana Libaniosa

adnym wypadku nie mo

e by

uznana za obiektywn

, jednak nie mo

emy odmówi

jej warto

ródłowej. Poznajemy poprzez jej pryzmat stanowisko zwolenników

julianowych inicjatyw.

Pozostałe

ródła s

autorstwa chrze

cijan. Historia Ko

cioła Hermiasza

Sozomena

i Historia Ko

cioła Sokratesa Scholastyka

pisane z

innej perspektywy; wydarzenia s

widziane oczyma chrze

cijan, cho

Sokrates wydaje si

pisa

bez zabarwienia emocjonalnego. Tak

e Mowy

Grzegorza z IMazjanzu

to głównie popisy retoryczne, niemniej we

wszystkich trzech znajdziemy interesuj

ce fakty.

Spo

ród opracowa

dotycz

cych tematu wyj

tkowo sumiennie

przygotowana i przydatna jest pozycja Olsza

ca Julian Apostata jako

reformator religijny

, w której autor komentuje wszystkie wzmianki

ródłowe. Swoje wnioski formułowałam te

w oparciu o opracowanie

Julian the Apostat

Bowersock'a.

Podstaw

informacji o neoplatonizmie

była dla mnie Historia filozofii staro

ytnej Reale'go

oraz oraz Die

Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung Zeller'a.

Zapoznałam si

tak

e z interpretacj

filozofii samego Juliana dokonan

przez M. Kokoszk

w artykule pt. „Teozofia cesarza Juliana Apostaty"."

Edukacja cesarza Juliana przebiegała w specyficznych warunkach, ze
wzgl

du na starania o odsuni

cie go od dworu i pretendowania do

władzy. W Historii Ko

cioła autorstwa Sokratesa Scholastyka czytamy o

dzieci

stwie i młodo

ci Juliana, o osobach maj

cych wpływ na jego

postaw

. W najmłodszym okresie

ycia byli to Euzebiusz z Nikomedii i

eunuch Mardoniusz.

Postacie bardzo ró

ne, arianin wró

żą

cy Julianowi

Libanios, Mowa na cze

ść

Juliana, [w:] Libanios, Wybór mów, Wrocław 1953. W przypisach

wspomniana mowa b

dzie si

pojawiała jako mowa XVIII.

Hermiasz Sozomen, Historia Ko

cioła, Warszawa 1980.

'Sokrates Scholastyk, Historia Ko

cioła, Warszawa, 1986.

Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, Warszawa 1967.

Sz. Olszaniec, Julian Apostata jako reformator religijny, Kraków 1999.

W. Bowersock, Julian the Apostat

, London 1978.

G. Reale, Historia

filozofii staro

ytnej, Lublin 1999, t.IV.

E. Zeller, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, t. 3 cz. 1 i 2,

Leipzig 1923.

M, Kokoszko, „Teozofia cesarza Juliana Apostaty", [w:] „Acta Universitatis Lodziensis Folia

Historica", 44 (1992), s. 39 - 51.

Sokrates, op. dt, III. 1. 371.

karier

duchown

i Pers z pochodzenia, rozmiłowany w kulturze

helle

skiej.

Do jego nauczycieli nale

eli Lako

czyk Nikokles,

wykładaj

cy gramatyk

i sofista Hekebolios, ucz

cy przyszłego cesarza

retoryki.

Cho

Julian w Konstantynopolu był nawet lektorem

zobowi

zany przysi

nie mógł ucz

szcza

na wykłady innych retorów

poza Hekeboliosem, po przeniesieniu w 348 roku do Nikomedii miał
wreszcie dost

p do mów Libaniosa.

Jednak otrzymywał je na pi

mie,

maj

cesarski

zakaz

ucz

szczania

wykłady

poganina.

Najprawdopodobniej wtedy zetkn

ł si

z neoplatonizmem szkoły

pergamo

skiej poprzez Maksymosa z Efezu, cho

na przypuszcza

e Julian poznał go podczas cz

stych pobytów w Efezie, gdy Gallus był

cezarem.

Libaniusz pisze nieco o znaczeniu tego spotkania dla Juliana i

jego dalszych posuni

ęć

: „Gdy kiedy

spotkał si

z lud

mi, którzy byli

pełni nauk Platona, usłyszał od nich o bogach i demonach, którzy
naprawd

stworzyli i zachowuj

wszech

wiat; od nich dowiedział si

istocie duszy, o jej pochodzeniu i przyszłych losach, poznał prawo jej
upadku i wzlotu; co ja pogr

ąż

a, a co wznosi ku górze, co jest dla niej

zieniem, a co wolno

, w jaki sposób mo

na pierwszego unikn

ąć

, a

zdoby

drug

; słodycz słów napełniała mu uszy napełnione gorzkosci

Inaczej naturalnie widział to Sozomen: w jego ocenie Maksymos to
„filozof, który go [Juliana - A.W.] wprowadził w

wiat nauk filozoficznych

i nauczył go nienawi

ci do religii chrze

cija

skiej"

Julian „obdarzył

Maksyma serdeczn

przyja

. "

A zatem my

l Plotyna Julian poznał ju

w nieco zmienionej formie. Z cał

pewno

nie brakowało tu elementów religijnych, misteryjnych.

