APOSTAZJA CESARZA JULIANA

W S

´ WIADECTWACH ANTYCZNYCH PISARZY

I W NOWOZ˙YTNEJ HISTORIOGRAFII

Ks. Lucjan Bielas

APOSTAZJA CESARZA JULIANA

W S

´ WIADECTWACH ANTYCZNYCH PISARZY

I W NOWOZ

˙ YTNEJ HISTORIOGRAFII

Wydawnictwo WAM

Kraków 2001

Praca doktorska zatwierdzona

przez Rade˛ Wydziału Historii Kos´cioła

Papieskiej Akademii Teologicznej

Kraków, dnia 21 czerwca 2000 r.

Promotor

PROF. DR HAB. JÓZEF WOLSKI

Recenzenci

PROF. DR HAB. TADEUSZ KOTULA

PROF. DR HAB. STANISŁAW STABRYŁA

Projekt okładki

ANDRZEJ SOCHACKI

ISBN 83-7097-852-5

Wydawnictwo WAM

ul. Kopernika 26, 31-501 Kraków

tel. (012) 429 18 88, fax (012) 429 50 03

e-mail: wam@wydawnictwowam.pl

Dział handlowy:

tel. wew. 348, 366, fax (012) 430 32 10

e-mail: handel@wydawnictwowam.pl

Zapraszamy do naszej KSIE˛GARNI INTERNETOWEJ

http://WydawnictwoWam.pl

Druk i oprawa:

Drukarnia Wydawnictwa WAM

SPIS TRES

´ CI

WSTE˛P

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział I

´ RÓDŁA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział II
„

APOSTAZJA

” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział III

ROK 337 I JEGO POLITYCZNE NASTE˛PSTWA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział IV

JULIAN

DZIECIN

´ STWO I WCZESNA MŁODOS´C´

. . . . . . . . . . . . . . . . .

Rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwsze lata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Euzebiusz i Mardoniusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Macellum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spotkanie z chrzes´cijan´stwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Koniec wygnania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział V

GALLUS

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cezar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Niepokój augusta i s´mierc´ cezara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W opinii Ammiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Julian o swoim bracie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

S´wiadectwo Grzegorza

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jesien´ roku 355 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spis tres´ci

Rozdział VI

JULIAN

–

PORTRET WŁASNY

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Julian o swoim dziecin´stwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Julian o Macellum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Georgios z Kapadocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział VII

JULIAN O CHRZES´CIJAN

´ SKIEJ DOKTRYNIE

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

„Pomysłowy wynalazek ludzkiej złos´liwos´ci” . . . . . . . . . . . . . .

Akt stworzenia i koncepcja Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Opatrznos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Chrzest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bóstwo i człowieczen´stwo Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Groby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Kain i Abel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Chrzes´cijan´stwo i judaizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Niekonsekwencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Rozdział VIII

JULIAN O CHRZES´CIJANACH

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Co imponowało Julianowi w kos´ciele Chrystusowym? . . . . . . . . 103
Co Juliana szczególnie zraz˙ało w chrzes´cijan´stwie? . . . . . . . . . . 108
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Rozdział IX

POBOZ

˙ NOS´C´ CESARZA JULIANA W OCZACH RETORA LIBANIUSZA

. . . . 112

Libaniusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Stosunek Libaniusza do cesarza Juliana . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Libaniusz o chrzes´cijan´stwie Juliana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Pogan´stwo Juliana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Rozdział X

S´WIADECTWO GRZEGORZA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

Grzegorz a problem apostazji cesarza Juliana . . . . . . . . . . . . . . 149
Studia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Spis tres´ci

Cezar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Cesarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Przes´ladowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Pogan´ska poboz˙nos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Rozdział XI

OKIEM Z

˙ OŁNIERZA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

S´wiadectwo o Julianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Rozdział XII

W OCENIE S´W

AUGUSTYNA I HISTORYKÓW V WIEKU

. . . . . . . . . . . 176

S´w. Augustyn († 430) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Sokrates Scholastyk († ok. 450) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Sozomen († ok. 450) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Rozdział XIII

PROBLEM APOSTAZJI CESARZA JULIANA W BADANIACH NOWSZYCH

HISTORYKÓW

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

ZAKON

´ CZENIE

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

WYKAZ Z

´ RÓDEŁ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

BIBLIOGRAFIA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

WYKAZ SKRÓTÓW

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

SUMMARY

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

WSTE˛P

Flavius Claudius Iulianus to niewa˛tpliwie jedna z najbardziej intry-

guja˛cych i kontrowersyjnych postaci na tronie cesarskim w IV wieku.
Tak bowiem za z˙ycia, jak i po s´mierci miał Julian swoich gora˛cych
wielbicieli i zagorzałych przeciwników. Trudno było i trudno jest
przejs´c´ obok niego oboje˛tnie. Pos´wie˛cono mu setki opracowan´
naukowych. Stał sie˛ tez˙ bohaterem wielu utworów literackich. Jed-
nych fascynuje jako filozof i władca, ostatni wielki mecenas kultury
hellen´skiej i obron´ca religii pogan´skiej, innych zas´ interesuje jako
ostatni, niezwykle skuteczny, przes´ladowca chrzes´cijan w Cesarstwie
Rzymskim.

W cia˛gu wieków przyje˛ło sie˛ okres´lac´ cesarza Juliana przydom-

kiem „Apostata”. Wydaje sie˛, z˙e jest on powtarzany przez zdecydo-
wana˛ wie˛kszos´c´ autorów w sposób raczej bezkrytyczny. Przez wiele
lat swoistego rodzaju obcowania z cesarzem Julianem, stał mi sie˛ on
kims´ bliskim i sta˛d tez˙ ta ogarniaja˛ca niepewnos´c´, ta iskierka nadziei
i to pytanie: Czy rzeczywis´cie istnieja˛ dostatecznie przekonywaja˛ce
dowody, które pozwalaja˛ nazwac´ Juliana – „Apostata˛” w s´cisłym tego
słowa znaczeniu, to znaczy, z˙e wiare˛ chrzes´cijan´ska˛ poznał, s´wiado-
mie ja˛ przyja˛ł wste˛puja˛c do Kos´cioła, a naste˛pnie s´wiadomie od niej
odszedł, staja˛c sie˛ gorliwym wyznawca˛ bóstw pogan´skich? Próba
znalezienia odpowiedzi na to pytanie be˛dzie stanowiła tres´c´ niniejszej
pracy.

W pierwszej fazie badan´ wypada zaja˛c´ sie˛ materiałem z´ródłowym

z połoz˙eniem szczególnego nacisku na wyodre˛bnienie z´ródeł współ-
czesnych cesarzowi, jako bardziej wiarygodnych od z´ródeł póz´niej-

Wste˛p

szych. W tych ostatnich prawdopodobien´stwo manipulowania postacia˛
Juliana jest zdecydowanie wie˛ksze, a odległos´c´ czasowa w pewien
sposób utrudnia obiektywny sa˛d.

Naste˛pnym krokiem be˛dzie próba sprecyzowania poje˛cia „aposta-

ta”, jego ewolucji w staroz˙ytnos´ci oraz pierwszego okres´lenia nim
cesarza Juliana.

Po krótkim zapoznaniu sie˛ z przemianami w Imperium po roku

337, przygla˛dniemy sie˛ układom rodzinnym, dziecin´stwie i młodos´ci
Juliana.

W Macellum Julian wraz ze swym bratem Gallusem poznawali

chrzes´cijan´stwo. Postawimy sobie pytanie – jaki wpływ to wychowa-
nie miało na cezara Gallusa?

Wreszcie oddamy głos Julianowi. Posłuchamy tego, co mówi o so-

bie samym, o chrzes´cijan´skiej doktrynie i samych wyznawcach nauki
Chrystusowej.

Istotnym dla nas be˛dzie s´wiadectwo retora Libaniusza, nauczycie-

la, współwyznawcy i przyjaciela cesarza, jednej z najwybitniejszych
postaci tamtej epoki.

Dalej zajmiemy sie˛ opinia˛, która zapewne najbardziej zacia˛z˙yła na

wizerunku Juliana w historii. Chodzi oczywis´cie o pisma s´w. Grze-
gorza z Nazjanzu. Postawimy sobie pytanie – czy rzeczywiste inten-
cje tego autora zostały poprawnie odczytane?

Naocznym s´wiadkiem s´mierci cesarza, jego nie bezkrytycznym

wielbicielem, współwyznawca˛, oddanym z˙ołnierzem i kronikarzem
był Ammian Marcellin. Jego spojrzenie na poboz˙nos´c´ Juliana jest
istotnym elementem dopełniaja˛cym jej obraz.

W drugiej niejako cze˛s´ci z´ródłowego materiału oddamy głos histo-

rykom V wieku. Wtedy to, po raz pierwszy s´w. Augustyn nazywa
cesarza Juliana „Apostata˛”. Czy słusznie?

Analize˛ najbardziej istotnych dla naszego tematu z´ródeł zakon´czy-

my uwagami Sokratesa i Sozomena. Kaz˙dy z nich musiał, z koniecz-
nos´ci, w swej Historii Kos´cioła wiele miejsca pos´wie˛cic´ cesarzowi
Julianowi. Jaka jest ich opinia na temat jego apostazji?

Wste˛p

W spotkaniach z Julianem i s´wiadkami jego z˙ycia pozwolimy im

mówic´. Lepiej posłuz˙yc´ sie˛ nieco dłuz˙szym cytatem, niz˙ cos´ sfałszo-
wac´ komentarzem.

Wreszcie na zakon´czenie dokonamy przegla˛du dzieł nowszych his-

toryków, oczywis´cie, pod ka˛tem problematyki zwia˛zanej z apostazja˛
cesarza Juliana.

W moim spotkaniu z Julianem nie byłem sam. Pragne˛ serdecznie

podzie˛kowac´ promotorowi Panu Prof. dr. hab. Józefowi Wolskiemu
nie tylko za przekaz wiedzy, ale przede wszystkim za wspaniała˛
osobowos´c´ profesora historii. Wyraz˙am równiez˙ swoja˛ wdzie˛cznos´c´
recenzentom. Tego trudu podje˛li sie˛: Pan prof. dr hab. Tadeusz
Kotula oraz Pan prof. dr hab. Stanisław Stabryła. Nie byłoby tej
pracy, gdyby nie pomoc wielu przyjaciół, którzy na przeróz˙ne sposo-
by wspierali mnie w długotrwałych wysiłkach. Spos´ród nich szcze-
gólna˛ wdzie˛cznos´c´ pragne˛ wyrazic´ Panu mgr. lic. Tytusowi Górskie-
mu, Pani mgr Annie Kozłowskiej, Pani mgr Halinie Malarze, Panu
mgr. Mirosławowi Chrapkowi, Panu Jarosławowi Łydce oraz Pani
Eryce Eder.

Rozdział I

´ RÓDŁA

Cesarz Julian, zwany w literaturze Apostata˛, nalez˙y do jednej

z najbardziej udokumentowanych postaci w staroz˙ytnos´ci. Zachowało
sie˛ bardzo duz˙o jego pism własnych, a takz˙e pism autorów jemu
współczesnych, z których jedni, jak np. Libaniusz byli urzeczeni
osoba˛ Juliana, inni jak Grzegorz z Nazjanzu zdecydowanie go pote˛-
piali, jeszcze zas´ inni jak Ammian Marcellin starali sie˛ o zachowanie
obiektywizmu. To spojrzenie na cesarza tak jego własnymi oczyma,
jak i oczyma jemu współczesnych, z tak róz˙nych punktów widzenia,
daje duz˙e moz˙liwos´ci poznania jego osoby oraz czynników, które
wpływały na jej kształtowanie. Z

´ ródła współczesne Julianowi maja˛

dla badacza szczególnie duz˙e znaczenie i stanowia˛ podstawowy ma-
teriał badan´. Moz˙na i trzeba uzupełnic´ go tym, co zostało napisane
o Julianie przez potomnych. I tu przede wszystkim nalez˙y uwzgle˛dnic´
s´w. Augustyna oraz historyków Kos´cioła: Sokratesa zwanego Scho-
lastykiem i Sozomena.

Maja˛c na uwadze podstawowy problem pracy, wybierzemy z tego

bogactwa z´ródeł tylko te, które w znacza˛cy sposób rzucaja˛ s´wiatło na
kształtowanie sie˛ przekonan´ religijnych Juliana. Najwie˛ksze znaczenie
maja˛ dla nas informacje mówia˛ce o miejscach, gdzie przebywał Julian
w okresie swego dziecin´stwa i młodos´ci, dalej informacje o osobach,
które miały swój udział w jego wychowywaniu. Za najbardziej istotne
musimy uznac´ te wzmianki, które mówia˛ o poznaniu przez Juliana

Rozdział I

wiary chrzes´cijan´skiej i o stopniu jego osobistego zaangaz˙owania sie˛
w nauke˛ Chrystusa.

Przegla˛d materiału z´ródłowego zaczniemy od dzieł samego J u-

l i a n a. Zostawił on po sobie ogromna˛, jak na staroz˙ytnos´c´, spus´-
cizne˛ literacka˛. Pisał w je˛zyku greckim, który ponad inne umiłował.
Uwaz˙ał zreszta˛, z˙e tak je˛zyk grecki, jak i cała kultura hellen´ska jest
dziełem pogan i tylko poganie maja˛ do niej wyła˛czne prawo. Sam
Julian, jako gorliwy wyznawca religii pogan´skiej i cesarz, uwaz˙a sie˛
za pierwszego w pan´stwie obron´ce˛ tego prawa.

O swoim dziecin´stwie i młodos´ci Julian nie zostawił nam do-

kładnej relacji. Przy róz˙nych okazjach wspomina te okresy swojego
z˙ycia, lecz sa˛ to zasadniczo tylko krótkie wzmianki, które nie pozwa-
laja˛ na dokładne odtworzenie wydarzen´, jakie miały wtedy miejsce.
Teksty z´ródłowe, których autorem jest sam Julian, tylko w sposób
pos´redni pozwalaja˛ nam na okres´lenie osobowos´ci cesarza. Moz˙na
jednak w sposób pos´redni próbowac´ okres´lic´ osobowos´c´ cesarza i te
jej cechy, które mogły ukształtowac´ sie˛ w niej w okresie jego
dojrzewania. Choc´ w niniejszym opracowaniu zostana˛ poddane głe˛b-
szej analizie tylko te teksty, które w istotny sposób sa˛ zwia˛zane
z podje˛tym tematem, to wydaje sie˛ słuszne ogólne spojrzenie na cała˛
spus´cizne˛ literacka˛ Juliana. W jej charakterystyce pozostaniemy
zasadniczo wierni polskiemu badaczowi Tadeuszowi Since

Do pierwszych utworów Juliana nalez˙y zaliczyc´ tzw. dworskie

panegiryki. Zalicza sie˛ do nich trzy mowy wygłoszone w r. 356,
a mianowicie: Pochwała cesarza Konstancjusza (Or. I), Pochwała
cesarzowej Euzebii (Or. III) i Mowa o królestwie (Or. II). Charakter
tych utworów był podyktowany z˙yciowa˛ sytuacja˛ autora. Julian nie
moga˛c ujawnic´ swoich prawdziwych pogan´skich przekonan´ religij-
nych, a z drugiej strony nie chca˛c sie˛ im sprzeniewierzyc´, w tak

T. Sinko, Literatura grecka, t. III, cz. 2, Wrocław 1954, s. 12 nn; Tenz˙e, Zarys

historii literatury greckiej, Warszawa 1959, s. 695-714. Por. wprowadzenia zamiesz-
czone w wydaniach dzieł Juliana: J. Bidez, L’empereur Julien oeuvres complètes,
t. 1/1 Paris 1932, t. 1/2 Paris 1924; W. C. Wright, The Works of the Emperor Julian,
t. I-III, Loeb Classical Library, London-Cambridge, Massachusetts 1962-1969.

Z´ródła

sprytny sposób je układa, iz˙ nie sposób domys´lec´ sie˛, w co rzeczy-
wis´cie wierzy. Swa˛ nieche˛c´ do cesarza Konstancjusza sprytnie ukrył
korzystaja˛c z moz˙liwos´ci maskowania, jaka˛ dawał panegiryk.

Kiedy Julian, przez zbuntowane legiony w Galii, został obwołany

augustem, cieszył sie˛ z tego, z˙e wiare˛, która˛ do tej pory wyznawał
skrycie, mógł wyznawac´ jawnie. W lis´cie do Maksymosa, filozofa,
który odegrał pierwszorze˛dna˛ role˛ w wewne˛trznej formacji Juliana,
dzieli sie˛ on ze swym nauczycielem rados´cia˛, jaka˛ sprawia mu fakt,
z˙e razem z wojskiem ida˛cym za nim oddaje publiczna˛ czes´c´ bogom
(Ep. 13)

Po s´mierci Konstancjusza, gdy pełnia władzy cesarskiej spocze˛ła

w re˛ku Juliana, ogłosił w czasie Saturnaliów, w grudniu 361 r., satyre˛
polityczna˛, która miała zasta˛pic´ jego mowe˛ tronowa˛. W literaturze
jest ona znana najcze˛s´ciej pod tytułem Caesares, zas´ jej oryginalny
tytuł brzmi: Biesiada, czyli s´wie˛to Kronosa. W dowcipny sposób, jak
przystało na satyre˛, stara sie˛ Julian przedstawic´ sylwetki swoich
poprzedników na tronie cesarskim.

Cesarz Julian z najwyz˙sza˛ powaga˛ przyja˛ł i sprawował urza˛d

Najwyz˙szego Kapłana (Pontifex Maximus). Jednym z najpowaz˙niej-
szych zadan´, jakie podja˛ł, była reorganizacja i odnowienie pogan´skiej
hierarchii kapłan´skiej. Wzorce ku temu zaczerpna˛ł z samego chrzes´-
cijan´stwa. W zwia˛zku z ta˛ reforma˛ Julian wystosował do niektórych
kapłanów pogan´skich listy, które moz˙na było nazwac´ Encyklikami
Najwyz˙szego Kapłana. Dzieli sie˛ w nich ze swymi brac´mi kapłanami
pogla˛dem na sprawowanie tego zaszczytnego urze˛du, a takz˙e uwaga-
mi o cnotach, jakimi powinni odznaczac´ sie˛ kapłani, oraz jaki
powinni prowadzic´ styl z˙ycia.

Julian był w pełni s´wiadomy tego, z˙e powrót do dawnych wierzen´

w niezmienionym ich kształcie byłby naiwnos´cia˛. Mity po prostu
przez˙yły sie˛, a celne ataki chrzes´cijan dopełniły reszty. Sama re-
organizacja zewne˛trznych struktur religii pogan´skiej nie mogła

Numeracje˛ listów podajemy za: Julian Apostata, Listy, tłum. W. Klinger,

Wrocław-Warszawa-Kraków 1962.

Rozdział I

zmienic´ tego stanu rzeczy. Wynikła pala˛ca potrzeba reformy pogan´s-
kiej dogmatyki. Wychodza˛c jej naprzeciw Julian pisze dwie mowy
teologiczne, w których przy pomocy filozofii neoplaton´skiej podej-
muje próbe˛ spojrzenia na s´wiat mitów nieco inaczej. Pierwsza z nich,
napisana najprawdopodobniej na s´wie˛to Solis Invicti (25 XII) w roku
362 nosi tytuł Na króla Heliosa (Or. IV). Autor stara sie˛ w niej
wykazac´, z˙e dla człowieka najwyz˙szym bóstwem jest Helios inte-
lektualny, który w s´wiecie dos´wiadczanym zmysłami staje sie˛ słon´-
cem widzialnym.

Zagadnieniem powstania i istoty kultu Matki Bogów i Attysa zaja˛ł

sie˛ Julian w nieco wczes´niejszej mowie (marzec 362) pt. Na Matke˛
Bogów (Or. V). Julian okres´la terminem „Matki Bogów” personifika-
cje˛ opatrznos´ci, jaka˛ roztacza nad s´wiatem Helios intelektualny. Attis
zas´ to bóg, który pod wpływem słon´ca z materii tworzy kosmos. Jest
on przyczyna˛ form. Warto w tym miejscu dodac´, z˙e Julian mówia˛c
o Matce Bogów czyni parokrotnie aluzje do kultu Matki Boskiej

Filozoficzne pogla˛dy Juliana stały sie˛ przedmiotem krytyki

jednego z cyników egipskich. W napisanej w czerwcu 362 r. mowie
Przeciw niewykształconym cynikom (Or. VI) Julian broni nie tyle
siebie ile Diogenesa, za którego nas´ladowce˛ sie˛ uwaz˙ał.

W obecnos´ci Juliana inny cynik egipski, o imieniu Herakliusz,

wygłosił mowe˛, w której zawarł satyryczny mit o sztuce rza˛dzenia,
nie pozbawiony aluzji do samego cesarza. W swej odpowiedzi Prze-
ciw cynikowi Herakliuszowi (Or. VII) Julian uwaz˙aja˛cy sie˛ za neopla-
ton´skiego teologa, jawi sie˛ jako wróg wszelkiego nowinkarstwa reli-
gijnego, politycznego i społecznego. Warto zaznaczyc´, z˙e w jego
wykładzie mitów o Heraklesie i Dionizosie moz˙na dopatrzyc´ sie˛
podobien´stw do cudów Chrystusa. Autor nie powstrzymał sie˛ od
uwag krytycznych pod adresem Galilejczyków.

G. Mau, Die Religionsphilosophie Kaiser Julians in seinen Reden auf König

Helios und die Göttermutter. Mit einer Übersetzung der beiden Reden, Leipzig-Berlin
1907.

Z´ródła

Wiele cennych informacji o swoim dziecin´stwie i młodos´ci zawarł

Julian w mowie pt. Nieprzyjaciel brody (Misopogon). Miejscem jej
powstania była Antiochia, gdzie Julian przebywał w styczniu 363 r.
przygotowuja˛c sie˛ do kampanii perskiej. Powodem napisania tej
mowy, zwanej tez˙ „Mowa˛ antiochen´ska˛”, był konflikt, jaki powstał
mie˛dzy cesarzem a mieszkan´cami miasta. Wynikł on na tle rozporza˛-
dzenia o cenach zboz˙a oraz ograniczeniu uczt i widowisk. Do tego
doła˛czyło sie˛ niezadowolenie chrzes´cijan, którzy stanowili wie˛kszos´c´
mieszkan´ców miasta, z postawy samego Juliana. Nawiedzał on
bowiem gorliwie s´wia˛tynie pogan´skie, a takz˙e kazał usuna˛c´ relikwie
s´w. Babylasa znajduja˛ce sie˛ przy s´wia˛tyni Apollona Dafnejskiego.
Swoje niezadowolenie mieszkan´cy miasta okazywali mie˛dzy innymi
układaja˛c szydercze piosenki takz˙e o brodzie cesarza. Julian czuł sie˛
dotknie˛ty, ale powstrzymał sie˛ od represji politycznych wobec
antiochen´czyków, ograniczaja˛c sie˛ do odpowiedzi w satyrze. Juz˙ na
jej wste˛pie zaznacza, z˙e pisze te˛ satyre˛ dla siebie. Nie była wie˛c
przeznaczona do szerszej publikacji. W swej tres´ci stanowi ona
refleksje˛ cesarza nad przyczynami odrzucenia go przez mieszkan´ców
Antiochii. Autor rozwaz˙a, dlaczego nie mógł sie˛ im spodobac´? Mówi
o sobie, o swoim charakterze i o tych czynnikach, które go kształto-
wały. Szczególnie podkres´la role˛ osób, które wycisne˛ły zasadnicze
pie˛tno na jego osobowos´ci. Jest s´wiadomy tego, z˙e jego wygla˛d moz˙e
s´mieszyc´, ale jest to ciało, które hartowało sie˛ w wielu trudach.
Odpowiedni do tego ciała jest styl jego z˙ycia, daleki od zabaw,
rozpusty, obz˙arstwa, a pełen umiarkowania i poboz˙nej uczonos´ci.
Antiochen´czycy oburzaja˛ sie˛ na niego, poniewaz˙ hołduja˛ zupełnie
innym wartos´ciom. Jest u nich wie˛cej aktorów niz˙ obywateli. Z wol-
nos´ci, której tak pragna˛, nie potrafia˛ korzystac´. Najlepszym tego
dowodem jest fakt, z˙e porzucili wiare˛ w bogów, a za patrona miasta
obrali sobie Chrystusa. Choc´by z tych przyczyn trudno sie˛ spodzie-
wac´ po nich, aby kochali takiego cesarza, jakim jest on – Julian.
Kon´cza˛c swoja˛ mowe˛ przypomina dobrodziejstwa, które za jego
przyczyna˛ spłyne˛ły na mieszkan´ców Antiochii i skarz˙y sie˛ na brak
wdzie˛cznos´ci z ich strony

Por. R. Asmus, Kaiser Julians Misopogon und seine Quelle, Philologus,

Rozdział I

Be˛da˛c jeszcze w Lutecji (w roku 358 lub 359), Julian napisał

mowe˛ pt. Samopocieszenie przy odejs´ciu Salustiosa (Or. VIII). Cezar
z˙egna w niej swego najlepszego przyjaciela, który odwołany przez
Konstancjusza musi go opus´cic´. Salustios był powiernikiem Juliana
i gorliwym wyznawca˛ religii pogan´skiej.

W swej bogatej twórczos´ci literackiej Julian przy róz˙nych

okazjach dawał wyraz swej głe˛bokiej nieche˛ci do chrzes´cijan, których
zwykł okres´lac´ mianem „Galilejczyków”. W s´rodowisku z˙ydowskim
w czasach Chrystusa, mieszkan´cy Galilei nie cieszyli sie˛ dobra˛ sława˛
z racji swoich kontaktów z poganami

. Chrystus wychowywał sie˛

w Nazarecie w Galilei i był uwaz˙any za Galilejczyka (J 1, 46).
W tym nazwaniu chrzes´cijan – „Galilejczykami” chodziło Julianowi
o ich upokorzenie przez traktowanie wierza˛cych w Chrystusa jako
członków sekty pogardzanej nawet przez Z

˙ ydów. Dziełem w całos´ci

pos´wie˛conym zwalczaniu chrzes´cijan były trzy ksie˛gi Przeciw Gali-
lejczykom. Zostało ono zredagowane w czasie pobytu Juliana
w Antiochii, zima˛ 362/363, lub tez˙ w czasie samej kampanii przeciw
Persom. Niestety, nie zachowało sie˛ ono do naszych czasów. Tres´c´
pierwszej ksie˛gi moz˙emy odtworzyc´ z dzieła Cyryla z Aleksandrii,
które powstało w latach 429-444 jako odpowiedz´ na zarzuty stawiane
przez Juliana. Dziesie˛c´ pierwszych ksia˛g pocza˛tkowych dzieła Cyryla
zachowało sie˛ do dnia dzisiejszego

. Zachowana cze˛s´c´ Julianowego

dzieła zawiera próbe˛ okres´lenia wzajemnego stosunku chrzes´cijan´stwa
do religii z˙ydowskiej. Autor starał sie˛ wykazac´, z˙e Jahwe jest Bogiem
tylko jednego narodu – z˙ydowskiego. Jego zdaniem, tak Jezus jak
i Paweł w swoim nauczaniu nie odbiegali w tym wzgle˛dzie od prze-
konan´ narodu, z którego pochodzili. Z

˙ ydzi w niczym nie byli lepsi od

innych narodów. Rozwoju kultury nie zawdzie˛cza s´wiat Z

˙ ydom, lecz

Zeitschrift für das klassische Altertum und sein Nachleben, t. 76, Leipzig 1920,
s. 276-292.

A. van den Born i W. Beier, Galiläa, w: Bibel-Lexikon, opracowanie H. Haag,

Zurich-Einsiedeln-Köln 1982, kol. 509-510.

Sancti Patris Cyrilli Alexandriae Archiepiscopi pro christiana religione advesus

Julianum Imperatorem librii decem, ed. Spanheim, Lipsiae 1696.

Z´ródła

Grekom. Galilejczycy moga˛ byc´ uwaz˙ani jedynie za sekte˛ religijna˛
i nie maja˛ prawa do współudziału w kulturze hellen´skiej. Mówia˛c
o chrzes´cijanach Julian nie moz˙e oprzec´ sie˛ pokusie uzewne˛trznienia
nieche˛ci, jaka˛ w swym sercu z˙ywił do nich. Z oburzeniem atakuje ich
za to, z˙e odeszli od wiary w bogów, z˙e niszcza˛ ich ołtarze i s´wia˛ty-
nie. Kpi z kultu, jakim otaczaja˛ relikwie me˛czenników.

Omówieniem tej inwektywy wypada zakon´czyc´ przegla˛d tych

dzieł Juliana, które przetrwały burze historii.

Od czasów Platona nazwa sofisty miała nieco pogardliwy wy-

dz´wie˛k. Od II w. wraz z rozkwitem retoryki sytuacja uległa radykal-
nej zmianie. Zostac´ nazwanym s o f i s t a˛ uchodziło ws´ród paraja˛-
cych sie˛ retoryka˛ za nie lada wyróz˙nienie. Sofista to mistrz w sztuce
wymowy, który na kaz˙dy temat potrafi przemówic´ wprowadzaja˛c słu-
chaczy w najwyz˙szy podziw. O tytuł i sławe˛ sofisty trzeba było
walczyc´. Ich wyste˛py, organizowane przy róz˙nych okazjach, s´cia˛gały
tłumy słuchaczy, którzy pasjonowali sie˛ popisami wymowy jak walka˛
na arenie cyrkowej, nagradzaja˛c wybitnych mówców gromkimi oklas-
kami. W ten sposób nawet wierni w kos´ciołach nagradzali wybitnych
kaznodziejów, z czym niektórzy, jak np. Jan Chryzostom, bezskutecz-
nie walczyli

Do grona najwybitniejszych sofistów IV w. nalez˙y zaliczyc´ antio-

chen´skiego retora L i b a n i u s z a (314-393)

. Odznaczał sie˛ on

fanatycznym umiłowaniem ksia˛z˙ek, zachwytem nad kultura˛ hellen´ska˛,
umiarkowaniem w wyznawaniu religii pogan´skiej, słabym zdrowiem
i tłumami wielbicieli. Do ich grona nalez˙ał sam Julian. Spotkali sie˛
w Nikomedii. Libaniusz znalazł sie˛ tutaj opus´ciwszy z niewiadomych
przyczyn Konstantynopol w roku 343. Wprawdzie przyje˛ła go po
drodze Nicea, lecz zatrzymał sie˛ w niej tylko na krótki czas. Julian,

Por. H. I. Marrou, Historia wychowania w staroz˙ytnos´ci, Warszawa 1969, s. 86

nn; 280 nn; L. Małunowiczówna, Libanios. Mowy wybrane, Biblioteka Narodowa,
II/85, Wrocław 1953, s. XXII nn.

L. Małunowiczówna, dz. cyt., s. XXXVIII nn.

Rozdział I

podobnie jak Libaniusz, przybył do Nicei z Konstantynopola i tak jak
on był zmuszony do opuszczenia stolicy nad Bosforem. W tym wy-
padku jednak znane sa˛ tego przyczyny. Julian swoja˛ postawa˛ w Kon-
stantynopolu przysporzył sobie popularnos´ci zas´ to z kolei zaniepo-
koiło cesarza Konstancjusza. Nie chca˛c dopus´cic´ w stolicy do wzrostu
sławy niewygodnego krewniaka, zdecydował sie˛ na wysłanie go do
bardziej ustronnego miasta. Julian wprawdzie nie mógł ucze˛szczac´ na
wykłady uwielbianego sofisty, to jednak moz˙e byc´ z powodzeniem
uznany za jego ucznia

. Codziennie bowiem dostarczano mu odpisy

wygłoszonych przez Libaniusza mów, które on pilnie studiował (Lib.,
Or. XVIII). Trudno ustalic´ dokładny czasokres ich wspólnego pobytu
w Nikomedii

. Istotne jest to, z˙e przyjaz´n´, jaka sie˛ wtedy nawia˛zała

mie˛dzy mistrzem a uczniem, przetrwała az˙ do s´mierci tego ostatniego.
Ten przyjacielski zwia˛zek znalazł swoje odbicie w niemałej twórczos´-
ci wielkiego retora. Osiem z szes´c´dziesie˛ciu czterech zachowanych
mów Libaniusza ma zwia˛zek z Julianem. Mowa Na czes´c´ konsulatu
cesarza Juliana została napisana przez autora na specjalne zamówie-
nie samego cesarza (Or. XII). Libaniusz wygłosił ja˛ 1 stycznia 363
r. Słuchacze mieli znakomita˛ okazje˛, by dowiedziec´ sie˛ wtedy czegos´
wie˛cej o szczegółach z z˙ycia cesarza. Charakter biograficzny ma
równiez˙ mowa Na powitanie Juliana (Or. XIII). Okazja˛ do jej wygło-
szenia był przyjazd władcy do rodzinnego miasta Libaniusza –
Antiochii w roku 362. Równiez˙ i ta mowa została napisana na z˙y-
czenie cesarza. S´mierc´ Juliana była osobistym ciosem dla Libaniusza.
Jego serce napełniło sie˛ bólem, a było to cierpienie mistrza, który
stracił umiłowanego ucznia, cierpienie człowieka, którego opus´cił
najwierniejszy przyjaciel, cierpienie poddanego, któremu zmarł
umiłowany pan, cierpienie filozofa, którego gwiazda zaczyna powoli
gasna˛c´, cierpienie wyznawcy, który traci nadzieje˛. Trzeba było kilku

Konstancjusz nie chciał, aby poganin miał wpływ na wykształcenie Juliana.

Moz˙na przypuszczac´, z˙e gdyby był pewny jego religijnych przekonan´, nie miałby
takich obiekcji. Wielu ówczesnych s´wie˛tych nie stroniło w czasie studiów od
pogan´skich retorów – np. s´w. Jan Chryzostom.

Brak zgodnos´ci dat.

Z´ródła

lat, by Libaniusz mógł spokojnie przysta˛pic´ do napisania Mowy po-
grzebowej na czes´c´ Juliana (Or. XVIII). Jest ona szczegółowa˛ relacja˛
o z˙yciu i działalnos´ci cesarza. Nie została nigdy wygłoszona, z czym
jej autor w trakcie pisania musiał sie˛ liczyc´. Trudno wyobrazic´ sobie
publiczne wychwalanie cesarza poganina i wroga chrzes´cijan´stwa
w czasach, gdy władcy włas´nie ku tej religii sie˛ skłaniali. Celem
mowy było wzniesienie literackiego pomnika przyjacielowi, który
sercu autora był szczególnie bliski. Wprawdzie Mowa nie została
pomys´lana jako kronika wydarzen´, to jednak ma ona duz˙a˛ wartos´c´
historyczna˛. Libaniusz był bowiem naocznym s´wiadkiem wielu opi-
sywanych przez siebie faktów, a do wielu informacji miał stosukowo
łatwy doste˛p. Znamienna˛ cecha˛ tej Mowy jest opuszczanie przez jej
autora imion tak osób jak i nazw geograficznych. Aby je zidentyfiko-
wac´, konieczne jest posłuz˙enie sie˛ innymi z´ródłami jak np. dziełem
Ammiana Marcellina. Zreszta˛ wydaje sie˛, z˙e obydwaj autorzy byli
z soba˛, przynajmniej przez pewien czas, w osobistym kontakcie.
Zawarty w Mowie opis dziecin´stwa i młodos´ci Juliana od razu na-
suwa wniosek, z˙e skres´liła go re˛ka pogan´skiego pedagoga. Widzi
Juliana tak, jak nauczyciel widzi swojego ucznia.

Poza wymienionymi, inne dzieła Libaniusza nie wnosza˛ nic istot-

nego w omawiany przez nas temat.

Jednym z najbardziej licza˛cych sie˛ miast Imperium Rzymskiego

była Antiochia Syryjska, lez˙a˛ca w staroz˙ytnos´ci na lewym brzegu
Orontesu i na wyspie, która˛ rzeka ta utworzyła. Rozkwit miasta był
uwarunkowany jego niezmiernie dogodnym połoz˙eniem. Krzyz˙owały
sie˛ w nim handlowe trakty wioda˛ce ze Wschodu na Zachód i z Po-
łudnia na Północ. Bliskos´c´ nadzwyczaj niespokojnej granicy perskiej
niejednokrotnie sprawiała, z˙e to kwitna˛ce handlowe centrum, stawało
sie˛ istotnym bastionem militarnym i główna˛ kwatera˛ cesarza. Bogac-
two i znaczenie Antiochii miało niebagatelny wpływ na rozwój nauki
i sztuki. Zas´ wybudowana na przedmies´ciu, zwanym Dafne, s´wia˛tynia
Apolla z ponadnaturalnej wielkos´ci figura˛ bóstwa, sporza˛dzona˛ ze
złota i kos´ci słoniowej, znana była szeroko ws´ród wyznawców religii

Rozdział I

pogan´skiej. Samo połoz˙enie miasta sprzyjało napływowi róz˙nych
pra˛dów tak intelektualnych jak i religijnych. Ws´ród tych ostatnich
zacze˛ło z biegiem czasu dominowac´ chrzes´cijan´stwo

Z grona wybitnych postaci, które wywodziły sie˛ z Antiochii, omó-

wilis´my juz˙ sylwetke˛ retora Libaniusza, który w rozmaitych okolicz-
nos´ciach dawał wyraz miłos´ci do swego rodzinnego miasta. W Antio-
chii równiez˙ urodził sie˛ i spe˛dził wiele lat swojego z˙ycia, najwie˛kszy,
obok Tacyta, historyk s´wiata rzymskiego – A m m i a n M a r-
c e l l i n

(330-400). Z Libaniuszem, oprócz umiłowania rodzin-

nego miasta i wyznawania tej samej religii, ła˛czyła go postac´ cesarza
Juliana. Obydwaj znali go osobis´cie, byli dla niego pełni podziwu
i szczerze mu oddani, a w swych dziełach literackich nie poska˛pili
mu miejsca. Jednak w spojrzeniu na Juliana była mie˛dzy nimi zasad-
nicza róz˙nica. Wynikała ona zarówno z róz˙nego stopnia emocjonal-
nego zaangaz˙owania obu autorów, jak i mimo wszystko z róz˙nych
punktów widzenia i oceniania jego działalnos´ci.

Ammian pochodził ze znacza˛cej greckiej rodziny. W głe˛bi swego

serca czuł sie˛ jednak obywatelem Rzymu. Maja˛c niespełna dwadzies´-
cia lat podja˛ł słuz˙be˛ w armii rzymskiej. Oddział ochrony osobistej
cesarza, do którego został wła˛czony, stał sie˛ dla niego znakomitym
punktem obserwacyjnym. Mógł z niego spokojnie s´ledzic´ najbliz˙sze
otoczenie cesarza i to zarówno wysoko postawione osobistos´ci, jak
i członków cesarskiej rodziny. Z Julianem spotkał sie˛ Ammian w Ga-
lii, gdzie młody cezar zdumiewaja˛co dobrze radził sobie z barbarzyn´-
skimi najez´dz´cami. Od tego czasu datuje sie˛ głe˛boka sympatia, jaka˛
darzył naste˛pce˛ Konstancjusza. W kilka lat póz´niej, w roku 363,
towarzyszył Julianowi w czasie jego wyprawy perskiej. Choc´ nie
nalez˙ał do grona najbliz˙szych cesarzowi współpracowników, to jed-
nak wchodził w skład jego sztabu. Po zakon´czeniu wyprawy powrócił
do rodzinnej Antiochii. Około roku 380 przenosi sie˛ na stałe do

W. Seyfarth, Ammianus Marcellinus. Römische Geschichte, t. I, Berlin 1988,

s. 10-15.