Neoplatonizm w IV wieku odbiegał od tego stworzonego przez Plotyna.
Ju

Porfiriusz skłaniał si

ku teurgii, cho

zdecydowanie opowiedział si

za ni

dopiero Jamblich w Misteriach egipskich.

Ówczesny człowiek, ówczesny poganin potrzebuje jakiego

narz

dzia,

aby zwróci

na siebie uwag

bogów. Pozostawanie biernym jest

niepokoj

ce, niebezpieczne, nie zapewnia szcz

ęś

cia. Jamblich w De

mysteriis pisze,

e człowiek powinien podj

ąć

odpowiednie praktyki,

formuły, by

e niezrozumiałe dla niego samego, ale zrozumiałe dla

bogów by móc pozyska

dla siebie ich sił

. Nie wystarcz

spekulacje

3. Wolski, Julian Apostata.

ycie i twórczo

ść

, [w:] Julian Apostata, Listy, opr. W. Klinger, J.

Wolski, Wrocław - Warszawa - Kraków 1962, s. X - XI.

Sokrates, op. cit, III. 1. 372.

Sozomen, op. cit, V, 2, 1213; Grzegorz z Nazjanzu, Mowa IV, 23.

Libanios, Mowa XVIII, 13 - 14; Sokrates, op. cit, III, 5, 371.

Ibidem, III, I, 371.

Ibidem, III, I, 372; por. przyp. 13 [w:] Ibidem, s. 271 - 272; Sozomen, op. cit, V. 2.

1216; Grzegorz z Nazjanzu, Mowa IV, 30 - 31.

Libanios, Mowa XVIII, 18.

Sozomen, op. cit., V. 2. 1216;

Ibidem, V. 2. 1216;

" Reale G., op. cit, s. 639.

czysto rozumowe - w ten sposób wszyscy filozofowie powinni ju

byli

osi

ąć

zjednoczenie z bogami a tak nie jest.

mierci Jamblicha jego ucze

Aidesios zało

ył szkoł

w Pergamonie;

do niej nale

eli Maksymos, Priskos, Chrysanthios oraz Julian.

Cech

charakterystyczn

tej szkoły było akcentowanie elementów religijno -

mistycznych i technik teurgicznych. Julian w młodo

ci zetkn

ł si

przedstawicielami szkoły pergamo

skiej i ich my

niezwykle si

zainteresował.

To wła

nie zafascynowanie Maksymosem miało by

powodem, dla

którego Julian zdecydował si

dost

wtajemniczenia w misteria

chaldejskie.

. W relacji Sozomena, zst

pił do jednego z najsławniejszych i

najstraszniejszych przybytków, gdzie dzi

ki sztuczkom czarnoksi

skim

ukazały mu si

maszkary.

Tak jak Sozomen,

i Grzegorz z Nazjanzu

nie omieszkał przy tym zaznaczy

, jakoby Julian szukał w znaku krzy

ochrony przed przera

liwymi odgłosami i obrzydliwym odorem, jakie

wydobywały si

przy obrz

dach.

Fakt wtajemniczenia Juliana w

misteria chaldejskie oraz jego zainteresowanie takimi praktykami
potwierdzałaby po

rednio pro

ba skierowana do Priskosa o przesłanie

tekstu Jamblichowych Wyroczni chaldejskich.

Wtajemniczenie najprawdopodobniej odbyło si

w przybytku Hekate,

które z reguły były umieszczone pod ziemi

. Zreszt

opis sytuacji

zbli

ony do wy

ej przywołanych znajdujemy u Eunapiosa.

Kult Hekate

potwierdzałby tak

e Libanios, wspominaj

c posty Juliana ku jej czci.

Tak

e w czasie studiów Julian miał dost

kolejnego wtajemniczenia.

Sozomen pisze,

e głównym powodem studiów w Atenach była dla

Juliana mo

liwo

ść

zagł

biania si

w dzieła poga

skich pisarzy i helle

skie

Ibidem, s. 644.

Ibidem, s. 650. Istotne j est,

e Maksymos nie był przez sobie współ czesnych uwa

any za

fi l ozofa a nazyw ano go w i eszczbi arzem czy m agi em (O l szani ec S z., op. ci t., s. 72). W
przekładzie Historii Ko

cioła Sozomena, z którego korzystałam przy opracowywaniu tematu,

fragment wspomniany przez Sz. Olsza

ca jest przetłumaczony: Maksym z Efezu, filozof [...] a

jako wieszczbiarz [...]; (Sozomen, op. cit.; V, 2, 1216.). U Sokratesa Scholastyka, w
przekładzie, z którego korzystałam czytamy:

e Walentyni an kazał straci

Maksymosa „jako

szarlatana i czarnoksi

ęż

nika" (Sokrates, op. cit, III. 1. 372). Opinia taka musiała by

u g r u n t ow a n a , s ko r o J u l i a n w M ow i e p r z e c i w k o n i e w y k sz t a ł c o n ym c y n i k om p o d e j m uj e s i

obrony neoplatoników i postuluje, aby nazywa

ich uczniami Pitagorasa, Platona oraz

Arystotelesa a nie czarodziejami, sofistami, znachorami (Olszaniec Sz., op. cit., s. 72).

G rzegorz z N azj anzu, M ow a IV , 55 - 56; zob. te

: Sozom en, op. ci t., V , 2, 1212 - 1213;

por. Sz. Olszaniec, op. cit., s.94; por. L Bielas, Apostazja cesarza Juliana w

wiadectwach

antycznych pisarzy i w nowo

ytnej histori ografii, Kraków 2002, s. 125 - 126. Olszaniec

uwa

e spo

ród wszystkich misteriów, w które Julian został - jak mo

emy przypuszcza

w taj em ni czony, naj w i

kszy w pł yw na j ego postaw

m i ał y w ł a

ni e m isteri a chal dej ski e.(S z.

Olszaniec, op. cit, s.94.).

Sozomen, op. cit, V, 2, 1212; Grzegorz z Nazj anzu, Mowa IV, 55; por. Sz. Olszaniec, op.

cit., s. 80.

2 9

Sozomen, op. cit, V, 2. 1212.

3 0

Grzegorz z Nazjanzu, Mowa IV, 55.

Julian, Listy, 6; zob. te

: Olszaniec Sz., op. cit., s. 95.

Ibidem, s. 95.

szkoły [ . . . ] miał si

tam spotka

z miejscowymi wró

bitami

* nie

wspominaj

c nic o wtajemniczeniu. Wiemy to z przekazu Eunapiosa -

według niego Julian podczas pobytu w Atenach odwiedzi

Eleuzis i zosta

wtajemniczonym w misteria eleuzy

skie.

Wtajemniczanie w misteria w okresie pó

nego poga

stwa ma szczególne

znaczenie. Wi

ąż

e si

ono z rozumowaniem takim jak Jamblicha -

człowiek potrzebuje narz

dzi kontaktu z bogami, chce nauczy

zwraca

ich uwag

na siebie, swoje potrzeby. Nie mo

na ju

dotkn

ąć

bogów poprzez dywagacje rozumowe, spekulacje filozoficzne. To teurgia
jest teraz ukoronowaniem poszukiwa

filozofa neoplato

skiego, aktem

najwy

szej wiary.

Fakt,

e Julian dost

pował wtajemnicze

interesował si

nimi wskazuje na zrozumienie dla tych zasad i

jednocze

nie neoplatonizmu w wydaniu szkoły syryjskiej i

pergamo

skiej. Potwierdzi to tak

e polityka religijna w wymiarze

stwowym.

Pocz

wszy od momentu wyst

pienia przeciw Konstancjuszowi Julian

„przywrócił, jakby z wygnania przywołuj

c, kult bogów

, wsz

dzie

ołtarze, ogie

, krew, wo

ofiar, dymy, obrz

dy kultowe, wieszczbiarze

wolni od strachu, a na szczytach gór flety, uroczyste procesje i byk,
jednocze

nie dostateczna ofiara dla bogów i uczta dla ludzi".

A tak

otaczał si

osobisto

ciami, o których Sokrates pisze: „otaczał szacunkiem

wybitnych uczonych, a zwłaszcza uprawiaj

cych filozofi

. Gdy si

szeroko rozgłosiło, ci

li oni zewsz

d bardzo skwapliwie na dwór

cesarski, jednak

e ludzie w płaszczach filozofów, bardzo cz

sto okazywali

filozofami raczej z wygl

du, ani

eli z wykształcenia."

Jesieni

355

roku Konstancjusz wezwał go ze studiów i nadaj

c 6 listopada 355

roku tytuł cezara oddał w zarz

d Gali

Wysyłaj

c go do n

kanej

stymi najazdami ludów zza limesu stawiał tym samym przed Julianem

zadania zdecydowanie odmienne od tych, do jakich był przywykły. A
jednak zaanga

owanie w utrzymanie granicy nie zakłóciło kontaktów

cezara z przyjaciółmi z czasów studiów.

Sozomen, op. cit., V. 2. 1216 - 1217. Tym niemniej zdołał si

tam zapozna

z Bazylim

Wielkim i Grzegorzem z Nazjanzu (Sokrates, op. cit., III, I, 372; Grzegorz: Mowa IV, 23, 39),
cho

jego pobyt w Atenach był stosunkowo krótki: od lipca do pa

dziernika 355 roku

(Sokrates, op. cit, przyp. 16, s. 272).