W. Seyfarth, dz. cyt., s. 15 nn.

Z´ródła

Rzymu. Cały jego wysiłek koncentruje sie˛ na pisaniu Res gestae –
dzieła historycznego, które w załoz˙eniu autora miało stanowic´ kon-
tynuacje˛ tego, co zacza˛ł Tacyt. W 31 ksie˛gach zamies´cił historie˛
cesarstwa pocza˛wszy od Nerwy (96), a kon´cza˛c na s´mierci Walensa
(378). Niestety, do naszych czasów zachowały sie˛ jedynie ksie˛gi od
14 do 31. Wydarzenia w nich opisane rozgrywały sie˛ w latach 353-
378, a autor był ich naocznym s´wiadkiem. Centralna˛ postacia˛ ksia˛g
od 15 do 25 jest cesarz Julian. Ammian daje wyraz swej ogromnej
sympatii, jaka˛ do niego z˙ywił. Mimo to, opisuja˛c jego działalnos´c´,
stara sie˛ zdobyc´ na maksimum obiektywizmu. Niektóre posunie˛cia
cesarza, szczególnie te, które były wymierzone przeciwko chrzes´cija-
nom, zyskały u historyka wyraz´nie negatywna˛ ocene˛.

Zachowana cze˛s´c´ Ammianowego dzieła nie zawiera opisu dziecin´-

stwa Juliana i jego młodos´ci. O pewnych wydarzeniach, jakie miały
wtedy miejsce, moz˙emy wnioskowac´ jedynie z bardziej lub mniej
wyraz´nych uwag czynionych przy róz˙nych okazjach. Warto jeszcze
zwrócic´ uwage˛ na stosunek Ammiana do samej religii chrzes´cijan´-
skiej, która wtedy przez˙ywała czas swego bujnego rozwoju, przede
wszystkim w swej zewne˛trznej postaci. Mimo silnych powia˛zan´
Ammiana z arystokracja˛ rzymska˛, która była jeszcze wtedy silnym
bastionem pogan´skich wierzen´, jego osobisty stosunek do tej religii
jest z˙yczliwy. Mimo, z˙e chrzes´cijan´stwa nie rozumiał, to jego
wyznawców na swój sposób cenił, szczególnie podkres´laja˛c wartos´c´
ubóstwa i me˛czen´stwa. Pisza˛c o chrzes´cijanach stara sie˛ o zaje˛cie
obiektywnego stanowiska, co jeszcze bardziej podnosi wartos´c´ jego
dzieła jako z´ródła poznania historii Kos´cioła drugiej poł. IV wieku.

Stolica˛ i prawdziwym rajem dla sofistów były niewa˛tpliwie Ateny.

Kaz˙dy, kto powaz˙nie mys´lał o tym, aby w s´wiecie retoryki cos´ zna-
czyc´, musiał otrzec´ sie˛ o aten´skie szkoły. Młodzi ludzie s´cia˛gali tu
z róz˙nych stron Imperium marza˛c o zaszczycie wła˛czenia w „dwór”
znanego mistrza. Nauczyciele zas´ przybywali do Aten, by próbowac´
szcze˛s´cia w retorycznych pojedynkach, maja˛c cicha˛ nadzieje˛ zyskania
sławy i moz˙liwos´ci załoz˙enia swojej własnej szkoły. Nic wie˛c
dziwnego, z˙e miasto to stało sie˛ miejscem spotkania Juliana z dwoma

Rozdział I

Kapadocczykami – G r z e g o r z e m z N a z j a n z u i Bazy-
lim

. A był to rok prawdopodobnie 355. Moz˙na przypuszczac´, z˙e

byli słuchaczami tego samego mistrza, a mianowicie Himeriosa. Był
on dobrym retorem o pogan´skiej orientacji, co niewa˛tpliwie ułatwiło
mu zdobycie sobie przyjaz´ni Juliana. O sile jej wie˛zów moz˙e s´wiad-
czyc´ najlepiej fakt powołania Himeriosa, przez cesarza Juliana, na
dwór do Konstantynopola. Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e Julian z racji
swego pochodzenia był postacia˛, która skupiała na sobie uwage˛ za-
równo kolegów, jak i samych mistrzów. Z cała˛ pewnos´cia˛ moz˙emy
przyja˛c´, z˙e dla Grzegorza i Bazylego Julian nie był postacia˛ nieznana˛,
ale tez˙ i oni, jako niezwykle utalentowani studenci, nie stanowili dla
niego anonimowych postaci. Najlepiej ilustruje to wypowiedz´ Grze-
gorza w Mowie wygłoszonej na czes´c´ jego brata Cezarego, gdzie
autor, mówia˛c o Julianie, stwierdza – „...znał mnie ze studiów
w Atenach i wiedział o mojej wierze” (Or. VII). Trudno jednak przy-
puszczac´, aby mie˛dzy nimi mogło dojs´c´ do głe˛bszej znajomos´ci,
skoro Grzegorz tak opisuje swoje wraz˙enie z wzajemnych kontaktów:
„Wtedy to dos´c´ trafnie oceniłem tego człowieka, chociaz˙ nie jestem
z tych, którzy z takimi rzeczami (jak sztuka wieszczenia) dobrze sa˛
obeznani. Ale jes´li najlepszym wieszczem jest ten, kto umie trafnie
wnioskowac´, to do wieszczenia skłoniła mnie nienormalnos´c´ jego
zachowania sie˛ i osobliwy wygla˛d zewne˛trzny. Zdawało mi sie˛, z˙e nic
dobrego nie wróz˙y kark słaby, barki poruszane jak szale wagi, oczy
niespokojne i wokoło biegaja˛ce, spojrzenie szalen´ca, krok nerwowy
i niepewny, nos dysza˛cy bezczelnos´cia˛ i pogarda˛, z tym samym
wyrazem na twarzy o s´miesznych rysach, nieopanowany, bulgoca˛cy

O. Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur, t. III, Darmstadt

1962, s. 162 nn.; R. Asmus, Die Invektiven des Gregorius von Nazianz im Lichte der
Werke des Kaisers Julian, Zeitschrift für Kirchengeschichte, herausgegeben von
T. Brieger und B. Bess, t. 31, z. 3, s. 329-367; O pobycie Grzegorza i Bazylego
w Atenach: J. M. Szymusiak, Grzegorz Teolog, Poznan´ 1965, s. 41-53; S. Kazi-
kowski (red.), S´w. Grzegorz z Nazjanzu. Mowy wybrane, Warszawa 1967, s. 7.
W niniejszej pracy posługujemy sie˛ polskimi tłumaczeniami Mów s´w. Grzegorza
zamieszczonymi w wymienionych publikacjach.

Z´ródła

s´miech, ruchy głowy nieskoordynowane, mowa tamowana i przerywa-
na z braku oddechu, pytania bez ładu i zwia˛zku, odpowiedzi nie
lepsze, jedne w drugie wpadaja˛ce, nierozwaz˙ne i pozbawione tego
uporza˛dkowania, jakie daje wykształcenie” (Or. V 23). Poddaja˛c kry-
tycznej ocenie przytoczony tekst, nalez˙y cia˛gle pamie˛tac´, z˙e jest on
fragmentem inwektywy i został niewa˛tpliwie utrzymany w kanonach
tego gatunku literackiego.

S´wie˛ty Grzegorz z Nazjanzu jest autorem dwóch inwektyw skie-

rowanych przeciw Julianowi. Obie te mowy zostały napisane podczas
pobytu Grzegorza w pustelni pontyjskiej. Odpoczywał tam wraz ze
swym przyjacielem Bazylim po pierwszych kapłan´skich trudach.
Moz˙na przypuszczac´, z˙e autor rozpocza˛ł prace nad nimi w czasie
wyprawy perskiej Juliana, zas´ ukon´czył ja˛ przed lutym 364 roku,
czyli przed s´miercia˛ cesarza Jowiana. W pierwszej z tych inwektyw,
Grzegorz opisuje dzieje Juliana, az˙ do rozpocze˛cia przez niego
wyprawy przeciw Persom, druga zas´ zawiera opis s´mierci cesarza
i próbe˛ podsumowania jego działalnos´ci skierowanej przeciw chrzes´-
cijanom. Wykorzystuja˛c niemal wszystkie moz˙liwos´ci, jakie dawała
inwektywa, Grzegorz ukazał cesarza Juliana jako niewdzie˛cznego
wobec Boga i ludzi, wyrafinowanego przes´ladowce˛ chrzes´cijan, wład-
ce˛, który swym panowaniem wyrza˛dził pan´stwu wiele krzywd. Przez
ukazanie takiego obrazu cesarza, autor chciał całkowicie pogra˛z˙yc´ go
wobec wielbicieli, których zapewne tak mało znów nie było, zas´
swym współwyznawcom ukazac´ dramat człowieka, który Chrystusa
poznał, lecz od Niego sie˛ odwrócił.

Obie te inwektywy wywarły niewa˛tpliwy wpływ na powstanie

czarnego obrazu cesarza Juliana w historii Kos´cioła. Współczes´ni
badacze z duz˙ym krytycyzmem odnosza˛ sie˛ do nich, jako do z´ródła
prawdziwych informacji o osobie Juliana. Wydaje sie˛, z˙e najbardziej
krytyczna˛ i bezstronna˛ ocene˛ omawianych inwektyw, daje J. Bernar-
di

. Stara sie˛ on w miare˛ dokładnie, okres´lic´ z´ródła informacji

J. Bernardi, Wprowadzenie do: Grégoire de Nazianze. Discours 4-5. Contre

Julien, SCH 309, Paris 1983, s. 38-50.

Rozdział I

o Julianie, jakimi dysponował Grzegorz pisza˛c swoje mowy. Bernardi
twierdzi, z˙e o okresie dziecin´stwa Juliana i jego młodzien´czych
latach, przede wszystkim zas´ o pobycie na odosobnieniu w cesarskiej
posiadłos´ci Macellum, Grzegorz nie mógł miec´ pewnych relacji. Sam
był wtedy jeszcze zbyt młody, a poza tym nie nalez˙y sa˛dzic´, by
z miejsca internowania Juliana mogło wychodzic´ zbyt wiele informa-
cji. Wskazuje na to i charakter odosobnienia i fakt, z˙e duchowni
arian´scy, a przeciez˙ takim powierzono wychowanie cesarskich kuzy-
nów, nie utrzymywali serdecznych stosunków z prawowiernym s´ro-
dowiskiem, w którym wzrastał Grzegorz. Natomiast duz˙e prawdo-
podobien´stwo ma informacja o budowie przez Juliana i Gallusa mar-
tyrionu ku czci s´w. Mamasa. Ta bowiem działalnos´c´ miała publiczny
charakter i sta˛d mogła ona z powodzeniem przetrwac´ w ustnej
tradycji Kapadocji.

Grzegorz miał okazje˛ osobis´cie poznac´ Juliana w czasie jego

pobytu w Atenach. Był naocznym s´wiadkiem jego panowania i sam
dos´wiadczył skutków polityki wyznaniowej cesarza. Bernardi zwrócił
uwage˛ na bardzo cenne z´ródło wiadomos´ci, jakimi dysponował Grze-
gorz, dotycza˛cych przede wszystkim okresu panowania Juliana. Był
nim zapewne brat Grzegorza – Cezary, który przez pewien czas jako
lekarz przebywał na dworze cesarskim. Warto przytoczyc´ tu fragment
Mowy VII, która˛ Grzegorz wygłosił na czes´c´ Cezarego. Opisuja˛c
dyskusje˛ Juliana z Cezarym, tak pisze: „Gdy juz˙ po zbiciu wszystkich
zawiłych argumentów [Juliana] i po odparciu jakby w dziecinnej grze
wszystkich jego ataków, jawnych i ukrytych, [Cezary] os´wiadczył
głos´no i wyraz´nie, z˙e jest chrzes´cijaninem i ma zamiar nim pozostac´,
nawet wówczas nie został z miejsca usunie˛ty. Cesarz bowiem pałał
prawdziwa˛ miłos´cia˛ do nauki Cezarego; chciał ja˛ zachowac´ pod re˛ka˛
i nia˛ sie˛ ozdabiac´” (Or. XIII). Tak wie˛c miał Grzegorz doste˛p do
róz˙nych informacji o Julianie, i to moz˙na powiedziec´ niemal od
naocznego s´wiadka. Bernardi podejmuje równiez˙ próbe˛ wskazania,
jakiego typu informacje, przytoczone przez Grzegorza, moga˛ pocho-
dzic´ z kre˛gów pałacowych.

Tak oto wnikliwa analiza moz˙liwos´ci, jakimi dysponował Grze-

gorz w dotarciu do prawdziwych informacji o cesarzu Julianie,

Z´ródła

prowadzi nas do wniosku, z˙e gdy idzie o ewentualny chrzest cesarza,
autor zdaje sie˛ nie dysponowac´ tego typu informacjami, które moz˙na
by uznac´ za pewne.

Poniewaz˙ Grzegorz z Nazjanzu jest jednym z najbardziej istotnych

informatorów o cesarzu Julianie i najbardziej wpłyna˛ł na stosunek
póz´niejszych chrzes´cijan do osoby cesarza, dlatego tez˙ w naszym
opracowaniu be˛dziemy musieli jeszcze wie˛cej pos´wie˛cic´ mu uwagi.

Istotne wzmianki o cesarzu Julianie znajdujemy u autorów działa-

ja˛cych kilkadziesia˛t lat póz´niej. W tym czasie niezwykle burzliwych
przeobraz˙en´ politycznych, społecznych i gospodarczych, niewa˛tpliwie,
ludzie podlegali przemianie w swych pogla˛dach i ocenach. Słabnie
władza cesarska, słabnie wie˛z´ Wschodu z Zachodem, słabna˛ granice
pan´stwa. Z pocza˛tkiem roku 407 wiele plemion barbarzyn´skich,
głównie Wandalów, Alanów i Swebów, wdziera sie˛ na tereny Impe-
rium. Przekraczaja˛ Ren i kieruja˛ swa˛ inwazje˛ na tereny Galii.
Rozpoczyna sie˛ Wielka We˛drówka Ludów.

Wstrza˛sem dla Imperium Rzymskiego, przede wszystkim zas´ dla

jego zachodniej cze˛s´ci, było zdobycie w 410 roku Wiecznego Miasta
przez Wizygotów pod wodza˛ Alaryka. Kre˛gi pogan´skie podniosły
wtedy przeciw chrzes´cijanom zarzut, z˙e to włas´nie oni przez wiare˛,
która˛ propaguja˛, sa˛ przyczyna˛ tego nieszcze˛s´cia, jakie spadło na
pan´stwo.

Te pogan´skie oskarz˙enia dały s´ w. A u g u s t y n o w i bodziec

do napisania dzieła pt. Pan´stwo Boz˙e (De civitate Dei)

, które jest

wspaniała˛ apologia˛ chrzes´cijan´stwa i ciekawym zarysem teologii
dziejów. W pierwszej cze˛s´ci (ksie˛gi 1-10), autor rozprawia sie˛
z kultem pogan´skich bogów wykazuja˛c jego bezsens. W naste˛pnych
ksie˛gach (11-22) stara sie˛ wykazac´, z˙e istnieje cia˛gła walka mie˛dzy

O. Bardenhewer, dz. cyt., t. IV, s. 456 nn; B. Altaner, A. Stuiber, Patrologie.

Leben, Schriften und Lehre der Kirchenvater, Freiburg-Basel-Wien 1978. Tłum. pol.
P. Pachciarek, tytuł polskiego wydania, Patrologia, Warszawa 1990, s. 553;
W. Kornatowski, Wste˛p do: S´wie˛ty Augustyn. O Pan´stwie Boz˙ym, Warszawa 1977,
s. 7-42.

Rozdział I

pan´stwem Boz˙ym – Civitas Dei a pan´stwem ziemskim – Civitas
terrena. Jest to walka mie˛dzy dobrymi, którzy nalez˙a˛ do pan´stwa
Boz˙ego, a złymi, którzy nalez˙a˛ do tego pan´stwa ziemskiego. Póki
s´wiat istnieje, te dwa pan´stwa nie sa˛ wyraz´nie od siebie oddzielone.
Dokona sie˛ to dopiero na sa˛dzie ostatecznym, kiedy to dobro be˛dzie
s´wie˛ciło swój tryumf.

W ksie˛dze pia˛tej, ukazuja˛c mie˛dzy innymi prawde˛ o tym, z˙e

pan´stwo rzymskie powstało z zrza˛dzenia Boz˙ego i Bóg nad nim spra-
wuje piecze˛, Augustyn wspomina cesarza Juliana. Nazywa go odste˛p-
ca˛, lecz na czym owo odste˛pstwo polegało, tego nie tłumaczy

Przede wszystkim koncentruje sie˛ na stratach, jakie w zwia˛zku z jego
panowaniem poniosło pan´stwo rzymskie, a i one były przewidziane
w odwiecznych zamiarach Boz˙ych.

Jeszcze raz spotykamy sie˛ u Augustyna z okres´leniem cesarza Ju-

liana jako apostaty w lis´cie Augustinus episcopus catholicus Donatis-
tis (Ep. 105, 2, 10)

. Choc´ w tym wypadku uz˙ywa terminu „aposta-

ta” w znaczeniu religijnym, to jednak tekst, choc´ wydaje sie˛ jedno-
znaczny, tak naprawde˛ nie rozwiewa wszystkich wa˛tpliwos´ci.

Wiele miejsca w swojej pracy pos´wie˛cił cesarzowi Julianowi

adwokat z Konstantynopola S o k r a t e s S c h o l a s t y k –
znakomity kontynuator dzieła Euzebiusza z Cezarei

prawdopodob-

nie w latach 380 do 450. Z wykształcenia był prawnikiem (sta˛d przy-
domek „scholastyk”) s´cis´le zwia˛zanym z elita˛ intelektualna˛ Konstan-
tynopola. Jest to bardzo waz˙ny szczegół. Konstatynopol był w pierw-
szym okresie V wieku głównym miastem Imperium. Znajduje sie˛ tu
stała siedziba władzy cesarskiej i stolica patriarchatu, który niedwu-
znacznie zmierza do przyc´mienia Stolicy Piotrowej w Rzymie. Pozy-

S´w. Augustyn, De civitate Dei contra paganos libri XXII. Tytuł pol. tłum.

O pan´stwie Boz˙ym, przełoz˙ył i opracował W. Kornatowski, Warszawa 1977, 5-21.

A. Augustinus, Ausgewählte Briefe, tł. A. Hoffmann, Leipzig 1966, s. 206.

O. Bardenhewer, dz. cyt., t. IV, s. 137 nn; E. Wipszycka, Wste˛p do: Sokrates

Scholastyk. Historia Kos´cioła, Warszawa 1986, s. 7-53.

Z´ródła

cja społeczna Sokratesa w Konstantynopolu dawała mu szerokie moz˙-
liwos´ci doste˛pu do dokumentów tak pan´stwowych, jak i kos´cielnych.

W siedmiu ksie˛gach uje˛ta jego Historia Kos´cioła powstała przed

rokiem 439. Waz˙ne jest nastawienie autora, który pragnie byc´ jak
najbardziej obiektywny i jak najbardziej w zgodzie z zachowanymi
dokumentami. Interesuja˛ go nie tylko z´ródła kos´cielne, ale i pan´stwo-
we, gdyz˙ doskonale zdaje sobie sprawe˛ z coraz silniejszych powia˛zan´,
jakie te dwa organizmy ła˛cza˛. Jest rzecza˛ charakterystyczna˛ to, z˙e
przytacza dosłownie doste˛pne mu dokumenty: listy, uchwały syno-
dalne i soborowe, akty prawne wydawane przez organa władzy pan´-
stwowej, okólniki, a takz˙e opinie s´wiadków.

Ksie˛ge˛ trzecia˛ swej Historii Kos´cioła pos´wie˛cił Sokrates czasom

cesarza Juliana i jego naste˛pcy Jowiana. Mglis´cie przedstawiaja˛c
dziecin´stwo cesarza autor stwierdza, z˙e „...z pocza˛tku Julian był
chrzes´cijaninem” (III/1). Sztandarowa˛ role˛ w odcia˛gnie˛ciu Juliana od
chrzes´cijan´stwa przypisuje Maksymosowi z Efezu, z którym miał sie˛
według niego spotkac´ w Nikomedii

. „U niego to zakosztowawszy

nauk filozoficznych, Julian natychmiast zacza˛ł przejmowac´ równiez˙
i wierzenia religijne nauczyciela, zwłaszcza, z˙e ten potrafił wpoic´ wen´
pragnienie władzy cesarskiej. A gdy do uszu władcy [Konstancjusza]
doszła wies´c´ o tych faktach, Julian – ten do niedawna jeszcze pra-
wowity chrzes´cijanin – pos´rodku mie˛dzy nadzieja˛ a le˛kiem, chca˛c
odwrócic´ od siebie wszelkie podejrzenia, stał sie˛ z ta˛ chwila˛ tylko
pozornym chrzes´cijaninem. Kazał sobie ostrzyc głowe˛ do gołej skóry
i udawał, z˙e z˙yje jak mnich. I w ukryciu uprawiał swe filozoficzne
c´wiczenia, a na oczach ludzkich czytał s´wie˛te ksie˛gi chrzes´cijan´skie.
Co wie˛cej – udzielono mu s´wie˛cen´ lektora dla kos´cioła w Nikomedii
(...) Oczywis´cie, robił to wszystko ze strachu...” (III/1). Tak oto
przedstawiały sie˛ pogla˛dy Sokratesa Scholastyka na kształtowanie sie˛
przekonan´ religijnych cesarza Juliana.

Filozof neoplaton´ski, z którym Julian spotykał sie˛ prawdopodobnie w Efezie

(a nie w Nikomedii). Mogło to byc´ w latach 351-354. Por. Sokrates Scholastyk,
dz. cyt., s. 271, przyp. 13.

Rozdział I

Niewiele wiemy o z˙yciu Hermiasza S o z o m e n a z Salami-

. Ten prawnik z Konstantynopola zapisał sie˛ w dziejach tylko

przez swoje dzieło: Historie˛ Kos´cioła. Pochodził z Palestyny. Trudno
ustalic´ daty jego urodzenia i s´mierci. Przypuszczac´ nalez˙y, z˙e czas
ukazania sie˛ Historii przypada w przedziale lat 439-450. Autor zaja˛ł
sie˛ dziejami panowania poszczególnych cesarzy od Konstantyna
Wielkiego do Teodozjusza II. W sprawach Kos´cioła wiele miejsca
pos´wie˛ca sporom dogmatycznym, w pierwszym rze˛dzie arian´skim. Na
jego sa˛dach odciska sie˛ fakt, z˙e był wyznawca˛ ortodoksyjnej nauki
Kos´cioła. Trzeba zauwaz˙yc´ i ten fakt, z˙e swoja˛ ocene˛ potrafił ukryc´
pod głosem opinii publicznej.

Przy takim załoz˙eniu dzieła, Sozomen musiał zaja˛c´ sie˛ równiez˙

i cesarzem Julianem (ksie˛ga V). Uchyla sie˛ jednak od własnych opinii
wartos´ciuja˛cych na rzecz przedstawienia pozostałej po nim tradycji.
Kiedy jest zmuszony do wydania własnego osa˛du, to stara sie˛ to
czynic´ w sposób bezstronny. Dla problemu podje˛tego w niniejszej
pracy, szczególnie cenne sa˛ informacje, w których Sozomen opisuje
rodzine˛, dziecin´stwo i młodos´c´ Juliana

O. Bardenhewer, dz. cyt., t. IV, s. 141 nn; Z. Zielin´ski, Wste˛p do: Hermiasz

Sozomen. Historia Kos´cioła, tł. S. Kazikowski, Warszawa 1980, s. 5 nn.

W niniejszym opracowaniu wykorzystano naste˛puja˛ce tłumaczenia tekstów

z´ródłowych: Cytaty biblijne: Pismo S´wie˛te Starego i Nowego Testamentu. Biblia
Tysia˛clecia, wyd. III, Poznan´-Warszawa 1990; Tłumaczenia Listów Juliana:
W. Klinger, J. Wolski, Julian Apostata. Listy, Biblioteka przekładów z literatury
antycznej, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962; Libaniusz, Or. XVIII: L. Małuno-
wiczówna, Libanios. Mowy wybrane, Biblioteka Narodowa, II/85, Wrocław 1953;
S´w. Cyprian, Listy, tł. W. Szołdrski CSsR, Warszawa 1969; S´w. Grzegorz z Na-
zjanzu, Or. IV, V, XXI, XL, XLIII, zbiorowe opracowanie pod red. S. Kazi-
kowskiego, S´w. Grzegorz z Nazjanzu. Mowy wybrane, Warszawa 1967; Or. II, VII,
tł. J. M. Szymusiak oraz Autobiografia (Carm. II. I. 11), tł. T. Sinko w: J. M.
Szymusiak, Grzegorz Teolog, Staroz˙ytna mys´l chrzes´cijan´ska, t. I, Poznan´ 1965; S´w.
Bazyli Wielki, Listy, tł. W. Krzyz˙aniak, Warszawa 1972; S´w. Augustyn, De civitate
Dei contra paganos libri XXII. Tytuł pol. tłum. O pan´stwie Boz˙ym, przełoz˙ył
i opracował W. Kornatowski, Warszawa 1977; Sokrates Scholastyk, Historia
Ecclesiastica: S. Kazikowski, E. Wipszycka, A. Ziółkowski, Sokrates Scholastyk.
Historia Kos´cioła, Warszawa 1986; Hermiasz Sozomen, Historia Ecclesiastica:
S. Kazikowski, Z. Zielin´ski, Hermiasz Sozomen. Historia Kos´cioła, Warszawa 1989.

Rozdział II

„

APOSTAZJA

”

Dzis´ wiele osób, nawet wykształconych, nie bardzo wie co

kryje sie˛ pod poje˛ciem apostata. Wielu historyków mówia˛c o cesa-
rzu Julianie okres´la go przydomkiem „Apostata” nie zastana-
wiaja˛c sie˛ głe˛biej nad tym, co to oznacza. Zastanówmy sie˛ wie˛c
nad znaczeniem i ewolucja˛ tego terminu oraz jego odniesieniem
do cesarza Juliana.

W prawie attyckim spotykamy sie˛ z terminem

απ

στασι

okres´-

laja˛cym kare˛ utraty wolnos´ci na skutek przeste˛pstwa popełnionego
przez wyzwolen´ca przeciwko wczes´niejszemu panu, wobec którego
zaniechał on obowia˛zków i jako przedstawiciela swoich praw poszu-
kał innego patrona (Demost. 25, 65; 35, 48)

W znaczeniu dokumentu odesłania, czyli listu rozwodowego

(

απ

στασι

υ συγγραϕη

) weszło poje˛cie

απ

στασι

do zasobu po-

S´w. Justyn, Apologia, M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, t. I,
Warszawa 1975, s. 91-99; Tradycja Apostolska, M. Michalski, Antologia literatury
patrystycznej, t. I, Warszawa 1975, s. 305-316; Didaskalia, czyli katolicka nauka
dwunastu apostołów i s´wie˛tych uczniów Zbawiciela naszego, M. Michalski, Anto-
logia literatury patrystycznej, t. I, Warszawa 1975, s. 316-331; Konstytucje
Apostolskie, ksie˛ga VIII, M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, t. II,
Warszawa 1975, s. 346-355.

Pozostałe tłumaczenia tekstów z´ródłowych wykorzystanych w niniejszym opra-

cowaniu, jes´li w przypisie nie podano inaczej, sa˛ dziełem autora. Twórcy i tytuły
bardzo znanych dzieł sa˛ podawani zamiennie albo w je˛zyku polskim, albo w łacinie.

Por. F. Schmidtke, Apostasion, RACh, t. I, kol. 551-553.

Rozdział II

je˛c´ biblijnych.

Βιβλι

(

)

απ

στασι

w Septuagincie (Pwt 24,

1. 3; Iz 50, 1; Jr 3, 8) oznacza list rozwodowy. Tak samo w Nowym
Testamencie (Mt 19, 7; Mk 10, 4). W Ewangelii s´w. Mateusza (5, 31)
jest on po prostu nazwany

απ

στασι

Terminem apostazja

απ

στασια

(póz´niejsza forma od

αποστα

σις

) okres´lano przeciwstawienie sie˛, odszczepien´stwo (Plut. Galba

1 i Dion. Hal. 7, 1), a takz˙e dezercje˛ i bunt (Polyb. 5, 57, 4; Plut.
Cim. 10)

. W znaczeniu buntu przeciw Bogu termin powyz˙szy spoty-

kamy juz˙ w Septuagincie (Joz 22, 22)

Apostazja (

απ

στασια

– praevaricatio) jest to, w dzisiejszym tego

słowa znaczeniu, s´wiadome i dobrowolne odejs´cie od wiary chrzes´ci-
jan´skiej po przyje˛ciu chrztu. Nalez˙y przy tym odróz˙nic´ apostazje˛ od
zaparcia sie˛ wiary pod wpływem zewne˛trznego nacisku (problem tzw.
lapsi)

W pierwszych wiekach chrzes´cijan´stwa poje˛cie apostazji przecho-

dziło niewa˛tpliwa˛ ewolucje˛. Z biegiem czasu zawe˛z˙ał sie˛ jego zakres
i coraz bardziej us´cis´lało sie˛ jego dzisiejsze znaczenie

. Tertulian

(† po 220) nazwał apostatami w s´wiecie duchów upadłe anioły (an.
2, 3). O Saulu stwierdza: „...duch zła zwraca sie˛ potem ku innemu
człowiekowi, a mianowicie ku apostacie” (an. 11, 5)

. Z

˙ ydów okres´la

Tertulian jako „apostatae filii” (pud. 8). W innym zas´ miejscu aposta-
tami zdaje sie˛ nazywac´ heretyków: „Zapewne mie˛dzy heretykami naj-
liczniejsza˛ jest społecznos´c´ Walentyniana, poniewaz˙ przede wszyst-
kim składa sie˛ z odste˛pców od wiary” (adv. Valent. 1)

Por.

απο

στασια

, Greek-English Lexicon.

Por. P. de Labriolle, Apostasie, RACh, t. I, c. 550-551.

F. X. Kraus, Apostasie, RECh, t. I, s. 64-65, F. Schmidtke, dz. cyt.,

A. Scheuermann, Apostasie, LThK, t. I., kol. 733-734, J. Krukowski, Apostazja,
E. Kat., kol. 796-797, V. Grossi, Apostasia – Apostati, w: Dizionario patristico e di
antichità cristiane, t. I, c. 292-293.

Por. apostata: „Gloss. refuga, qui de bono redit ad malum. qui recedit de via

iusta. Idoloru cultor. transgressor a fide”, Thesaurus Lingvae Latinae, vol. 2.

mali spiritus postea verit in alium virum, in apostatam scilicet

Valentiniani frequentissimum plane collegium inter haereticos, quia plurimum

ex apostatis veritatis.

„Apostazja”

Po raz pierwszy s´w. Cyprian († 258) zacies´nia poje˛cie apostazji

do odejs´cia od wiary chrzes´cijan´skiej. Mówia˛c jednak o tych, którzy
zaparli sie˛ wiary w czasie przes´ladowan´, wprowadza wyraz´ne rozróz˙-
nienia. W lis´cie be˛da˛cym pozdrowieniem biskupów kartagin´skich
dla współbrata Korneliusza, zredagowanym na synodzie w 251 r.,
Cyprian pisze: „Mimo to, najdroz˙szy bracie, rozróz˙niamy tych, którzy
albo wysta˛pili i powrócili do s´wiata, którego sie˛ wyrzekli, i obecnie
prowadza˛ pogan´skie z˙ycie, albo poła˛czyli sie˛ z heretykami i codzien-
nie walcza˛ z Kos´ciołem zbrodnicza˛ bronia˛; tych włas´nie odróz˙niamy
od innych, którzy nie odeszli od progu Kos´cioła i stale ze skrucha˛
błagaja˛ o Boz˙e i ojcowskie pociechy i os´wiadczaja˛, z˙e teraz sa˛ gotowi
za imie˛ swego Pana i za swe zbawienie z cała˛ moca˛ walczyc´” (Ep.
57, 3)

Bardzo trafne okres´lenie apostazji spotykamy u s´w. Hilarego

z Poitiers († 367): „...za odste˛pców (praevaricatores) uwaz˙amy tych,
którzy poniechali przyje˛tej wiary i osia˛gnie˛tego poznania Boga, co
innego obiecawszy, co innego teraz czynia˛” (Tractatus super Psalmos,
Ps 118, 119)

. Mówia˛c o wczes´niej osia˛gnie˛tym poznaniu Boga, Hi-

lary zdaje sie˛ podkres´lac´ s´wiadomos´c´ decyzji u tego, którego nazywa
apostata˛.

Apostazja jest najcie˛z˙szym grzechem jakiego moz˙e dopus´cic´ sie˛

chrzes´cijanin. Warto tutaj zwrócic´ uwage˛ na to, jak Kos´ciół pierw-
szych wieków reagował na apostazje˛ w swej praktyce pokutnej. I tak
w czasach Tertuliana, w zachodniej cze˛s´ci Kos´cioła, odste˛pcom
i mordercom odmawiano przebaczenia

. S´w. Cyprian zostawia nam

wymowne s´wiadectwo dyskusji, jakie miały miejsce w czasie i po
przes´ladowaniu chrzes´cijan za cesarza Decjusza, zwia˛zanych z pro-
blemem rekoncyliacji tych, którzy zaparli sie˛ wiary, lecz pragne˛li
powrotu do pokoju Kos´cioła. Biskup Kartaginy jawi sie˛ jako roz-

S´w. Cyprian, Listy, tł. W. Szołdrski CSsR, Warszawa 1969.

praevaricatores, eos existimamus qui susceptam fidem et cognitionem Dei

adeptam relinquunt, aliud pollicito, aliud nunc agentes.

G. Rauschen, Eucharistie und Bußsakrament in den ersten sechs Jahrhun-

derten der Kirche, Freiburg im Breisgau 1910, s. 171.

Rozdział II

tropny pasterz, który po pierwsze nie działa pochopnie, po drugie zas´,
szuka rozwia˛zan´ maja˛cych na wzgle˛dzie zarówno dobro Kos´cioła, jak
i dobro poszczególnych dusz

. W lis´cie do Antoniusza pisze:

„Skoro jednak wiemy, z˙e od czynienia pokuty nikogo odwodzic´ nie
moz˙na i tym, którzy prosza˛ i błagaja˛, stosownie do miłosierdzia Pana,
który jest miłosierny i łaskawy, jego kapłani moga˛ udzielac´ pokoju,
dlatego nalez˙y przyja˛c´ błagania płacza˛cych i tym, którzy ze skrucha˛
czynia˛ pokute˛, jej owocu odmawiac´ nie moz˙na. A poniewaz˙ w piekle
nie ma ani wyznania Chrystusa, ani wyznania win, dlatego ci, którzy
pokutuja˛ z całego serca i o to prosza˛, winni byc´ tymczasowo przyje˛ci
do Kos´cioła i w nim zachowani dla Pana, który przyjdzie do swego
Kos´cioła, i oczywis´cie osa˛dzi tych, których w nim znajdzie” (Ep. 55,
29)

. Dla pewnej grupy upadłych Cyprian nie widzi moz˙liwos´ci

powrotu: „Natomiast odste˛pcy, uciekinierzy lub przeciwnicy i wro-
gowie, którzy burza˛ Kos´ciół Chrystusa, stosownie do słów Apostoła
nie moga˛ byc´ dopuszczeni do pokoju z Kos´ciołem, chociaz˙by poza
nim byli zabici dla imienia Chrystusa. Po prostu dlatego, z˙e nie
zachowali jednos´ci ani ducha Kos´cioła” (Ep. 55, 29)

Sobór w Nicei dopus´cił przyjmowanie apostatów do grona pokutu-

ja˛cych. Przez trzy lata mieli nalez˙ec´ do audientes (słuchaja˛cych),
przez siedem do substrati (kle˛cza˛cy?) i dwa do consistentes (stoja˛cy),
by na zakon´czenie tej drogi osia˛gna˛c´

ελϑειν επι το τελι

(kres,

uczta – Eucharystia)

S´w. Bazyli Wielki († 379) jest w praktyce pokutnej bardziej rygo-

rystyczny niz˙ kanony nicejskie w odniesieniu do apostazji: „Kto
wyparł sie˛ Chrystusa i zbezczes´cił tajemnice˛ zbawienia, winien czyn
swój opłakiwac´ publicznie i pokutowac´ przez całe z˙ycie, a jedynie
w przypadku, gdy odchodzi z tego s´wiata, przez wzgla˛d na wiare˛

Por. Ep. 15; 17; 18; 19; 23; 24; 25; 26; 27; 33; 34; 55; 56; 57; 65; 67.

S´w. Cyprian, Listy, tł. W. Szołdrski CSsR, Warszawa 1969.

apostatae... nec si occisi pro nomine foris fuerint, admitti secundum apostolum

possunt ad ecclesiae pacem... S´w. Cyprian, dz. cyt., por. Łk 15, 10.

F. X. Kraus, dz. cyt., Por. B. Poschmann, Bußstufen, RACh, t. II, kol. 814-

816.

„Apostazja”

w miłosierdzie Boz˙e moz˙na go uznac´ za zasługuja˛cego na dosta˛pienie
sakramentu” (Ep. 217, 73)

. Biskup Cezarei okres´laja˛c fakt aposta-

zji mówi o tym, który nie tylko zaprzecza, ale i obraz˙a, działa
przeciw (

αρνησ

εν

ς και παρα ας

) Chrystusowi. Dla tych aposta-

tów wymiar kary za grzech popełniony jest najwie˛kszy – całoz˙yciowa
pokuta. Bazyli s´wiadom miłosierdzia Boz˙ego widzi jednak moz˙liwos´c´
złagodzenia tak surowej kary: „Jes´li natomiast ktokolwiek z tych,
którzy popadli w wyz˙ej wymienione grzechy, gorliwie odprawia po-
kute˛, a ten, komu z Boz˙ego miłosierdzia powierzono władze˛ odpusz-
czania grzechów lub nakładania pokuty, jes´liby wobec niezmiernej
skruchy grzesznika okazał sie˛ bardziej litos´ciwy zmniejszaja˛c czas
kary, to nie nalez˙y mu tego poczytywac´ za złe, bo wydarzenia przy-
toczone w Pis´mie s´wie˛tym daja˛ nam poznac´, z˙e ci, którzy z wie˛k-
szym samozaparciem sie˛ czynia˛ pokute˛, rychlej tez˙ doste˛puja˛ Boz˙ego
miłosierdzia” (Ep. 217, 74)

Sprawa˛ pokuty odste˛pców od wiary zaja˛ł sie˛ równiez˙ synod

w Kartaginie (397). W kanonie 35. ojcowie synodu zaznaczyli, iz˙
pokutuja˛cym apostatom gratia vel reconciliatio non negatur (łaski
czy tez˙ pojednania nie odmawia sie˛)

Z przytoczonych tekstów wynika, z˙e pod koniec IV wieku poje˛cie

apostazji było w Kos´ciele juz˙ w miare˛ sprecyzowane. Moz˙na zaryzy-
kowac´ twierdzenie, z˙e za apostate˛, w s´cisłym tego słowa znaczeniu,
uwaz˙ano tego, kto nie tylko zaparł sie˛ wiary w Chrystusa, ale
jednoczes´nie wyste˛pował przeciwko Niemu i Jego Kos´ciołowi. Fakt
podje˛cia działania wskazywał na s´wiadomos´c´ i dobrowolnos´c´ podje˛tej
decyzji. Takich apostatów zacze˛to odróz˙niac´ od tych, którzy zaparli
sie˛ wiary w czasie przes´ladowan´ czy to pod wpływem strachu, czy to

τον Χριστο αρνησ

εν

ς και παρα ας το της σωτηριας

υστηρι

εν παντι τω χρονω της ζϖης αυτ

υ πρ

σκλαιειν οφειλει

εν τω καιρω ω

εκ αινει τ

υ βι

υ τ

υ αγιασ

ατ

ς αξι

εν

ς πιστει της παρα Θε

φιλανθρωπιας

. S´w. Bazyli Wielki, Listy, tł. W. Krzyz˙aniak, Warszawa 1972.

Tamz˙e.

F. X. Kraus, dz. cyt.

Rozdział II

z ludzkiej słabos´ci. Apostazja powszechnie uwaz˙ana była w Kos´ciele
pierwszych wieków za grzech najcie˛z˙szy. Potwierdza to ówczesna
praktyka pokutna. Nie była ona jednolita i przechodziła równiez˙
swoja˛ ewolucje˛ podyktowana˛ róz˙nymi czynnikami. Przewaz˙ył pogla˛d
daja˛cy nawracaja˛cym sie˛ apostatom moz˙liwos´c´ ponownego wejs´cia
do wspólnoty Kos´cioła. Kanony pokutne nie były sztywno ustalone,
a na skrócenie czasu pokuty miała swój wpływ sama postawa pokut-
nika. Trzeba natomiast stwierdzic´, iz˙ nie posiadamy wyraz´nych
tekstów mówia˛cych o tym, z˙e grzech apostazji dotyczył tylko
ochrzczonych.