Ibidem, s. 96. Sz. Olszaniec przypuszcza,

e Julian mógł jeszcze dost

wtajemniczenia w

kult bogini Maa (Sz. Olszaniec, op. cit., s. 97), kult Mitry (Sz. Olszaniec, op. cit., s. 99 - 105) i
kult Izydy (Sz. Olszaniec, op. cit., s. 105). Jednak zaznacza,

e podstawa

ródłowa do takich

twierdze

jest bardzo w

tła (Sz. Olszaniec, op. cit., s. 97, 104 - 105).

Ibidem, s.93; Reale G., op. cit., s. 644.

Polityka religijna nie jest bezpo

rednim przedmiotem niniejszych rozwa

, st

d te

tylko

krótka wzmianka, tym niemniej problem jest wart bli

szego przyjrzenia si

Libanios, Mowa XVIII, 126.

Ibidem, 126.

Sokrates, op. cit, III, 1. 380; zob. te

: Ammian, op. cit., XXII, 12, 7; Grzegorz, Mowa IV,

43.

Ammian op. cit., XV, 8.

Z Galii Julian korespondował z Eumeniosem i Farionosem, którzy wraz z
nim studiowali w Atenach. Julian pisze,

eby nie zaniedbywali retoryki i

obcowania z poezj

oraz

wicze

słownych; Skoro pisze jeszcze,

e mówi

wci

ąż

po helle

sku, cho

jego j

zyk staje si

coraz bardziej

zbarbaryzowany mo

emy wi

c wnosi

e Julian sam rozkoszował si

retoryk

od czasów studiów.

Radzi im zgł

bianie nauki Platona i

Arystotelesa. Sam siebie w innym miejscu cesarz nazywa wyznawc

zasad Platona i Arystotelesa.

, z kontekstu wynika

e szczególnie tych

etycznych.

emy wi

c wnioskowa

e Julian ci

gle bada pisma filozoficzne. Tak

w li

cie z kwietnia 362 roku do swojego wuja Juliana nakazuj

cym

restauracj

tyni Apollina dafnejskiego przy u

yciu kolumn

odebranych z pałaców królewskich, Apostata pisze,

e towarzysz

ksi

gi Platona i Homera.

Informacje takie staj

istotne dla

pokazania neoplatonizmu cesarza, je

eli uwzgl

dnimy,

e on sam go

współtworzy, odczytuje w nowym duchu dzieła swoich poprzedników,
si

ga do tego, co dzi

nazwaliby

my korzeniami neoplatonizmu. Julian

utrzymuje kontakt listowny z innymi filozofami tego okresu. Dla nas
najistotniejsi s

Priskos i Maksymos. Priskosa, Julian poznał w czasie

pobytu w Pergamonie.

W jednym z listów mówi o Jamblichu: ów

prawdziwie boski i po Pitagorasie i Platonie trzecie miejsce zajmuj

Krytykuje tych, którzy nazywaj

filozofa łowc

zaszczytów

, wyznaj

c: ja

sam w filozofii przepadam do szale

stwa za Jamblichem.

. Julian pisze

i otrzymuje listy od Teodorosa, ucznia Jamblicha, komentuj

cego

Arystotelesa.

Cesarz

korespondował

Eustatiosem,

swoim

przyjacielem a uczniem Jamblicha.

Wiemy,

e Eustatios odwiedził

Juliana (najprawdopodobniej w Antiochii) oraz korespondował z
Eustochiosem, sofist

i z Arystoksenosem filozofem (o tej postaci nie

wiemy nic bli

szego).

Powy

sze fakty o korespondencji Juliana pozwalaj

stwierdzi

e istniała

pewna grupa filozofów tworz

cych neoplatonizm, przez historyków

filozofii nazywana szkoł

pergamo

, kontaktuj

ca si

, wymieniaj

li. Do niej nale

ał Julian.

W li

cie do Teodora zawieraj

cym wskazówki dla kapłanów cesarz zaleca

czyta

Pitagorasa, Platona i Arystotelesa, stoików - w tym Chryzypa i

Julian, Listy, 2; Libaniusz potwierdza t

Julianow

znajomo

ść

zyka: „doskonale opanował

grecki j

zyk, znal nienajgorze) drugi" (Libaniusz, Mowa XVIII, 21). "Julian, Listy, 8. "Ibidem,

35.

Widem, 5; zob. te

: przyp. 1 [w:] Ibidem, s. 7.

Ibidem, 6.

por. Ibidem, 6.

Ibidem, 6.

Ibidem, 16.

Ibidem, 20; Julian, Listy, 21; Ibidem, 22.

Ibidem, 24.

Ibidem, 33.

Zenona, unika

czytania Epikura i Pyrrona oraz widowisk

teatralnych.