Termin „apostata”, został w stosunku do cesarza Juliana po raz

pierwszy uz˙yty przez s´w. Augustyna († 430) w dziele De civitate Dei
(5, 21) oraz w lis´cie: Augustinus episcopus catholicus Donatistis (Ep.
105, 2, 10) napisanym w latach 409-410. Dla naszych rozwaz˙an´
szczególnie tekst zawarty w lis´cie ma istotne znaczenie. Augustyn
zaznaczaja˛c, z˙e jest biskupem katolickim, podejmuje w nim polemike˛
z donatystami, których to obron´ca˛ swego czasu był cesarz Julian,
i którego oni mieli w wielkim powaz˙aniu

. Biskup Hippony znaja˛c

ich stosunek do cesarza Juliana stwierdza: „...gdyby, jes´liby dane
wam to było, to zaiste nie wezwalibys´cie juz˙ przeciwko nam chrzes´-
cijanina Konstantyna, gdyz˙ on sprzyjał prawdzie, lecz wywołalibys´cie
z otchłani apostate˛ Juliana; gdyby cos´ takiego przytrafiło sie˛, stałoby
sie˛ wielkim nieszcze˛s´ciem tylko dla was. Czyz˙ bowiem nie jest
gorsza taka s´mierc´ duszy niz˙ swoboda w bła˛dzeniu?” (Ep. 105, 2,
10)

. Augustyn okres´la Juliana terminem „apostata” oraz umieszcza

w otchłani. Cesarz zarówno odszedł od Chrystusa oraz wysta˛pił tak
przeciw Niemu, jak i Jego Kos´ciołowi, stał sie˛ wie˛c w ówczesnym
poje˛ciu prawdziwym apostata˛. Poniewaz˙ Julian nie nawrócił sie˛ i nie
podja˛ł pokuty, dlatego tez˙ Augustyn widzi go w otchłani. Ostatnie

A. Augustinus, Ausgewählte Briefe, tł. A. Hoffmann, Leipzig 1966, s. 206.

...si vobis liceret, non quidem iam Constantinum Christianum, quia veritati

favuit, contra nos interpellaretis, sed apostatam Iulianum ab inferis excitateris, quasi
vero, si aliquid tale contingeret, esset magnum malum nisi vobis. quae est enim peior
mors animae quam libertas erroris?

„Apostazja”

zdanie jest jakby dopełnieniem zestawienia przez niego cesarzy:
Konstantyna i Juliana

. Gorsze jest niewa˛tpliwie us´miercenie duszy

apostaty Juliana od bła˛dzenia chrzes´cijanina Konstantyna. Do tej
opinii o Julianie, wyraz˙onej przez biskupa Hippony, be˛dziemy musieli
jeszcze raz wrócic´ przy omawianiu autorów V wieku. Jest bowiem
jeszcze jej jeden wymiar – katechetyczny, o którym w szukaniu
prawdy o przydomku Juliana – „Apostata” nie moz˙emy zapomniec´.

Por. De civitate Dei, 5, 21.

Rozdział III

ROK 337

I JEGO POLITYCZNE NASTE˛PSTWA

Przełom polityczno-kulturowy pierwszej połowy IV stulecia

wycisna˛ł swoje pie˛tno na z˙yciu Juliana. Jednym nie udało sie˛
odsunie˛cie go od polityki, jemu nie udała sie˛ od niej ucieczka.
Z

˙ ycie religijne było splecione z z˙yciem politycznym Imperium.

Tego poła˛czenia nie unikna˛ł i Julian – filozof, kapłan i cesarz.

22 maja 337 roku umiera cesarz Konstantyn Wielki

. Sakramentu

chrztu s´w. udzielił mu na łoz˙u s´mierci biskup o zdecydowanie arian´s-
kich przekonaniach, Euzebiusz z Nikomedii

. Wycia˛gna˛wszy wnioski

z rza˛dów Dioklecjana Konstantyn wczes´niej zadbał o to, by swoich
synów wynies´c´ do godnos´ci współrza˛dców. Mimo swej przezornos´ci
zaniedbał tego, by najstarszego syna, Konstantyna II, ogłosic´
augustem i powierzyc´ mu stolice˛ Konstantynopol. W chwili s´mierci

W opracowaniu tego rozdziału szczególnie pomocna˛ okazała sie˛ praca:

A. Demandt, Die Spätantike, München 1989, s. 80-93. Por. O. Seeck, Geschichte des
untergangs der antiken Welt, t. IV, Stuttgart 1966 (wzn. wyd. z 1922), s. 1-120;
E. Stein, Geschichte des spätrömischen Reiches von 248 bis 476 n. Chr. Vom
römischen zum byzantinischen Staate, Wien 1928, s. 202-217; M. Jaczynowska,
Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995, s. 422 nn.

Euzebiusz z Cezarei, Vita Const. 4, 62. Por. K. Baus, E. Ewig, Taufe und Tod

des Konstantius, Handbuch der Kirchengeschichte, (wyd. H. Jedin) t. II/1, Freiburg-
Basel-Wien 1985, s. 15 n.

Rok 337 i jego polityczne naste˛pstwa

cesarza wywalczona z tak wielkim trudem jednos´c´ Imperium została
powaz˙nie zagroz˙ona. Testament Konstantyna przewidywał podział
cesarstwa mie˛dzy czterech cezarów

Konstantyn II powinien był obja˛c´ władze˛ nad terenami Galii,

Brytanii i Hiszpanii

. Konstancjusz miał otrzymac´ Wschód wraz

z Egiptem

. Najmłodszy zas´, Konstans, zatrzymywał Italie˛, Afryke˛,

Panonie˛ i Dacje˛

. Bratanek Konstantyna Wielkiego, Dalmacjusz, miał

zarza˛dzac´ Tracja˛, Macedonia˛ i Achaja˛

. Z

˙ aden z testamentalnych

spadkobierców Konstantyna Wielkiego nie odwaz˙ył sie˛ przez pierw-
sze miesia˛ce po s´mierci cesarza na przyje˛cie tytułu augusta.

Naste˛pstwo władzy na Wschodzie nie zostało uznane przez Kon-

stancjusza i przez garnizon Konstantynopola. Tak doszło do buntu
przeciwko moz˙liwym konkurentom z linii bocznych. Dziewie˛ciu
ewentualnych naste˛pców tronu zostało zamordowanych. Ws´ród nich
znalazł sie˛ Dalmacjusz (od 335 r. cezar) oraz jego brat Hannibalian
(od 335 r. ustanowiony jako rex regum et Ponticarum gentium
w Armenii). Z

˙ ołnierze postanowili byc´ wiernymi tylko synom zmar-

łego cesarza i nikomu innemu (Zos. II 40, 3). Podczas omawianej
rebelii pałacowej zostało zamordowanych wielu spos´ród wysokich
urze˛dników Konstantyna Wielkiego (Hieron. chron. 338). Tylko
dwóch synów Juliusza Konstancjusza unikne˛ło s´mierci – Julian i jego
starszy przyrodni brat Gallus. Konstancjusz przeprowadził równiez˙
konfiskate˛ maja˛tków zamordowanych i dlatego tez˙ obwiniano go po
cze˛s´ci o spowodowanie zamieszek

9 wrzes´nia 337 r. trzej synowie Konstantyna Wielkiego przyje˛li

tytuł augusta (Chron. Min. I 235)

. Po s´mierci wszystkich ewentual-

Chron. Min. I 235.

O. Seeck, Constantinus II, RE, t. IV 1, 1900, kol. 1024 nn.

O. Seeck, dz. cyt., kol. 1044 nn.

O. Seeck, Constans, RE, t. IV, 1900, kol. 948 nn.

O. Seeck. Flavius Dalmatius, RE, t. IV 2, 1901, kol. 2546.

Julian 270D; Lib., Or. XVIII, 31; Athanasios, HA 69, 1. Odnos´nie rebelii

pałacowej 337 r. – Julian 270C; 281B; Aur. Vic. 41, 22; Epit. 41, 18; Eutr. X 9;
Athanasios, HA 69; Zos. II 40, 2; Oros. VII 29, 1.

Wskazówki dotycza˛ce ustalenia daty – A. Demandt, dz. cyt, s. 81-82, przyp. 8.

Rozdział III

nych pretedentów do tronu, a takz˙e cezara Dalmacjusza, synowie
Konstantyna spotkali sie˛ w roku 338 w Viminacium nad Dunajem,
aby dokonac´ wspólnych ustalen´

. Było to ich pierwsze i, jak sie˛

okazało, ostatnie spotkanie po s´mierci ojca. Illyricum podzielono
mie˛dzy Konstancjusza i Konstansa. Konstancjusz otrzymał ponadto
Tracje˛. Konstantyn II otrzymał jedynie honorowe pierwszen´stwo oraz
pewnego rodzaju opieke˛ nad najmłodszym z braci Konstansem.

Do konfliktu doszło w roku 340, kiedy to Konstantyn II uznał, z˙e

przy podziale Imperium został poszkodowany (Socr. II 5). Podczas
gdy Konstans przebywał w Rzymie (Philostorg. III 1a) jego najstarszy
brat wyruszył wraz z armia˛ w strone˛ Italii. Podczas próby przejs´cia
przez Alpy Julijskie wpadł w zasadzke˛, w której poniósł s´mierc´ (Zos.
II 41; Philostorg. III 1). Jego ciało zostało wrzucone do rzeki Alsa
niedaleko Akwilei (Epit. 41, 21). Tak oto zupełnie niespodziewanie
Konstans stał sie˛ władca˛ dwóch trzecich Imperium.

Naste˛pne lata upływały Konstansowi przede wszystkim na

pilnowaniu granic swojego władztwa przed atakami barbarzyn´ców –
Germanów, Franków i Alamanów

. Wewne˛trzna polityka Konstansa

pozostawała pod silnym oddziaływaniem wiary katolickiej. Cesarz,
z jednej strony, obdarowywał Kos´ciół i duchowien´stwo, z drugiej zas´
przes´ladował pogan, Z

˙ ydów i donatystów w Afryce. W stosunku do

arian zajmował stanowisko zdecydowanie przeciwne, czym róz˙nił sie˛
od swego starszego brata Konstancjusza. Niestety trzeba stwierdzic´,
z˙e Konstans sam wiele szkodził swemu dobremu imieniu: w armii
przez zbyt surowa˛ dyscypline˛ i pogardliwe traktowanie z˙ołnierzy;
ws´ród ludu przez twarda˛ i nieuste˛pliwa˛ polityke˛ podatkowa˛ i sprzeda-
wanie urze˛dów (Epit. 41, 24), zas´ w najbliz˙szym otoczeniu przez
przykre usposobienie i widoczne skłonnos´ci homoseksualne (Aur.
Vict. 41, 24). Do spisku przeciw Konstansowi doszło w armii 18
stycznia 350 r., gdy Konstans przebywał na polowaniu w okolicach

CTh. X 10, 4; Julian 19A.

Zos. II 42; Chron. Min. I 236; Socr. II 13. Firmicus Maternus, err. XXVIII 6;

Amm. XX 1, 1; XXVII 8, 4.

Rok 337 i jego polityczne naste˛pstwa

Augustodunum. Włas´nie w tym mies´cie ogłosił sie˛ cesarzem wysoki
ranga˛ oficer german´skiego pochodzenia Flawiusz Magnencjusz

Uciekaja˛cego Konstansa schwytano, gdy szukał schronienia w kos´-
ciele w niewielkim miasteczku Helena u podnóz˙a Pirenejów. Odcia˛g-
nie˛ty od ołtarza został zamordowany przez german´skigo oficera

Magnencjusz był poganinem (Philostorg. III 26) i nic dziwnego,

z˙e zezwolił na składanie ofiar pogan´skich (CTh XVI 10, 5). Jedno-
czes´nie starał sie˛ o wzgle˛dy chrzes´cijan, o czym moz˙e s´wiadczyc´
monogram Chrystusa wybity na jego monecie (RIC VIII pl. 3). Szyb-
ko zyskał poparcie Zachodu i nie zagroziło mu powstanie wywołane
przez Juliusza Nepocjana, siostrzen´ca Konstantyna Wielkiego.
Powstan´cy, a ws´ród nich gladiatorzy i róz˙nego rodzaju margines
społeczny, zdobyli Rzym, lecz juz˙ po czterech tygodniach musieli go
oddac´. Ich przywódca wraz z matka˛ poniósł s´mierc´ (Oros. VII 29,
11). Na arenie politycznej niespodziewanie pojawił sie˛ jeszcze je-
den człowiek, illyryjski wódz Wetranion, który 1 marca 350 roku
w miejscowos´ci Mursa (Epit. 41, 25) lub Sirmium (Chron. Min. I
237) pozwolił ogłosic´ sie˛ cesarzem. Osoba˛, która w tym wypadku
posiadała inicjatywe˛ była Konstancja, siostra Konstancjusza, wdowa
po zamordowanym w 337 roku Hannibalianie (Philostorg., HE III
22). Tymczasem Konstancjusz uwikłany w wojne˛ z Persami, nie mo-
ga˛c opus´cic´ granicy wschodniej, uznał pocza˛tkowo Wetraniona za
augusta i współrza˛dce˛. Jednakz˙e, gdy tylko było to moz˙liwe, opus´cił
granice˛ wschodnia˛ i ruszył w strone˛ Europy. Do pierwszego spotkania
z Wetranionem doszło w Serdice, zas´ w czasie uroczystos´ci w obozie
wojskowym w Naissos 25 grudnia 350 roku, Konstancjusz skłonił
Wetariona do rezygnacji (Julian 76 C nn). Po tym wydarzeniu stary
wódz mógł spokojnie dopełnic´ swych dni w miejscowos´ci Pursa
w Bitynii (Zon. XIII 7, 28).

Chron. Min. I 237; Epit. 41n; W. Enßlin, Magnentius, RE, t. XIV 1, 1928,

s. 445 nn.

Epit. 41, 23.

Rozdział III

Przed Konstancjuszem i Magnencjuszem stane˛ła juz˙ tylko moz˙li-

wos´c´ zbrojnego rozwia˛zania problemu uzurpacji. Szykuja˛c sie˛ do
bratobójczej wojny obydwaj powołali cezarów, by zabezpieczyc´
granice. Magnencjusz, aby zabezpieczyc´ front nad Renem, powołał,
z kon´cem 350 r., jako cezara swojego krewnego Marka Decencjusza,
Konstancjusz zas´ obrone˛ granicy z Persami powierzył Gallusowi wy-
niesionemu 15 marca 351 r. w Sirmium do godnos´ci cezara (Amm.
XIV 1, 1). Miastem rezydencji Gallusa stała sie˛ Antiochia, towarzysz-
ka˛ z˙ycia Konstancja

, zas´ opiekunem wojskowym Ursycyn magister

militum per Orientem. Ammianus Marcellinus słuz˙ył w latach 353-
360 pod rozkazami Ursycyna jako protector domesticus i zostawił
o nim moz˙e nawet zbyt pochlebne s´wiadectwo

Do zbrojnej konfrontacji mie˛dzy cesarzem Konstancjuszem a uzur-

patorem Magnencjuszem doszło pod Mursa˛ w Panonii 28 wrzes´nia
351 roku. Siły cesarskie były zdecydowanie przewaz˙aja˛ce – ok. 80
tys. z˙ołnierzy, przeciwko którym Magnencjusz mógł wystawic´ jedynie
ok. 36 tys

. Dlaczego przy tak wielkiej dysproporcji uzurpator

podja˛ł bitwe˛? Czy nie widział innej moz˙liwos´ci? Czy tak bardzo ufał
walecznos´ci swoich z˙ołnierzy? Bratobójcza walka okazała sie˛ straszna
w skutkach. Wymordowali sie˛ nawzajem najlepsi z˙ołnierze doboro-
wych legionów rzymskich. Poległo ich ok. 54 tys

. Cesarz przez

cały czas trwania bitwy przebywał na modlitwie w pobliskiej kaplicy.
Niewa˛tpliwie musiał sobie zdawac´ sprawe˛ z tego, jaka˛ cene˛ zapłaci
Imperium za rzeke˛ bratniej krwi.

Mimo przegranej Magnencjusz nie był do kon´ca pokonany. Udało

mu sie˛ zbiec z pola bitwy i przedostac´ do Akwilei. Tymczasem
Konstancjusz zarówno przez ogłoszona˛ amnestie˛ jak i przez zabiegi
dyplomatyczne (CTh. XV 14, 5) pozyskał liczne oddziały z˙ołnierzy
wczes´niej walcza˛ce po stronie uzurpatora. Ten zas´ opus´cił Akwileje˛

Anon. Val. 35; Amm. XIV 1, 2.

Amm. XVI 9; XV 5; XVI 2; XVIII 4 nn; XIX 3; XX 1 n.

Chron. Min. I 237; Julian 57B nn.

Zon. XIII 8, 17; Epit. 42, 4.

Rok 337 i jego polityczne naste˛pstwa

i udał sie˛ do rodzinnej Galii. Tu jednak nie mógł juz˙ liczyc´ na
wsparcie oddziałów swego cezara Decencjusza, gdyz˙ ten doznał dot-
kliwej poraz˙ki w walce z Alamanami, których moralnie i finansowo
wspierał cesarz (Zos. II 53f). Konstancjusz wyruszył do Galii dopiero
w 353 roku, by tu ostatecznie przypiecze˛towac´ swoje zwycie˛stwo. Po
nieudanej próbie przeciwstawienia sie˛ wojskom cesarza w dolinie
Izery, i po opowiedzeniu sie˛ miast po stronie Konstancjusza, załama-
ny Magnencjusz 10 sierpnia 353 r. popełnia samobójstwo, wczes´niej
wymordowawszy swoja˛ rodzine˛. W kilka dni póz´niej Decencjusz, do-
wiedziawszy sie˛ o losie Magnencjusza, powiesił sie˛

. Znów Impe-

rium miało jednego władce˛, lecz cena tego zjednoczenia była tym
razem bardzo wysoka.

Przed Konstancjuszem stane˛ły teraz dwie sprawy do rychłego za-

łatwienia. Pierwsza˛ z nich, rozprawienie sie˛ ze stronnikami Magnen-
cjusza, powierzył pewnemu Hiszpanowi, piastuja˛cemu urza˛d notariu-
sza, o charakterystycznym przydomku – Catena (Łan´cuch)

. Drugim

problemem, który nalez˙ało rozwia˛zac´, i to w miare˛ szybko, była
sprawa Alamanów. Wczes´niej wykorzystano ich do osaczenia Mag-
nencjusza, teraz zas´ stanowili niepoz˙a˛dana˛ i nieujarzmiona˛ siłe˛, która
zdołała głe˛boko wedrzec´ sie˛ w prowincje nadren´skie. Wiosna˛ 354 r.
Konstancjusz wraz z armia˛ wyruszył w strone˛ górnego Renu prze-
ciwko dwom alaman´skim władcom Gundomadowi i Wadomarowi.
Mimo z˙e Alamanowie, wczes´niej juz˙ ostrzez˙eni przez swych wywia-
dowców, byli przygotowani do walki, zaproponowali zawarcie poko-
ju. Konstancjusz propozycje˛ przyja˛ł. Alamanowie mieli otrzymac´
pomoc w zamian za dostarczenie najemnych z˙ołnierzy

. Obie strony

były zapewne przekonane, z˙e takie rozwia˛zanie jest tylko tymczaso-
we. Zime˛ roku 353/354 spe˛dził cesarz w Mediolanie, a sytuacja
pan´stwa zmuszała władce˛ do tego, by wie˛cej zaja˛ł sie˛ sprawami
Wschodu (Amm. XIV 10).

Epit. 42; Eutr. X 12.

S´wiadectwo o nim i jego działalnos´ci znajdujemy tylko u Ammiana Marcel-

lina, który miał z nim póz´niej kontakt i darzył go szczera˛ nieche˛cia˛ (XIV 5, 6 nn).

Amm. XXVI 5, 7.

Rozdział IV

JULIAN

DZIECIN

´ STWO I WCZESNA MŁODOS´C´

Przyjs´cie na s´wiat w cesarskim pałacu, posiadanie prywatnego

pedagoga, otoczenie słuz˙ba˛, wyborni nauczyciele i katecheci, moz˙-
liwos´c´ dostatniego z˙ycia – czy to recepta na szcze˛s´liwe dziecin´stwo
i młodos´c´?

Sylwetka cesarza Juliana, jak do tej pory, najpełniej została

opracowana przez J. Bideza

. Dlatego tez˙ najbardziej słusznym be˛-

dzie posłuz˙enie sie˛ głównie opracowaniem belgijskiego naukowca,
z uwzgle˛dnieniem nowszych biografii cesarza

. W zwia˛zku z podje˛-

tym tematem, dziecin´stwu i wczesnej młodos´ci Juliana pos´wie˛ce˛
wie˛cej miejsca, poniewaz˙ był to czas kształtowania sie˛ jego osobo-
wos´ci i spotkania z chrzes´cijan´stwem.

RODZINA

Nawia˛zuja˛c do opisu wygla˛du Juliana (Amm. XXV 4, 22), Bidez

wskazuje na fakt, iz˙ Julian był mieszanina˛ krwi (przodkowie babki,

J. Bidez, Julian der Abtrüniger, tyt. org. La vie de l’empereur Julien, München

1940, s. 11-45.

G. Negri, L’imperatore Giulano l’Apostata, Milano 1954, s. 43-56; R. Brow-

ning, Julian der abtrünnige Kaiser, München 1977; G. W. Bowersock, Julian the
Apostate, Cambridge, Massachusetts 1978, s. 12 nn.

Julian. Dziecin´stwo i wczesna młodos´c´

Teodory, z˙ony Konstancjusza Chlorusa pochodzili z Syrii). Zaznacza,
iz˙ Julian miał w sobie duz˙o wrodzonej samoobrony. Juz˙ jako dziecko
ujawniał szczególny pocia˛g w strone˛ kultu Słon´ca i ciał niebieskich.

Losy Juliusza Konstancjusza, ojca Juliana i Gallusa, niewa˛tpliwie

w pewnym stopniu rzutowały na sytuacje˛ jego synów. Po roku 324,
w którym to cesarz Konstantyn Wielki obchodził 20-lecie rza˛dów,
doszło do zbliz˙enia mie˛dzy nim a jego przyrodnimi brac´mi, do któ-
rych nalez˙ał mie˛dzy innymi, Juliusz Konstancjusz. Julian miał
s´wiadomos´c´ tego, z˙e jego ojciec był wczes´niej przepe˛dzany od miasta
do miasta i porównuje jego los do bohatera Odyseji (Ep. 20). Przez
pewien czas przebywał, niejako na zesłaniu, w Tuluzie w Galii, gdzie
ucze˛szczał na wykłady znanych retorów nie mieszaja˛c sie˛ zbytnio
z ludz´mi. W pierwszym małz˙en´stwie pos´lubił wytworna˛ Rzymianke˛,
pochodza˛ca˛ z urze˛dniczej rodziny, o imieniu Galla. Z nia˛ miał trójke˛
dzieci, córke˛ o imieniu Konstancja oraz dwóch chłopców, z których
najmłodszy miał na imie˛ Gallus i urodził sie˛ w wiejskiej posiadłos´ci
Massa Veternensis w Enturii. W otoczeniu Konstantyna odz˙yły dawne
urazy i Juliusz musiał opus´cic´ Italie˛ i udac´ sie˛ na dalsza˛ tułaczke˛. Los
rzucił go do Koryntu, gdzie został przyje˛ty z wielka˛ z˙yczliwos´cia˛.
W roku 330 moz˙e wrócic´ do Konstantynopola i tu po s´mierci swej
pierwszej z˙ony Galli, z˙eni sie˛ z młoda˛ chrzes´cijanka˛ Bazylina˛, która
urodziła mu syna Juliana. Matka Juliana pochodziła z bardzo boga-
tego i zasłuz˙onego rodu. Jej ojcem był Juliusz Julianus. Moz˙na
przyja˛c´ za pewnik, z˙e był on gubernatorem w Egipcie. W kaz˙dym
razie miał on, pomina˛wszy urza˛d praefectus praetorio (316-324),
bardzo waz˙ne stanowisko pod rza˛dami Licyniusza. Dwór Licyniusza
w Nikomedii stał pod znacznymi wpływami jego z˙ony Konstancji,
przyrodniej siostry Konstantyna, a rzeczywistej Juliusza Konstancju-
sza, czyli ciotki Juliana. Historycy Kos´cioła donosza˛ o licznych
dyplomatycznych sukcesach tej osobliwej ksie˛z˙nej

. Na wiele jej

posunie˛c´ miał wpływ dostojnik Kos´cioła Wschodniego, arian´ski
biskup Euzebiusz z Nikomedii. Przybył on ok. roku 318 z Berytos

Socr. I 6, 33; Soz. I 16, 9 n.

Rozdział IV

(Bejrut) do Nikomedii i rychło stał sie˛ w cesarskiej rezydencji zna-
cza˛ca˛ osobistos´cia˛. Był on spokrewniony albo z Juliuszem Konstan-
cjuszem, albo z jego z˙ona˛. Moz˙na przyja˛c´, z˙e mie˛dzy nim a rodzina˛
prefekta panowały bliskie stosunki, gdyz˙ Euzebiusz uczestniczył
w wychowywaniu ich dzieci: Juliana, który był wujem Juliana cesarza
i jego matki Bazyliny. Juliusz Julianus, dziadek ze strony matki,
o którym Julian zachował pełne czci wspomnienia, był przyjacielem
uczonych. Prefekt zauwaz˙ył u siebie w domu bardzo zdolnego nie-
wolnika, eunucha, Scyte˛ z pochodzenia – Mardoniusza. Polecił, aby
go starannie wykształcono i powierzył mu troske˛ o intelektualne
wychowanie swej córki Bazyliny. Pod jego opieka˛ poznawała ona
dzieła wielkich poetów i zyskała intelektualna˛ ogłade˛ zgodnie z wy-
mogami klasy społecznej, do której nalez˙ała.

PIERWSZE LATA

Za swoje miasto rodzinne uwaz˙ał Julian Konstantynopol i darzył

go szczególna˛ sympatia˛. Przyszedł na s´wiat w r. 331/332. Jego matka
Bazylina w godzinie jego urodzin miała miec´ sen, z którego wynika-
ło, z˙e wydała na s´wiat Achillesa. Kiedy opowiadała sen swojemu
me˛z˙owi, urodził sie˛ Julian i to bez najmniejszych boles´ci. Sen
Bazyliny miał sie˛ okazac´ proroczym. Juliana, podobnie jak Achillesa,
spotkała s´mierc´ na placu boju i to w młodym wieku.

Julian nie znał swej mamy, zmarła zaraz po porodzie. W swej czu-

łej naturze z˙ywił dla niej głe˛boki kult. Choc´ nie lubił luksusu, przez
długi czas posiadał jej klejnoty, a jedno z załoz˙onych przez siebie
miast, w okolicach Nicei, nazwał od jej imienia Basilinopolis. Na
kon´cu swego z˙ycia błogosławił opatrznos´c´, która kazała jej tak młodo
umrzec´ i nie ogla˛dac´ tego niebezpieczen´stwa jakie zagraz˙ało jej
dzieciom.

Pierwsze szes´c´ lat swego z˙ycia spe˛dził Julian w komnacie kobie-

cej. Póz´niej udał sie˛ pierwszy raz do szkoły. Pierwsze wraz˙enie, jakie
chłopak odczuwał w kontakcie ze s´wiatem to duz˙e, hałas´liwe i kos-
mopolityczne miasto, wyrosłe do ogromnej pote˛gi i dumne z marmu-

Julian. Dziecin´stwo i wczesna młodos´c´

rowych i bra˛zowych pomników. Przed statua˛ Konstantyna, stoja˛ca˛ na
forum, na porfirowej kolumnie w aureoli siedmiu mistycznych pro-
mieni boga słon´ca, ozdobionej atrybutami Apolla, moz˙na było wi-
dziec´ chrzes´cijan´skie dziecko, jak poganin, składaja˛ce ukłon. Mias-
to Konstantynopol odczuwało wyraz´nie łaskawos´c´ swego władcy.
Barbarzyn´cy byli uspokojeni, a ci, którzy mogli zagraz˙ac´ władzy,
zgładzeni.

W roku 335, pie˛c´ lat po powrocie ojca Juliana do Konstantyno-

pola, z okazji 30-lecia obje˛cia rza˛dów przez cesarza Konstantyna,
jego imie˛ zostało umieszczone w rocznym wykazie najwyz˙szych
urze˛dników i odta˛d był uznawany jako nobilissimus patricius. Podział
władzy, jaki w tym czasie Konstantyn dokonał w obre˛bie rodziny,
moz˙e byc´ uznawany jako projekt podziału cesarstwa. Faworyzował
on trzy osoby: Konstantyna II, Konstancjusza II i Konstansa. Do nich
przyła˛czył sie˛ jeszcze cezar Dalmacjusz z poleceniem obrony goc-
kiego brzegu Dunaju, jego brat Hannibalian, który wraz z tytułem
Król Królów otrzymał władze˛ w Poncie i Armenii ze stolica˛ w Ce-
zarei, z prawem rozcia˛gnie˛cia swej władzy na romanizuja˛ce sie˛
pan´stwo perskie. Ta wspólnota Flawiuszy została wzmocniona przez
dwa zwia˛zki małz˙en´skie: córka Juliusza Konstancjusza, a przyrodnia
siostra Juliana, pos´lubiła Konstancjusza II, zas´ Hannibalianowi
obiecał Konstantyn re˛ke˛ swej własnej córki Konstancji, tej samej,
która be˛dzie póz´niej z˙ona˛ Gallusa. W czasie kryzysu cesarz obchodził
sie˛ ze swoimi brac´mi jak z rada˛ pan´stwa. Starał sie˛ uczynic´ to, co
było moz˙liwe, by w jego dynastii panował porza˛dek.

Ten stan bezpieczen´stwa nie trwał długo. W roku 336, kiedy to

Julian nie miał jeszcze siedmiu lat, po 40 latach pokoju znów
pojawiło sie˛ niebezpieczen´stwo perskie. Do Konstantyna przybyło
poselstwo od króla Sapora II z z˙a˛daniem zwrotu zagrabionych przez
Dioklecjana prowincji nad Tygrysem. Było to zagroz˙enie wojna˛
odwetowa˛. Na wiosne˛ cesarz stana˛ł na czele armii, lecz niedługo
póz´niej poczuł sie˛ chory. W tym czasie odbył tez˙ pielgrzymke˛ do
relikwii s´w. Lucjana z Antiochii, którego szczególnie czciła matka
cesarza, s´w. Helena. Ani jednak lecznicze ka˛piele, ani cudotwórcza
s´wie˛tos´c´ pochodza˛ca z podgórza Drepanum (?) nie przyniosły cesa-

Rozdział IV

rzowi zdrowia. Po szes´ciu dniach pełnej bólu choroby, w uroczystos´c´
Zesłania Ducha S´wie˛tego 22 maja 337, cesarz zmarł. Przed s´miercia˛
przyja˛ł sakrament Chrztu s´w.

Nagły zgon cesarza był niewa˛tpliwie duz˙ym wstrza˛sem. Był

bardzo lubiany przez swoich z˙ołnierzy. Manifestacja z˙ałobna, przede
wszystkim w armii, zrobiła nieprzecie˛tne wraz˙enie. Konstantyn został
pochowany w Bazylice S´w. Apostołów. Moz˙emy przypuszczac´, z˙e
i ojciec Juliana wraz ze swymi synami uczestniczył w pogrzebowych
uroczystos´ciach, by oddac´ hołd zmarłemu cesarzowi.

W dniu 9 wrzes´nia 337 roku trzej synowie Konstantyna ogłosili

sie˛ augustami i uznali sie˛ za jedynych rza˛dców pan´stwa. Prawie
w tym samym czasie, puszczono w obieg niepokoja˛ce pogłoski.
Wynikało z nich, z˙e w re˛ce zmarłego cesarza znaleziono testament,
skryty pod płaszczem, w którym oskarz˙a swoich braci o otrucie.
Pan´stwo pozostawia trzem synom i ich wzywa, by unieszkodliwili
sprawców jego s´mierci. Działanie tego oskarz˙enia szybko dało znac´
o sobie. Z

˙ ołnierze rzucili sie˛ na siedziby braci Konstantyna i na

brzegu Bosforu dokonała sie˛ masakra dynastii. Wuj Juliana, wielu
jego kuzynów, jego ojciec i jego starszy brat zostali zamordowani.
Gallusa oszcze˛dzono poniewaz˙ lez˙ał chory. Juliana uratował młody
wiek. Według przekazu zasługuja˛cego na zaufanie, ksie˛z˙a zda˛z˙yli
przed z˙ołnierzami i uratowali Juliana. Przeprowadzili go tajemnym
przejs´ciem do jednego z kos´ciołów pod opieke˛ ołtarza. Julian nie
zapomniał tych przez˙yc´. „Ten dzien´ był dniem makabry. Jak dla
rodzaju Edypa dokonało sie˛ zgubne przeklen´stwo przez boskie dzia-
łanie. I dziedzictwo moich ojców zostało przez miecz podzielone”.
W jego wspomnieniach nie ma jednak relacji o kapłanach, którzy go
ratowali, lecz wybawienie swoje przypisuje Heliosowi.

EUZEBIUSZ I MARDONIUSZ

Po krwawej rzezi znajdujemy Juliana w pustych pałacach i ci-

chych uliczkach Nikomedii (dzisiejsze Ismid). Tutaj nowy cesarz
wschodniej cze˛s´ci cesarstwa – Konstancjusz, kazał po s´mierci ojca

Julian. Dziecin´stwo i wczesna młodos´c´

przewiez´c´ osierocone dziecko. Choc´ Nikomedia nie była juz˙ rezy-
dencja˛ cesarza, to jednak cia˛gle pozostawała jedna˛ z pereł Azji. Tutaj
Julian był przetrzymywany pod straz˙a˛, ale tak dyskretnie, by nie czuł
sie˛ zamknie˛ty. Został przyprowadzony do biskupa miasta Euzebiusza.
Biskup wzia˛wszy na siebie troske˛ o duchowy rozwój dziecka i ota-
czaja˛c go swa˛ opieka˛, wypełniał wobec Konstancjusza przyjacielska˛
posługe˛. Postawa Juliana wobec niego była z˙yczliwa, lecz uwaz˙na.
Wie˛cej o ich wzajemnych stosunkach nie moz˙emy nic powiedziec´.
Julian nie zostawił o biskupie z˙adnej bezpos´redniej wypowiedzi.
Chociaz˙ Euzebiusz był jego opiekunem i wybierał dla niego najlep-
szych nauczycieli, to nie wydaje sie˛, by ła˛czyły ich bardziej zaufane
stosunki.

W pobliz˙u Euzebiusza z˙yła matka Bazyliny, czyli babka Juliana.

Była ona osoba˛ bardzo bogata˛ i bardzo wpływowa˛. To od niej Julian
otrzymał ładna˛ wille˛ do swej dyspozycji. Sprawiła mu tym wielka˛
rados´c´, poniewaz˙ atmosfera panuja˛ca w tej posiadłos´ci odpowiadała
jego marzycielskiej i uczuciowej naturze. Jest rzecza˛ moz˙liwa˛, z˙e
włas´nie wtedy, w otoczeniu swej babki, Julian poznał swego wuja,
który póz´niej razem z nim stanie sie˛ odste˛pca˛.

Julian szczegółowo mówi o swym wychowawcy Mardoniuszu,

który udał sie˛ do niego do Nikomedii. Poniewaz˙, jak wspomniano,
ten stary scytyjski eunuch był nauczycielem Bazyliny, mógł odpowia-
dac´ na pytania, jakie chłopak niewa˛tpliwie stawiał, a które dotyczyły
jego matki. Julian był pod silnym wpływem intelektualnym Mardo-
niusza, który działał moz˙e wie˛cej pod wpływem współczucia wobec
tego, którego mu powierzono na wychowanie. Maja˛c to wszystko na
uwadze moz˙na wskazac´ na ciekawy moment w wychowaniu chłopca
– jego współczes´ni jak: obaj Grzegorze, Bazyli, Jan Chryzostom
i Augustyn, swoje decyduja˛ce przez˙ycia zawdzie˛czaja˛ kre˛gom rodzin-
nym, a szczególnie wpływom swoich matek, to Julian był duchowym
synem swego nauczyciela. Pisze o Mardoniuszu w tonie uwielbienia
i nazywa go swoim nauczycielem, i tym, który go kształtował. Uwaz˙a
go za tego, który doprowadził go do przedsionka s´wia˛tyni filozofii.
To włas´nie Mardoniusz obudził w nim szlachetny zachwyt nad wiel-

Rozdział IV

kos´cia˛ s´wiata greckiego, który stanie sie˛ mocna˛ spre˛z˙yna˛ jego
działania.

Mardoniusz był starcem wolnym od ludzkich słabos´ci, który cał-

kowicie i z najwyz˙szym poczuciem obowia˛zku pos´wie˛cił sie˛ speł-
nieniu powierzonego mu zadania. Był wykształcony, o wyrobionym
smaku i napełniony s´wie˛tym ogniem. Chronił swego wychowanka
przed zniewies´ciałym z˙yciem. Słuz˙ył mu jako repetytor i prowadził
przez wybrana˛ lekture˛, szczególnie zas´ przez dzieła Homera i Hezjo-
da. Uczył go nie tylko zrozumienia wersów, ale przede wszystkim
prawdziwej miłos´ci do poezji i rados´ci z lektury z´ródeł. Julian bardzo
wiele tekstów znał na pamie˛c´ i to takich tekstów, które nie znajdo-
wały sie˛ w antologiach i podre˛cznikach jego czasów, i od dawna nie
nalez˙ały do literatury tej epoki. Nauczyciel nie przekazywał mu
Pisma s´w., nie czytał mu Ewangelii, lecz napełniał wychowanka
podziwem dla wielkich poetów, którym sie˛ chłopiec całkiem oddał

Jego namie˛tnos´c´ do Grecji urosła do stanu upojenia

Wiemy, gdzie Julian lubił spe˛dzac´ wakacje. Od swej babki otrzy-

mał posiadłos´c´, która składała sie˛ z czterech duz˙ych parcel i z domu.
Moz˙liwe, iz˙ znajdowała sie˛ ona w okolicach Chalcedonu z widokiem
na morze i na Konstantynopol. Julian z sympatia˛ opisuje ja˛ w jednym
ze swoich listów, z rados´cia˛ wspominaja˛c uroki wiejskiego z˙ycia
i pracy w winnicy. Przebija jednak z tych wspomnien´ poczucie
pewnego osamotnienia.

Ws´ród badaczy nie ma jednos´ci w ocenie przekonan´ religijnych Mardoniusza.

Zdaniem Bideza, na Zachodzie takie wychowanie nie miałoby złych naste˛pstw.

Studia klasyczne młodego Augustyna wzbudziły w nim nieche˛c´ do Homera i tego
co greckie, zas´ lektura Wergiliusza nie była wielkim niebezpieczen´stwem dla wiary
chrzes´cijan´skiej. W krajach je˛zyka i kultury greckiej, studium poetów mogło
wzbudzic´ namie˛tnos´ci do hellenizmu, który sie˛ póz´niej mocno zespoli z duchem
chrzes´cijan´skim.