Nauki pierwszych przyczyniaj

do bogobojno

ci, tego

ucz

c o bogach,

e istniej

e o sprawach tego

wiata my

wreszcie złego nie czyni

nic ani ludziom, ani sobie wzajemnie,

niedost

pni zazdro

ci, zawi

ci i w ogóle wrogo

drugich unika

trzeba zarówno ze wzgl

du na ich j

zyk, jak i na ich my

Potwierdza

takie zaintereswania cesarza Grzegorz z Nazjanzu pisz

c: Tego nauczyli

go i tak go wychowali Platonowie i Chryuzypowie, i osławiony Perypat, i
czcigodna Stoa.

e nale

y tu wspomnie

o zamiłowaniu samego Juliana do nauki

stoików, a szczególnie nauki Marka Aureliusza, która według relacji
Ammiana przekładała si

na osobiste

ycie cesarza. Ammian pisze,

Julian, współzawodniczył z Markiem Aureliuszem je

li chodzi o czyny i

postaw

moraln

wspomina o codziennym trybie

ycia cesarza,

zgodnym ze stoickimi ideałami: krótki sen, po

ywienie takie jak

ołnierskie, gardzenie doczesnymi wygodami.

W my

l tego, co sam

Julian głosił wreszcie,

e jest czym

szpetnym, aby m

drzec, maj

dusz

, si

gał po chwał

pochodz

z ciała.

Nie powinno to dziwi

, je

spojrzymy na posta

cesarza jako neoplatonika, który z zało

enia odnosi

do doktryn wcze

niejszych, w tym wypadku do nauki, któr

przyjmuj

wszyscy filozofowie neoplato

scy.

W li

cie do Teodora czytamy dalej,

e kapłani maj

za zadanie wznosi

modły do bogów rano i wieczorem - na pocz

tku dnia i nocy.

Filozoficzne,

religijne

uzasadnienie

takiego

przepisu

jest

najprawdopodobniej takie jak edyktu funeralnego. Helios jest sprawc

dnia i nocy - st

d nie bezzasadne jest wznoszenie modlitw do niego na

pocz

tku ka

dego z tych okresów, przeznaczonych jeden dla

ywych

drugi dla umarłych.

W edykcie funeralnym Julian wspomina ustalony przez najwy

szych

bogów - zwłaszcza Heliosa - porz

dek upływu czasu i porz

dek

ycia.

Mówi,

e skoro Helios jest sprawca dnia i nocy, pór roku to jest przez to

najstarszym z bogów samych, do którego d

ąż

y wszystko i z którego

powstaje wszystko, i on tak

e ustanowił odr

bnych władców dla

ywych i

umarłych.

Ludzie wi

c powinni przestrzega

boskiego ładu.

Rozumowanie to Julian miał przej

ąć

od Jamblicha. Jamblich według

relacji Eunapiosa zmienił drog

do Apamei, poniewa

, któr

pod

ąż

ał

niesiono wcze

niej ciało zmarłego a zatem droga ta nie była czysta.

Ibidem, 45.

Grzegorz z Nazjanzu, Mowa IV, 43.

"Ammian, op. cit., XVI, 1, 4.

Ammian, op. cit., XXV, 1, 2 - 3; XXV, 4, 6 - 7; XVI, 5, 1 - 5; zob. te

: Bowersock G.W., op.

cit, s. 79.

"Ammian, op. cit., XXV, 4, 6.

Julian, Listy, 59.

Olszaniec Sz., op. cit., s. 54.

Na tych wszystkich okoliczno

ciach

ycia Juliana wyrasta jego system

filozoficzny. Poznajemy go poprzez Mowy cesarza oraz poniek

d poprzez

jego działania. Szczególnie zatem godn

podniesienia kwesti

jest kult

Matki Bogów, który Julian usiłował o

ywi

. W zwi

zku z nim mamy

okazj

do poznania my

li filozoficznej Juliana oraz jego rozumienia zada

filozofa neoplatonika.

Julian po obj

ciu władzy w Konstantynopolu dost

pił kolejnego

wtajemniczenia - w kult Matki Bogów Kybele.

Obrz

dem inicjacyjnym

miały by

ofiary i zakl

cia a tak

e skropienie głowy Juliana krwi

zło

onych zwierz

t ofiarnych, aby zmy

z siebie pi

tno chrztu.

Takie

posuni

cie cesarza ju

teraz uwypukla jego zamysł o skoncentrowaniu

nowego poga

stwa wokół kultu Matki Bogów.

W li

cie do Arsakiosa, w którym Julian zawarł wła

ciwie swoja wizj

nowej religii helle

skiej, pisze te

kilka słów o kulcie Matki bogów: Miastu

Pessinuntowi pomóc jestem gotów, o ile mieszka

cy jego przywróc

sobie łask

Macierzy bogów; gdy za

ja dalej lekcewa

, nie tylko

nie b

uwolnieni od kary [...] boj

e do

wiadcz

mej wrogo

ci.

[...] Przekonaj wi

c ich,

e je

li o moj

dbaj

opiek

, powinni tłumnie

przyby

do macierzy bogów, jako błagalnicy.

Julian starał si

kult Magna Mater propagowa

i wzmocni

. Po cytowanej

informacji odno

nie Pessinuntu z listu wysłanego w czerwcu 362 roku, w

drodze do Antiochii do Arsakiosa, Julian wystosował list do Kallikseny,
dot

d kapłanki Demeter z nadaniem jej godno

ci kapłanki Macierzy

bogów.

W drodze na Wschód cesarz odwiedził sanktuarium Wielkiej Matki gdzie
osobi

cie sprawował ofiary.

Tak

e tu, w Pessinuncie, na 27 marca 362

roku - obchody uroczysto

ci Matki Bogów - cesarz napisał mow

(hymn)

na jej cze

ść

W mowie Julian powi

zał kult Magna Mater z zasad

wyłaniania si

bogów, z kształtem

wiata nad- i pod ksi

ęż

ycowego, sfery inteligibilnej i

sfery ponad inteligibiln

. Zarys układu jest charakterystyczny dla

neoplatonizmu, tutaj spojrzenie Juliana nie odbiega od innych filozofów
tego pr

du.

Julian mówi o Magna Mater jako o

ródle umysłowym i

płodz

cym, wyłaniaj

cym z siebie bogów, zasiadaj

cej obok stworzonego

Ibidem, s. 98.

"Sozomen, op. c/f., V, 2, 1215; Grzegorz z Nazjanzu, Mowa IV, 52.

Olszaniec Sz., op. cit., s. 99.

"Julian, Listy, 39.

Ibidem, 36; G. W. Bowersock twierdzi,

e Julian najpierw mianował Kaliksenn

, a dopiero

potem uskar

ał si

na bierno

ść

mieszka

ców. (G. W. Bowersock, op. cit., s. 87). Przy

opracowywaniu problemu oparłam si

na datacji zamieszczonej przez Wrighfa. {The Works of

the Emperor Julian, tranlated by W.C. Wright; London 1949, vol. III). Wówczas kolejno

ść

wydarze

jest równie prawdopodobna. Julian mianuje Kaliksenn

, aby kult Magna Mater

umocni

, wiedz

c ju

o sytuacji w Pessinuncie.

"Ammian, op. cit, XXII, 9, 5, 8.

Introduction to..., s.441.

zob. te

: M. Kokoszko, op. cit., s. 49.

przez sam

siebie Zeusa. Julian pisze,

e Matka Bogów to rz

całym

yciem, wszystkim, co

yje, to pani wszystkiego, co si

staje.

Według jego ontologii najwy

sfer

pozostaje nieokre

lone Jedno, a

nieco ni

ej znajduj

substancja jako taka, duch sam w sobie, formy

same w sobie.

Jednak ju

tutaj wyłania si

para bogów: Helios i Matka

Bogów; ten

wiat nie potrafi kontemplowa

siebie.

Do tego zdolna jest

sfera poni

ej -

wiat my

cy, my

ca dusza w sobie, przyczyny,

kształty, nie powi

zane jeszcze z materi

idee i dusze cz

stkowe oraz

bogowie spłodzeni lub inaczej wyłonieni z bogów ze sfery wy

szej - przez

Heliosa Apollo i Zeus, oraz przez Matk

Bogów Atena Pronoia.

Ostatni

jakby cz

ęś

sfery my

cej jest substancja i natura uosobiona w Attisie,

Attis jako sługa Matki Bogów, któremu powierzyła kierowanie

wiatem

doczesnym, schodzi w dół, gdzie nie si

ga ju

władza

adnego z bogów,

ale tylko dot

d, gdzie si

ga eter, a

do granicy drogi mlecznej.

Tam

wyrzuca z siebie, przekazuje widzialnemu, materialnemu

wiatu

istnienie, natur

Powstaje w ten sposób 7 sfer planetarnych, którym

odpowiadaj

bogowie: Kronos, Zeus, Ares, Helios, Afrodyta, Hermes,

Selene, oraz Sło

ce.

Motyw ten jest nawi

zaniem do popularnego mitu o Kybele i Attysie.

Attys był pasterzem, w którym zakochała si

Matka Bogów i zobowi

zała

do wstrzemi

ęź

liwo

ci seksualnej i wierno

ci sobie. Jednak Attys zwi

zał

z nimf

Sagaritis i współ

ył z ni

. Aby ukara

obydwu Matka Bogów

zabiła Sagaritis a na Attysa zesłała obł

d, w którym pozostaj

c dokonał

aktu autokastracji.

Według Juliana odzwierciedleniem autokastracji

Attysa jest równonoc, czyli zako

czenie pewnego cyklu generacji,

wyrzucania z siebie przez Attysa istnienia.

Roli Sło

ca Julian po

ca swoja mow

. Helios - Sło

ce, które widzimy

na co dzie

jest odbiciem Heliosa intelektualnego - najwy

szej istoty

zrodzonej z kreatywnej substancji Dobra.