Julian. Dziecin´stwo i wczesna młodos´c´

MACELLUM

Euzebiusz z Nikomedii zmarł (341/342), zas´ Konstancjusz udał sie˛

na wyprawe˛ maja˛ca˛ na celu połoz˙enie kresu ucia˛z˙liwemu wtra˛caniu
sie˛ jego brata Konstansa, który stał sie˛ jedynowładca˛ Zachodu.
Władca Wschodu nie czuł sie˛ pewnie mie˛dzy perskim niebezpieczen´-
stwem a nieustannymi wewne˛trznymi niepokojami. W takiej sytuacji
wolał miec´ swoich dorastaja˛cych kuzynów w „bezpiecznym miejscu”.
Krótko mówia˛c obydwaj bracia zostali zesłani do Macellum. Była to
cesarska domena lez˙a˛ca w Anatolii, na równinie koło Cezarei. Jej
połoz˙enie z dala od handlowych miast, z pałacem znajduja˛cym sie˛
w otoczeniu ła˛k i lasów, sprawiało, z˙e znakomicie nadawała sie˛ jako
miejsce internowania Juliana i jego przyrodniego brata Gallusa.
W chwili nieoczekiwanego przez niego internowania Julian miał ok.
dziesie˛c´ lat.

Przy wyjez´dzie z Nikomedii Julian musiał zostawic´ swojego

pierwszego nauczyciela. Poz˙egnanie Mardoniusza oznaczało bolesne
oderwanie młodego Juliana od tych wartos´ci, które prezentował jego
ukochany nauczyciel. Jego jedyna˛ pociecha˛ mogła byc´ mys´l o po-
nownym zobaczeniu sie˛ z bratem Gallusem. Po czterech latach roz-
ła˛ki, brat jawił mu sie˛ kwitna˛co, jako pełen sił i wigoru, beztroski
młodzieniec. Subtelny w swej naturze Julian doznał niewa˛tpliwego
rozczarowania po spotkaniu z bratem. Gallus był zupełnie inny. Pod
zewne˛trznymi formami grzecznos´ciowymi ukrywały sie˛ u niego su-
rowe i gwałtowne instynkty. Według osa˛du jednego z współczesnych
bracia róz˙nili sie˛ mie˛dzy soba˛, jak Domicjan i Tytus. Mimo to Julian
nie nabrał antypatii do brata. Kiedy póz´niej be˛dzie go wspominał to
zwykle z wyrozumiałos´cia˛, litos´cia˛ i z˙alem, z˙e jego wychowanie
zostało zaniedbane. O jakich sprawach mógł Julian z nim rozmawiac´,
kiedy to mieli rzadkie szcze˛s´cie przebywac´ razem ze soba˛ w jakims´
ka˛cie pałacu lub na spacerze? Homer lub powaz˙na literatura nie
dawały im materiału do rozmowy. Gallus nie był wychowywany
przez Mardoniusza i nalez˙ał do tych, którzy to „konie, ptaki i dzikie
zwierze˛ta bardziej kochali niz˙ ksia˛z˙ki”. Razem jednak odczuwali

Rozdział IV

naciski tego samego przymusu i niewa˛tpliwie ta wspólna sytuacja
internowania, zbliz˙ała ich do siebie. Moz˙na przypuszczac´, z˙e w ich
rozmowach musiał pojawiac´ sie˛ problem tragicznej s´mierci ich ojca.
Ich podejrzliwe otoczenie, aby połoz˙yc´ temu kres poddawało ich
zre˛cznej indoktrynacji. Tak wie˛c wmawiano im, z˙e Konstancjusza
zwiedziono, z˙e musiał usta˛pic´ przed złos´cia˛ zbuntowanych z˙ołnierzy.
Sta˛d nie był odpowiedzialny za popełnienie przeste˛pstwa. W tym to
kierunku, według wypowiedzi Juliana, szły „wersje”, które usiłowano
braciom wszczepic´, w czasie ich wygnania w Macellum. Jednoczes´nie
robiono wszystko, aby ukrócic´ ich prywatne rozmowy. Zabroniono
im odwiedzin przyjaciół, a jako koledzy do zabaw słuz˙yli im tylko
niewolnicy. Wychowywano ich wprawdzie w ksia˛z˙e˛cym przepychu,
lecz s´wita eunuchów nie spuszczała ich z oczu. Julian skarz˙ył sie˛
póz´niej, z˙e traktowano ich według wzoru perskiego, gdzie opiekowa-
no sie˛ niewygodnymi osobami zamykaja˛c je w osobnych pałacach,
gdzie stawały sie˛ ofiarami niepamie˛ci.

Kiedy w roku 347 Konstancjusz udawał sie˛ z Ankyry do Herapolis

odwiedził po drodze swa˛ domene˛ w Macellum i umieszczonych tam
obu wygnan´ców. Jako miłos´nik sprawnos´ci fizycznej, dobry biegacz,
wprawny jez´dziec i pewny łucznik, wykorzystał te˛ okazje˛ równiez˙
i na polowanie. Julian widział w zagrodzie, granicza˛cej z parkiem
pałacowym, upolowane przez niego niedz´wiedzie, lwy i pantery.
Niewa˛tpliwie jednak był to widok, który bardziej cieszył Gallusa niz˙
jego przyrodniego brata. Moz˙na by tylko było snuc´ przypuszczenia
co do ewentualnego biegu wydarzen´, gdyby wtedy doszło do rozmo-
wy mie˛dzy Julianem z Cesarzem. Pobyt Konstancjusza w Macellum
był krótki.

Julian nalez˙ał do tych natur, które zamykały sie˛ w sobie. Jego

skłonnos´c´ do powagi i skupienia rosła do odurzaja˛cego cierpienia
w sferze ducha. Jako młodzieniec, który nie miał zaufanego towarzy-
stwa, szukał ucieczki od tego beznadziejnego połoz˙enia w pos´wie˛ca-
niu sie˛ marzeniom. W wyimaginowanym s´wiecie fantazji Julian
nadawał róz˙nym przedmiotom ze swego otoczenia z˙ycie i mowe˛ oraz
oddawał sie˛ sztuce duchowej ucieczki od s´wiata. Obydwaj bracia byli
starannie pilnowani i zadbano przede wszystkim o ich formacje˛

Julian. Dziecin´stwo i wczesna młodos´c´

religijna˛. Nauczycielom, o odpowiednich kompetencjach, polecono
wprowadzenie ich w egzegeze˛ Starego i Nowego Testamentu. Julian
oddawał sie˛ tym studiom i czynił szybkie poste˛py.

Jedna˛ z osób, która w tym włas´nie czasie miała duz˙y wpływ na

wychowanie Juliana, był arian´ski biskup, Georgios z Kapadocji

. Ten

syn folusznika, przez niebywały spryt i energie˛ potrafił sie˛ wybic´,
jeszcze przed spotkaniem z Julianem posiadł zaufanie Konstancjusza
i potrafił je zachowac´. Nie był to dla dorastaja˛cego Juliana dobry
przykład chrzes´cijan´skiego biskupa. Cesarz, wspominaja˛c go po la-
tach, nie wyraz˙a jakiejkolwiek sympatii do jego osoby. Za to
z najwyz˙szym uznaniem wspomina jego bardzo cenna˛ biblioteke˛,
z której pozwalał mu korzystac´. Julian ocenił ja˛ jako bardzo bogata˛,
szczególnie w pisma chrzes´cijan´skich autorów. Moz˙na w niej było
znalez´c´ mie˛dzy innymi, dzieła Orygenesa, Lukiana z Antiochii, Euze-
biusza z Cezarei. Były tam zbiory pogan´skich autorów az˙ po ostat-
nich platoników – Porfiriusza i Jamblicha. Julian włas´nie tymi
ostatnimi gruntownie sie˛ zaja˛ł. Tak to z˙a˛dny wiedzy uczen´ musiał
wczes´niej czy póz´niej, przynies´c´ swoim nauczycielom w Macellum
powaz˙ne rozczarowanie.

SPOTKANIE Z CHRZES´CIJAN

´ STWEM

Jes´li dac´ wiare˛ przekazowi s´w. Grzegorza z Nazjanzu, a nie

wszyscy wiare˛ daja˛

, to Julian i Gallus w Macellum zostali starannie

przygotowani do przyje˛cia wiary chrzes´cijan´skiej. Ich zaangaz˙owanie
miało byc´ tak duz˙e, z˙e zostali wła˛czeni jako lektorzy w szeregi
miejscowego kleru. To raczej zakładałoby koniecznos´c´ przyje˛cia
sakramentu chrztu s´w. Chrzest dzieci, choc´ przez Kos´ciół zalecany,

Wtedy biskup Lykopolis. Póz´niej be˛dzie przez pewien czas zasiadał na stolicy

biskupiej w Aleksandrii, gdzie zostanie zamordowany (362). Por. A. Demandt, dz.
cyt., s. 95.

A. Demandt, dz. cyt., s. 95.

Rozdział IV

nie był wtedy jeszcze praktyka˛ powszechna˛, a przede wszystkim taka˛
nie był w rodzinie cesarskiej. Dlaczego wie˛c chłopców ochrzczono
wczes´niej? Jakie plany na przyszłos´c´ były z nimi zwia˛zane?

˙ arliwos´c´ ówczesnych chrzes´cijan przejawiała sie˛ szczególnie

w kulcie s´wie˛tych me˛czenników. Na miejscach ich pochówków
wznoszono bogate domy modlitwy. Tam zas´, gdzie nie było s´wie˛tych
szcza˛tków, sprowadzano je ze znanych sanktuariów. W kos´ciołach
Wschodu nieustannie szukano relikwii i przy s´piewach psalmów oraz
z˙ałobnych wezwaniach uroczys´cie je przenoszono. W relacji Grzego-
rza ta gorliwos´c´ nie była obca internowanym w Macellum braciom.
Niedaleko Cezarei spoczywały kos´ci skromnego pasterza Mamasa.
Ten s´wie˛ty człowiek spe˛dził swoje z˙ycie na poboz˙nej modlitwie,
odz˙ywiał sie˛ mlekiem łani górskich i w czasach Aureliana, z powodu
swej wiary, został skazany na s´mierc´. Jego grób stał sie˛ sławny
w całej okolicy. Kiedy Gallus i Julian mieli okazje˛ poszukac´ kaplicy
Mamasa, aby sie˛ poboz˙nie pomodlic´, znalez´li budowle˛ niegodna˛ tak
wielkiego s´wie˛tego i postanowili na tymz˙e miejscu wznies´c´ monu-
mentalna˛ budowle˛. Przy pracy nad tym dziełem podzielili sie˛, przy
czym kaz˙dy, starał sie˛ drugiego przes´cigna˛c´ w przepychu i gorli-
wos´ci. Ale skromny pasterz, którego ciało spoczywało pod kamienia-
mi, przy tej okazji, udowodnił swoja˛ cudotwórcza˛ siłe˛. Kiedy cze˛s´c´
budowli wznoszona przez Gallusa rosła zgodnie z planem, wszystkie
starania Juliana pozostawały daremne. To co wybudował zniszczyło
trze˛sienie ziemi, „która nie chciała nic przyja˛c´ od człowieka, którego
poboz˙nos´c´ była fałszywa”. Czyz˙by autor tych wspomnien´ przekazał
z dziecin´stwa Juliana dwa jego wizerunki – jeden jako gorliwego
lektora, a drugi jako obłudnika?

Nie były to czasy łatwe dla Imperium. Panował pełen nieszcze˛s´cia

kryzys. Głód, nieprzyjacielskie najazdy, próby i dos´wiadczenia wszel-
kiego rodzaju, pote˛gowane przez lichwe˛ i niegodziwe zarza˛dzenia
podatkowe, pogarszały i tak niełatwa˛ sytuacje˛. Miasta były przepeł-
nione włócze˛gami i uciekinierami; na ulicach i pod kos´ciołami pełno
kulawych, s´lepych i innych biedaków, prosza˛cych o jakies´ wsparcie.
Przede wszystkim na Wschodzie, w czwartym wieku, w pobliz˙u
miejsc modlitwy wybudowano wiele domów dla chorych i przytuł-

Julian. Dziecin´stwo i wczesna młodos´c´

ków dla biednych. Pocza˛tkowo mys´lano tylko o we˛drowcach znajdu-
ja˛cych sie˛ w potrzebie. Wnet jednak te budowle zostały rozszerzone
i zorganizowano oddziały dla kaz˙dej formy ludzkiego nieszcze˛s´cia:
domy sierót i podrzutków, chorych, chorych nieuleczalnie i dla
starców. To włas´nie tu, w Macellum, Julian prawdopodobnie spotkał
sie˛ z dziełami miłosierdzia chrzes´cijan´skiego. To dos´wiadczenie
zostanie w jego sercu na całe z˙ycie.

KONIEC WYGNANIA

Zdaniem Bideza, moz˙na przypuszczac´, z˙e kiedy Konstancjusz me-

dytował nad tym jak zatrzymac´ władze˛ przy swoim rodzie, to włas´nie
z kre˛gów kos´cielnych została mu podsunie˛ta mys´l, aby wezwac´ do
siebie starszego z dwóch internowanych ksia˛z˙a˛t, którzy obok Cezarei
prowadzili przykładnie poboz˙ny z˙ywot

Znienacka nadszedł do Macellum rozkaz uwolnienia Gallusa i wy-

słania go na dwór cesarski. Musiało to byc´ gdzies´ z kon´cem 347
roku, kiedy to cesarz znajdował sie˛ albo w Antiochii, albo gdzies´
w okolicach Mezopotamii. Młody ksia˛z˙e˛ był traktowany pocza˛tkowo
z niedowierzaniem. Obserwowano go i mówiono mu o z˙yczliwym
nastawieniu jakie Konstancjusz ma wobec niego i starano sie˛ wygasic´
jego gniew, lecz nie pozostawiono mu najmniejszej swobody ruchów.
Mimo wszystko z biegiem czasu ten dozór zacza˛ł ustawac´.

Co sie˛ tyczy Juliana, to uwaz˙ano, iz˙ zbyt jest zaje˛ty literatura˛, by

stac´ sie˛ niebezpiecznym. Georgios z Kapadocji mógł to z powodze-
niem potwierdzic´, z˙e Julian wiele czasu spe˛dzał w bibliotece. Po
rozwaz˙eniu sprawy stwierdzono, z˙e najlepiej be˛dzie pozwolic´ mu, by
powrócił do swych umiłowanych studiów. Czy dostarczono mu do
Macellum wyraz´nie sformułowane zezwolenie na wyjazd? – Tego do

Swoje przypuszczenia Bidez stara sie˛ poprzec´ bardzo obszernym wywodem,

wskazuja˛c na Leoncjusza i Teofilosa, biskupów, którzy mogli odegrac´ powaz˙na˛ role˛
w uwolnieniu Juliana i Gallusa z wygnania. s. 42-47.

Rozdział IV

kon´ca nie wiadomo. Czyniono mu póz´niej pewne wyrzuty, iz˙ opus´cił
Macellum bez zezwolenia, lecz on zdołał sie˛ z tego wytłumaczyc´.

Ws´ród historyków, zapewne pod wpływem s´w. Grzegorza z Na-

zjanzu, utarło sie˛ przekonanie co do pobytu Juliana i Gallusa w Ma-
cellum: „Obaj uzyskali dos´c´ staranne wykształcenie zarówno w za-
kresie kultury klasycznej, jak i nauk Kos´cioła”

. Wiadomo, z˙e w tym

czasie odosobnienia Julian przechodził kryzys wiary, ale ze swoimi
problemami pozostał niestety sam. Kim wie˛c był Julian opuszczaja˛c
Macellum? Czy był chrzes´cijaninem? Moz˙e cia˛gle jeszcze szukał?

M. Jaczynowska, dz. cyt., s. 438.

Rozdział V

GALLUS

W Macellum byli razem. Mieli tych samych wychowawców. Tu

prawdopodobnie przyje˛li chrzest s´w. i zostali wła˛czeni do kleru,
by ludowi czytac´ s´wie˛te ksie˛gi. Wspólnie budowali kos´ciółek ku
czci s´wie˛tego me˛czennika. Jednego nazwano póz´niej „apostata˛”.
Kim był jego brat?

CEZAR

Kiedy uzurpatora Magnencjusza coraz bardziej ogarniało zwa˛tpie-

nie i kiedy coraz bardziej oddalała sie˛ nadzieja na pokonanie Kon-
stancjusza, postanowił uciec sie˛ do fortelu, aby przynajmniej wymusic´
zawieszenie broni. Mógł tego dokonac´ przez odwrócenie uwagi ce-
sarza na Wschód. W tym celu wynaja˛ł morderce˛, by ten zgładził
cezara Gallusa, któremu pod swoja˛ nieobecnos´c´, Konstancjusz powie-
rzył sprawy wschodnie Imperium wyznaczaja˛c Antiochie˛ jako miasto
rezydencji. Wysłannikowi Magnencjusza udało sie˛ wprawdzie zebrac´
kilku spiskowców, niz˙szej rangi z˙ołnierzy, lecz nic nie zdołali przed-

Por. O. Seeck, dz. cyt., s. 121-134. Z nowszych prac zasługuje na uwage˛: R. C.

Blockley, Constantius Gallus and Julian as Caesars of Constantius II, Latomus
(Brüssel) 31, 1972, s. 433-468.

Rozdział V

sie˛wzia˛c´. Zdradzeni przez pewna˛ starsza˛ niewiaste˛, która podsłuchała
ich rozmowy, zostali schwytani i straceni. Z

˙ ona Gallusa, Konstancja,

wynagrodziła hojnie donosicielke˛ i kazała obwiez´c´ ja˛ uroczys´cie po
mies´cie, by pokazac´ jaka˛ wdzie˛cznos´cia˛ ciesza˛ sie˛ ci, którzy troszcza˛
sie˛ o pomys´lnos´c´ cezara

Cezar Gallus, rza˛dzic´ nie umiał, lecz trzeba pamie˛tac´, z˙e nie był

przygotowywany do wypełniania zadan´, jakie na niego nałoz˙ono.
Problemy, jakie stawały przed nim, usiłował cze˛sto rozwia˛zywac´ na
drodze nakazu i przemocy. Ze szczególna˛ ostros´cia˛ wysta˛pił przeciw-
ko poganom i heretykom popieraja˛c z cała˛ stanowczos´cia˛ arian.
Nakazywał burzenie s´wia˛tyn´ pogan´skich. Z poddanymi nie umiał
nawia˛zac´ współpracy, wszelkie zas´ reakcje na jego tyran´skie metody
znajdowały odpowiedz´ w pokazowych procesach

. Szczególnie odra-

z˙aja˛ca była skłonnos´c´, zarówno Gallusa jak i jego małz˙onki Konstan-
cji, do upajania sie˛ ludzkim cierpieniem i krwia˛. Gallus np. bardzo
che˛tnie przypatrywał sie˛ w cyrku walce pie˛s´ciarzy, którzy okładali sie˛
wzajemnie az˙ do rozlewu krwi. Cezar nie ukrywał w takich momen-
tach swojej rados´ci (Amm. XIV 7, 3).

Spraw trudnych zaczynało przybywac´, a wraz z nimi błe˛dów

cezara. Na przełomie roku 351/352 próbe˛ buntu podje˛li Z

˙ ydzi pod

przywództwem Patricjusza

. Izauryjscy górale napadaja˛ na pobliskie

miasta, Saraceni zacze˛li pustoszyc´ Syrie˛. Wiosna roku 354 okazała sie˛
tam szczególnie trudna. Niskie opady atmosferyczne w zimie rokowa-
ły złe urodzaje. Nic wie˛c dziwnego, z˙e włas´ciciele ziemscy i handla-
rze gromadzili zapasy zboz˙a jednoczes´nie podwyz˙szaja˛c jego cene˛.
Cezar próbował zaradzic´ fali narastaja˛cej droz˙yzny przez ustalenie
maksymalnych cen zboz˙a. Zarza˛dzenie Gallusa najbardziej dotkliwie
ugodziło w interesy najbogatszych oraz tych, którzy działali w radzie

Zon. XIII 8P. 17D; Amm. XIV 7, 4.

Amm. XIV 1; 7; 9; 11.

W Diocaesarei pewnej nocy powstan´cy z˙ydowscy wymordowali załoge˛ rzym-

ska˛. Powstanie szybko rozlało sie˛ po Palestynie. Konflikt w sumie nie był groz´ny,
a wojsko wysłane przez Gallusa łatwo poradziło sobie z ugaszeniem konfliktu. –
Aur. Vic. 42, 11; Socr., HE II 33; Soz. IV 7, 5.

Gallus

miejskiej. Ci ostatni swym sprzeciwem najbardziej narazili sie˛
cezarowi, który, uciekaja˛c sie˛ do swych wypróbowanych metod, kazał
ich uwie˛zic´ i zagroził s´miercia˛. Uratowała ich ostra interwencja
komesa Wschodu Honoratusa, który nalez˙ał do grona najbardziej
licza˛cych sie˛ dostojników pan´stwowych. Widmo głodu cia˛gle wisiało
nad Antiochia˛, czemu cezar albo nie umiał, albo nie chciał zaradzic´.
Do bardzo nieprzyjemnego incydentu doszło jeszcze wiosna˛ 354 r.
w trakcie igrzysk zorganizowanych z okazji wymarszu wojsk udaja˛-
cych sie˛ nad granice˛ perska˛. Zebrany tłum mys´lał w tym momencie
bardziej o chlebie niz˙ o igrzyskach, czemu dawał wyraz głos´nymi
krzykami. Odpowiedzia˛ Gallusa na z˙a˛dania tłumu było zapewnienie,
iz˙ chleba nie braknie, jes´li zatroszczy sie˛ o to namiestnik. Dla
Teofila, który podówczas pełnił obowia˛zki namiestnika Syrii, wypo-
wiedz´ cezara okazała sie˛ w skutkach tragiczna. Juz˙ po wyjez´dzie
Gallusa doszło w Antiochii do zamieszek, w czasie których tłum
skatował namiestnika na s´mierc´

Cesarz Konstancjusz miał w Antiochii zaufanego człowieka –

prefekta Talasjusza, który cieszył sie˛ najwyz˙szym szacunkiem. Przez
niego to docierały do cesarza informacje o niechlubnej działalnos´ci
Gallusa i jego małz˙onki. Niestety Talasjusz zmarł na pocza˛tku 354
roku. Konstancjusz, niewa˛tpliwie, boja˛c sie˛ skutków działan´ zbyt dra-
stycznych, z jednej strony pisał do Gallusa listy o bardzo łagodnym
charakterze, z drugiej zas´ rozbrajał go pozbawiaja˛c oddziałów
wojskowych. Tłumaczył to tym, z˙e w czasie bezczynnos´ci moz˙e dojs´c´
do niepotrzebnych niepokojów. Praktycznie Gallus dysponował tylko
z˙ołnierzami scholae palatinae (straz˙ pałacowa), protectores domestici
(ochrona osobista), scutarii (tarczownicy) i gentiles (oddział złoz˙ony
ze zwerbowanych barbarzyn´ców)

Wakuja˛ce stanowisko prefekta pretorium obsadził cesarz na po-

cza˛tku lata 354 roku. Został nim Domicjan, który przybył do Antiochi
z Zachodu, a wczes´niej był wysokim urze˛dnikiem skarbowym (comes

Amm. XIV 7, 2-6.

Amm. XIV 7, 9.

Rozdział V

sacrarum largitionum). Domicjan miał pewne poufne polecenie od
cesarza. Chodziło mianowicie o skłonienie Gallusa do szybkiego
udania sie˛ do Italii, doka˛d wielokrotnie był zapraszany przez
Konstancjusza

Tymczasem nowo mianowany prefekt po przybyciu do Antiochii

zachował sie˛ mało dyplomatycznie. Wiedza˛c zapewne, jakie było
nastawienie Konstancjusza do cezara, pozwolił sobie na jawne i wy-
zywaja˛ce zignorowanie jego osoby. Przejechawszy w uroczystym
orszaku koło bramy pałacu Gallusa, zaja˛ł budynek pretorium i tłuma-
cza˛c sie˛ choroba˛ przez szereg dni ani nie pokazywał sie˛ publicznie,
ani nie poprosił o audiencje˛ u cezara. Potajemnie zajmował sie˛
przygotowywaniem planu obalenia Gallusa oraz wysyłaniem cze˛stych
i nieraz przesadzonych sprawozdan´ dla Konstancjusza. Kiedy wresz-
cie obydwaj spotkali sie˛ na zebraniu konsystorza najwyz˙szej rady,
Domicjan bez ogródek zaz˙a˛dał, by Gallus natychmiast wyjechał
i zagroził mu, z˙e w razie zwłoki wstrzyma dochody zarówno jego jak
i dworu. Po tym os´wiadczeniu opus´cił zebranie. Kiedy na dalsze
zaproszenia cezara nie reagował, ten wpadł w gniew i nakazał
oficerom otoczenie budynku pretorium, w celu postraszenia Domicja-
na. Z

˙ ołnierzy próbował powstrzymac´ jeden z wysokich urze˛dników,

kwestor Moncjusz, przestrzegaja˛c ich, z˙e wysta˛pienie przeciw pre-
fektowi posłanemu przez cesarza jest wysta˛pieniem przeciwko same-
mu cesarzowi. Gdy o tej wypowiedzi starego i schorowanego kwesto-
ra dowiedział sie˛ Gallus, przekonał ich o tym, z˙e nie maja˛ juz˙
z˙adnego innego wyboru jak tylko stac´ przy nim. Wierni cezarowi
z˙ołnierze w is´cie bestialski sposób zamordowali butnego prefekta
i roztropnego kwestora

Krótko przed swoja˛ s´miercia˛ katowany Moncjusz wymienił dwa

imiona jakiegos´ Epigona i Euzebiusza. Poniewaz˙ ume˛czony kwestor
nic wie˛cej powiedziec´ nie zdołał, poszukiwania wymienionych przez
niego osób, choc´ prowadzone z wielka˛ gorliwos´cia˛, oparte były na

Tamz˙e.

Amm. XIV 7, 10-16.

Gallus

bardzo kruchych podstawach. Wreszcie w stan oskarz˙enia postawiono
Epigona, filozofa z Cylicji, oraz Euzebiusza, retora z Emesy

. Do-

piero po długim czasie okazało sie˛, z˙e oskarz˙enia te były błe˛dem
administracji Gallusa. Konaja˛cy Moncjusz miał na mys´li dwóch
nadzorców z zakładów płatnerskich w Antiochii, którzy obiecywali
pomoc w dostawie broni w wypadku wybuchu powstania przeciwko
Gallusowi

Ciemne chmury zawisły nad zie˛ciem zamordowanego prefekta

Domicjana, Apolinarym, który przebywał w Mezopotamii i z wielka˛
pilnos´cia˛ poszukiwał tajnych pism, które pochodziłyby z kancelarii
Gallusa, a w których mogłyby znajdowac´ sie˛ tres´ci s´wiadcza˛ce o tym,
z˙e cezar podburza przeciw cesarzowi. Kiedy dotarła do niego
wiadomos´c´ o s´mierci Domicjana i Moncjusza, postanowił ratowac´
swoje z˙ycie uciekaja˛c przez Mała˛ Armenie˛ do Konstantynopola. Tu
jednak wpadł w re˛ce członków ochrony osobistej Gallusa. Sprowa-
dzony do Antiochii przebywał tam strzez˙ony z najwie˛ksza˛ pieczoło-
witos´cia˛

Tymczasem dotarła do Gallusa wies´c´ o tym, z˙e w Tyrze jest tkana

w tajemnicy ceremonialna szata cesarska, ale nie wiadomo było ani
kto ja˛ zamówił, ani dla kogo była robiona. Z tego to powodu aresz-
towano namiestnika prowincji Apolinarego (ojciec wzmiankowanego
Apolinarego, który nosił to samo imie˛), poniewaz˙ podejrzewano, z˙e
cos´ musiał wiedziec´. Aresztowania były dokonywane w wielu mias-
tach, zas´ oskarz˙onych o przeróz˙ne przeste˛pstwa odsyłano do Antio-
chii

. W poste˛powaniu sa˛dowym nie przykładano sie˛ do rozeznania

winy oskarz˙onych, jak tego domagało sie˛ prawo. Nie czyniono róz˙ni-
cy mie˛dzy winnymi i niewinnymi, a wyrok s´mierci stał sie˛ jedynie
etapem przejs´ciowym na drodze do zagarnie˛cia maja˛tku ofiar

Retor z Emesy, Euzebiusz, który miał przydomek Pittacas, był nauczycielem

cesarza Juliana w Pergamonie, zas´ z rozkazu Gallusa został w straszliwy sposób
stracony jako me˛czennik pogan´stwa (Amm. XIV 9, 4-7).

Amm. XIV 7, 18.

Amm. XIV 7, 19.

Amm. XIV 7, 20.

Amm. XIV 7, 21.

Rozdział V

W zwia˛zku z tymi procesami Gallus sprowadził z Nisibis (Mezo-

potamia) do Antiochii człowieka powszechnie szanowanego i ciesza˛-
cego sie˛ szczególnym autorytetem w armii. Był nim naczelnik jazdy
armii Wschodu Ursycyn. Wraz z nim przybył do Antiochii Ammian
Marcellin, który słuz˙ył pod jego rozkazami i darzył swego dowódce˛
duz˙ym szacunkiem i przywia˛zaniem

. Był wie˛c Ammian, co dla nas

jest szczególnie waz˙ne, naocznym s´wiadkiem rozpoczynaja˛cych sie˛
procesów, maja˛c zapewne łatwy doste˛p do spraw, które moz˙na by
nazwac´ mianem tajne. Daje to jego relacji szczególna˛ wiarygodnos´c´,
choc´ nie zwalnia z krytycznej oceny.

Ursycyn został przymuszony do rozstrzygania w sporze prawnym,

choc´ sam sprzeciwiał sie˛ temu szukaja˛c sposobu przeciwstawienia sie˛
tłumowi pochlebców. Był znakomitym z˙ołnierzem, dowódca˛ armii,
pozbawionym jednak wiedzy prawniczej i jakiegokolwiek dos´wiad-
czenia w tym wzgle˛dzie. Sam czuł sie˛ osaczonym, wsze˛dzie widza˛c
przekupnych oskarz˙ycieli i se˛dziów. W tej sytuacji Ursycyn be˛da˛c
zmuszony do posłuszen´stwa cezarowi, nie chciał wejs´c´ w konflikt
z cesarzem, który polityka˛ tego pierwszego z˙adna˛ miara˛ nie mógł byc´
zachwycony. Słał wie˛c Konstancjuszowi tajne sprawozdania, dono-
sza˛c w nich o tym, co działo sie˛ tak w z˙yciu publicznym jak i za jego
kulisami. Ursycyn prosił Konstancjusza o natychmiastowa˛ pomoc.
Chodziło o przestraszenie Gallusa i stłumienie jego arogancji. Daleko
ida˛ca ostroz˙nos´c´, z jaka˛ Ursycyn działał, została mu, jak sie˛ póz´niej
okazało, poczytana za wade˛. Ci z otoczenia cesarza, których zz˙erała
zazdros´c´, uknuli przeciw niemu niebezpieczny spisek. Konstancjusz,
zdaniem Ammiana, był cesarzem umiarkowanym w swoim poste˛po-
waniu, jednak w wypadku tego typu donosów okazywał sie˛ twardym
i nieprzejednanym – był sam do siebie niepodobny

W dniu rozprawy Ursycyn sprawował funkcje˛ se˛dziego, jednak

se˛dzia˛ sprawy był tylko pozornie. Wszystko bowiem było juz˙ z góry
ukartowane. Pytania i odpowiedzi, jakie padały, były przez licznych

Amm. XIV 9, 1.

Amm. XIV 9, 1-2.

Gallus

notariuszy natychmiast donoszone Gallusowi. Z jego to rozkazu i pod
niewa˛tpliwym naciskiem Konstancji, z˙ywo zainteresowanej przebie-
giem poste˛powania sa˛dowego, wielu oskarz˙onych zostało skazanych
na s´mierc´ i to bez dania im jakiejkolwiek szansy obrony

Jako pierwszych postawiono pod sa˛d Epigona i Euzebiusza. Pod

wpływem tortur, których oskarz˙onym nie szcze˛dzono, Epigon przy-
znał sie˛ do wszystkiego co mu zarzucano, mimo z˙e nic z tego nie
popełnił. Euzebiusz okazał sie˛ jednak nieugie˛ty. Gdy doniesiono
o tym cezarowi, ten nakazał poddac´ oskarz˙onego szczególnie ostrym
torturom, ale i te nie przyniosły poz˙a˛danego skutku. W kon´cu
obydwu stracono

Naste˛pnie przysta˛piono do rozwia˛zywania zagadki królewskiej

szaty. Najpierw torturowano farbiarzy purpury. Ci zeznali, iz˙ rzeczy-
wis´cie była tkana krótka tunika bez re˛kawów. Naste˛pnie postawiono
pod sa˛d diakona imieniem Maras, od którego to list pisany po grecku,
a adresowany do przełoz˙onego tkalni w Tyrze, został przedstawiony
jako dowód rzeczowy. Zawierał on pros´be˛ o przyspieszenie pracy,
która nie została dokładnie okres´lona. Prawie s´miertelnie ume˛czony
torturami diakon nie przyznał sie˛ do niczego. Problemu nie udało sie˛
do kon´ca rozwia˛zac´

Wielu zostało w tym czasie skazanych na s´mierc´, a ws´ród nich

dwaj Apolinarowie – ojciec i syn. Wprawdzie na mocy oficjalnego
wyroku sa˛dowego zostali wygnani, lecz kiedy z˙ołnierze odprowadzili
ich do letniej rezydencji, jaka˛ posiadali w miejscowos´ci Kratery,
oddalonej dwadzies´cia cztery mile od Antiochii, zgodnie z tajnym
rozkazem, jaki otrzymali, wpierw połamano im nogi, a naste˛pnie
zabito

. Ammian twierdzi, z˙e Gallus po ich s´mierci dalej ws´ciekał

sie˛ jak lew głodny ludzkiego mie˛sa. O wielu podobnych wypadkach
mógłby jeszcze mówic´, lecz rezygnuje z ich opisu

Amm. XIV 9, 3.

Amm. XIV 9, 4-6.

Amm. XIV 9, 7.

Amm. XIV 9, 8.

Amm. XIV 9, 9.

Rozdział V

NIEPOKÓJ AUGUSTA I S´MIERC

´ CEZARA

Wies´ci, jakie dochodziły ze Wschodu, niepokoiły Konstancjusza

coraz bardziej. Po zawarciu pokoju z Alamanami i osiadłszy w Me-
diolanie mógł wie˛cej czasu pos´wie˛cic´ rozwikłaniu wschodnich proble-
mów. Sposób, w jaki działał – z jednej strony ostroz˙ny i łagodny,
z drugiej zas´ bezwzgle˛dny i radykalny, wskazuje na poczucie wiel-
kos´ci zagroz˙enia u Konstancjusza. Wpierw Ursycyn otrzymał, przy
zachowaniu wszelkich form grzecznos´ciowych, rozkaz przybycia do
cesarza. Pretekstem było omówienie spraw wojskowych w zwia˛zku
z niepokojami na granicy wschodniej. Aby Ursycyn nie miał z˙adnych
podejrzen´, został wysłany na Wschód jako jego zaste˛pca do chwili
powrotu Prospera. Po otrzymaniu listu, który zawierał jednoczes´nie
zezwolenie na korzystanie z poczty pan´stwowej, Ursycyn, a wraz
z nim i Ammian Marcellin z pos´piechem udali sie˛ do Mediolanu

Naste˛pnym zadaniem, jakie stane˛ło przed Konstancjuszem, było

sprowadzenie do Mediolanu Gallusa. Aby znów oddalic´ wszelkie
podejrzenie, zaprosił wpierw cesarz swoja˛ siostre˛ Konstancje˛, z˙one˛
Gallusa. Konstancjusz chciał us´pic´ czujnos´c´ Gallusa, ten zas´ liczył,
iz˙ Konstancja łagodza˛co wpłynie na brata. Tymczasem podczas po-
dróz˙y, na stacji pocztowej o nazwie Caeni Gallicani (Bitynia),
Konstancja zapadła na atak gora˛czki i umarła

. Gallus poczuł, z˙e

traci grunt pod nogami. Niewa˛tpliwie niebezpieczne połoz˙enie,
w jakim sie˛ znalazł, kierowało jego niespokojne mys´li na to, z˙e
Konstancjusz wszystko osa˛dza według swojego uznania i ani nie
przyjmie z˙adnego zados´c´uczynienia, ani jego wyste˛pku nie przebaczy.
Skłonny od dawna swoim krewnym gotowac´ zgube˛, teraz zastawił na
niego skrycie sidła, i jes´li on mu nieostroz˙nie wpadnie w pułapke˛,
ukarze go s´miercia˛. Ratunkiem mogłoby byc´ dla niego sie˛gnie˛cie po
godnos´c´ augusta, lecz o tym nie miał co marzyc´. Nie mógł liczyc´ na
wiernos´c´ otoczenia i to z dwóch powodów: po pierwsze dostatecznie

Amm. XIV 11, 4-5.

Amm. XIV 11, 6.

Gallus

sobie go zraził przez krwawe rza˛dy, a po drugie wiedział, z˙e oba-
wiano sie˛ szcze˛s´cia, jakie dopisywało Konstancjuszowi w wojnach
domowych. Tymczasem Konstancjusz słał listy, w których cezara
prosił uprzejmie, lecz stanowczo, o przybycie

Po wielu róz˙nych wysłannikach przybył trybun tarczowników

Scudilo. Ten, obdarzony szczególnym darem obłudy i przekonywania,
tłumaczył Gallusowi, z˙e ze strony Konstancjusza nie grozi mu z˙adne
niebezpieczen´stwo, a jes´li cos´ nierozwaz˙nego uczynił, zostanie mu
przebaczone. Mało tego, cesarz zamierza obdarzyc´ go zaszczytami.
Trybun powoli rozmie˛kczał Gallusa, az˙ wreszcie ten licza˛c na po-
prawe˛ swego losu udał sie˛ w podróz˙. Był to juz˙ koniec lata 354 roku.
Po drodze cezar przybył do Konstantynopola, gdzie urza˛dził wys´cigi
rydwanów, co, gdy doszło do uszu Konstancjusza, wprowadziło go
w niepohamowany gniew. Aby cezar, przypadkiem odkrywszy to, co
miało go czekac´, nie przedsie˛wzia˛ł jakiejs´ obrony, Konstancjusz
nakazał, by z garnizonów znajduja˛cych sie˛ w miastach na trasie jego
podróz˙y wycofano oddziały legionistów tam stacjonuja˛ce. W tym
czasie przejez˙dz˙ał kwestor Taurus, który został przez Konstancjusza
wysłany do Armenii. Zapewne orientuja˛c sie˛ co do planów Konstan-
cjusza wobec Gallusa, kwestor po prostu unikał spotkania z nim.
W mie˛dzyczasie przybyli pełnomocnicy cesarza, których zadaniem
było, pod pozorem s´wiadczenia róz˙nych usług cezarowi, trzymanie go
pod s´cisła˛ straz˙a˛

Gallus przez dwanas´cie dni odpoczywał w Hadrianopolu. W sa˛-

siednich miejscowos´ciach na kwaterach zimowych przebywały le-
giony teban´skie. Z

˙ ołnierze wysłali do niego delegacje˛ w celu przeko-

nania go, by pozostał i powierzył sie˛ ich opiece. Czujne otoczenie
Gallusa nie dopus´ciło delegacji przed jego oblicze. Tymczasem
przybywał list jeden po drugim, przynaglaja˛cy do dalszej podróz˙y.
Zgodnie z otrzymanym poleceniem, wykorzystuja˛c dziesie˛c´ wozów

Amm. XIV 11, 6-10.

Amm. XIV 11, 13-14.

Rozdział V

poczty cesarskiej i zabieraja˛c niewielu słuz˙a˛cych i kucharzy, cezar
wyruszył w dalsza˛ droge˛. Ws´ród łez przeklinał swoja˛ lekkomys´lnos´c´,
która doprowadziła go do takiego stanu, z˙e jest podporza˛dkowany
woli niz˙szych od siebie

W czasie przeznaczonym na odpoczynek straszyły go wkoło wid-

ma, a przede wszystkim zaste˛py zamordowanych, na czele z Domicja-
nem i Moncjuszem. Jawiły sie˛ w czasie snu i rzucały w szpony
furii

Cze˛sto zmieniaja˛c konie dotarli do miasta Poetovio

. Tu, przed

Gallusem otwarły sie˛ tajemnice uknutego spisku. Dwaj zaufani Kon-
stancjusza – komes Barbation i tajny wysłannik Apodemiusz, przy
pomocy specjalnie dobranych z˙ołnierzy dokonali aresztowania cezara.
Pozbawionego szaty królewskiej, ubranego w tunike˛ i zwykła˛ szate˛
wierzchnia˛, prywatnym wozem przewieziono do Istrii w pobliz˙e
miasta Pola

, gdzie jak powiadano miał zostac´ zamordowany syn

Konstantyna Wielkiego Kryspus († 326 rok). Przesłuchanie Gallusa
zlecił Konstancjusz trzem zaufanym urze˛dnikom: Euzebiuszowi –
eunuchowi, prepozytowi s´wie˛tej sypialni

, Pentadiuszowi – pełnia˛-

cemu obowia˛zki notariusza

i Mallobaudesowi – trybunowi straz˙y.

Gallus, trupio blady z ogarniaja˛cego go strachu, zdołał jedynie
wyznac´, z˙e wie˛kszos´c´ swoich ofiar kazał wymordowac´ na polecenie
Konstancji. Gdy Konstancjusz dowiedział sie˛ o tym, wpadł w niepo-
hamowany gniew. Trybun Serenian i wspomniani juz˙ wczes´niej
Pentadiusz i Apodemiusz otrzymali rozkaz zamordowania cezara. Jak

Amm. XIV 11, 15-16.

Amm. XIV 11, 17-18.

Niedaleko dzisiejszego Pettau (Steiermark).

Dzisiejsza Pula – lez˙y blisko cypla półwyspu Istryjskiego.

Zarówno u prawowiernych chrzes´cijan jak i u zwolenników Juliana arianin

Euzebiusz miał zła˛ opinie˛. Por. Julian 272D.

Pentadiusz – póz´niej przez Konstancjusza dodany Julianowi jako magister

officiorum. Po ogłoszeniu go augustem odesłany Konstacjuszowi (Amm. XX 8, 19).
Podczas nadzwyczajnego procesu zarza˛dzonego przez Juliana w Kalchedonie
uwolniony (Amm. XXII 3, 5).

Gallus

pospolitym rozbójnikom Gallusowi zwia˛zano re˛ce i odcie˛to głowe˛
masakruja˛c ja˛ nie do poznania

Tak zgina˛ł Gallus maja˛c dwadzies´cia dziewie˛c´ lat, po czterech

latach zarza˛dzania wschodnia˛ cze˛s´cia˛ Imperium jako cezar. Urodził
sie˛ w Etrurii (mniej wie˛cej tereny dzisiejszej Toskanii) w Massa
Veternensis

. Jego ojcem był Konstancjusz, brat Konstantyna Wiel-

kiego. Matka˛ jego była Galla, siostra Wulacjusza Rufinusa Naeratiu-
sza Cerialisa

. Był okazałego wygla˛du, stosownego wzrostu i regu-

larnych kształtów, miał mie˛kkie blond włosy i subtelna˛ brode˛. Juz˙
wówczas robił wraz˙enie człowieka pełnego dostojen´stwa. Od zrówno-
waz˙onego w swoich zwyczajach Juliana róz˙nił sie˛ nie mniej jak
Domicjan od Tytusa – obaj synowie Wespazjana

W OPINII AMMIANA

Ta obszerna relacja z działalnos´ci cezara Gallusa, jaka˛ zostawił

nam Ammian Marcellin, daje nam obraz człowieka nieszcze˛s´liwego.
W wyniku zaistniałej sytuacji politycznej została mu dana ogromna
władza, do której przyje˛cia nie był przygotowany. Samo znakomite
pochodzenie nie dawało umieje˛tnos´ci rza˛dzenia. Gallus był człowie-
kiem słabego charakteru bardzo podatnym na zły wpływ otoczenia.
Zwia˛zany we˛złem małz˙en´skim z siostra˛ Konstancjusza, Konstancja˛,
osoba˛ o bardzo mocnej osobowos´ci, niewa˛tpliwie ulega jej wpływom.
W tym tez˙ zwia˛zku znalazły dogodne miejsce rozwoju sadystyczne
skłonnos´ci Gallusa. Nie widac´ u niego w tym wzgle˛dzie oznak pracy
nad soba˛. Cała jego działalnos´c´ przedstawiona przez Ammiana nie

Amm. XIV 11, 20-23.

Miejscowos´c´ trudna do zidentyfikowania.

Obydwaj byli konsulami. Pierwszy w roku 347, drugi w 358. Cerialis w latach

352-353 był prefektem miasta Rzym.

Amm. XIV 11, 27-28.

Rozdział V

nosi znamion chrzes´cijan´skiej, poza jedna˛ – wiernos´cia˛ małz˙en´ska˛

Gallusa moz˙na zaliczac´ do kategorii tyranów, lecz tak naprawde˛ jest
człowiekiem przestraszonym. To włas´nie strach zdaje sie˛ byc´ siła˛
nape˛dowa˛ wielu tyran´skich decyzji. Jak wielka˛ role˛ odgrywał w jego
z˙yciu strach, najlepiej oddaje moment s´mierci. Przeraz˙ony cezar
najpierw stracił twarz, a potem dopiero głowe˛.

JULIAN O SWOIM BRACIE

Istotne spojrzenie na Gallusa daje jego przyrodni brat Julian: „Mój

brat istotnie okazywał w swym charakterze jakies´ przyrodzone cechy
dzikos´ci i nieokrzesania; jednakz˙e cechy te jeszcze sie˛ zaostrzyły
wskutek naszego pobytu w Macellum, w górach. Moim zdaniem
odpowiedzialnos´c´ za to ponosi włas´nie ten człowiek, który siła˛ nas
zniewolił, bys´my wyrastali w takich warunkach. Bogowie posłuz˙yli
sie˛ filozofia˛ i dzie˛ki niej uchronili mnie od złych wpływów tego
otoczenia. Jednakz˙e mojemu bratu nikt nie pomógł. A kiedy wreszcie
mógł on opus´cic´ wies´ i zamieszkał w pałacu, Konstancjusz wnet
przyodział go płaszczem purpurowym – ale tez˙ natychmiast zacza˛ł
patrzec´ nan´ zawistnie i podejrzliwie; konsekwentnie poste˛pował tak
dopóty, póki go nie zgładził. Nie wystarczyło samo odebranie
purpury! A przeciez˙, jes´li nawet cesarz doszedł do wniosku, z˙e brat
mój niegodny jest sprawowania władzy, to przynajmniej winien był
uznac´, z˙e zasługuje na to, by z˙yc´ dalej! Załóz˙my wszakz˙e – ktos´
moz˙e wysta˛pic´ z takim twierdzeniem – z˙e i z˙ycia trzeba było go po-
zbawic´. Zgodze˛ sie˛ ostatecznie i na to, pod jednym tylko warunkiem:
nalez˙ało dac´ mojemu bratu to prawo obrony, które przyznaje sie˛
kaz˙demu, nawet pospolitemu przeste˛pcy. Ustawy zabraniaja˛ zabijac´
schwytanych bandytów bez sa˛du. Czy wolno tak poste˛powac´ z ludz´-
mi, których pozbawiono władzy i uczyniono osobami prywatnymi?

Zdaniem O. Seecka ówczesne chrzes´cijan´stwo w sferze grzechów dotycza˛cych

obyczajowos´ci akcentowało tylko nieczystos´c´. Geschichte des Untergangs der
Antiken Welt, t. IV, Stuttgart 1966, s. 123.

Gallus

Zwaz˙my tez˙, z˙e bronia˛c sie˛ brat mój mógłby wskazac´ włas´ciwych

sprawców swych błe˛dów! Faktem jest, z˙e swego czasu w Antiochii,
przekazano mu pisma pewnych osób; zawierały one bardzo gwałtow-
ne oskarz˙enia przeciw niemu. Po zapoznaniu sie˛ z ich tres´cia˛ rze-
czywis´cie stracił panowanie nad soba˛ i zbyt łatwo dał upust gniewo-
wi. Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e władcy nie przystało tak poste˛powac´.
Nie uczynił wszakz˙e niczego, co by go pozbawiało prawa do z˙ycia.
Istnieje przeciez˙ zasada, wspólna wszystkim ludom, zarówno Grekom,
jak i barbarzyn´com, przyznaja˛ca kaz˙dej ofierze napas´ci prawo do
samoobrony. Mój brat bronił sie˛ byc´ moz˙e zbyt gwałtownie. Uspra-
wiedliwia go wszakz˙e to, z˙e działał pod wpływem rozdraz˙nienia.
A dlaczego cesarz pozwolił go zgładzic´? Z tej prostej przyczyny, z˙e
pragna˛ł zados´c´ uczynic´ swojemu eunuchowi, prepozytowi s´wie˛tej
sypialni, a takz˙e nadzorcy kuchni. Dlatego zabił Gallusa; me˛z˙a swej
siostry; ojca swej siostrzenicy; brata swej pierwszej z˙ony!”

. Julian

podejmuje próbe˛ obrony swojego brata Gallusa, lecz nie ukrywa, z˙e
odznaczały go takie cechy, jak dzikos´c´ i nieokrzesanie. Jego zdaniem
były to wrodzone wady, które miały znakomita˛ okazje˛ do rozwinie˛cia
sie˛ w Macellum, gdzie obaj byli internowani z rozkazu Konstancju-
sza. Kiedy juz˙ został cezarem, tenz˙e Konstancjusz patrzył na niego
zawistnie i podejrzliwie, co tez˙ było czynnikiem pobudzaja˛cym
Gallusa. A wreszcie oskarz˙enia, jakie skierowano przeciw niemu
w Antiochii, stały sie˛ tym, co ostatecznie doprowadziło go do utraty
panowania nad soba˛. Julian nie pote˛pia brata z punktu widzenia
wartos´ci moralnych. Nie obwinia go o zbrodnie. Stwierdza jedynie,
z˙e jego poste˛powanie nie było godne władcy. Przy tej okazji Julian
podejmuje krytyke˛ Konstancjusza. Zarzuca mu Macellum, zawis´c´
z jaka˛ odniósł sie˛ do Gallusa po mianowaniu go cezarem i wreszcie
niesprawiedliwy sa˛d, gdzie oskarz˙ony nie miał prawa do obrony,
a sam Konstancjusz był pod wpływem prepozyta s´wie˛tej sypialni
i nadzorcy kuchni.

Julian, Do senatu i ludu aten´skiego, 271-273, tłumaczenie A. Krawczuk, w:

Ród Konstantyna, Warszawa 1972, s. 191-192.

Rozdział V

Julian ukazuja˛c sylwetke˛ swego brata wyraz´nie wskazuje na to, z˙e

juz˙ w dziecin´stwie i wczesnej młodos´ci wykazywał on cechy gwał-
townos´ci i nieopanowania.

S´WIADECTWO GRZEGORZA

Warto tutaj przypomniec´ trudna˛ sytuacje˛, w jakiej znalez´li sie˛

bracia w Macellum. Niewa˛tpliwie cenne sa˛ uwagi s´w. Grzegorza
z Nazjanzu. Do dyspozycji Gallusa i Juliana byli tam nauczyciele,
którzy mieli im dac´ ogólne wykształcenie, a przede wszystkim
wprowadzic´ ich w s´wiat filozofii chrzes´cijan´skiej. Grzegorz nawet
podkres´la, z˙e „przestawali z najwie˛kszymi uczonymi...”. Zas´ program
wychowania obejmował nie tylko literature˛ i nauke˛, lecz takz˙e
przewidywał zaprawianie sie˛ „do czynów najszlachetniejszych i pro-
wadza˛cych do wielkiej cnoty” (Or. IV 23). O zaangaz˙owaniu sie˛
braci w chrzes´cijan´stwo stanowił fakt zapisania sie˛ ich do kleru, aby
czytac´ ludowi „Boskie ksie˛gi”, podejmowanie dzieł wypływaja˛cych
z bojaz´ni Boz˙ej, a ws´ród nich budowanie pomników ku czci
me˛czenników. W opinii Grzegorza, Gallus „...poste˛pował uczciwie,
albowiem chociaz˙ z natury był porywczy, to jednak w gruncie rzeczy
był bardzo poboz˙ny” (Or. IV 23-24). Teolog z Nazjanzu pozytywnie
ocenił warunki, w jakich przyszło, za wola˛ Konstancjusza, wychowy-
wac´ sie˛ obu braciom. Trzeba jednak zaznaczyc´, z˙e znał je jedynie od
osób trzecich. Z drugiej strony, pamie˛taja˛c, z˙e Oracja IV jest
napisana w gatunku inwektywy, moz˙emy wysuna˛c´ ostroz˙ne przypusz-
czenie, iz˙ tak pozytywne ukazanie postawy samego Konstancjusza,
warunków w Macellum i podkres´lenie cnót Gallusa mogło byc´ wie˛cej
zabiegiem literackim, niz˙ obiektywnym przedstawieniem prawdy

O postawie religijnej cezara Gallusa moz˙e w pewnym stopniu

s´wiadczyc´ zdarzenie opisane przez Sozomena, a zwia˛zane ze s´wia˛ty-

Taki zabieg redukcyjny mógł posłuz˙yc´ Grzegorzowi do jaskrawszego ukazania

zła postawy Juliana, co było głównym celem oracji.

Gallus

nia˛ Apollina w Dafne na przedmies´ciu Antiochii: „Kiedy zas´ Gallus,
brat Juliana, podniesiony przez Konstancjusza do godnos´ci cezara
zamieszkał w Antiochii, be˛da˛c chrzes´cijaninem i w najwyz˙szym
stopniu czcza˛c me˛czenników za wiare˛, uznał za włas´ciwe oczys´cic´ to
miejsce z pogan´skich zabobonów i sromoty obnoszonej przez bez-
wstydnych ludzi. A poniewaz˙ uwaz˙ał, z˙e przyjdzie mu to łatwo, jes´li
dla przeciwwagi wybuduje tam kos´ciół, przeniósł do Dafne trumne˛
ze szcza˛tkami me˛czennika Babylasa, tego biskupa, który kiedys´ tak
wspaniale rza˛dził Kos´ciołem Antiochii i przez s´mierc´ me˛czen´ska˛ dał
s´wiadectwo wierze” (Soz. V 19). Wspomniana s´wia˛tynia Apollina
była zwia˛zana z mitem o nimfie Dafne uciekaja˛cej przed zakochanym
Apollinem. Podczas swej ucieczki miała sie˛ przemienic´ w drzewo
niosa˛ce nazwe˛ od jej imienia. Przedmies´cie Dafne, gdzie miało sie˛ to
wydarzyc´, było miejscem schadzek zepsutej młodziez˙y, zas´ wspaniała
s´wia˛tynia Apollina miejscem zasie˛gania wieszczbiarskich porad

W przytoczonym fragmencie Gallus jawi sie˛ nam jako stróz˙ moral-
nos´ci i gorliwy czciciel me˛czenników, co niewa˛tpliwie pozostało mu
po pobycie w Macellum.

Bardzo ciekawe stanowisko zajmuje Grzegorz z Nazjanzu nawia˛-

zuja˛c do s´mierci Gallusa: „Tymczasem cesarz zbliz˙ał sie˛ do kresu
swego panowania i z˙ycia. Przemilcze˛ to, co sie˛ wydarzyło w mie˛dzy-
czasie, oszcze˛dzaja˛c zarówno tego, który popełnił czyn, jak i tego,
który padł ofiara˛. Chociaz˙ szanuje˛ poboz˙nos´c´ ich obu, to jednak nie
be˛de˛ chwalił braku rozwagi. Przeciez˙ jako ludzie musieli popełniac´
pewne błe˛dy, tego jednak błe˛du nikt im chyba nie pochwali; chyba,
z˙e obcia˛z˙aja˛c wina˛ jednego mielibys´my tym samym uniewinnic´ dru-
giego” (Or. IV 33). Wypowiedz´ ta nawia˛zuje do wydarzen´ z roku
354, do konfliktu mie˛dzy Konstancjuszem a Gallusem. Zgodnie
z przyje˛tymi załoz˙eniami Grzegorz nie wnika w szczegóły tej trage-
dii, wina˛ jednak za to, co sie˛ stało, obarcza zarówno cesarza jak
i cezara

Por. Soz. V 19.

Opinie innych antycznych pisarzy przedstawia: R. C. Blockley, dz. cyt.

Rozdział V

JESIEN

´ ROKU

355

Konstancjusz, politycznie znacznie sprytniejszy i bardziej dos´wiad-

czony, nie wydaje sie˛ by górował nad Gallusem poziomem etycznym.
Kiedy ten ostatni został zgładzony, cesarz rozpocza˛ł czystki ws´ród
jego współpracowników i dworzan. W pierwszej kolejnos´ci zaje˛to sie˛
Ursycynem, który od szeregu miesie˛cy był zatrzymany na dworze
w Mediolanie pod róz˙nymi pretekstami. Po s´mierci Gallusa postawio-
no go w stan oskarz˙enia zarzucaja˛c obraze˛ majestatu. Nad naczelni-
kiem jazdy Wschodu zawisło s´miertelne niebezpieczen´stwo. Z wyko-
naniem wyroku Konstancjusz postanowił jeszcze zwlekac´ (Amm. XV
2, 2-6).

Siec´ oskarz˙en´ została rzucona równiez˙ na Juliana. Zarzucano mu,

z˙e ulotnił sie˛ z Macellum do prowincji Azji, aby zaspokajac´ swoje
cia˛gotki do wiedzy, oraz to, z˙e spotkał sie˛ z bratem, gdy ten przejez˙-
dz˙ał przez Konstantynopol. Byłby zapewne doprowadzony do zguby
przez cesarskich pochlebców, gdyby nie wstawiennictwo cesarzowej
Euzebii

(Amm. XV 2, 7-8).

Akwileja stała sie˛ miejscem, do którego z wschodniej cze˛s´ci

cesarstwa doprowadzono w kajdanach wielu spos´ród dworzan i z˙oł-
nierzy Gallusa, o których sa˛dzono, z˙e byli jego pomocnikami, i z˙e to
oni brali udział w zamordowaniu Domicjana i Moncjusza, i z˙e przez
nich wielu innych zostało doprowadzonych do zguby. Wyznaczeni
przez cesarza se˛dziowie Arbition i prepozyt s´wie˛tej sypialni Euze-
biusz, nie zadali sobie trudu przesłuchiwania oskarz˙onych, nie
czynia˛c z˙adnej róz˙nicy mie˛dzy winnymi a niewinnymi, szczodrze
rozdzielali wyroki. Jedni po torturach szli na wygnanie, inni byli
degradowani do najniz˙szych stopni wojskowych, pozostałych skazano
na s´mierc´. „Se˛dziowie” zrelacjonowali potem wszystko cesarzowi,
który, jak zas´wiadcza Ammian, w takich i podobnych przypadkach

Euzebia była druga˛ z˙ona˛ Konstancjusza. Znana była z nadzwyczajnej urody.

Zmarła prawdopodobnie w roku 360 na skutek zaz˙ycia lekarstwa, które miało
uleczyc´ jej niepłodnos´c´.

Gallus

był bezlitosny (Amm. XV 3, 1-2). Wielu, widza˛c bardzo duz˙a˛ wraz˙-
liwos´c´ Konstancjusza na problem uzurpacji władzy, oddawało sie˛
niecnemu procederowi donosicielstwa umacniaja˛c w ten sposób
zarówno wpływy jak i pozycje˛ maja˛tkowa˛ (Amm. XV 3, 3-6).

Gdy tylko czystki zwia˛zane z cezarem Gallusem dobiegły kon´ca,

przed Konstancjuszem stana˛ł zupełnie inny problem. Oddziały Ala-
manów wdzierały sie˛ głe˛boko w granice Imperium niepokoja˛c tereny
nad górnym Renem i Dunajem. Konstancjusz osobis´cie poprowadził
wyprawe˛ do Recji, która była najbardziej zagroz˙onym terenem.
Zakon´czyła sie˛ ona jeszcze w lecie 355 roku odniesionym zwycie˛-
stwem (Amm. XV 4).

Jednym z kolejnych posunie˛c´ sitwy dworskich klakierów i donosi-

cieli było osaczenie Sylwanusa

, naczelnika wojsk pieszych, który

skutecznie walczył z Germanami w okolicach Kolonii. Tenz˙e tak
skutecznie został wcia˛gnie˛ty w pułapke˛ zastawiona˛ przez swoich
dworskich wrogów, z˙e nie pozostało mu nic innego, jak ogłosic´ sie˛
augustem (11 sierpnia 355). Karna ekspedycja wysłana przeciw niemu
przez Konstancjusza, a dowodzona przez przywróconego do łask
Ursycyna, okazała sie˛ skuteczna w swoim działaniu. Juz˙ po dwudzie-
stu os´miu dniach od chwili wybuchu rebelie˛ stłumiono, a Sylwanusa
usiłuja˛cego ratowac´ sie˛ przez szukanie schronienia w małej chrzes´ci-
jan´skiej kapliczce, bezlitos´nie zamordowano 7 wrzes´nia 355 roku
(Amm. XV 5, 1-31).

Tymczasem sen z powiek cesarza spe˛dzała sytuacja w Galii. Z do-

cieraja˛cych meldunków wynikało, z˙e barbarzyn´cy bezkarnie pustosza˛
ten kraj. Konstancjusz nie chca˛c juz˙ osobis´cie angaz˙owac´ sie˛

Ojciec Sylwanusa, Frank z pochodzenia, w słuz˙bie Konstantyna Wielkiego

odznaczył sie˛ w walce z Licyniuszem. Sylwanus został wychowany w rzymskiej
kulturze i prawdopodobnie jako chrzes´cijanin. Był trybunem w słuz˙bie uzurpatora
Magnencjusza. Przed bitwa˛ pod Mursa˛ przeszedł na strone˛ Konstancjusza, za co
został wyróz˙niony godnos´cia˛ magister peditum. Por. A. Lippold, w: Der Kleine
Pauly, t. V, kol. 198; A. Demandt, dz. cyt., s. 85, przyp. 30 i 31; W. Seyfarth,
Ammianus Marcellinus. Römische Geschichte, Schriften und Quellen der Alten Welt,
21, I, Berlin 1986, s. 278, przyp. 64.

Rozdział V

w zbrojna˛ wyprawe˛ w tamte strony, rozmys´lał jakimi sposobami
mógłby zaradzic´ powstałemu problemowi. Wreszcie przyszło mu na
mys´l, aby wzia˛c´ pod uwage˛ swego stryjecznego brata Juliana, który
nie tak dawno został wezwany z Achai i który nosił jeszcze pal-
lium

. Kiedy podzielił sie˛ swoimi mys´lami z otoczeniem, jedni

zacze˛li ogłupiac´ go pochlebstwami, inni przestrzegac´ przed mianowa-
niem cezara przypominaja˛c historie˛ Gallusa. Cesarzowa Euzebia była
innego zdania niz˙ dworscy doradcy. Czy powodowana le˛kiem przed
podróz˙a˛ w tak dalekie strony, czy tez˙ ma˛dros´cia˛, radziła, z˙e trzeba
przedkładac´ krewnych przed wszystkich innych. Wreszcie cesarz po
rozwaz˙eniu wszystkich głosów postanowił Juliana wynies´c´ do god-
nos´ci cezara (Amm. XV 8, 1-4). Ceremonia odbyła sie˛ w Mediolanie
6 listopada 355 roku i została dokładnie opisana przez jej uczestnika
Ammiana Marcellina.

Wnioski:

Bywa tak, z˙e bracia wychowuja˛cy sie˛ w tym samym domu,

wychowywani przez tych samych rodziców, maja˛cy tych samych
nauczycieli wyrastaja˛ na ludzi o zupełnie róz˙nych postawach, s´wiato-
pogla˛dach, usposobieniach. Bywa tak, choc´ najcze˛s´ciej włas´ciwie
prowadzony proces wychowawczy ma duz˙y wpływ na kształtowanie
ludzkiej osobowos´ci. Gallus i Julian byli przyrodnimi brac´mi, mieli
tego wspólnego ojca, ale nie mieli wspólnego domu. To co ich jesz-
cze ła˛czyło to: ksia˛z˙e˛ce pochodzenie, wspólny sierocy los, dramat
internowania i mizerni katecheci. S´ledza˛c losy Gallusa moz˙na
stwierdzic´, z˙e choc´, zdaniem s´w. Grzegorza z Nazjanzu, zapowiadał
sie˛ znakomicie to, jak przyszłos´c´ pokazała, skon´czył marnie, zarówno
jako cezar i jako chrzes´cijanin. Jes´li nawet jego religijnos´c´ jako
dziecka była szczera, to nie przekształciła sie˛ ona w odpowiedzialna˛
poboz˙nos´c´ dojrzałego me˛z˙czyzny. Teraz trzeba sobie postawic´ pyta-
nie: jak ten proces przebiegał w wypadku Juliana?

Rodzaj wierzchniej szaty, prawdopodobnie pochodzenia greckiego, która

symbolizowała zaprzyjaz´nienie z grecka˛ kultura˛, sztuka˛ i wiedza˛.

Rozdział VI

JULIAN

–

PORTRET WŁASNY

Nim zaczniemy mówic´ o kims´, pozwólmy, z˙eby sam powiedział

o sobie. Słowa albo ich brak, maja˛ swoje znaczenie. Mowe˛ trzeba
wysłuchac´, zrozumiec´, milczenie zas´ uszanowac´, tym bardziej, z˙e
rzecz dotyczy niezmiernie delikatnej sfery ludzkiej egzystencji –
wiary.

Prawde˛ o wierze człowieka zna Bóg i on sam. Prawdy o przekona-

niach religijnych cesarza Juliana dowiemy sie˛, jes´li Bóg pozwoli, na
Sa˛dzie Ostatecznym, lecz w naszych ziemskich dociekaniach nie
wolno nam pomina˛c´ tego, co Julian napisał sam o sobie. Przyste˛puja˛c
do analizy jego własnych wypowiedzi trzeba nam pamie˛tac´ o okolicz-
nos´ciach, w jakich te teksty powstawały. Podczas gdy z˙ył Konstan-
cjusz, Julian nie mógł swobodnie wypowiadac´ sie˛ na temat swoich
przekonan´ religijnych, kiedy zas´ sam został jedynowładca˛, swoimi
wypowiedziami malował pewien obraz poboz˙nos´ci juz˙ ukształtowa-
nej, jaki chciał, by inni widzieli. Daremnym wie˛c trudem byłoby
szukanie w jego obszernej spus´ciz´nie literackiej pochwały i akceptacji
chrzes´cijan´stwa. Nigdzie nie stwierdza, z˙e przez chrzest został
wła˛czony do chrzes´cijan´stwa, z˙e uczestniczył w Eucharystii. Nic nie
moz˙na na podstawie jego tekstów powiedziec´ o tym, czy kiedykol-
wiek był z przekonania sympatykiem tej religii. Moz˙na jednak poddac´
krytycznej analizie te teksty, w których wspomina swoje dziecin´stwo
i młodos´c´, i próbowac´ wydobyc´ z nich to, co sam uznał za czynniki

Rozdział VI

kształtuja˛ce jego osobowos´c´. Nie bez znaczenia be˛dzie odwołanie sie˛
do tych dzieł, w których wypowiada sie˛ o chrzes´cijanach, gdyz˙ moga˛
one, mimo swej tendencyjnos´ci, ukazac´ stopien´ zagłe˛bienia sie˛ autora
w nauke˛ Chrystusa.

JULIAN O SWOIM DZIECIN

´ STWIE

Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e był to bardzo waz˙ny i niełatwy okres

jego z˙ycia. Wkrótce po narodzeniu Juliana umiera ta, która wydała go
na s´wiat. Maja˛c siedem lat przez˙ył krwawe czystki pałacowe w Kon-
stantynopolu zwia˛zane ze s´miercia˛ jego przyrodniego wuja Konstan-
tyna Wielkiego. W rzezi ginie jego ojciec Juliusz Konstancjusz, on
zas´ został niemal cudem uratowany wraz ze swym przyrodnim bratem
Gallusem. Pierwsze wychowanie zawdzie˛czał eunuchowi Mardoniu-
szowi, który był niewolnikiem przeznaczonym do funkcji pedagoga,
pocza˛tkowo przy matce Juliana Bazylinie, a póz´niej przy nim samym.
Oto jak wspomina ten czas w satyrze Misopogon, odpowiadaja˛c na
kpiny, jakich mu nie szcze˛dzili mieszkan´cy Antiochii

. „To co mnie

dotyczy, czego zabrania mi mój charakter, to słac´ wsze˛dzie te˛skne
spojrzenia, tylko by wam sie˛ pie˛knie ukazywac´, z pie˛knem na twarzy,
ale nie w duszy. Z waszego punktu widzenia prawdziwa pie˛knos´c´
duszy polega widocznie na prowadzeniu rozpustnego z˙ycia, nauczył
mnie jednak mój pedagog, bym ida˛c do szkoły patrzył tylko w zie-
mie˛. Nie byłem obecny na z˙adnym przedstawieniu teatralnym, do
czasu kiedy to wie˛cej włosów miałem na brodzie aniz˙eli na głowie,
zreszta˛ i wtedy miało to miejsce nie z mojego osobistego upodobania
i inicjatywy, lecz zdarzyło sie˛ to trzy lub cztery razy i to z nakazu
regenta, mojego bliskiego krewnego, by sie˛ przypodobac´ Patroklo-
sowi, jak zreszta˛ dobrze o tym wiecie. Wtedy byłem zwyczajnym
obywatelem, ale i z tego przynajmniej powodu trzeba mi to wyba-
czyc´, poniewaz˙ ja wydaje˛ wam mojego okropnego nauczyciela,

Por. rozdz. I, s. 16.

Julian – portret własny

którego wy z wie˛kszym jeszcze uzasadnieniem musicie nienawidzic´
niz˙ mnie. On mnie juz˙ wtedy nauczył

, dla mojej wielkiej zgryzoty,

prosto moja˛ droga˛ poste˛powac´ i to włas´nie on jest dzisiaj okazja˛
mojej z wami kłótni. Poniewaz˙ on w mojej duszy temu kazał
wzrastac´ i to, jakby powiedziec´, w nia˛ wtłoczył, co ja wtedy sam
odrzucałem; czynił to z całym swoim zaangaz˙owaniem jakby rzeczy-
wis´cie zajmował sie˛ czyms´ bardzo wartos´ciowym. On nazywał, tak
sa˛dze˛, chłopska˛ nieokrzesana˛ istote˛ godnos´cia˛, surowos´c´ umiarko-
waniem, nie byc´ poddanym namie˛tnos´ciom i nie szukac´ w nich
szcze˛s´cia, nazywał on siła˛ duszy. Na Zeusa i na muzy, winnis´cie
wiedziec´, z˙e ten nauczyciel mówił mi cze˛sto, jak byłem jeszcze
całkiem mały: ’Nie pozwól sobie przez grono twoich kolegów, którzy
biegaja˛ do teatru, do tego sie˛ skłonic´, by kiedykolwiek pragna˛c´ tego
rodzaju aktorstwa. I pragniesz is´c´ na wys´cigi konne? Homer opisuje
takie ze znajomos´cia˛ rzeczy, wez´ jego ksie˛ge˛ do re˛ki i czytaj
opowiadanie od pocza˛tku do kon´ca. Słyszysz, jak ludzie opowiadaja˛
o tan´cach pantomimów? Zostaw ich, znajdziesz taniec me˛ski u mło-
dych Feaków. U nich Femios be˛dzie dla ciebie grał na lirze,
a Demodokos be˛dzie s´piewał. Sa˛ takz˙e drzewa u Homera, o których
jest o wiele przyjemniej słyszec´, niz˙ ogla˛dac´ dekoracje sceny:
W Delos widziałem raz na ołtarzu Apolla takie samo pie˛kno, pien´
pna˛cej sie˛ ku niebu palmy. Podobnie zalesiona wyspa Klipsy, jaskinie
Kirki, ogród Alkinoosa. Pomys´l o tym, nie znajdziesz nigdy bardziej
uroczych dekoracji’. Powinienem wam wymienic´ imie˛ mojego na-
uczyciela i jakiego był pochodzenia, by tak móc mówic´? Wie˛c, na
bogów i boginie, był on barbarzyn´ca˛, urodzonym Scyta˛

i nosił takie

samo imie˛, jak ten, którego Kserkses nakłaniał do wyprawy przeciw-
ko Grecji

. Do tego był on eunuchem, słowo, które jeszcze przed 20

miesia˛cami z pełnym szacunkiem było w cia˛głym uz˙yciu, a które

Chodzi o czasy, kiedy Julian był dzieckiem.

Scyta˛, czyli najprawdopodobniej Gotem, poniewaz˙ tak Grecy ich nazywali. Por.

O. Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken Welt, t. IV, Stuttgart 1966, s. 511
(przypis do 352, 9).

Mardoniusz.

Rozdział VI

teraz jest obraz˙aja˛ce i słuz˙y jako wyzwisko. Został on pod opieka˛
mojego dziadka wykształcony przez poezje˛ Homera i Hezjoda, dla
wychowania mojej matki. W kilka miesie˛cy po tym, jak wydała mnie
na s´wiat, jako jej pierwsze i jedyne dziecko, zmarła jako jeszcze
bardzo młoda kobieta, i tak została zachowana od wielu nieszcze˛s´c´.
W moim ósmym roku z˙ycia zostałem, jako pozbawiony matki, powie-
rzony jego starannej opiece. Od tego czasu przekonywał mnie do tych
prawd i uczył mnie, abym moja˛ droga˛ do szkoły szedł prosto. I dla-
tego tez˙ to on ponosi odpowiedzialnos´c´ za to, z˙e ja jawie˛ sie˛ wam
wszystkim jako zasługuja˛cy na nienawis´c´, poniewaz˙ on sam z˙adnego
innego sposobu z˙ycia nie chciał poznawac´, ani tez˙ mnie pozwolic´
inaczej poste˛powac´” (Misop. 351A nn). „Ale czy nie jest mimo
wszystko moz˙liwe, be˛dziecie pytac´, dzisiaj odrzucic´ te˛ wies´niacza˛
istote˛ i zmienic´ sie˛, gdyby nawet mnie w ten sposób wychowano? To
nie jest moz˙liwe, poniewaz˙ przyzwyczajenie, jak sie˛ powiada, jest
druga˛ natura˛ i nie jest łatwo przeciwko niemu walczyc´. Wyzwolic´ sie˛
z 30-letniej praktyki jest niezmiernie trudno, szczególnie jes´li
zdobywało sie˛ ja˛ z tak wielkim trudem. A ja mam wie˛cej niz˙ 30 lat.
Dobrze, ale jak doszedłes´ do tego, aby sam kłóca˛ce sie˛ ze soba˛ partie
chciec´ wysłuchac´ i wydac´ sa˛d o zawartych umowach? Tego na pewno
twój pedagog nie nauczył cie˛, poniewaz˙ on w ogóle nie wiedział, z˙e
ty pewnego dnia be˛dziesz panował. Ale na pewno tak, równiez˙ tu
znowu ten okropny stary ma˛z˙, do tego mnie doprowadził, aby tak
poste˛powac´. Słusznie wie˛c zrobicie jez˙eli ogarniecie go tymi wszyst-
kimi oskarz˙eniami, jakie przeciwko mnie kierujecie, poniewaz˙ to on
jest w pierwszej linii odpowiedzialny za ukształtowanie mojego
sposobu z˙ycia. Powinnis´cie jednak wiedziec´, z˙e z drugiej strony to on
sam dał sie˛ innym oszukac´. Niektóre ich imiona nawet docieraja˛ do
waszych uszów, poniewaz˙ bywacie cze˛sto wykpieni przez komedio-
pisarzy: Platona, Sokratesa, Arystotelesa, Teofrasta. Sa˛ to ci me˛z˙owie,
do których przyła˛czył sie˛ ten starzec w swojej głupocie. Kiedy on juz˙
potem we mnie, we wczesnej młodos´ci, odkrył pocia˛g do filozoficz-
nych dyskusji, dał mi rade˛, ja musze˛ byc´ lepszym, gdy ja we
wszystkich sprawach chciałbym stana˛c´ w zawody z tymi wielkimi
imionami, moz˙e nie lepiej jak którys´ z tych me˛z˙ów, poniewaz˙ nie

Julian – portret własny

z nimi miałbym walczyc´ ale lepiej w kaz˙dym razie jak ja sam
dotychczas byłem. Pozwoliłem sie˛ wtedy przekonac´, poniewaz˙ nie
miałem z˙adnej moz˙liwos´ci inaczej poste˛powac´ i nie zdołam sie˛ juz˙
zmienic´, choc´bym nawet cze˛sto odczuwał do tego skłonnos´ci. To
idzie tak daleko, z˙e sam sie˛ z tego powodu ganie˛, nie wszystkim
przyznawaja˛c pełna˛ swobode˛ do dopuszczania sie˛ jakiejkolwiek nie-
sprawiedliwos´ci” (353A nn).

Spróbujmy uporza˛dkowac´ istotne dla nas wiadomos´ci zawarte

w tym obszernym teks´cie. Zdaniem Juliana osoba˛, która w jego dzie-
cin´stwie wywarła ogromny wpływ na niego był Mardoniusz, Scyta
z pochodzenia, niewolnik, eunuch, którego otrzymał niejako w spad-
ku po matce Bazylinie. Czy Mardoniusz był chrzes´cijaninem? Jes´li
tak, to na ile głe˛bokim? Odpowiedzi na te pytania zostaja˛ tylko
w sferze naszych domysłów. Wartos´ci, przekazane osieroconemu
chłopcu to przede wszystkim te, które sam uwaz˙ał za najcenniejsze.
Głównie nalez˙y do nich zaliczyc´ umiłowanie literatury, a zwłaszcza
Homera i Hezjoda oraz filozofii. Chciał wypracowac´ w nim dystans
do tego s´wiata, inny sposób postrzegania i wartos´ciowania niz˙ to
czynili jego rówies´nicy. Julian jest niewa˛tpliwie indywidualista˛. Czuje
swoja˛ innos´c´ i jej z´ródło widzi w starym pedagogu. Spór z Antio-
chen´czykami stał sie˛ chyba dla niego okazja˛ do pewnej refleksji nad
samym soba˛. Przy całym wysiłku, by wykpic´ swoich adwersarzy, nie
udaje mu sie˛ ukryc´ zadumy nad przyczynami tej swojej innos´ci i nad
losem, który go spotkał. Ten wa˛tek staje sie˛ wre˛cz główna˛ tarcza˛
obronna˛ przed zarzutami. Czy moz˙e człowiek tak łatwo sie˛ zmienic´,
odejs´c´ od tego, co duchowy ojciec, zaakceptowany w dziecin´stwie
i młodos´ci autorytet, uczynił w nim jako niemal druga˛ natura˛?

Julian bardzo ciepło wyraził sie˛ o swojej matce Bazylinie

. Choc´

w jego pamie˛ci nie zachował sie˛ obraz matki, to przeciez˙ znał ja˛

Była córka˛ Juliusza Julianusa, który był prawdopodobnie przez pewien czas

namiestnikiem Egiptu, w latach 316-324 praefectus praetorio oraz pełnił inne
odpowiedzialne stanowiska na dworze Licyniusza. Jej matka (babka Juliana) była
znacza˛ca˛ posiadaczka˛ ziemska˛. Lib., Or. XVIII 9; Bidez, dz. cyt., s. 15.

Rozdział VI

zapewne z opowies´ci przede wszystkim Mardoniusza. Trudno wy-
obrazic´ sobie, by nie pytał o nia˛ tego, który był ich wspólnym na-
uczycielem. O szacunku syna do matki moz˙e s´wiadczyc´ choc´by fakt,
z˙e jej klejnoty przechowywał z najwie˛kszym szacunkiem oraz nazwał
załoz˙one przez siebie w okolicy Nicei miasto Basilinopolis

JULIAN O MACELLUM

„Rzecz to powszechnie wiadoma, z˙e w linii me˛skiej ten sam ród

mój i Konstancjusza; nasi bowiem ojcowie byli brac´mi, mieli jednego
ojca. A oto tak potraktował mnie, tak blisko spokrewnionego, ów
cesarz rzekomo niezmiernie ludzki: zabił szes´ciu kuzynów, moich
i jego; mojego ojca, który był zarazem jego stryjem; ponadto jeszcze
drugiego wspólnego nam stryja; i wreszcie mojego brata najstarszego.
Zamierzał równiez˙ zgładzic´ mnie i drugiego brata, w kon´cu zadowolił
sie˛ wygnaniem.