Jako syn najlepszego i

najpi

kniejszego jest intelektualny Helios panem bogów intelektualnych i

szfarzem doskonało

ci otrzymanej od praprzyczyny.

helios

widzialny - czyli dysk słoneczny jest

ródłem

wiatła dla

wiata

zmysłowego, dzi

ki któremu jest on widzialny.

Heliosowi Sło

przypada szczególna rola w konstrukcji wszech

wiata - po

rednika

Des Kaisers Julianus Red

aufdie Gottermutter, 166A - 166B; Introduction to...; s. 440.

Des Kaisers Julianus Red

aufdie Gottermutter. Einleitung, s. 177.

Ibidem, s. 177.

" Des Kaisers Julianus Red

aufdie Gottermutter, 170C - 171B.

Ibidem, 170C- 171B.

Des Kaisers Julianus Red

aufdie Gottermutter. Einleitung, s. 177.

Paulys Realencyclopedie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart 1922; Julian

przytacza mit w nieco innym brzmieniu: Des Kaisers Julianus Red

auf die Gottermutter, 165.

M. Kokoszko, op. cit., s. 42.

Des Kaisers Julianus Red

auf den Kónig Helios, 133c.

Ibidem, 132d - 133a.

Ibidem, 133c.

pomi

dzy

wiatem widzialnym a nie

miertelnymi bogami ze strefy

niewidzialnej, inteligibilnej.

wiat podksi

ęż

ycowy powstaje pod wpływem działania Sło

ca,

promieniowania słonecznego.

(I tutaj obowi

zuje ustalona hierarchia:

aniołowie, demony, herosi oraz

ywioły: ogie

, powietrze, woda,

ziemia.)

Ono to poprzez dusze cz

stkowe organizuje materi

i jako

ródło sprawia,

e dusze te kieruj

wzwy

Helios intelektualny jest tak

e idealn

jedno

, sił

i jakby substancj

przyczyn

istnienia

wiata intelektualnego.

Przejawia si

poprzez

poszczególnych bogów o zindywidualizowanych rysach, szczegółowych
funkcjach. Sam Helios stwórca jest idealn

równowa

i jedno

cech, warto

ci, one dopiero w ni

szych bóstwach wyst

puj

w ró

nym

nat

ęż

eniu.

Taki pogl

d by

e przej

ł Julian od Jamblicha, który system hipostaz

wykorzystał jako pole do uszeregowania i schierarchizowania bóstw religii
politeistycznej, jako

e s

one ró

nymi przejawami tych samych sił

natury.

Gdyby

my za

chcieli szuka

gł

biej, to bardzo mocno

akcentowali istnienie tylko jednej bosko

ci ró

nie si

przejawiaj

cej

stoicy. Poszczególni bogowie mieli by

w opinii stoików tylko sposobami

przejawiania si

Zeusa, w ten sposób sam Zeus był po prostu

wieloimienny.

W Mowach widzimy problematyk

charakterystyczn

dla neoplatonizmu a

szczególnie od czasów Porfiriusza. Julian stara si

stworzy

now

hierarchi

bogów, nowy system hipostaz. Bardzo jasno wida

sprz

ęż

enie

działa

Juliana i jego pogl

dów filozoficznych w staraniach o odbudow

poga

skich kultów i stworzenie ich teoretycznej podbudowy.

Uto

samiaj

c poszczególne sfery nat

ęż

enia bytu ze znanymi ju

popularnymi bóstwami Julian przybli

a, obja

nia i poniek

d sankcjonuje

neoplato

ontologi

Filozoficzna propozycja Juliana jest co prawda nie całkiem jasna; nie
przynosi nowych, przełomowych rozwi

, jakich mogliby

my szuka

filozofów.

Jest tylko prób

, pewnym pomysłem na filozoficzn

podbudow

popularnego kultu.

Niew

tpliwie jednak jest dowodem na

erudycj

cesarza, znajomo

ść

filozofii Arystotelesa i Platona; na Platona

zreszt

sam Julian powołuje si

w tek

cie.

Ibidem, 135c, zob. te

: 141a.

Des Kaisers Julianus Red

aufdie Gottermutter, 172A - 172D.

Des Kaisers Julianus Red

aufdie Gottermutter. Einleitung, s. 177.

Des Kaisers Julianus Red

aufdie Gottermutter, 172A - 172D.

Des Kaisers Julianus Red

aufden Kónig Helios, 132d

"zob. Ibidem, 144b - 144c.

G. Reale, op. cit., s. 643 - 644.

E . Z e l l e r , o p . c i t , t . 3 c z . 1 , s . 3 3 4 . .

P o r . R e a l e G . , o p . c i t , s . 6 5 4 .

Por. Introduction to..., s. 439.

Na przykład: Des Kaisers Julianus Red

aufdie Gottermutter, 172D, 163D.