Czyz˙ wie˛c mam obecnie, niby w jakims´ utworze tragicznym, wy-

liczac´ jego zbrodnie, rzeczywis´cie nie do opisania? Niektórzy, co
prawda, powiadaja˛ tak: – Cesarz z˙ałuje tego, co sie˛ stało. Cierpi
bardzo na skutek bolesnych wyrzutów sumienia. Jak sa˛dzi, włas´nie
dlatego dotkne˛ło go nieszcze˛s´cie bezdzietnos´ci. Przypuszcza równiez˙,
z˙e włas´nie tamta sprawa jest przyczyna˛ jego cia˛głych niepowodzen´
w wojnie z Persami.

Tak prawili mnie i bratu dworzanie cesarza. Usiłowali nas przeko-

nac´, z˙e Konstancjusz dopus´cił sie˛ tamtego czynu cze˛s´ciowo oszukany,
cze˛s´ciowo zas´ uste˛puja˛c przed gwałtownos´cia˛ wojsk rozwydrzonych
i niezdyscyplinowanych. Takimi to piosenkami próbowano nas us´pic´,
gdys´my zostali zamknie˛ci w pewnym maja˛tku ziemskim w Kapadocji
(Macellum). Nie pozwolono nikomu zbliz˙ac´ sie˛ do nas. Ani do mego

Lib., Or. XXXVII, 3; Bidez, dz. cyt., s. 17.

Julian – portret własny

brata, którego siła˛ oderwano od jego studiów

, ani do mnie, którego

jeszcze chłopaczkiem ze szkół zabrano.

Jakimi słowy mam opisac´ tamto szes´ciolecie? Spe˛dzilis´my je

w cudzym maja˛tku na wzór owych wie˛z´niów, pilnie strzez˙onych
w perskich twierdzach. Nikt obcy nie mógł porozumiewac´ sie˛ z nami.
Nie pozwolono bywac´ u nas dawnym znajomym. Z

˙ ylis´my odcie˛ci od

wszelkiej powaz˙nej nauki i od jakichkolwiek kulturalnych kontaktów.
Wychowywano nas pos´ród wspaniałego zaste˛pu słuz˙by, a c´wiczenia
w gimnazjonie musielis´my uprawiac´ z własnymi niewolnikami, jakby
to byli równi nam towarzysze. Z naszych bowiem rówies´ników nie
dopuszczano tam nikogo”

W swojej wypowiedzi, Julian, wina˛ za rzez´ pałacowa˛ w roku 337,

w której mie˛dzy innymi krewnymi ginie jego ojciec Juliusz Konstan-
cjusz, obarcza cesarza Konstancjusza. Nadto podejrzewa go o zamiar
zgładzenia równiez˙ jego i brata Gallusa. Zostawiaja˛c na boku szcze-
góły polemiki dotycza˛cej ówczesnych wydarzen´ w Konstantynopolu,
moz˙na bez obawy błe˛du przypuszczac´, z˙e Julian miał dostateczne
powody, by nie ufac´ temu, który uchodził za „niezmiernie ludzkiego”
cesarza. Jednym z nich była zsyłka do Macellum w Kapadocji, która
przypada najprawdopodobniej na lata 345-351. Wydaje sie˛ wiarygod-
ne opowiadanie Juliana o tym, jak to najbliz˙sze otoczenie internowa-
nych chłopców usprawiedliwiało poste˛powanie Konstancjusza. Jes´li
jednak w uszach braci brzmiało to jak bajka, skutek takich tłumaczen´
musiał byc´ zdecydowanie odwrotny.

Oprócz tych opowies´ci, Macellum utkwiło w pamie˛ci Juliana jako

szes´cioletni czas zamknie˛cia i odosobnienia – wyrwanie ze szkoły,
z grona znajomych, odcie˛cie od nauki i kultury. Julian odbierał
skazanie ich na s´wiat starannie dobranej słuz˙by i niewolników jako
swoistego rodzaju upokorzenie. Ciekawe, z˙e zupełnie inaczej odbierał
swego pedagoga Mardoniusza, który przeciez˙ tez˙ był niewolnikiem.

Gallus był pocza˛tkowo zesłany do Tralles.

Julian, Do senatu i ludu aten´skiego, 270-271. Tłumaczenie A. Krawczuk, w:

Ród Konstantyna, Warszawa 1972, s. 68 70.

Rozdział VI

Julian i Gallus zostali poddani owym osobliwym zabiegom wycho-

wawczym w takim okresie swojego z˙ycia, kiedy to w znacznej mierze
kształtuje sie˛ osobowos´c´ człowieka. Charakterystyczna jest opinia
Juliana o skutkach, jakie Macellum wywarło na charakterze jego brata
Gallusa: „Co sie˛ mnie tyczy, zostałem w szcze˛s´liwy sposób wybawio-
ny z tej miejscowos´ci (Macellum), chociaz˙ z wielkimi trudnos´ciami,
przez pomoc bogów; mój brat jednak okropnym zrza˛dzeniem losu,
jakie rzadko bywa, został zatrzymany na dworze cesarskim. I jes´li juz˙
wczes´niej w jego charakterze ukształtował sie˛ dziki i twardy rys, to
faktycznie spote˛gowany on został przez wychowanie, jakie otrzyma-
lis´my w górach. W moim przekonaniu odpowiedzialnos´c´ za to ponosi
ten, który kazał nas tak wychowywac´. Bogowie to zrza˛dzili, z˙e ja
dzie˛ki filozofii wyszedłem z tego (wychowania) czysty i bez skazy.
Niestety, brat był tej korzys´ci pozbawiony”

. Szczególnemu darowi

bogów, filozofii, Julian zawdzie˛cza to, z˙e jego zdaniem wyszedł
z Macellum „bez skazy”. Czy tak było rzeczywis´cie?

Julian nic nie wspomina o kontakcie z nauka˛ Jezusa, nic nie

wspomina o jakimkolwiek zwia˛zku z Kos´ciołem chrzes´cijan´skim. Nie
znaczy to, z˙e tych kontaktów nie było. Zwrócic´ nalez˙y uwage˛ przede
wszystkim na dwóch hierarchów Kos´cioła, z którymi miał niewa˛tpli-
wie stycznos´c´ i którzy w okresie jego dorastania mogli miec´, i za-
pewne mieli, wpływ na jego podejs´cie do chrzes´cijan´stwa. Jednym
z nich był Euzebiusz z Nikomedii, drugim zas´ Georgios, biskup
Aleksandrii.

GEORGIOS Z KAPADOCJI

Pochodził on z pogranicza mie˛dzy Cylicja˛ a Kapadocja˛, lecz raczej

tej ostatniej krainie jest przypisywany. Jako arian´ski biskup Aleksan-
drii w bardzo ostry sposób zwalczał pogan. Był to zasadniczy powód,
dla którego w roku 358 został zmuszony do opuszczenia miasta. Wró-

271D-272A.

Julian – portret własny

cił na owa˛ atrakcyjna˛ stolice˛ biskupia˛ w roku 361. Kiedy do Alek-
sandrii dotarła wiadomos´c´ o wsta˛pieniu na tron Juliana, oburzeni pos-
te˛powaniem biskupa mieszkan´cy miasta schwytali go i wraz z Dra-
ontiusem oraz Diodorusem wtra˛cili do wie˛zienia. Był to listopad 361
roku. 24 grudnia tego roku, wzburzony tłum wdarł sie˛ do wie˛zienia
i w okrutny sposób dokonał samosa˛du. Po dotarciu do cesarza wies´ci
o morderstwie biskupa niezwłocznie wysłał on list do mieszkan´ców
Aleksandrii. A oto fragmenty tego waz˙kiego dla nas dokumentu:

Samowładca Cezar Julian, Najwyz˙szy, Czcigodny do Ludu Alek-

sandryjczyków, Ep. 29 (60).

„...Powiedzcie mi, na Serapisa, za jakie zbrodnie oburzylis´cie sie˛

na Georgiosa? Wy powiecie prawdopodobnie, z˙e przeciw Wam pod-
judzał zmarłego Konstancjusza, po czym ten wprowadził do tego
grodu s´wie˛tego swe wojska, a rza˛dza˛cy Egiptem prefekt obsadził
najs´wie˛tszy tego boga obwód i zagrabił naste˛pnie bogów podobizny,
zwyczajne s´wia˛tyn´ wyposaz˙enie ozdobne. Gdys´cie sie˛ na to, rzecz
naturalna, oburzyli i bronic´ boga, a raczej jego własnos´ci usiłowali,
prefekt ten powaz˙ył sie˛ na czyn równie krzywdza˛cy jak bezboz˙ny
i nasłał na Was cie˛z˙kozbrojnych, wie˛cej pono obawiaja˛c sie˛ Geor-
giosa niz˙ samego Konstancjusza, który samego siebie strzega˛c, do
Was odnosił sie˛ nie jak tyran, lecz z umiarem i po obywatelsku.
Z tych wie˛c powodów, Wy choc´ słusznie gniewalis´cie sie˛ na niena-
wistnego bogom Georgiosa, znów gród ten s´wie˛ty splamilis´cie krwia˛.
Wtedy dopiero dokonałby sie˛ nie mord i bezprawie, lecz prawidłowy
wymiar sprawiedliwos´ci, który by Was niewinnych zupełnie, bronił,
sprawców zas´ zbrodni, nie daja˛cych sie˛ naprawic´, karał, wreszcie
doprowadzał do opamie˛tania tych wszystkich, co grody tak wielkie
i ludy tak kwitna˛ce maja˛ sobie za nic, okrucien´stwa zas´ nad nimi
popełniane uwaz˙aja˛ za drobny szczegół własnego panowania.

Porównajcie wie˛c obecne pismo moje z tym, które wysłałem Wam

poprzednio

, i wnikajcie w istnieja˛ce mie˛dzy nimi róz˙nice. Jakie

Ep. 28 (59).

Rozdział VI

wam wtedy wypisywałem pochwały! Dzis´ natomiast, na bogi, z po-
wodu tej zbrodni, choc´ Was kocham jeszcze, chwalic´ juz˙ nie moge˛.
Oto powaz˙a sie˛ lud, niby zgraja psów, człowieka rozszarpac´, a potem
nie wstydzi sie˛ wycia˛gac´ ku bogom ra˛k krwia˛ zbroczonych, jakby
były one czyste!...

’Lecz Georgios zasłuz˙ył na taka˛ kare˛’ powiecie, ’Moz˙e nawet na

gorsza˛ i okrutniejsza˛’ gotów jestem orzec. ’I z naszego powodu’ po-
wiecie jeszcze, na co i ja sie˛ zgodze˛. Jez˙eli jednak dodacie: ’I z na-
szych ra˛k’, na to zgody mej nie ma...

Cesarz z˙ywi niewa˛tpliwa˛ sympatie˛ do Aleksandryjczyków. Naj-

lepiej s´wiadczy o tym poprzedni list skierowany do nich, choc´
i w wyz˙ej cytowanym tej sympatii nie skrywa. Gani ich za to, z˙e dali
unies´c´ sie˛ emocjom morduja˛c biskupa Georgiosa zamiast okazac´
wie˛cej opanowania i praworza˛dnos´ci w dochodzeniu do słusznych
praw. Co do samego Georgiosa cesarz wyraz´nie stwierdza, z˙e zgadza
sie˛ z wyrokiem tłumu, ba, nawet uwaz˙a, z˙e biskup zasłuz˙ył na jeszcze
wie˛ksza˛ kare˛. Moz˙na zgoła przypuszczac´, z˙e cesarz bardziej byłby
zadowolony, gdyby morderstwo Georgiosa zostało dokonane re˛kami
zwolenników biskupa Atanazego, nieubłaganego przeciwnika arian.
Tymczasem z jego słów wynika, z˙e wine˛ ponosza˛ poganie, z którymi
to zamordowany biskup, za czasów swojego z˙ycia wszedł w szczegól-
nie ostry konflikt

Wydarzenia w Aleksandrii opisuje Ammian Marcellin XXII 11, 10; Soz. V 7.

Ocena Georgiosa jest jednoznacznie negatywna.

Sozomen wspomina, z˙e arianie rozprzestrzeniali wersje˛ „jakoby wszystko to

spadło na Georgiosa za sprawa˛ stronników Atanazego. Ja jednak raczej uwaz˙am,
stwierdza autor, z˙e jest to dzieło obron´ców pogan´stwa. Biore˛ przy tym w rachube˛
fakt, z˙e mieli oni wie˛ksze i liczniejsze powody, by go nienawidzic´, a przede wszyst-
kim uwzgle˛dniam tu zniewagi, jakimi Georgios dotkna˛ł posa˛gi bóstw i s´wia˛tynie,
oraz wydany przez niego zakaz składania ofiar i przestrzegania odziedziczonych po
przodkach zwyczajów. Ich nienawis´c´ do niego pote˛gował jeszcze wpływ, jakim bis-
kup sie˛ cieszył na cesarskim dworze; i jak to sie˛ najcze˛s´ciej zdarza prostym ludziom
w stosunku do osób wpływowych, uznali, z˙e dłuz˙ej juz˙ tego nie s´cierpia˛”. Do tego
doszła sprawa zbezczeszczenia przez grupe˛ chrzes´cijan s´wia˛tyni Mitry i zwia˛zanych
z tym krwawych zamieszek. Sozomen wyraz´nie stwierdza, z˙e zna korespondecje˛
Juliana w tej sprawie i podkres´la prawdziwos´c´ wskazania winnych. Soz. V 7.

Julian – portret własny

Sa˛d Juliana o Georgiosie nie był pozbawiony okres´lonych przy-

czyn. O tym, z˙e drogi ich z˙ycia przecie˛ły sie˛, znajdujemy informacje˛
w dwóch innych listach Juliana, jakie wysłał do Aleksandrii w zwia˛z-
ku ze s´miercia˛ Georgiosa. Dotycza˛ one cennej biblioteki, która była
własnos´cia˛ zamordowanego biskupa:

Julian do Porfyriosa, naczelnika finansów, Ep. 52 (106)

„Biblioteka Georgiosa była bardzo wielka i bogata w dzieła prze-

róz˙nych filozofów i wielu komentatorów, bynajmniej nie najmniejsza˛
jej cze˛s´c´ stanowiły liczne i rozmaite ksie˛gi Galilejczyków, cała˛ wie˛c
te˛ biblioteke˛ postaraj sie˛ odszukac´ i odesłac´ do Antiochii, wiedza˛c,
z˙e sam be˛dziesz obłoz˙ony kara˛ najcie˛z˙sza˛, jes´li jej z cała˛ skrupulat-
nos´cia˛ nie odnajdziesz, ludzi zas´ o przywłaszczenie sobie ksia˛z˙ek
w jaki ba˛dz´ sposób podejrzanych, za pomoca˛ wszelkiego rodzaju ba-
dan´, przysia˛g, wreszcie brania na me˛ki wie˛kszej ilos´ci niewolni-
ków

do wyjawienia wszystkiego nie namówisz ani zmusisz”.

Julian do Ekidiosa, prefekta Egiptu, Ep. 53 (107)

„Z ludzi jedni kochaja˛ sie˛ w koniach, inni – w ptakach, inni

jeszcze – w zwierze˛tach dzikich, we mnie zas´ od dziecin´stwa wszcze-
piona jest namie˛tna miłos´c´ ku ksia˛z˙kom. Byłoby wie˛c nienaturalne,
gdybym patrzał oboje˛tnie, z˙e zagarne˛li je dla siebie ludzie, którym
nie dos´c´ tego, z˙e juz˙ złotem zaspokoili swa˛ z˙a˛dze˛ bogactwa, lecz
zamierzaja˛ i te przywłaszczyc´ sobie bez trudu. Okaz˙ mi wie˛c te˛
osobista˛ łaske˛, z˙eby wszystkie ksie˛gi Georgiosa zostały odszukane.
Wiele bowiem miał on pism filozoficznych, wiele retorycznych, wiele
tez˙ traktuja˛cych o bogobojnos´ci Galilejczyków, które pragna˛łbym,
aby znikły całkowicie. Z

˙ eby jednak wraz z tymi nie zostały skradzio-

ne poz˙yteczniejsze, niechaj zostana˛ odszukane wszystkie. Kierowni-

W. Klinger, J. Wolski, Julian Apostata. Listy, Biblioteka przekładów z lite-

ratury antycznej, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962, s. 65.

Prawo rzymskie pozwalało na stosowanie tortur wobec niewolników.

W. Klinger, dz. cyt., s. 65 n.

Rozdział VI

kiem tych poszukiwan´ niech be˛dzie były pisarz Georgiosa, który
powinien wiedziec´, z˙e jes´li odszuka je uczciwie, otrzyma na staros´c´
wolnos´c´; jes´li zas´ okaz˙e sie˛ dla sprawy w jaki ba˛dz´ sposób szkodli-
wy, be˛dzie badany na torturach. A z ksia˛g Georgiosa ja sam znam
jes´li nie wszystkie, to w kaz˙dym razie niemało, bo w czasie mego
pobytu w Kapadocji dawał mi do przepisywania niektóre i otrzymał
je z powrotem”.

Wnioskiem, który na wste˛pie nasuwa sie˛ z przytoczonych listów

Juliana jest fakt osobistej znajomos´ci Georgiosa. Julian, jak moz˙na
przypuszczac´, znał równiez˙ jego pisarza, skoro wie, z˙e jest on starym
niewolnikiem dobrze poinformowanym o ksie˛gozbiorze, nalez˙a˛cym
niegdys´ do zamordowanego hierarchy. Czas owej znajomos´ci przy-
pada na okres pobytu Juliana w Kapadocji w Macellum. Julian
poz˙yczał od Georgiosa niektóre z ksia˛g be˛da˛cych w jego posiadaniu,
czytał je i sumiennie oddawał. Niemal szczyci sie˛ tym, z˙e zna jes´li
nie cały ksie˛gozbiór, to na pewno wie˛ksza˛ jego cze˛s´c´. Biblioteka ta
miała dla autora listów duz˙e znaczenie i to z niejednej przyczyny.
Niewa˛tpliwie była wspomnieniem jasnych chwil w ciemnym okresie
internowania, kiedy to na odludziu cesarskiej posiadłos´ci była
jedynym oknem na s´wiat. Dla Juliana szczególnie waz˙ne były ksie˛gi
filozoficzne i retoryczne. To one rozwijały w nim to, co zaszczepił
w jego duszy umiłowany nauczyciel Mardoniusz. Mówia˛c o ksie˛go-
zbiorze Georgiosa Julian włas´nie te rodzaje ksia˛g wymienia na
pierwszym miejscu. W odszukiwaniu zagubionej biblioteki domaga
sie˛ takz˙e, by nie zapomniano o ksie˛gach „traktuja˛cych o bogobojnos´ci
Galilejczyków”. Była to, jak wspomina cesarz, wcale nie najmniejsza
cze˛s´c´ biskupiego ksie˛gozbioru. Jest znamienne polecenie Juliana
przysłania równiez˙ i tych ksia˛g do jego kwatery w Antiochii. Wpraw-
dzie z jednej strony pragna˛ł, by one bezpowrotnie znikne˛ły, z drugiej
zas´ były mu przydatne w pracy nad dziełem, które nazwie Przeciwko
Galilejczykom. O tym, jak bardzo Julianowi zalez˙ało na przeje˛ciu tego
maja˛tku s´wiadcza˛ najlepiej sposoby, do jakich kaz˙e sie˛ uciekac´
w przypadku napotkania ewentualnych trudnos´ci.

Julian – portret własny

Skoro Georgios, któremu współczes´ni wystawili jednomys´lnie

ujemne s´wiadectwo, był, obok Euzebiusza z Nikomedii

, jedynym

przedstawicielem wyz˙szej hierarchii Kos´cioła maja˛cym kontakt z mło-
dym Julianem, to rodzi sie˛ pytanie o wraz˙enie, jakie pozostawił
w jego s´wiadomos´ci. Z przytoczonej korespondencji wynika, z˙e nie
najlepsze. Warto w tym miejscu przytoczyc´ opinie˛ o Georgiosie
wyraz˙ona˛ przez s´w. Grzegorza z Nazjanzu: „Pewien potwór kapadoc-
ki, urodzony na najdalszych kresach naszego kraju, podłego rodu,
podlejszego jeszcze usposobienia, nie całkiem wolny, lecz mieszaniec,
jak to widzimy w przypadku mułów; najpierw słuz˙alec przy cudzym
stole, gotów sie˛ sprzedac´ za kawałek placka je˛czmiennego, nauczony
wszystko czynic´ i mówic´ dla napełnienia brzucha, na koniec wkre˛cił
sie˛ na nieszcze˛s´cie do słuz˙by publicznej, gdzie powierzono mu naj-
podlejsze zaje˛cie odbiorcy wieprzowiny do kuchni wojskowych. Gdy
tam naduz˙ył zaufania pełnia˛c słuz˙be˛ wyła˛cznie na korzys´c´ swego
brzucha i pozostawało mu tylko ciało, pomys´lał o ucieczce, i we˛dru-
ja˛c z jednego miasta do drugiego, jak to czynia˛ zbiegowie, wreszcie
na wspólne nieszcze˛s´cie Kos´cioła, jak jakas´ plaga egipska przybył do
Aleksandrii. Tu kon´czy tułaczke˛, a zaczyna szkodliwa˛ działalnos´c´.
Zreszta˛ był to człowiek nic nie wart, bo ani nie skosztował nauk wyz-
wolonych, ani w towarzystwie nie umiał rozmawiac´, ani nawet nie
przywdział maski poboz˙nos´ci i próz˙nej obłudy, lecz do złych czynów
i ma˛cenia wody był najzdolniejszy ze wszystkich” (Or. XXI 16).

Biskup z Nazjanzu był szczególnie uwraz˙liwiony na to zgorszenie

w Kos´ciele, którego z´ródłem sa˛ duszpasterze. S´wiadczy o tym najle-
piej ostros´c´ jego reakcji ujawnianych przy róz˙nych okazjach

W tym jednak co Grzegorz napisał o Georgiosie przeszedł samego
siebie. Biora˛c pod uwage˛ ferwor antyarian´skiej polemiki, jako
element tonuja˛cy wydz´wie˛k jego opinii, jest to bardzo mizerny obraz
wychowawcy Juliana z kapadockiego Macellum. Czy taki człowiek
mógł skutecznie pomóc Julianowi w spotkaniu z Chrystusem, czy tez˙

Amm. XXII 9.

Por. np. Or. XVIII 36; XXI 9.

Rozdział VI

raczej podprowadzaja˛c skutecznie oddalac´? Mamy do czynienia z kla-
sycznym przykładem tej prawdy, z˙e aby przekonac´ drugiego człowie-
ka do pewnych prawd, nie wystarczy dac´ mu do re˛ki uczone ksia˛z˙ki,
otworzyc´ przed nim bogata˛ biblioteke˛, a samemu s´wiadczyc´ o czyms´
zupełnie innym.

Nasuwa sie˛ jeszcze jedna wa˛tpliwos´c´ zwia˛zana z nikczemna˛ posta-

wa˛ Georgiosa. Jes´li był on odpowiedzialny za wychowywanie Juliana
w Macellum, to w takim razie, jak nalez˙y traktowac´ owo „zapisanie
Juliana i Gallusa do kleru”, o którym wspomina Grzegorz (Or. IV
23). Czy tak mało wiarygodna postawa biskupa nie pozwala na
domniemanie przeróz˙nych naduz˙yc´?

Rozdział VII

JULIAN O CHRZES

´ CIJAN´SKIEJ DOKTRYNIE

To, co wiedział o chrzes´cijan´stwie chciał skonfrontowac´ z tym

co uznał za prawde˛ w pogan´stwie. Dlaczego było mu to potrzeb-
ne? Miał niepokój sumienia? A moz˙e chciał ratowac´ tych, którzy
według niego zbła˛dzili?

Domagaja˛c sie˛ przysłania do Antiochii równiez˙ i ksia˛g Galilejczy-

ków, z biblioteki po zabitym przez pogan aleksandryjskich biskupie
Georgiosie, cesarz pracował nad traktatem Przeciwko Galilejczykom

W ataku na chrzes´cijan miał godnych poprzedników i w swoim dziele
obficie korzystał z ich dorobku. Analiza zachowanych tekstów,
maja˛ca na celu wykazanie na ile sa˛ to powtórzenia wczes´niejszych
ataków, a na ile własne przemys´lenia Juliana, mogłaby stanowic´
temat odre˛bnego opracowania

. Dla omawianego przez nas zagadnie-

nia waz˙ne jest, jak głe˛boko w sercu autora tkwiły przytaczane przez
niego zarzuty? Powstaje i kolejne pytanie. Czy na podstawie tych
tekstów moz˙na cos´ powiedziec´ o przyczynach odwrócenia sie˛ Juliana
od chrzes´cijan´stwa?

Por. rozdz. I, s. 18.

Próbe˛ takiego opracowania podja˛ł Gernot Krapinger w swej pracy magisterskiej

Kaiser Julians Schrift gegen die Christen. Übersetzung und Kommentar, Graz 1987,
napisanej pod kierunkiem prof. Franza F. Schwarza. Praca wartos´ciowa filologicznie,
wymagaja˛ca jednak jeszcze duz˙ego dopracowania filozoficzno-teologicznego.

Rozdział VII

„

POMYSŁOWY WYNALAZEK LUDZKIEJ ZŁOS´LIWOS´CI

”

„Wydaje mi sie˛ stosowne, aby wskazac´ wszystkim ludziom

przyczyny, które skłoniły mnie do przekonania, z˙e podste˛pna nauka
Galilejczyków jest pomysłowym wynalazkiem ludzkiej złos´liwos´ci”.
Nie ma w niej nic boskiego, lecz jej powodzenie nalez˙y tłumaczyc´
tym, iz˙ jest w duszy ludzkiej niepoje˛ta skłonnos´c´ do tego, by tres´ci
bas´niowe uznawac´ za prawdziwe (39A, B). Odrzucili to, co pie˛kne
i wartos´ciowe tak u Hellenów jak i u Z

˙ ydów, zas´ przyje˛li od pierw-

szych luz´ne z˙ycie, beztroske˛ i podłos´c´, zas´ od drugich bezboz˙nictwo
i lekkomys´lnos´c´. Ta przedziwna synteza z tego, co u Z

˙ ydów i u po-

gan jest złego, stanowi istote˛ chrzes´cijan´stwa (42E; 43A, E).

Wiedza ludzi o Bogu pochodzi z natury, a nie jest czyms´ wy-

uczonym. Wskazuje na to wspólny tak jednostkom, jak i społe-
czen´stwom pocia˛g do tego co boskie

. Nie jest jednak łatwa˛ rzecza˛

głe˛biej poznac´ to co boskie. Wtajemniczeni zas´ nie sa˛ w stanie
zdobytej wiedzy przekazac´ tym, którzy nie sa˛ w moz˙nos´ci to zrozu-
miec´

. Wszyscy jestes´my z natury tak zwia˛zani z niebem i z ukazuja˛-

cymi sie˛ na nim bóstwami, z˙e jes´li ktos´ oprócz nich jeszcze jakiegos´
innego boga przyjmie i wyznaczy mu niebo jako miejsce zamieszka-
nia, nie wygania go z ziemi, lecz uznaje go za króla wszechs´wiata
i stawia na najbardziej godnym miejscu, ska˛d widzi wszystko na
ziemi (52B, C). Julian, który próbuje ogarna˛c´ róz˙ne kierunki antycz-
nej mys´li, w tym wypadku wyraz´nie rozróz˙nia mie˛dzy swoim pogan´-

Twierdza˛c, z˙e poznanie egzystencji nie jest zwia˛zane z łaska˛, lecz jest naturalna˛

ludzka˛ własnos´cia˛, Julian jest bliski stoikom:

Omnibus enim innatum est et in

animum quasi insculptum esse deos. Cicero, De natura deorum 2, 12; Ut porro
firmissimum hoc adferri videtur cur deos esse credamus, quod nulla gens tam fera,
nemo omnium tam sit immanis, cuius mentem non imbuerit deorum opinio. Cicero,
Tusculanae disputationes 1, 13, 30; Omnibus insita de dis opinio est. Seneca,
Ep. 117, 6.

Julian nawia˛zuje do pogla˛dów Celsusa (Przeciw Celsusowi VII 42), który

odwołuje sie˛ z kolei do twierdzenia Platona: Trudno jest znalez´c´ twórce˛ i ojca tego
wszechs´wiata, a znalazłszy mówic´ o nim do wszystkich niepodobna. Platon, Timajos
5, 28C, przekład W. Witwickiego.

Julian o chrzes´cijan´skiej doktrynie

skim a chrzes´cijan´skim wyobraz˙eniem s´wiata. Dla niego to co ziems-
kie i to co niebieskie, to co ludzkie i to co boskie tworza˛ razem
nieprzemijaja˛cy s´wiat. Dla Z

˙ ydów i chrzes´cijan Bóg Stwórca wieczny

i nieprzemijaja˛cy jest róz˙ny od stworzonego i przemijaja˛cego s´wiata

Nie ma takiego, twierdzi cesarz, który by przy modlitwie ra˛k nie

wznosił do nieba, niezalez˙nie czy na jednego czy na wie˛cej bogów
przysie˛ga, by wtedy nie dostrzegł zupełnie tego co boskie. Firma-
ment, jak wynika z obserwacji, nie jest poddany zmianom, ani sie˛ nie
powie˛ksza, ani nie pomniejsza. Nie znosi z˙adnego nieuporza˛dkowane-
go ruchu. Ma swój czas blask ksie˛z˙yca i ustalony jest wschód
i zachód słon´ca. Ta stałos´c´ uprawnia do tego, by firmament uznac´
jako boga i boz˙y tron. Tego rodzaju istota nie powie˛ksza sie˛ ani nie
pomniejsza. Nie jest poddana z˙adnym zmianom. Nie maja˛ wpływu na
nia˛ z˙adne nieszcze˛s´cia ani s´mierc´. Jest czysta i wolna od wszelkiej
skazy. Jest wieczna i w cia˛głym ruchu, oz˙ywiana albo przez boska˛,
w niej zamieszkuja˛ca˛ dusze˛, albo bezpos´rednio od bóstwa otrzymu-
ja˛ca impuls wiecznego ruchu (69B, C, D)

Zdaniem Juliana w mitach pogan´skich zdarzaja˛ sie˛ opisy s´mieszne

i niewiarygodne (44A, B). Nie brak równiez˙ s´miesznos´ci i niekonse-
kwencji w nauce Z

˙ ydów. Jako przykład przytacza autor biblijny opis

stworzenia człowieka i grzechu pierworodnego, staraja˛c sie˛ wytkna˛c´
wszystkie „niedorzecznos´ci” (75A-94A)

AKT STWORZENIA I KONCEPCJA BOGA

Wiele miejsca pos´wie˛cił cesarz na analize˛ starotestamentalnych

tekstów omawiaja˛cych akt stworzenia s´wiata. Zestawia je z pogla˛dami

Por. argumenty Celsusa w: Przeciw Celsusowi V 14.

O uzalez˙nieniu „teologii solarnej” Juliana od pogla˛dów Jamblicha M. P. Nilson,

Die Geschichte der grichischen Religion, II, München 1961, s. 439, 448.

Dla Celsusa szukanie głe˛bszego znaczenia w Starym Testamencie nie ma sensu

(Przeciw Celsusowi I 17). Zupełnie podobnie twierdził Porfiriusz. Por. G. Krapinger,
dz. cyt., s. 80.

Rozdział VII

Platona staraja˛c sie˛ wykazac´ wyz˙szos´c´ tych ostatnich nad nauka˛
głoszona˛ przez Z

˙ ydów i chrzes´cijan (96C-99E).

W dalszym cia˛gu swego traktatu Julian chce wykazac´, „z˙e za-

równo sam Mojz˙esz, jak po nim naste˛puja˛cy prorocy, równiez˙ Jezus
z Nazaretu, ale takz˙e i ten, który przewyz˙szył wszelkich kuglarzy
i oszustów, wszystkich miejsc i czasów – Paweł, ogłosili Stwórce˛
jako Boga samego Izraela i Judei oraz Z

˙ ydów jako jego wybranych”

(100A). Paweł, choc´ tak przez cesarza spostponowany, zasługuje
jednak na podziw: jak bowiem polipy zmieniaja˛ swoja˛ farbe˛ dosto-
sowuja˛c ja˛ do koloru skał, tak Paweł zmieniał swoja˛ nauke˛ w zalez˙-
nos´ci od okolicznos´ci, w jakich sie˛ znalazł, i gdy mu to odpowiadało,
nie zawahał sie˛ powiedziec´: „Bo czyz˙ Bóg jest Bogiem jedynie
Z

˙ ydów? Czy nie równiez˙ i pogan. Zapewne równiez˙ i pogan”

(106B). Jakz˙e wie˛c łatwo moz˙na postawic´ pytanie Pawłowi: skoro
Bóg jest Bogiem wszystkich, to dlaczego swoja˛ troska˛ ogarnia tylko
wybranych? Czy moz˙na wie˛c, jak chca˛ tego Z

˙ ydzi i chrzes´cijanie,

uwaz˙ac´ go za stwórce˛ wszystkiego, czy raczej władza Jego jest
ograniczona i nalez˙y Go traktowac´ jak jednego z wielu bogów (106C,
D; 100C). Takiej koncepcji Boga przeciwstawia Julian Stwórce˛, który
jest wspólnym ojcem i królem. Ta najwyz˙sza istota posługuje sie˛
w zarza˛dzaniu s´wiatem niz˙szymi transcendentnymi istotami, którym
to poszczególne ludy, regiony i sprawy zostały powierzone (115D, E).
Cesarz stara sie˛ poła˛czyc´ neoplaton´skie filozoficzne rozumienie Boga
z greckim, typowo ludowym Jego rozumieniem. Starzy greccy bogo-
wie z całym bogactwem swych indywidualnych cech oddziałuja˛ na
poszczególne dziedziny z˙ycia na ziemi, na róz˙ne narody czy grupy
zawodowe. Działaja˛ jak pewnego rodzaju narze˛dzia w re˛ku czysto
duchowego bóstwa. W tym to włas´nie oddziaływaniu dopatruje sie˛
Julian róz˙nic, jakie wyste˛puja˛ mie˛dzy wszelkiego rodzaju społecznos´-
ciami ludzkimi. Te prawa, dane odgórnie, a wie˛c niejako tkwia˛ce
w naturze ludzkiej, maja˛ wie˛ksza˛ moc aniz˙eli siła wychowania
(115D-131D).

Por. Rz 3, 29.

Julian o chrzes´cijan´skiej doktrynie

Nawia˛zuja˛c do róz˙nic istnieja˛cych w ludzkiej społecznos´ci cesarz

próbował os´mieszyc´ opowies´c´ biblijna˛ o budowie wiez˙y Babel

. Bóg,

który powodowany le˛kiem przed pote˛ga˛ ludzi, miesza im je˛zyki, jest
dla Juliana nie do przyje˛cia (134D-148C).

Odnosza˛c sie˛ zas´ do przykazan´, które Mojz˙esz otrzymał na górze

Synaj

, Julian stwierdza, z˙e sa˛ one, za wyja˛tkiem „Nie be˛dziesz

miał cudzych bogów obok mnie” oraz „Pamie˛taj o dniu szabatu...”,
uznawane przez wszystkie ludy. Nie moz˙e jednak pogodzic´ sie˛ z tym,
z˙e Dawca przykazan´ okres´lił sie˛ jako „Bóg zazdrosny”. Gdzie wie˛c
jego moc – pyta cesarz – skoro jakz˙e wiele narodów czci bezkarnie
inne bóstwa (152B-159E). Bóg Platona nie ma takich słabos´ci jak
Bóg Izraelitów, który wpada w gniew, czy tez˙ składa przysie˛ge˛
(160D-161A)

. „Cóz˙ to wie˛c ma byc´ za nas´ladowanie Boga, które

to Hebrajczycy tak wychwalaja˛! Złos´c´, gniew i dzika zazdros´c´!”
(171E).

W dalszym cia˛gu swych wywodów Julian stara sie˛ dowies´c´, z˙e

Bóg o wiele bardziej obdarzył inne narody niz˙ Hebrajczyków (176A,
B, C). Stara sie˛ przy tym wymienic´ poszczególne dziedziny wiedzy
i z˙ycia, w których s´wiat pogan´ski ma wie˛ksze od Z

˙ ydów osia˛gnie˛cia

(178A-190C).

OPATRZNOS´C

Mówia˛c o szczególnej opiece bogów nad swoimi wyznawcami,

Julian stara sie˛ os´mieszyc´ chrzes´cijan´skie zwyczaje zwia˛zane z czcze-
niem drzewa Krzyz˙a s´w., kres´leniem jego kształtu na czole i oznacze-
niem nim domów. Julian nie moz˙e zrozumiec´, czemu chrzes´cijanie
zawierzyli Z

˙ ydom, skoro pod opieka˛ bogów Imperium Rzymskie cie-

szy sie˛ wolnos´cia˛ przez tak długi okres czasu, gdy tymczasem

Por. Rdz 11, 5-8.

Por. Wj 20, 1-17.

Por. Pwt 32, 40; Lb 11; Jr 22, 5.

Rozdział VII

Hebrajczycy tylko bardzo krótko w swojej historii cieszyli sie˛ wol-
nos´cia˛ (209E). To z´le s´wiadczy o Bogu Izraela. Chrzes´cijanom cesarz
wytyka, z˙e i sam Jezus był poddanym rzymskiego władcy (213A).
Jes´li sa˛ przekonani, z˙e jest On stwórca˛ nieba i ziemi, to dlaczego nie
mógł przyjs´c´ na ratunek swoim przyjaciołom i współziomkom?
(213B, C). Julian nie szcze˛dzi krytyki Z

˙ ydom pod adresem zarówno

ich osia˛gnie˛c´ militarnych, jak i organizacji z˙ycia społecznego. Za
naganne i prymitywne uznaje mie˛dzy innymi prawo, działanie sa˛dow-
nictwa, sposoby zarza˛dzania miastami, poziom sztuki i medycyny
(218A-222A).

Zdaniem Z

˙ ydów, wszystkowiedza˛cy król Salomon stał sie˛ czcicie-

lem bóstw pogan´skich, poniewaz˙ uległ pewnej kobiecie

. „Jes´li on

dał sie˛ namówic´ kobiecie – pisze Julian – to nie moz˙na go nazywac´
ma˛drym!”. Skoro jednak jest uznawany przez Hebrajczyków jako
ma˛dry, to na pewno nie mogła skłonic´ go do czci innych bogów
kobieta, tylko jego umysł (224C, D, E).

Dziwi sie˛ cesarz, z˙e skoro chrzes´cijanie tak bardzo sa˛ zadowoleni

z czytania własnych pism, to dlaczego az˙ tak rozmiłowali sie˛ w nauce
Greków. Jest zdania, z˙e pisma chrzes´cijan maja˛ negatywny wpływ na
umysł i tym róz˙nia˛ sie˛ od pogan´skich. Te pierwsze nikogo nie
uczynia˛ człowiekiem prawego charakteru, czy tez˙ choc´by tylko
przyzwoitym. Zas´ pisma pogan pozwalaja˛ zyskac´ człowiekowi inte-
gracje˛ charakteru, gdyby nawet całkowicie brakowało mu do tego
naturalnych przesłanek. Jes´li jednak ma ktos´ naturalne predyspozycje
i czerpie z owych pism swoje wychowanie, ten stanie sie˛ darem Boga
dla ludzkos´ci (229C-E). Ciekawe, z˙e jako najbardziej przekonywuja˛cy
argument Julian radzi chrzes´cijanom, by wybrali ze swojej wspólnoty
chłopców i kazali im zajmowac´ sie˛ ich (chrzes´cijan´skimi) pismami.
Kiedy wyrosna˛ na me˛z˙czyzn, be˛da˛ bardziej uz˙yteczni od niewolni-
ków. Nie moz˙na – stwierdza autor – nazwac´ boskimi te pisma, przez
które nikt nie stanie sie˛ rozumniejszym, odwaz˙niejszym czy tez˙

Por. 1 Krl 11, 4.

Julian o chrzes´cijan´skiej doktrynie

chociaz˙by lepszym. Chrzes´cijanie zas´ te pisma, z których człowiek
moz˙e uczyc´ sie˛ dzielnos´ci, czerpac´ ma˛dros´c´ i sprawiedliwos´c´, przy-
pisuja˛ szatanowi i jego sługom (229E; 230A).

CHRZEST

Prawda˛ o chrzes´cijanach jest, zdaniem Juliana, to iz˙ sa˛ bezboz˙ni-

kami, którzy ła˛cza˛ w sobie z˙ydowski brak rozwagi z oboje˛tnos´cia˛
i nikczemnos´cia˛ pogan. Z obu stron wzie˛li nie to co najpie˛kniejsze,
ale to co najgorsze. W konteks´cie tych rozwaz˙an´ Julian powołał sie˛
na słowa s´w. Pawła skierowane do gminy w Koryncie: „Nie łudz´cie
sie˛! Ani rozpustnicy, ani bałwochwalcy, ani cudzołoz˙nicy, ani roz-
wia˛z´li, ani me˛z˙czyz´ni współz˙yja˛cy z soba˛, ani złodzieje, ani chciwi,
ani pijacy, ani oszczercy, ani zdziercy nie odziedzicza˛ królestwa
Boz˙ego. A takimi byli niektórzy spos´ród was. Lecz zostalis´cie
obmyci, us´wie˛ceni i usprawiedliwieni w imie˛ Pana naszego Jezusa
Chrystusa”

. Posłuz˙ył mu ten tekst, aby zaja˛c´ stanowisko wobec

nauki wyznawców Chrystusa o Chrzcie s´w. Woda jest przydatna do
zmywania brudu. Chrzest woda˛ nie moz˙e oczys´cic´ człowieka z tra˛du,
liszaju, wysypki, brodawek, podagry, czerwonki, puchliny wodnej,
zanokcicy czy tez˙ jakiegokolwiek lekkiego lub cie˛z˙kiego schorzenia.
Jak wie˛c moz˙e uleczyc´ człowieka z rozpusty, rabunku czy tez˙ wszyst-
kich innych wykroczen´ duszy? (238A-245D).

BÓSTWO I CZŁOWIECZEN

´ STWO CHRYSTUSA

W dalszym cia˛gu swych wywodów Julian starał sie˛ zakwestiono-

wac´ słusznos´c´ posługiwania sie˛ przez chrzes´cijan Starym Testamen-
tem w dowodzeniu Bóstwa Jezusa Chrystusa. Wchodzi jednoczes´nie

1 Kor 9, 11.

Rozdział VII

w polemike˛ nad interpretacja˛ słów s´w. Jana „Na pocza˛tku było
Słowo, a Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo”. Jako dostateczny
argument przeciw Bóstwu Jezusa wystarcza mu stwierdzenie „u Bo-
ga” i „na pocza˛tku” (253A-262C)

. Czy wynika – pyta Julian –

z proroctwa Izajaszowego: „Oto Panna pocznie i porodzi Syna”

fakt, z˙e Maryja, matka Jezusa jest Bogarodzicielka˛, a jej Syn praw-
dziwym Bogiem? (262D).

Nawia˛zuja˛c do ofiar składanych przez Z

˙ ydów w czasach funkcjo-

nowania s´wia˛tyni

, cesarz pyta chrzes´cijan, dlaczego nie pozostali

przy tym sposobie sprawowania kultu? „Dlaczego nic nie ofiarujecie,
wy, którzy wynalez´lis´cie nowa˛ Ofiare˛ i nie potrzebujecie juz˙ Jerozo-
limy?” Jest rzecza˛ znamienna˛, z˙e Julian wymienia to, co uwaz˙a za
wspólne lub bardzo podobne Hebrajczykom i poganom: s´wia˛tynia,
miejsca s´wie˛te, ołtarze ofiarne, oczyszczenia i okres´lone przepisy
(299B-306B).

Autor stara sie˛ równiez˙ wykazac´ brak konsekwencji mie˛dzy wizja˛

Piotra, jaka˛ miał przed chrztem setnika Korneliusza

, a przepisa-

mi pokarmowymi Starego Przymierza (314C-E)

. Nawia˛zuja˛c zas´

doc stwierdzenia s´w. Pawła: „kresem Prawa jest Chrystus”

, sta-

wia zarzut, z˙e w proroctwach Starego Testamentu nie ma z˙adnej
zapowiedzi, czy to rewizji starego, czy to przekazania nowego Prawa
(320A-C).

Czynia˛c spostrzez˙enie, z˙e Jan jest pierwszym ewangelista˛, który

Jezusa nazywa Bogiem. Julian tłumaczy to tym, z˙e juz˙ wtedy ogrom-
na ilos´c´ hellen´skich i italskich miast owa˛ choroba˛ (chrzes´cijan´stwem)
została ogarnie˛ta i zapewne słyszał on, z˙e groby Pawła i Piotra były
potajemnie czczone

. W nawia˛zaniu do słów: „Słowo stało sie˛ cia-

Wyraz´ne nawia˛zanie do twierdzenia arian, iz˙ był czas kiedy nie było Syna.

Iz 7, 14.

Por. Kpł 16, 5-6; 15-16; 7, 20.

Por. Dz 10, 9-16.

Por. Kpł 11, 3-23.

Rz 10, 4.

Jest to ciekawy s´lad kultu s´w. Piotra i Pawła i czci jaka˛ otaczane były ich

groby. Julian jest przekonany, z˙e sie˛ga ona czasów Janowych.

Julian o chrzes´cijan´skiej doktrynie

łem i zamieszkało ws´ród nas”

, Julian stwierdza, z˙e sa˛ ws´ród bez-

boz˙ników (chrzes´cijan) tacy, którzy uwaz˙aja˛, iz˙ Jezus Chrystus jest
innym niz˙ głoszony przez Jana Logos. To jednak, według niego,
prawda˛ nie jest. „Ewangelista uwaz˙a, z˙e ten, którego on sam nazywa
Bogiem i Logosem został rozpoznany przez Jana Chrzciciela i jest
nim Jezus Chrystus”. Dla Juliana podstawowa trudnos´c´ mies´ci sie˛
w tym, z˙e skoro Ewangelista stwierdza: „Boga nikt nigdy nie widział.
Jednorodzony Syn, który jest w łonie Ojca [o Nim] pouczył”

, to

jak mógł wczes´niej stwierdzic´, mówia˛c o Słowie Boga, z˙e „stało sie˛
ciałem i zamieszkało ws´ród nas. I ogla˛dalis´my Jego chwałe˛”

. Jez˙e-

li Logos jest Bogiem, to jak moz˙na go było zobaczyc´ (327A-333D)?

GROBY

W nawia˛zaniu do bardzo powszechnej ws´ród chrzes´cijan praktyki

otaczania grobów szacunkiem, Julian czyni im z tego powodu wyrzu-
ty. Nigdzie bowiem, jak stwierdza, nie jest to „u was” zapisane, by
groby otaczac´ czcia˛. „Jak moz˙ecie przy grobach wznosic´ błagania do
Boga, skoro Jezus powiedział, z˙e sa˛ one pełne plugastwa?”

. Na to

pytanie daje odpowiedz´ powołuja˛c sie˛ na proroka Izajasza: „W gro-
bach i zakamarkach s´pia˛ ze wzgle˛du na majaki senne”

. Cesarz

przypuszcza, z˙e po s´mierci Mistrza Apostołowie czynili podobnie
i przekazali pierwszym wierza˛cym owe magiczne praktyki (335B-
340A).

J 1, 14.

J 1, 18. Julian posłuz˙ył sie˛ tekstem, w którym jest okres´lenie „jednorodzony

Syn” (

ονογενης υιος

). W innych kodeksach „jednorodzony Bóg” (µ

ονογενης

ϑεος

). Wlg. unigenitus filius i podobnie Biblia Tysia˛clecia. Por. Novum Testa-

mentum, gr. et lat., ed. Nestle-Aland, London 1963-1969, s. 231.

J 1, 14.

Por. Mt 23, 27.

Tekst Juliana, w którym nawia˛zuje do proroka Izajasza: To lud co mnie

pobudzał do gniewu bez ustanku a bezczelnie, składaja˛c ofiary w gajach i pala˛c
kadzidło na cegłach, przebywaja˛c w grobowcach i spe˛dzaja˛c noce w zakamarkach,
jedza˛c wieprzowe mie˛so i niczyste potrawy z sosem w swych misach (Iz 65, 3-4).

Rozdział VII

KAIN I ABEL

W swoich rozwaz˙aniach Julian zaja˛ł sie˛ równiez˙ historia˛ Kaina

i Abla. Bóg, według chrzes´cijan, nie gani ofiary Kaina, lecz to iz˙ była
ona niewystarczaja˛ca

. Obaj bracia byli – zdaniem autora – tak

samo gotowi do złoz˙enia ofiary Bogu. Jednakz˙e ofiara z tego, co
oz˙ywione jest wie˛cej warta niz˙ z tego, co nieoz˙ywione, bowiem
w ziemskim porza˛dku rzeczy to, co jest oz˙ywione stoi wyz˙ej od tego,
co oz˙ywione nie jest. (Abel składał ofiare˛ z pierwocin swej trzody,
zas´ Kain z płodów roli). Wskazuja˛c na te˛ włas´nie przyczyne˛, która
była powodem postawienia przez Boga wyz˙ej ofiary Abla od ofiary
Kaina, Julian nadmienił, iz˙ wprowadził owa˛ interpretacja˛ jednego
z uczonych biskupów w nie lada zakłopotanie (346E-347C).

CHRZES´CIJAN

´ STWO I JUDAIZM

Powołuja˛c sie˛ na Przymierze Boga z Abrahamem

Julian stawia

chrzes´cijanom pytanie, dlaczego odeszli od obrzezania jako zewne˛trz-
nego znaku, a głosza˛ za Pawłem nauke˛ o obrzezaniu serc?

Czyz˙by

Chrystus był kłamca˛, skoro powiedział, z˙e nie przyszedł znies´c´
Prawo, ale je wypełnic´?

. Pokpiwaja˛c, cesarz sugeruje, z˙e i ws´ród

chrzes´cijan, tych o „obrzezanych sercach”, nie brakuje złoczyn´ców
i moralnie podejrzanych ludzi (351A-354A).

Chrzes´cijanie odmawiaja˛ s´wie˛towania Paschy tłumacza˛c sie˛ tym,

z˙e: „Chrystus został za nas wszystkich ofiarowany”. Julian pyta, czy
to On zabronił im tego, by wspólnie z Z

˙ ydami jedli niekwaszony

chleb? Boga Hebrajczyków podziwia i jest przekonany, z˙e nie przy-
sługuje On chrzes´cijanom. Nie ida˛ za wzorem Abrahama i nie buduja˛

Jest to dos´c´ swobodne nawia˛zanie do Rdz 4, 3-7.

Por. Rdz 4, 10-11.

Por. Rz 4, 11-12.

Por. Mt 5, 17-19.

Julian o chrzes´cijan´skiej doktrynie

Bogu ołtarzy, stołów ofiarnych i nie składaja˛ ofiar. Julian widzi
w nim bratnia˛ dusze˛ w korzystaniu ze spadaja˛cych gwiazd w odczy-
tywaniu przyszłos´ci, w s´ledzeniu lotu ptaków i w składaniu ofiar.
Cesarz w swej argumentacji powołuje sie˛ na obietnice˛ dana˛ przez
Boga Abrahamowi, iz˙ potomstwo jego be˛dzie tak liczne jak gwiazdy
na niebie

. Wspominaja˛c o ofierze złoz˙onej Bogu przez Abrahama,

zwraca szczególna˛ uwage˛ na pojawienie sie˛ ptactwa drapiez˙nego nad
ofiarnym mie˛sem

. Interpretuje to zjawisko jako potwierdzenie

obietnicy danej przez anioła czy tez˙ samego Boga. Cesarz zwraca
uwage˛, z˙e słowa prawdy powinny byc´ potwierdzone przez wyraz´ny
znak. Stanowi on istotna˛ gwarancje˛ dla słów przepowiadaja˛cych
przyszłos´c´. Jemu – Julianowi, przez głos ptaków został przepowie-
dziany tron królewski. Dla chrzes´cijan jedyne widzialne wytłumacze-
nie polega na tym, z˙e poza Jerozolima˛ jest zabronione składanie ofiar,
choc´ prorok Eliasz tego zakazu nie przestrzegał (354B-324D)

NIEKONSEKWENCJE

Warto zwrócic´ uwage˛ na zachowane fragmenty ksie˛gi drugiej

i trzeciej omawianego dzieła. Julian stara sie˛ wykazac´ sprzecznos´ci
w opisach ewangelicznych. I tak np. pyta: dlaczego Mateusz podaja˛c
rodowód Jezusa informuje, z˙e Józef był synem Jakuba

, zas´ Łukasz,

z˙e był synem Helego? (II 1)

; Mojz˙esz po czterdziestu dniach postu

otrzymał przykazania, Eliasz po tak długim pos´cie zobaczył Boga
twarza˛ w twarz, a co otrzymał Jezus? (II 4); gdzie na pustyni – pyta
– znajduje sie˛ góra kuszenia Jezusa? (II 5)

Por. Rdz 15, 1-6.

Por. Rdz 15, 7-11.

Por. 1 Krl 18, 22-29.

Por. Mt 1, 16.

Por. Łk 3, 23.

Por. Mt 4, 8.

100

Rozdział VII

Szczególne wa˛tpliwos´ci Juliana wzbudził Łukaszowy opis modli-

twy Chrystusa na Górze Oliwnej. Nie moz˙e poja˛c´, ska˛d ewangelista
i oczywis´cie wczes´niej uczniowie Jezusa dowiedzieli sie˛ o tym, z˙e
w trwodze konania został on umocniony przez anioła. Przeciez˙
wszyscy spali (II 7)

Brak zgodnos´ci w relacjach zarzuca Julian Mateuszowi i Markowi,

gdy opisuja˛ przybycie niewiast do pustego grobu Chrystusa (II 8)

Nie oszcze˛dził cesarz samego Jezusa. Według relacji Cyryla, Ju-

lian szydził z Niego, z˙e jadł i pił (II 9). Zarzucał Mu niekonse-
kwencje˛, bowiem głosił, iz˙ przyszedł prawo wypełnic´ i kto by naj-
mniejsze z tych praw zniósł, i tak nauczałby innych, be˛dzie nazwa-
ny najmniejszym

. Jednak sam Jezus łamia˛c szabat okres´lił sie˛ Pa-

nem Szabatu i miał specyficzny stosunek do przepisów pokarmowych
(II 10)

Z cesarskiego tronu usiłował ocenic´ rade˛ jaka˛ dał swym wyznaw-

com Chrystus: „Sprzedajcie wasze mienie i dajcie jałmuz˙ne˛! Sprawcie
sobie trzosy, które nie niszczeja˛”

. I zapytuje: czy byłby jakis´ ku-

piec, jes´liby wszyscy tego przykazania przestrzegali? Jak wygla˛dałoby
gospodarstwo domowe, czy tez˙ rodzina, jes´liby wszystko sprzedano?
Oczywista˛ jest rzecza˛, z˙e gdyby sie˛ wszystko naraz wystawiło na
sprzedaz˙, nie znalazłoby sie˛ kupców (II 11).

Zdaniem Cyryla, Julian os´mieszał chrzes´cijan´ski kult me˛czenników

(II 12). Jednak ze szczególna˛ ostros´cia˛ drwił cesarz z tego, z˙e chrzes´-
cijanie oczekuja˛ udziału w zmartwychwstaniu z Chrystusem (III 18).

Wnioski:

Z przytoczonej analizy tekstów spróbujmy wycia˛gna˛c´ ostroz˙ne

wnioski. I tak: Julian nauke˛ chrzes´cijan´ska˛ w duz˙ej mierze poznał

Por. Łk 22, 39-46.

Por. Mt 28, 1-8; Mk 16, 1-8.

Por. Mt 5, 17-19.

Por. Mt 12, 8; Mt 15, 11.

Por. Łk 12, 33-34.

Julian o chrzes´cijan´skiej doktrynie

101

i zdecydowanie odrzucił zajmuja˛c wobec niej stanowisko zasadniczo
neoplaton´czyków. Dotyczy to przede wszystkim tych zagadnien´,
z którymi spotkał sie˛ przez katecheze˛ w Macellum: historia zbawie-
nia, Biblia, Bóstwo i człowieczen´stwo Chrystusa, sakramenty, kult
me˛czenników. Nawet jes´li krytykuje chrzes´cijan´ska˛ nauke˛ nie włas-
nymi słowami, lecz neoplaton´skimi argumentami, to on je wyraz´nie
uznaje za swoje.

Na podstawie przytoczonych tekstów, nie moz˙na odpowiedziec´ na

pytanie dotycza˛ce przyczyn odwrócenia sie˛ Juliana od chrzes´cijan´-
stwa. Jedno jest pewne. Sama znajomos´c´ nauki Chrystusa nie jest
jednoznaczna z uznaniem jej za prawde˛. Mie˛dzy rozumem a sercem
jest bardzo daleka droga i wiele moz˙e stana˛c´ na przeszkodzie tak
wewne˛trznych, jak i zewne˛trznych czynników. Jeszcze jedno istotne
spostrzez˙enie: Julian nie zrozumiał ducha nauki Chrystusowej.
Zatrzymał sie˛ nad forma˛. Ta zas´ wydała mu sie˛ mniej atrakcyjna od
pogan´skiej mitologii.

Rozdział VIII

JULIAN O CHRZES

´ CIJANACH

Był otoczony nimi od najmłodszych lat. Poznał wielkich

i małych, s´wie˛tych i grzeszników, duchownych i s´wieckich, pra-
wowiernych i bła˛dza˛cych. Nie przyła˛czył sie˛ do nich. Poszedł inna˛
droga˛, lecz co o nich mys´lał?

Obserwacja dzieci stykaja˛cych sie˛ ze s´wiatem wiary moz˙e wpro-

wadzic´ w zdumienie. Jak łatwo przyswajaja˛ sobie poje˛cia, które
dorosłym sprawiaja˛ nie lada problemy. Jak łatwo nawia˛zuja˛ kontakt
z rzeczywistos´cia˛, która niejednemu dorosłemu zupełnie umyka. Te
przedziwne zdolnos´ci dziecka ułatwiaja˛ mu przez˙ywanie liturgii,
w której uczestniczy. Wielu zajmuja˛cych sie˛ przekazem wiary moz˙e
zastanawiac´ sie˛ nad pytaniem, dlaczego wiele tych małych istot
w miare˛ dorastania traci owa˛ łatwos´c´ w nawia˛zywaniu ła˛cznos´ci ze
s´wiatem nadprzyrodzonym. Takie pytanie moz˙na postawic´ wielu mło-
dzien´com, którzy jako mali chłopcy z wielkim zaangaz˙owaniem peł-
nili posługi liturgiczne, jednak z biegiem lat wielu spos´ród nich
odsune˛ło sie˛ od ołtarza, nieraz bardzo daleko. Dotyczy to zarówno
liturgii jak i z˙ycia prywatnego. Przy ołtarzu dos´wiadczamy podwójnej
bliskos´ci. Jedna dotyczy sacrum, druga tych, którzy liturgie˛ sprawuja˛.
Człowiek, który nie znajdzie, z róz˙nych przyczyn, zakorzenienia
w sacrum bywa cze˛sto odrzucony przez to, co nie jest s´wie˛te, choc´
s´wie˛tos´ci posługuje. Nie moz˙emy naszymi badaniami przekroczyc´

Julian o chrzes´cijanach

103

granicy tego, co boskie i niewidzialne, i z najwyz˙sza˛ ostroz˙nos´cia˛
moz˙emy badac´ to, co ludzkie i dostrzegalne.

W Kos´ciele Chrystusowym człowiek moz˙e byc´ tym, który do

Boga prowadzi, a moz˙e byc´ tym, który od Boga odwodzi. Człowiek
był współpracownikiem Boga przy powstawaniu ksia˛g objawionych
i jest zaproszony do współpracy w ich głoszeniu. Ksie˛ge˛ człowiek
czyta i jes´li przyjmuje za prawde˛ to, co Bóg mu w niej objawia,
podejmuje trud z˙ycia według tej prawdy. Ksie˛ge˛ objawiona˛ moz˙na
traktowac´ jako traktat filozoficzny, moz˙na traktowac´ ja˛ jako s´rodek
na wygodna˛ doczesnos´c´ i realizowanie doczesnej kariery. Choc´ moz˙-
liwe jest, by wolny człowiek z załoz˙enia fałszywie przyjmował ksie˛ge˛
objawienia, to jednak moz˙na przypuszczac´, iz˙ wie˛cej jest wykrzywien´
powodowanych słabos´cia˛ człowieka.

Przygla˛daja˛c sie˛ procesowi dojrzewania osobowos´ci Juliana moz˙na

spróbowac´ popatrzec´ na problem jego odejs´cia od chrzes´cijan´stwa
moz˙e i pod takim włas´nie ka˛tem.

CO IMPONOWAŁO JULIANOWI W KOS´CIELE

CHRYSTUSOWYM

Popatrzmy na to, co fascynowało Juliana w chrzes´cijan´stwie i co

stanowiło dla niego wartos´c´ szczególnie cenna˛. Oddajmy w tym
momencie głos Grzegorzowi z Nazjanzu, który do planów Juliana
miał doste˛p przez swego brata Cezarego. Stanowi wie˛c on dla nas
z´ródło o duz˙ej wiarygodnos´ci. „Kiedy [Julian] spostrzegł, z˙e nasza
nauka jest wielka dogmatami i niebieskimi s´wiadectwami, z˙e jest
zarazem i stara, i nowa, stara jes´li chodzi o proroctwa i natchnienie
zsyłane przez Boga, nowa zas´ w sensie ostatniego objawienia Boz˙ego
i przez cuda, jakie miały miejsce dzie˛ki niemu i w zwia˛zku z nim,
a jeszcze bardziej wzrosła i sławniejsza˛ sie˛ stała przez przekazane
nam i do dzisiaj zachowane formy organizacyjne Kos´cioła, wtedy
postanowił równiez˙ i to zniszczyc´ i obalic´” (Or. IV 110). Julian nie-
wa˛tpliwie podziwiał struktury organizacyjne Kos´cioła. Przez ponad

104

Rozdział VIII

trzy wieki róz˙nych dos´wiadczen´, zarówno w czasach pokoju jak
i przes´ladowan´, hierarchicznie zbudowana organizacja Kos´cioła
zdołała okrzepna˛c´ i nawet po ludzku rzecz biora˛c, stanowiła pote˛z˙na˛
baze˛ dla duchowej działalnos´ci. Nic wie˛c dziwnego, z˙e wraz z po-
dziwem u cesarza jawiło sie˛ pragnienie uderzenia w sprawnie dzia-
łaja˛cy mechanizm.

To, co w z˙yciu Kos´cioła było, według Juliana, szczególnie uda-

nym, postanowił wprowadzic´ do religii pogan´skiej. „Tak wie˛c (...)
Zabierał sie˛ do wystawienia po całym pan´stwie wyz˙szych szkół
z katedrami, wydziałami i sekcjami. Organizował wykłady i odczyty
o pogan´skich dogmatach, aby uprawiano wszelkie formy wychowania
moralnego i z˙ycia mistycznego. Wprowadza równiez˙ forme˛ modlitw
s´piewanych na zmiane˛; normuje kary na tych co grzesza˛, ustala
kanony wtajemniczen´ wste˛pnych i ostatecznych i tego wszystkiego,
co na pewno nalez˙y do naszej organizacji kos´cielnej. Miał zamiar
budowac´ zajazdy i przytułki, domy poboz˙nos´ci i domy dla dziewic,
domy rozmys´lan´, i organizowac´ pomoc dla biednych, zarówno wszel-
ka˛ inna˛, jak i te˛ w formie listów, którymi polecamy potrzebuja˛cych
pomocy i które towarzysza˛ im z prowincji do prowincji: co oczywis´-
cie najwie˛cej w naszych stosunkach podziwiał” (Or. IV 111). Jak
wynika z wypowiedzi Grzegorza, Julian cze˛s´c´ swoich planów wpro-
wadzał w z˙ycie, inne miał dopiero zamiar zrealizowac´. Dla naszych
rozwaz˙an´ istotne jest to, co Julian widział jako pozytywne w Kos´ciele
i warte przeniesienia do pogan´stwa. Tak wie˛c doceniał system
powszechnej katechizacji, której celem było wychowanie człowieka
s´wiadomie wierza˛cego i poste˛puja˛cego zgodnie z nakazami wiary.
Takie wychowanie ma swój szczyt w mistycznym zjednoczeniu
z bóstwem, czego, jak widac´, Julian równiez˙ był s´wiadomy. Z liturgii
chrzes´cijan´skich naboz˙en´stw Julian, jako szczególnie cenne, usiłował
przeszczepic´ do s´wia˛tyn´ pogan´skich forme˛ modlitw s´piewanych na
zmiane˛. Docenił wartos´c´ dyscypliny pokutnej. Z

˙ ycie chrzes´cijanina

było zwia˛zane z poszczególnymi stopniami wtajemniczenia. Mimo
tego, z˙e s´wiat wtajemniczen´ w religiach pogan´skich był bardzo roz-
winie˛ty, Julian we wtajemniczeniach chrzes´cijan´skich musiał widziec´
takie wartos´ci, które uwaz˙ał za godne przeszczepienia. Podziwiaja˛c

Julian o chrzes´cijanach

105

organizacje˛ kos´cielna˛ Julian szczególnie wyróz˙niał działalnos´c´
charytatywna˛ chrzes´cijan. O swoich dos´wiadczeniach w tym wzgle˛-
dzie pisze do arcykapłana Teodora: „Kto bowiem udzielaja˛c bliskim
przez to zbiedniał? Doprawdy, ja sam nieraz dawszy cos´ potrzebuja˛-
cym otrzymywałem kilkakrotnie wie˛cej, choc´ aferzysta˛ jestem lichym,
i nigdy, gdym co dał, nie z˙ałowałem póz´niej. Nie moge˛ tego mówic´
o czasie obecnym, bo byłoby zgoła niedorzecznie zestawiac´ osoby
prywatne z obficie zaopatrzonym cesarzem, lecz to wiem o sobie, z˙e
kiedy jeszcze byłem osoba˛ prywatna˛, zdarzyło mi sie˛ to niejednokrot-
nie. Zachowała sie˛ w całos´ci, choc´ była juz˙ przez innych przemoca˛
zagarnie˛ta, dla mnie maje˛tnos´c´ mej babki, com z posiadanych s´rod-
ków skromnych i na siebie tracił i potrzebuja˛cym udzielał.

Z pienie˛dzy posiadanych udzielac´ nalez˙y wszystkim, lecz ludziom

porza˛dnym szczodrzej, ne˛dzarzom zas´ zupełnie s´rodków pozbawio-
nych na tyle, aby obecnej ich potrzebie zados´c´uczynic´. Gotów jestem
nawet powiedziec´, choc´ moz˙e to wydawac´ sie˛ dziwne, z˙e zboz˙nie
byłoby udzielac´ odziez˙y i strawy nawet wrogom; dajemy bowiem
temu co w nich jest ludzkie, nie zas´ ich zmiennym włas´ciwos´ciom.
Dlatego mys´le˛, z˙e i tym, co sa˛ zamknie˛ci w wie˛zieniu, nalez˙y sie˛
podobna troska, gdyz˙ taka ludzkos´c´ wcale nie przeszkadza sprawiedli-
wos´ci”

. Trudno nie dostrzec w tej wypowiedzi cesarza akceptacji

postawy, do której przede wszystkim wzywał Kos´ciół Chrystusowy.
Julian wprawdzie nie wskazuje na z´ródło głoszonej przez siebie
ma˛dros´ci, sugeruje jednak, iz˙ pogla˛dy takie miał jeszcze jako osoba
prywatna. Czy był to okres jego kontaktów z chrzes´cijan´stwem?

Cze˛s´c´ swego charytatywnego programu cesarz zacza˛ł wprowadzac´

w z˙ycie, o czym s´wiadczy list do arcykapłana Galacji Arsakiosa.
Spotykamy w nim naste˛puja˛ce polecenie: „W mies´cie kaz˙dym zakła-
daj liczne gospody dla przyjezdnych, aby z ludzkos´ci naszej mógł

Ep. 45 (89B). Podajemy tłumaczenia fragmentów listów za: W. Klinger,

J. Wolski, Julian Apostata. Listy, Biblioteka przekładów z literatury antycznej, t. 9,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1962.

106

Rozdział VIII

korzystac´ kaz˙dy potrzebuja˛cy zarówno spos´ród nas, jak i ze wszyst-
kich pozostałych. Abys´ miał na to s´rodki dostateczne, o tym juz˙
poprzednio pomys´lałem. Rozkazałem bowiem, aby corocznie wy-
dawano na to w całej Galacji 30 000 modiów pszenicy oraz 60 000
ksestów wina

. Z tego nakazuje˛ pia˛ta˛ cze˛s´c´ uz˙yc´ na tych biednych,

którzy obsługuja˛ kapłanów, reszte˛ zas´ na obcych, prosza˛cych nas
o wsparcie. Han´ba˛ jest dla nas, z˙e z Z

˙ ydów nikt nie z˙ebrze, i z˙e

niewierni Galilejczycy oprócz swoich z˙ywia˛ takz˙e naszych, nasi zas´
nawet swoim prosza˛cym pomocy nie udzielaja˛. Pouczaj takz˙e wyzna-
ja˛cych wiare˛ hellen´ska˛, by przyczyniali sie˛ swym datkiem do tej
pomocy społecznej, wsie za hellen´skie ofiarowały bogom pierwociny
swych plonów, i w ogóle przyzwyczajaj ludnos´c´ hellen´ska˛ do takiej
dobroczynnos´ci, wyjas´niaja˛c jej, z˙e było to od wieków dziełem
naszym”

. Wprawdzie autor listu odwołuje sie˛ do opisu gos´cinnos´ci

u Homera, jako najgłe˛bszego z´ródła swych wywodów, ale nie sposób
oprzec´ sie˛ wraz˙eniu, z˙e to włas´nie ci znienawidzeni przez niego
Galilejczycy pokazali mu pote˛ge˛ miłosierdzia. Julian temu nie
przeczy, choc´ nieco inna˛ opatrza interpretacja˛: „nawet nie spostrzega-
my, jak bardzo bezboz˙nictwo przybrało na sile, dzie˛ki jego dla
obcych z˙yczliwos´ci, jego o grzebanie zmarłych trosce, wreszcie jego
kłamliwej dla z˙ycia s´wie˛tos´ci. Jestem tego zdania, z˙e kaz˙da˛ z tych
cech powinnis´my u siebie gorliwie rozwijac´, i z˙e wcale nie jest
dosyc´, abys´ Ty sam (Arsakios) stał sie˛ takim [jak oni], lecz [trzeba],
aby takimi [jak oni] stali sie˛ wszyscy w całej Galacji kapłani; tych
wie˛c albo groz´nym spojrzeniem Twym karc´, albo słowem do popra-
wy obyczajów nakłaniaj, albo wreszcie od s´wie˛tej słuz˙by bogom
odsuwaj w tych wypadkach, kiedy nie przybywaja˛ do bogów z z˙ona-
mi i dziec´mi, i słuz˙ba˛, lecz godza˛ sie˛ na to, z˙e ich domownicy,
synowie i z˙ony galilejskie, przedkładaja˛c bezboz˙nos´c´, bogom czci nie

Modius, miara obje˛tos´ci wagi sypkiej i równał sie˛ 8, 73 l. Ksestes, miara

obje˛tos´ci wagi płynnej i równał sie˛ 0, 4 l. Tak wie˛c Julian przekazał ok. 2650 hl.
zboz˙a i ok. 250 hl. wina.

Ep. 39 (84).

Julian o chrzes´cijanach

107

oddawali. Naste˛pnie nakłaniaj ich do tego, aby z˙aden kapłan nie
pojawiał sie˛ w teatrze, nie pił wina w gospodzie i nie stawał na czele
przedsie˛biorstw brudnych i han´bia˛cych; i kto Cie˛ usłucha, tego
szanuj, kto zas´ nie usłucha, tego wygon´ precz”

. Cesarz chce posta-

wic´ w pogan´stwie na prawdziwa˛ s´wie˛tos´c´ z˙ycia, przede wszystkim
domaga sie˛ jej od kapłanów. Widzi w nich nie tylko tych, którzy
spełniaja˛ obowia˛zki kultowe, ale i przewodników na drodze do dos-
konałos´ci dla pozostałych. Włas´ciwie kapłan´stwa w czasach rzyms-
kich nie moz˙na jednoznacznie zdefiniowac´. Było ono jakos´ rozpro-
szone na całos´c´ obywateli, którzy na róz˙ne sposoby w nim uczestni-
czyli

. Kos´ciół Chrystusowy bardzo akcentował godnos´c´ szafarza

liturgii, która miała wypływac´ z jego osobistej s´wie˛tos´ci. Jest paste-
rzem, który oprócz czynnos´ci liturgicznych ma prowadzic´ powierzone
mu przez Boga owieczki do wiecznego szcze˛s´cia. Nie moz˙na było
tego zrealizowac´ bez osobistego przykładu i włas´ciwie ustawionych
spraw domowych

Cesarz Julian jako pontifex maximus czuł sie˛ odpowiedzialny za

poziom kapłanów pogan´skich w pan´stwie. Listy do nich kierowane
mogłyby z powodzeniem słuz˙yc´ jako teksty do rozwaz˙an´ dla kapła-
nów chrzes´cijan´skich. S´wiadczyc´ to moz˙e jedynie o tym, z˙e przygla˛-
dał sie˛ kapłan´stwu chrzes´cijan z najwyz˙sza˛ uwaga˛ i widział wiele
wartos´ci, które uwaz˙ał za nadaja˛ce sie˛ do wprowadzenia na gruncie
pogan´skich wierzen´

Ep. 39 (84).

Por. G. Wissowa, Religion und Kultus der Römer, München 1912, s. 479-566;

J. Scheid, Kapłan, w: Człowiek Rzymu, praca zb. pod red. A. Giardina, Warszawa
1997, s. 71 104.

Por. 1 Tym 3, 1-13; Didaskalia IV-XVIII.

Por. Ep. 43 (88); 44 (89); 45 (89b).

108

Rozdział VIII

CO JULIANA SZCZEGÓLNIE ZRAZ

˙ AŁO

W CHRZES´CIJAN

´ STWIE

W swej ciekawej pracy pos´wie˛conej ukazaniu prawdziwego obli-

cza Kos´cioła w s´wiecie póz´nego antyku, Ewa Wipszycka starała sie˛
z duz˙ym powodzeniem nakres´lic´ prawdziwe oblicze ówczesnego
chrzes´cijan´stwa

. Choc´ wiele poruszonych spraw i wyraz˙onych opinii

moz˙e budzic´ dyskusje, czy nawet sprzeciwy, nie zmienia to faktu, iz˙
praca ta jest znacza˛cym wkładem w historie˛ Kos´cioła epoki, która
ukształtowała mie˛dzy innymi cesarza Juliana. Ksia˛z˙ka ta powstała
jako pewnego rodzaju reakcja na liczne i mało obiektywne publikacje
róz˙nych autorów, w których patrza˛ oni na Kos´ciół tej epoki czasem
przez ciemne, niekiedy znów przez róz˙owe okulary. Wipszycka nie
ukrywa swej wiary w Boskie pochodzenie tej zbawczej instytucji,
jednakz˙e w swoich badaniach zajmuje sie˛ przede wszystkim tym, co
w niej jest ludzkiego, staraja˛c sie˛ o wywaz˙enie proporcji mie˛dzy
zjawiskami pozytywnymi i negatywnymi. Staje przed badaczem
pytanie, na które nie do kon´ca moz˙e znalez´c´ odpowiedz´ w s´wietle
nauki: jak to jest, z˙e jedni w zetknie˛ciu z róz˙norodnos´cia˛ z˙ycia
Kos´cioła umacniaja˛ sie˛ w wierze, inni natomiast traca˛ ja˛?

Julian, jako prawie szes´cioletnie dziecko, był s´wiadkiem rzezi

pałacowej, w wyniku której, mie˛dzy innymi, zamordowany został
jego ojciec. Zostało to w jego pamie˛ci jako negatywne zetknie˛cie sie˛
z ludz´mi przyznaja˛cymi sie˛ do Chrystusa. Po tym wydarzeniu wraz
z przyrodnim bratem Gallusem pozostaje pod kuratela˛ cesarza
Konstancjusza. Choc´ nie ochrzczony, uwaz˙a sie˛ za chrzes´cijanina
i ma wiele do powiedzenia w Kos´ciele. Brac´mi zajmuja˛ sie˛ duchowni
o arian´skich przekonaniach, z których niewa˛tpliwie najsławniejszy
i najpote˛z˙niejszy był Euzebiusz z Nikomedii

. Według s´wiadectwa

Grzegorza z Nazjanzu chłopcy w czasie internowania w Macellum
przez˙ywaja˛ okres fascynacji liturgia˛, w której biora˛ udział czytaja˛c

E. Wipszycka, Kos´ciół w s´wiecie póz´nego antyku, Warszawa 1994.

Amm. XXII 9, 4; Por. Soz. V 2, 7.

Julian o chrzes´cijanach

109

Pismo s´w., kultem me˛czenników oraz nauka˛ Kos´cioła. Wydaje sie˛
jednak, z˙e jest to zachwyt dos´c´ powierzchowny

. Póz´niej obserwu-

jemy u Juliana powolny proces odchodzenia od chrzes´cijan´stwa, który
dochodzi az˙ do kran´cowej nienawis´ci. Moz˙na i trzeba postawic´
pytanie, co było dla Juliana w Kos´ciele tym, co go najbardziej
zraz˙ało. W cytowanym juz˙ przez nas fragmencie listu do Arsakiosa,
cesarz, wyraz´nie snuja˛c aluzje˛ pod adresem chrzes´cijan, wyrzuca im
„kłamliwa˛ dla z˙ycia s´wie˛tos´c´” czyli obłude˛

. Tym zarzutem, mie˛dzy

innymi, motywuje wydanie ustawy weryfikuja˛cej nauczycieli pod ka˛-
tem wyznania wiary. Zdaniem cesarza nauczyciele wyznaja˛cy chrzes´-
cijan´stwo, a ucza˛cy w szkole o autorach inspirowanych w swej
twórczos´ci przez wiare˛ w bogów sa˛ nieuczciwi. „Poniewaz˙ ludzie ci
z˙yja˛ z objas´niania pism dawnych, za co pobieraja˛ płace˛, sami przez
to sie˛ przyznaja˛, z˙e zdolni sa˛ do wielce han´bia˛cego zysku i dla gars´ci
pienie˛dzy zniosa˛ wszystko”

. Cesarz domaga sie˛, przez wydanie

ustawy, jasnos´ci postaw chrzes´cijan´skich nauczycieli. „Odka˛d jednak
bogowie dali nam swobode˛, wydaje mi sie˛ niewłas´ciwe, z˙eby ludzie
ci tego o bogach uczyli, czego sami nie uwaz˙aja˛ za słuszne”

. Choc´

w tym wypadku zarzut stawiany chrzes´cijan´skim nauczycielom, gene-
ralnie rzecz biora˛c nie wydaje sie˛ słuszny, to ujawnia nastawienie
cesarza, jego wewne˛trzne przes´wiadczenie, jego opinie˛.

Julian, jak sam to wyznał, pozostawał w dziecin´stwie pod silnym

wpływem niewolnika – pedagoga Mardoniusza. To on wprowadzał
młodego ksie˛cia w s´wiat kreowany przez dzieła Homera. Ten wybitny
wychowawca przez ukazywanie swych greckich bohaterów stworzył
pewien klimat, w którym od wieków kształtowały sie˛ pokolenia
młodych Greków ucza˛c sie˛ od bohaterów Iliady i Odysei szlachetnych
cnót, których obłuda i fałsz były dokładnym zaprzeczeniem. Julian
nosi w sobie podwójny homerycki ideał duchowy i wojskowy. Jak

Grzegorz, Or. IV, 23-26.

Por. Ep. 39 (84).

Julian, Ep. 61.

Tamz˙e.