Fakty przedstawione tutaj pokazuj

e ocena Juliana jako reformatora

religijnego i neoplatonika jednocze

nie jest niejednorodna. Na tle

wspomnianych filozofów - teurgów cesarz wyró

nia si

swoj

filozoficzn

, któr

mogli

my pozna

w mowie ku czci Matki Bogów.

(Trzeba pami

e o pogl

dach pozostałych przedstawicieli wiemy

bardzo niewiele na podstawie ogólnikowych wzmianek,

Cho

przyzna

trzeba,

e obiektywnie nie jest to utwór wyj

tkowy i zasługuj

cy na

uznanie. Niemniej przenosi nas w inny wymiar - wcielania w

ycie zasad

teurgii, któremu Julian całkowicie si

oddawał.

Liczne ofiary, ceremonie i procesje, nakłanianie do uczestniczenia w
nich i wznoszenia modlitw, liczenie si

z opiniami haruspików i wró

bitów -

to wszystko idee szkoły syryjskiej i pergamo

skiej, które Julian był władny

przekłada

ycie pa

stwowe. Czasem nawet do

ść

nieszcz

ęś

liwie,

czego dowodem byłby wynik wojny perskiej.

Z drugiej strony kontakty Juliana z ówczesnymi my

licielami wskazuj

jego aktywno

ść

we współtworzeniu neoplatonizmu. Tak

e liczne

wzmianki o lekturze dzieł Arystotelesa i Platona stawiaj

cesarza w

bardzo korzystnym

wietle.

Podsumowuj

c, nale

ałoby stwierdzi

e Julian jest jednym z

wybitniejszych przedstawicieli neoplatonizmu w wydaniu szkoły
pergamo

skiej, na tle innych filozofów tego okresu jest erudyt

. Bardzo

powa

nie traktuje wypełnianie zasad filozofii, któr

wyznaje; daje tego

dowody swoim zachowaniem oraz przedsi

wzi

ciami w dziedzinie religii.

BIBLIOGRAFIA

RÓDŁA

1. Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, Warszawa 2001.
2. Des Kaisers Julianus Red

auf den Kónig Helios, [w:] Kaiser

Julians Philosophische Werke, vorbereitet von R- Asmus, Leipzig
1908, s. 131 - 168.

3. Des Kaisers Julianus Red

auf die Gottermutter, [w:] Kaiser

Julians Philosophische Werke, vorbereitet von R- Asmus, Leipzig
1908, s. 175 - 205.

4. Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, Warszawa 1967.
5. Hermiasz Sozomen, Historia Ko

cioła, Warszawa 1980.

6. Julian Apostata, Listy, opr. W. Klinger, J. Wolski, Wrocław -

Warszawa - Kraków 1962.

7. Libanios, Wybór mów, Wrocław 1953.
8. Sokrates Scholastyk, Historia Ko

cioła, Warszawa, 1986.

' Reale G., op. cit., s. 651.

OPRACOWANIA

1. G. W. Bowersock, Julian the Apostat

, London 1978.

2. L. Bielas, Apostazja cesarza Juliana w

wiadectwach antycznych

pisarzy i w nowo

ytnej historiografii, Kraków 2002.

3. M. Kokoszko, „Teozofia cesarza Juliana Apostaty", [w:] „Acta

Universitatis Lodziensis Folia Historica", 44 (1992), s. 39 - 51.

4. Sz. Olszaniec, Julian Apostata jako reformator religijny, Kraków

1999.

G. Reale, Historia filozofii staro

ytnej, t. IV, Lublin 1999.

6. W.C. Wright, Introduction to Oration V, [w:] The Works of the

Emperor Julian, tranlated by W.C. Wright; London 1949, vol. I, s.
439 - 441.

Anna Agnieszka Wyparło - studentka historii i filozofii w ramach
Mi

dzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na

Uniwersytecie

skim. Działa w Studenckim Kole Naukowym Historyków

Sztuki.

Prof. dr hab. Wiesław Kaczanowicz

266

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Julian Apostata i mit o Heliosie
Julian Tuwim jako afirmator życia
Julian Apostata Mispogon
Julian Przyboś jako przedstawiciel Awangardy Krakowskiej
Bokorova L , Julian Apostata i jego edykt o nauczycielach magistros
julian apostata listy
Listy Julian Apostata
Julian Tuwim jako Skamandryta
Ks Lucjan Bielas Apostazja Cesarza Juliana w świadectwach antycznych pisarzy i w nowożytnej histori
Epidemiologia jako nauka podstawowe założenia
4 socjalizacja jako podstawowy proces spoeczny
style poznawcze jako przykład preferencji poznawczych
radio jako medium audialne
socjologia jako nauka
Nakłucie prenatalne jako przyczyna krwotoku do jamy otrzewnej
Język jako narzędzie paradoksy
Niewydolność oddechowa jako problem obrażeń wielonarządowych 4
PSYCHOANALIZA JAKO METODA TERAPII I LECZENIA

więcej podobnych podstron