110

Rozdział VIII

przystało na herosa, pragnie górowac´ nad innymi. Musimy pamie˛tac´,
z˙e szkoła Homera była Julianowi wszczepiana przed chrzes´cijan´-
stwem i przez pedagoga, który sam był czcicielem tych ideałów.
Tymczasem wchodza˛cy w chrzes´cijan´stwo Julian spotyka osoby,
którym daleko do szlachetnos´ci Achillesa czy nawet Mardoniusza. Na
czoło wybija sie˛ postac´ biskupa Georgiosa z Kapadocji, któremu nie
tylko Julian, lecz przede wszystkim s´w. Grzegorz z Nazjanzu wy-
stawił jak najgorsza˛ opinie˛. Julian był pełen zachwytu nad jego
biblioteczka˛, z której korzystał w czasie swego internowania w Ma-
cellum, lecz jako człowiekiem po prostu gardził. Niestety, takich
postaw sług Kos´cioła było wtedy sporo

Szczególnie bolesna˛ rana˛ było niewa˛tpliwie rozdarcie Kos´cioła

przez liczne i róz˙norakie spory głównie z arianizmem. Ten brak jed-
nos´ci poła˛czony z tym, z˙e przez zmiane˛ sytuacji politycznej do
Kos´cioła zacze˛li napływac´ ludzie, którym chrzest był potrzebny
przede wszystkim do urza˛dzenia sie˛ na ziemi. S´wiadek epoki tak
komentuje sytuacje˛ w Kos´ciele: „Otóz˙ my, wywyz˙szeni w okresie
naszej poboz˙nos´ci i umiarkowania, i stopniowo wzrastaja˛c, az˙ z Boz˙a˛
pomoca˛ doszlis´my do tej okazałos´ci i liczebnos´ci, skoro najedlis´my
sie˛ do syta, i zacze˛lis´my wierzgac´, a skoro uros´lis´my wszerz, zosta-
lis´my s´cis´nieni, a sławe˛ i pote˛ge˛, jaka˛ osia˛gne˛lis´my w poprzednich
przes´ladowaniach i udre˛czeniach, zrujnowalis´my w okresie pomys´l-
nos´ci”

Wnioski:

Przedziwny jest obraz chrzes´cijan´stwa w oczach Juliana. Przede

wszystkim okres jego dziecin´stwa przypada na czas głe˛bokich prze-
mian w pan´stwie i w Kos´ciele. Julian jest niejako w samym centrum
tego procesu w rodzinie cesarskiej.

Por. Demandt, dz. cyt. s. 437 nn; E. Wipszycka, dz. cyt., 135 nn.

Grzegorz, Or. IV 32.

Julian o chrzes´cijanach

111

Ma bardzo słabych przewodników na drodze do wiary i słabe

przykłady; co innego głosili oni, co innego robili. W miare˛ dorasta-
nia, coraz bardziej ta dwulicowos´c´ jest przez Juliana dostrzegana.

Dostrzega pozytywy organizacyjne Kos´cioła, przede wszystkim

działalnos´c´ charytatywna˛ oraz organizacje˛ liturgii.

Docenia role˛ kapłanów jako duchowych przewodników i szafarzy

liturgii.

Widzi dobrze rozwinie˛ta˛ teologie˛.
Dostrzega masy karierowiczów lgna˛cych w nowej sytuacji do

Kos´cioła.

Obserwuje rozbicie i wewne˛trzne kłótnie ws´ród sług Boz˙ych.

Rozdział IX

POBOZ˙NOS

´ C´ CESARZA JULIANA W OCZACH

RETORA LIBANIUSZA

Swoistego rodzaju s´wiadectwo poboz˙nos´ci wystawił cesarzowi

Julianowi jego mistrz i przyjaciel, słynny retor Libaniusz. Jest to
s´wiadectwo człowieka, który niewa˛tpliwie bardzo wiele wiedział
o jego z˙yciu religijnym. Moz˙na przypuszczac´, z˙e Julian szczerze
rozmawiał z Libaniuszem na temat swoich przekonan´ i tych po-
cza˛tkowych, i tych póz´niejszych. Wiara, tak dla cesarza jak i dla
retora, stanowiła kamien´ fundamentalny całej ich działalnos´ci.

LIBANIUSZ

W celu włas´ciwego odczytania tych fragmentów dzieł Libaniusza,

w których sa˛ wzmianki o poboz˙nos´ci Juliana przypatrzmy sie˛ nieco
samemu Libaniuszowi, jego z˙yciu, a przede wszystkim jego poboz˙-
nos´ci. Pozwoli to na bardziej wiarygodne wnioski. Dzieje Libaniusza
sa˛ nam dobrze znane, bowiem zachowała sie˛ jego autobiografia, która˛
uja˛ł w formie mowy wygłoszonej w roku 374 w Antiochii. 60-letni
wówczas retor zatytułował ja˛ Z˙yciorys, czyli o swoim losie (Or. I).
Jest ona swoistego rodzaju rozliczeniem sie˛ Libaniusza z Tyche.
Opowiada o róz˙nych momentach swego z˙ycia – przyjemnych i przy-
krych, które stanowia˛ przedziwna˛ mieszanine˛, a ła˛czy je w jedna˛

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

113

całos´c´ Tyche. Nazywa ja˛ boginia˛ lub bóstwem demonicznym. Prze-
widuje ona zdarzenia, wywyz˙sza to co uniz˙one, poniz˙a to co sie˛
wywyz˙sza. Człowiek prosza˛c o pomoc pragnie na nia˛ wywierac´
wpływ, jednak moc nakłaniania jej do takiego czy innego poste˛powa-
nia maja˛ jedynie bogowie. Oprócz niej działaja˛ niewzruszone Mojry
(Fata), a wszystko wraz z bogami podlega koniecznos´ci (Anánké)

Przyszedł na s´wiat w stolicy Syrii Antiochii nad Orontesem w ro-

ku 314

. Mimo syryjskiego nazwiska był Grekiem i tym co greckie

do głe˛bi przeniknie˛tym

. Pocza˛tki jego starej i wpływowej rodziny

sie˛gaja˛ jednego z naste˛pców Aleksandra Macedon´skiego. Wczesna
s´mierc´ jego ojca zamkne˛ła przed nim kariere˛ polityczna˛. Po nie
całkiem regularnym studium retoryki w swoim mies´cie rodzinnym,
maja˛c 22 lata, udał sie˛ do Aten w celu kontynuowania nauki. Nale-
z˙a˛c, włas´ciwie z przymusu, do grona uczniów Diofantosa słuchał
publicznych wyste˛pów Epifaniosa i Proairesiosa. Poniewaz˙ nikt mu
dostatecznie nie zaimponował, Libaniusz kształcił sie˛ w duz˙ej mierze
sam. Cnota˛ pilnos´ci i nienagannym poste˛powaniem zasłuz˙ył na
szacunek, tak u studiuja˛cych kolegów, jak i odpowiedzialnych za
studia mistrzów. Gdy miał 25 lat, prokonsul Achai zaproponował
Libaniuszowi katedre˛ retoryki. Retor zyskał aprobate˛ studentów
i dezaprobate˛ konkurentów. W roku 340 udał sie˛ do Konstantynopola,
gdzie został przyje˛ty z duz˙ym uznaniem i po „wypla˛taniu sie˛”
ze zobowia˛zan´ aten´skich, otrzymał od cesarza Konstancjusza nomi-
nacje˛ na profesora retoryki. Błyskotliwa kariera i tu przysparza mu
wrogów, którzy doprowadzaja˛ do administracyjnego wydalenia go ze
stolicy. Przez kolejne dwa lata uczy retoryki w Nicei, a naste˛pne pie˛c´
w Nikomedii. Ten okres czasu (344-348) zaliczył do najbardziej
szcze˛s´liwych w swoim z˙yciu. To tutaj włas´nie jego tajnym uczniem
i wielbicielem stał sie˛ Julian. Jego nikomedyjskie osia˛gnie˛cia
sprawiły, z˙e znów wezwano go do Konstantynopola. Nie czuł sie˛ tu

T. Sinko, Zarys historii literatury greckiej, Warszawa 1959, t. II, s. 726-729.

Lib., Autobiographische Schriften, 1, 139, Zürich 1967.

L. Harmand, Libanius. Discours sur les patronages, Paris 1955, s. 74, przyp. 3.

114

Rozdział IX

jednak zbyt dobrze mie˛dzy innymi dlatego, z˙e jego konkurent
Temistiusz cieszył sie˛ wie˛ksza˛ od niego popularnos´cia˛. Pod pozorem
złego stanu zdrowia uzyskuje zwolnienie w r. 353 i powraca (odmó-
wiwszy Atenom) do rodzinnej Antiochii. Do kon´ca swych dni be˛dzie
Libaniusz zwia˛zany z tym miastem. Przez jakis´ czas wykładał we
własnym mieszkaniu, a póz´niej ze swymi pie˛tnastoma uczniami prze-
niósł sie˛ do ratusza. Nie było mu jednak łatwo. I tak dokuczał mu zły
stan zdrowia. Gdy jeszcze był młodzien´cem przez˙ył uderzenie pioruna
w szkołe˛, w której sie˛ znajdował. Chwilowo był os´lepiony, lecz juz˙
na stałe pozostały mu le˛kliwos´c´ i bóle głowy, które to dolegliwos´ci
na staros´c´ jeszcze bardziej pote˛gowały sie˛. Choroba nerek, osłabienie
wzroku, a po 50 roku z˙ycia atakuja˛ca go podagra sprawiła, z˙e przy
chodzeniu musiał opierac´ sie˛ na niewolniku. Na stare lata nazywano
go „Ocie˛z˙ałym”, przed którym to przydomkiem bronił sie˛ w mowie
pt. Obrona przed zarzutem natre˛ctwa (Or. II).

Libaniusz nigdy nie zawarł oficjalnego zwia˛zku małz˙en´skiego. Z

˙ ył

z wierna˛ kunkubina˛, z która˛ miał syna. Kuzynka, z która˛ z woli
rodziny miał zawrzec´ zwia˛zek małz˙en´ski, zmarła gdy retor przybył
do Antiochii, by osiedlic´ sie˛ na stałe.

Wydaje sie˛, z˙e Libaniusz był poboz˙nym poganinem

. Czes´c´

okazywał przede wszystkim bóstwom lokalnym, które w Antiochii
miały swoja˛ „siedzibe˛”. Jego mizerny stan zdrowia niewa˛tpliwie
wpłyna˛ł na docenienie kultu Asklepiosa. Cze˛sto posyłał do jego
s´wia˛tyni po wskazówki dotycza˛ce sposobów leczenia (np. Or. I 143).
Był przekonany o tym, z˙e bogowie wpływaja˛ na los człowieka.
Trzeba wie˛c składac´ im ofiary i nieustannie modlic´ sie˛. S´wiadomy
przemijalnos´ci ziemskiego z˙ycia chciał wyprosic´ sobie u bogów dobra˛
s´mierc´. Czynił to od czasów swej młodos´ci przez wtajemniczenia.
Przez˙ył wtajemniczenie w misteria eleuzyn´skie oraz w misteria Hery.

Zdania badaczy co do głe˛bokos´ci wiary Libaniusza sa˛ podzielone. W jej ocenie

trzeba pamie˛tac´, z˙e nie istniała wówczas jakas´ jednolita religia pogan´ska. Libaniusz
zostawił dostatecznie wiele dowodów na to, by ukazac´ swoja˛ religijna˛ wie˛z´ z boga-
mi. Miała ona swoja˛ specyfike˛, lecz najwaz˙niejsze wydaje sie˛ to, z˙e retor szuka woli
bogów i stara sie˛ ja˛ wypełnic´.

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

115

Nie było u niego neoplatonicznego uduchowienia. Bardziej skłaniał
sie˛ ku przepowiedniom (Or. I 173; 244) i czarom. Jes´li nawet sam
ich nie dokonywał, to jednak dawał im wiare˛ (Or. I 194; 198; 245-
290). Postawe˛ religijna˛ Libaniusza okres´lił s´w. Jan Chryzostom, który
był prawdopodobnie jego uczniem, nazywaja˛c go „ze wszystkich naj-
bogobojniejszym” (Ad viduam 1).

W spotkaniu z Libaniuszem trzeba by koniecznie zwrócic´ uwage˛

na pewien istotny element postrzegania przez niego s´wiata. Otóz˙
przeplata sie˛ u niego przeszłos´c´ z teraz´niejszos´cia˛ i to tak dalece, z˙e
nie moz˙na ich w sposób czysty oddzielic´. Było to wynikiem zafascy-
nowania jego ducha przez klasyke˛ grecka˛. Rzeczy teraz´niejsze odnosi
do tego, co wydarzyło sie˛ w historii Grecji (Or. I 5), zachodzi tez˙
i proces odwrotny (Or. V 14). Takie przeniknie˛cie tym co stare
be˛dzie siła˛ faktu wzbudzało pewien le˛k i nieufnos´c´ wobec tego co
nowe. Tres´ci zawarte w greckim dziedzictwie kształtowały osobowos´c´
Libaniusza oraz charakterystyczna˛ cnote˛ umiarkowania

Wynikiem jego usposobienia, religijnos´ci oraz umiłowania wszyst-

kiego co greckie jest stosunek do chrzes´cijan. Libaniusz, uwaz˙aja˛c sie˛
za przyjaciela bogów, traktował tych, którzy nie oddawali im czci,
jako ateistów. W tej to grupie plasowali sie˛ chrzes´cijanie. Nazywał
ich „niepoboz˙nymi”, „niepos´wie˛conymi” „wrogami bogów”. Posa˛dzał
o hulaszcze pijatyki, zarzucał brak dobrych manier (Or. II 59; I 39.
262). Mnichów charakteryzuje jako z˙arłoków i pijaków (Or. XXX 8).
Trzeba jednak mocno podkres´lic´ fakt, z˙e Libaniusz nie był fanaty-
kiem. Z poszczególnymi chrzes´cijanami ma dobre kontakty, zreszta˛
ma ich w swojej rodzinie. Byłoby fałszywym postrzeganie ówczesnej
Antiochii, jako miasta rozbitego na dwa niemiłosiernie zwalczaja˛ce
sie˛ obozy – chrzes´cijan´ski i pogan´ski. Z

˙ yli wspólnie i wspólnie

borykali sie˛ z problemami, jakie niosła codziennos´c´, a róz˙nia˛ce ich
wyznania były czasem z´ródłem napie˛c´ o duz˙ym niekiedy nate˛z˙eniu

P. Wolf, Wste˛p, w: Lib., Autobiographische Schriften, Zürich 1967, s. 21.

P. Wolf, dz. cyt., s. 21.

116

Rozdział IX

STOSUNEK LIBANIUSZA DO CESARZA JULIANA

Libaniusz, pisza˛c mowe˛ na czes´c´ Juliana (XVIII), pragnie – jak

zaznaczył – „spełnic´ swój obowia˛zek wobec cesarza i przyjaciela”
(XVIII 6). Jest to tez˙ swoistego rodzaju zobowia˛zanie mistrza wobec
ucznia, który sam takiego retora sobie wybrał. Pisza˛c o pobycie
Juliana w Nikomedii Libaniusz zaznacza: „Julian wprawdzie nie
przychodził do mnie na nauke˛, choc´ miałem juz˙ tam wykłady, ale nie
przestawał mnie poznawac´ kupuja˛c teksty moich mów” (XVIII 13).
W swojej autobiografii, mówia˛c o obje˛ciu władzy w pan´stwie przez
Juliana, pisze: „S´miałem sie˛, skakałem, che˛tnie układałem mowy
i publicznie je wygłaszałem, gdyz˙ ołtarze zacze˛ły znów przyjmowac´
krew, a dym unosił ku niebiosom tłusta˛ won´, bogów czczono
s´wie˛tami, których znajomos´c´ przechowywała sie˛ ws´ród garstki
starców, wieszczbiarstwo nabrało mocy, mowa zacze˛ła znów byc´
przedmiotem podziwu, Rzymianom powróciła odwaga, niektórzy
barbarzyn´cy zostali pokonani, innych miało to spotkac´” (I 119).
Wracaja˛c do radosnych chwil obje˛cia władzy przez cesarza Juliana,
Libaniusz wymienił na pierwszym miejscu rados´c´ z powodu przywró-
cenia kultu bogów pogan´skich. Z jego wypowiedzi wynika, z˙e był to
kult wymarły i tylko garstka starców przechowywała tradycje.
Libaniusz widzi w Julianie wybran´ca bogów, który został powołany
przede wszystkim do tego, by przywrócic´ im nalez˙na˛ czes´c´, by
hellen´skiej kulturze przywrócic´ dawny blask, a cesarstwu dawna˛
s´wietnos´c´. „Ten najrozumniejszy, najsprawiedliwszy człowiek,
najbieglejszy w sztuce mowy, gdy od nas (Antiochen´czyków) przysz-
ło do niego poselstwo bez mego pisma, zasmucił sie˛ i rzekł: –
O Heraklesie! ten, kto działalnos´cia˛ pisarska˛ naraził sie˛ na niebezpie-
czen´stwo, zachowuje milczenie, gdy nie ma niebezpieczen´stwa. – Za
wielki zysk swojej podróz˙y tutaj uwaz˙ał i to takz˙e, z˙e mnie zobaczy
i posłucha moich mów. Na samej granicy przy pierwszym widzeniu
ze mna˛ te wypowiedział słowa: – Kiedy usłyszymy ciebie?” (I 120).
„Nasze spotkania były pos´wie˛cone rozmowom o mowach, pochwale
tego, co mu sie˛ udało, krytyce tych stron działalnos´ci, które były

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

117

zaniedbane, ale ja o nic nie prosiłem [dla siebie]: ani o kosztownos´ci,
ani o dom, ani o ziemie˛, ani o urze˛dy... [Julian] mawiał, z˙e inni
kochaja˛ jego bogactwo, ja zas´ jego samego, i z˙e miłos´c´, która˛ mu
okazuje˛, nie uste˛puje miłos´ci, która˛ darzyła go matka. Dlatego zniósł
on moje szczere słowa wypowiedziane w obronie rady miejskiej, kie-
dy ziemia nic nie zrodziła pozbawiona wody z nieba, a władca z˙a˛dał,
by ranek był pełen produktów na sprzedaz˙ i z˙eby ceny pozostawały
w tych granicach, które sam wyznaczył. Przymuszało do tego za-
wistne bóstwo, z˙eby popchna˛c´ pan´stwo tam, doka˛d rzeczywis´cie
popchne˛ło. Wtedy wie˛c władca burzył sie˛ i krzyczał, z˙e członkowie
rady wyste˛puja˛ przeciwko jego woli, pochlebcy zas´ obsta˛piwszy
z obu stron rozdmuchiwali jego gniew, a ja bez z˙adnej obawy badaja˛c
istotne sprawy, nastawałem na to i wykazywałem, z˙e rada nie popeł-
niła z˙adnego bezprawia, chociaz˙ ktos´ z siedza˛cych przypomniał, z˙e
obok płynie Orontes, strasza˛c mnie rzeka˛ i niegodnymi pogróz˙kami
zniewaz˙aja˛c władze˛ cesarska˛; cesarz zas´ tak był naprawde˛ szlachetny,
z˙e wprawdzie próbował miec´ przewage˛ nade mna˛, ale po odniesieniu
poraz˙ki wcale mnie nie znienawidził” (I 125-126). Libaniusz pragnie
zaakcentowac´ to, z˙e Julian, sam tworza˛cy mowe˛, nie mógł oprzec´ sie˛
pie˛knu słowa, które płyne˛ło z ust retora – „nie cofał sie˛ przed
z˙adnym wyrazem swego zachwytu” (I 129-130). Te chwile cesarskie-
go uznania, objawiane na zewna˛trz, były, niewa˛tpliwie, dla Libaniu-
sza bardzo waz˙ne. Jak kaz˙dy człowiek potrzebował on pewnego
wyrazu uznania i akceptacji. Akcentuje wielkos´c´ władcy i swoja˛
odwage˛ w trwaniu w prawdzie. Wydaje sie˛, z˙e Libaniusz nie mylił sie˛
w ocenie szacunku, jakim darzył go Julian. Sam bowiem cesarz,
w jednym ze swoich listów, nazywa Libaniusza swym bratem „mi-
łym” i „najdroz˙szym”.

Libaniusz zachował tylko cze˛s´c´ korespondencji z Julianem. Jak

wynika z listu 1350 (364 r.) retor niektóre listy zniszczył zarówno ze
wzgle˛du na bezpieczen´stwo swoje, jak i cesarza. Z listów, które
zachowały sie˛ do naszych czasów, tylko szes´c´ odnosi sie˛ do cesarza
(357-363). Natomiast z mów Libaniusza osiem jest zwia˛zanych
z osoba˛ cesarza:

118

Rozdział IX

Na czes´c´ konsulatu cesarza Juliana (Or. XII). Mowa wygłoszona

w Antiochii 1 stycznia 363 r. na zamówienie Juliana. Był to dzien´,
w którym cesarz obejmował konsulat.

Na powitanie Juliana (Or. XIII). Mowa ta powstała równiez˙ na

z˙yczenie cesarza w zwia˛zku z powitaniem go w Antiochii w ro-
ku 362.

Do Juliana w obronie Arystofanesa (Or. XIV). Libaniusz w formie

otwartego listu skierowanego do cesarza, wstawia sie˛ za Arystofa-
nesem, którego za czasów cesarza Konstancjusza skazano za
przekupstwo i obraze˛ majestatu.

Mowa poselska do Juliana (Or. XV). Napisana dla złagodzenia gnie-

wu cesarza przeciwko Antiochii, juz˙ po wyruszeniu cesarza na
wyprawe˛ perska˛, w r. 363. Nigdy nie dotarła ona do adresata.

Do Antiochen´czyków o gniewie cesarza (Or. XVI). Autor nawołuje

swych współziomków, by przez pokute˛ uchronili sie˛ przed gnie-
wem cesarza.

Mono¯día (lament jednej osoby) nad Julianem (Or. XVII). Napisana

po reakcji chrzes´cijan´skiej za Jowiana, Walentyniana i Walensa
jest prawdziwa˛ mowa˛ pogrzebowa˛ zbudowana˛ według klasycznych
zasad tego gatunku. Mówca wyraz˙a podwójna˛ z˙ałos´c´, opłakuje bo-
wiem s´mierc´ władcy i przyjaciela.

Mowa pogrzebowa na czes´c´ Juliana (Or. XVIII). Przypuszczalnie

powstała pod koniec roku 365 i ze wzgle˛du, zarówno na jej dłu-
gos´c´, jak i na ewentualne niebezpieczen´stwo jakie mogła s´cia˛gna˛c´
na autora, nigdy nie została wygłoszona.

Mowa pogrzebowa na czes´c´ Juliana jest najbardziej dokładna˛

analiza˛ postaci Juliana, jakiej dokonał Libaniusz. Trudu jej napisania
podja˛ł sie˛ autor, dos´wiadczywszy ogromnej z˙yczliwos´ci, z jaka˛ spot-
kała sie˛ pierwsza mowa pogrzebowa (Or. XVII). Mimo niesprzyjaja˛-
cych okolicznos´ci postanowił „opracowac´ powaz˙niejsze dzieło, które
byłoby spełnieniem obowia˛zku, wobec władcy i przyjaciela” (Or.
XVIII 6). Nie jest to relacja wiernego kronikarza, lecz opowies´c´
retora, który chce swojemu przyjacielowi wznies´c´ trwały pomnik

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

119

sławy. Nie ujmuje to wartos´ci historycznej z´ródła. Libaniusz był
s´wiadkiem wielu wydarzen´, o wielu zas´, w których nie uczestniczył,
mógł sie˛ dowiedziec´ od wiarygodnych s´wiadków, oraz korzystaja˛c
z pism samego cesarza

. Człowiekiem, z którym niewa˛tpliwie Liba-

niusz konsultował sie˛ był Ammian Marcellin. Po wycofaniu sie˛ armii
Juliana do Antiochii, Ammian przez kilka lat pozostawał w tym mies´-
cie. Znajdujemy 99 równoległych miejsc mie˛dzy dziełem Ammiana
a mowa˛ Libaniusza. Jes´li sa˛ jakies´ róz˙nice, to dotycza˛ one drobnych
szczegółów.

Libaniusz nakres´la pewne epizody z z˙ycia cesarza, by na ich tle

ukazac´ osobe˛ Juliana. Unika podawania imion osób, nazw geograficz-
nych czy tez˙ dat. Ustalic´ pewne fakty moz˙na dopiero w zestawieniu
z innymi z´ródłami, choc´ trzeba przyznac´, z˙e nie zawsze jest to moz˙-
liwe. Mimo to, mowa Libaniusza osia˛gne˛ła zamierzony cel – przeka-
zała potomnym pamie˛c´ o zmarłym cesarzu. Przy tej okazji retor
zbudował sobie samemu wcale okazały pomnik. Mowa XVIII, za-
równo w staroz˙ytnos´ci, jak i w s´redniowieczu, wzbudzała zachwyt.
O docenieniu kunsztu retorskiego moz˙e najlepiej s´wiadczyc´ wielka
liczba re˛kopisów, na które mimo negatywnej oceny Juliana u potom-
nych, było wielkie zapotrzebowanie. Po dzien´ dzisiejszy jest ona
wspomnieniem przyjaz´ni mie˛dzy cesarzem a retorem.

Autor, gorliwy czciciel dawnych bogów, zaja˛ł sie˛ równiez˙ proble-

mem rozwoju przekonan´ religijnych Juliana. Trzy zasadnicze pytania
jawia˛ sie˛ jako konieczne do przeanalizowania:

Czy zdaniem Libaniusza Julian był chrzes´cijaninem?
Jakie przyczyny wpłyne˛ły na zmiane˛ przekonan´ religijnych
Juliana?
Jakim był wyznawca˛ pogan´stwa?

Cytuje list Juliana do senatu i ludu aten´skiego z r. 361.

120

Rozdział IX

LIBANIUSZ O CHRZES´CIJAN

´ STWIE JULIANA

Rozpatrzenie tej kwestii domaga sie˛ sie˛gnie˛cia do tych cze˛s´ci

mowy, w których Libaniusz zajmuje sie˛ okresem dziecin´stwa i mło-
dos´ci cesarza. Wydarzenia tych czasów potraktował Libaniusz wy-
biórczo. Wykazał cesarskie pochodzenie Juliana, krótko zaja˛ł sie˛
tragedia˛ roku 337 oraz problemem wartos´ci, jakie były młodemu
Julianowi szczególnie bliskie. Na pierwszym miejscu zaja˛ł sie˛ sto-
sunkiem Juliana do pie˛kna wymowy. „Brat innym oddawał sie˛ raczej
zaje˛ciom niz˙ wymowie, sa˛dza˛c, z˙e w ten sposób mniej s´cia˛gnie na
siebie zawis´ci, w Julianie zas´ bóstwo, któremu dostał sie˛ pod opieke˛,
wzbudziło miłos´c´ do pie˛kna mowy. Przyswajał je sobie w mies´cie
najwie˛kszym po Rzymie, gdzie ucze˛szczał do szkoły...” (Or. XVIII
11). Zdaniem retora, umiłowanie przez Juliana pie˛kna wymowy było
darem bóstwa. Jako pierwsze miasto edukacji wymienia Libaniusz
Konstantynopol – miasto najwie˛ksze po Rzymie.

Ws´ród wielu cnót, jakie dostrzega Libaniusz u Juliana, na pierw-

szym miejscu wymienia prostote˛ i skromnos´c´: „...On (Julian) wnuk
cesarza zachowywał sie˛ z prostota˛, nikomu nie sprawiał przykros´ci
i nie chciał s´cia˛gac´ na siebie spojrzen´ ludzkich mnogos´cia˛ towarzy-
sza˛cych sług i zgiełkiem, który taka s´wita wywołuje. Towarzyszyli
mu tylko eunuch, najlepszy stróz˙ cnoty, i drugi wychowawca,
człowiek wcale wykształcony. Ubrany prosto nie wynosił sie˛ nad
innych; pierwszy sie˛ zbliz˙ał, nie odpychał ubogiego, wezwany
przychodził, na wezwanie czekał stoja˛c tam, gdzie innym uczniom
nalez˙ało stac´, słuchał tego samego co inni uczniowie, wychodził
razem z innymi i w niczym nie szukał wyrozumienia. Gdyby ktos´
niespodziewanie wszedł do sali i spojrzał na tłum młodziez˙y, nie
wiedza˛c kim sa˛ chłopcy i czyi to synowie, po z˙adnych zewne˛trznych
oznakach nie domys´liłby sie˛ jego wysokiego stanowiska” (Or. XVIII
11). W cytowanym fragmencie wspomina Libaniusz dwóch wycho-
wawców Juliana. Pierwszym z nich był zapewne Mardoniusz –
nauczyciel matki, niewolnik, który był zapewne chrzes´cijaninem
(pytanie – jakim?). Kim był ów „drugi wychowawca” tego nie

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

121

wiemy. Zasługuje w oczach Libaniusza na pochwałe˛ jego wykształce-
nie. Zadanie im powierzone to wychowanie ucznia w kulturze hel-
len´skiej. Nie nalez˙y sa˛dzic´, by na tym etapie edukacji przewidywano
katechizacje˛. Pamie˛tac´ musimy, z˙e ówczes´ni chrzes´cijanie akcepto-
wali kulture˛ hellen´ska˛ wykorzystuja˛c ja˛ niejako do „uczłowieczenia”
człowieka i uznaja˛c, z˙e włas´nie taki „uczłowieczony” człowiek stawał
sie˛ otwarty na to co nadprzyrodzone

. Posyłano wie˛c dzieci do szkół

pogan´skich, a kiedy chrzes´cijan´stwo stało sie˛ religia˛ dozwolona˛, nie
usiłowano wprowadzac´ do nich katechizacji, ani nie tworzono szkół
wyznaniowych. Zdaniem Ojców Kos´cioła, wychowanie człowieka do
wiary lez˙ało w gestii gminy chrzes´cijan´skiej oraz przyrodzonego
s´rodowiska jakim jest rodzina. W jej obre˛bie główna odpowiedzial-
nos´c´ winna spoczywac´ na ojcu

. Julian tego naturalnego s´rodowiska

był, niestety, pozbawiony, nie podlegał tez˙ opiece z˙adnej konkretnej
gminy. W kształtowaniu tej młodej duszy, oprócz pedagogów, ucze-
stniczyła szkoła. Tutaj był na równi z innymi – nie korzystał i nie
chciał korzystac´ z z˙adnych przywilejów. Autor mowy podkres´la
posłuszen´stwo i karnos´c´ ucznia. Nie wspomina jednak nic o uczestni-
czeniu Juliana w normalnym z˙yciu młodziez˙y poza szkoła˛, o tym, czy
miał jakis´ przyjaciół w gronie swoich rówies´ników.

„Nie pod kaz˙dym jednak wzgle˛dem stał na równi z pozostałymi

uczniami, bo co do poje˛tnos´ci, co do zdolnos´ci przyswajania sobie
tego, co zostało powiedziane i utrzymania w pamie˛ci, co do nieusta-
wania w pracy – daleko za soba˛ pozostawiał innych. Widza˛c te
zdolnos´ci bolałem nad tym, z˙e to nie ja rzucałem ziarna w tak zdolny
umysł. Bo pewien marny sofista w nagrode˛ za poniewieranie bogami
otrzymał takiego ucznia, którego wychowywał w podobnych pogla˛-
dach na bogów. Musiał on znosic´ niski poziom nauczyciela z powodu
wojny, która˛ ów toczył z ołtarzami bogów” (Or. XVIII 12). Libaniusz
w latach 342-343 wykładał w Konstantynopolu. Prawdopodobnie

H. I. Marrou, Historia wychowania w staroz˙ytnos´ci, Warszawa 1969, s. 440-

442.

Tamz˙e, s. 435 nn.

122

Rozdział IX

i Julian w tym okresie (342-344) równiez˙ tam przebywał

. Wydaje

sie˛ bardzo prawdopodobne, z˙e retor z Antiochii, który rozpoczynał
prace˛ w stolicy, był zainteresowany pozyskaniem nie tylko jak
najwie˛kszej liczby uczniów, lecz równiez˙ jak najbardziej zdolnych
i jak najlepiej ustosunkowanych. Sta˛d nie jest wykluczone, z˙e to
wpierw Libaniusz był zainteresowany Julianem a nie odwrotnie. Nic
wie˛c dziwnego, z˙e widza˛c w nim godnego i zdolnego ucznia bolał
nad tym, iz˙ przypadł on w udziale „marnemu sofis´cie”. Był nim
chrzes´cijanin Hekebolios – człowiek, którego rzeczywis´cie zarówno
charakter jak i umieje˛tnos´ci budziły powaz˙ne zastrzez˙enia

. Liba-

niusz wyraził opinie˛, z˙e to nie umieje˛tnos´ci retorskie lecz przekonania
religijne sprawiły, z˙e wybór padł na takiego włas´nie mistrza.
W oczach autora mowy, prezentował chrzes´cijan´stwo „wojuja˛ce” sko-
ro wzmiankuje on, iz˙ „poniewierał bogami” i „toczył wojne˛ z ołta-
rzami bogów”. Libaniusz zaznacza, z˙e Hekebolios „wychowywał (Ju-
liana) w podobnych pogla˛dach na bogów”. Jest to pierwsza wzmianka
Retora z Antiochii o zetknie˛ciu sie˛ Juliana z chrzes´cijan´stwem. Rodza˛
sie˛ w tym miejscu pewne pytania: Czy był to włas´ciwy człowiek
i włas´ciwy sposób wprowadzania dziecka w nauke˛ Jezusa Chrystusa?
Czy takie dos´wiadczenie nauczyciela karierowicza nie wywarło
negatywnego skutku w psychice Juliana, co mogło w okresie dojrza-
łos´ci bardziej dawac´ znac´ o sobie? Czy pisza˛c ustawe˛ szkolna˛ (362)
Julian nie sie˛gał do własnych przez˙yc´?

Sytuacja Juliana w Konstantynopolu stawała sie˛ niełatwa. Liba-

niusz, który wydaje sie˛ byc´ wiarygodnym s´wiadkiem, pisze: „Tym-
czasem Julian zbliz˙ał sie˛ juz˙ do okresu dojrzałos´ci, a jego królewska
natura przejawiała sie˛ w wielu i wyraz´nych znakach. To odbierało sen
Konstancjuszowi. W obawie, z˙eby tak wybitny młodzieniec nie po-
cia˛gał ku sobie miasta wielkiego, posiadaja˛cego waz˙ki głos, dorów-
nuja˛cego we wszystkim Rzymowi, i z˙eby to nie sprowadziło przy-
krych dla niego skutków, wysyła Juliana do grodu Nikomedesa

R. Browning, Julian der abtrünnige Kaiser, München 1977, s. 63 n.

Libanios, Wybór mów, przekład i opracowanie L. Małunowiczówna, Wrocław

1953, s. 93, przyp. 17.

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

123

(Nikomedia), który miał nie budzic´ takich obaw, i udziela pozwolenia
na nauke˛” (Or. XVIII 13). Po roku 337 re˛ce Konstancjusza nie
nalez˙ały do najczystszych w Imperium i przede wszystkim wiedzieli
o tym mieszkan´cy stolicy nad Bosforem. Moz˙liwe, z˙e wokół dorasta-
ja˛cego Juliana, niewinnego i pokrzywdzonego chłopca, rodziła sie˛
atmosfera rosna˛cej sympatii. Zostaje dla nas kwestia˛ otwarta˛, jakimi
to szczególnymi znakami objawiała sie˛ jego „królewska natura”? Jako
powód wysłania Juliana do Nikomedii wymienia Libaniusz jedynie
obawe˛ Konstancjusza przed dorastaja˛cym ksie˛ciem. Czy był to jedyny
powód? Jakie konsekwencje w psychice młodego Juliana mogła wy-
wrzec´ taka postawa cesarza? Autor nie wspomina nic o pobycie
Juliana i Gallusa w Macellum, gdzie upatruje sie˛ ich szczególnych
kontaktów z chrzes´cijan´stwem. Czy pominie˛cie tych, jakby nie było,
kilku lat z˙yciorysu było celowym zabiegiem?

Trudno było byc´ w Nikomedii i nie słyszec´ o krasomówczych

popisach Retora z Antiochii. Wtedy to juz˙ nie Libaniusz szukał
Juliana, lecz Julian starał sie˛ nawia˛zac´ kontakt ze sławnym mistrzem.
„Julian wprawdzie nie przychodził do mnie na nauke˛, choc´ miałem
juz˙ tam wykłady – wybrałem bowiem ciche miasto, zamiast miasta
pełnego niebezpieczen´stw – ale nie przestawał mnie poznawac´ kupu-
ja˛c teksty moich mów” (Or. XVIII 13). Dla obydwu – mistrza
i ucznia – nie było miejsca w Konstantynopolu, obydwu ła˛czyła
miłos´c´ słowa, co wie˛c stało na przeszkodzie do wzajemnego zbliz˙e-
nia? – „A jakaz˙ była przyczyna, z˙e znajdował upodobanie w moich
słowach, a unikał ich twórcy? Oto ów wspaniały sofista (Hekebolios)
zobowia˛zywał go (Juliana) wielokrotnymi i mocnymi przysie˛gami, z˙e
ani nie be˛dzie moim uczniem, ani za takiego nie be˛dzie sie˛ podawał,
ani sie˛ nie zapisze na liste˛ moich słuchaczy” (Or. XVIII 14). Liba-
niusz upatruje przyczyne˛, dla której Julian nie mógł ucze˛szczac´ na
jego wykłady, w wrogim nastawieniu Hekeboliosa. Pojawia sie˛
natychmiast pytanie: czemuz˙ to trzeba było az˙ przysie˛gami zobowia˛-
zywac´ Juliana, by ten nie stał sie˛ uczniem Libaniusza? Moz˙e uczucie
zazdros´ci zrodziło sie˛ w sercu dawnego nauczyciela? Czy tez˙ moz˙e
strach przed konsekwencjami, z˙e nie wychował ucznia tak, jak sobie

124

Rozdział IX

tego z˙yczył cesarz. Znaja˛c Juliana i Libaniusza mógł Hekebolios snuc´
domysły, czym ich zbliz˙enie moz˙e sie˛ zakon´czyc´.

Julian znalazł sposób na to, by omina˛c´ niewygodne zobowia˛zania.

„Pragna˛c kontaktu ze mna˛ wynalazł sposób, by bez krzywoprzysie˛-
stwa poznawac´ moje mowy: za pomoca˛ wielkich podarków zdobył
kogos´, kto wprowadzał go w wygłaszane codziennie mowy. Wykazy-
wał przy tym niezwykły stopien´ naturalnych zdolnos´ci. Bo choc´
wcale nie bywał na moich wykładach, lepiej potrafił mnie nas´ladowac´
od takich, którzy stale mi sie˛ przysłuchiwali; [...] Z tego chyba
powodu i w póz´niejszym okresie jego mowa miała pewne pokrewien´-
stwa z moja˛, sprawiał wie˛c wraz˙enie, z˙e był jednym z moich słucha-
czy” (Or. XVIII 15). Z przytoczonych tekstów nie wynika jedno-
znacznie, jakiego charakteru były owe „wielokrotne i mocne przy-
sie˛gi” – czy były to przysie˛gi o pewnym wymiarze religijnym? Na-
tomiast z cała˛ pewnos´cia˛ teksty wskazuja˛ na to, z˙e Libaniuszowi, tak
za z˙ycia Juliana, jak i po jego s´mierci, bardzo zalez˙ało na tym, by
zaliczyc´ go do grona swoich uczniów.

Tymczasem sytuacja braci zmienia sie˛ z chwila˛, kiedy to Gallus

zostaje powołany przez Konstancjusza na współrza˛dce˛ i wysłany na
wschód w celu obrony tamtejszych granic Imperium. „W ten sposób
Julian, podobnie jak to było z jego ojcem, stał sie˛ bratem panuja˛ce-
go” (Or. XVIII 16). Retor Antiochen´ski ma z tego okresu historii
Juliana bardzo ciekawe spostrzez˙enia: „Los jaki spotkał brata, nie
wywołał zmiany wewne˛trznej w Julianie. Fakt, z˙e brat posiada
godnos´c´ cezara, bynajmniej nie dał mu powodu do zaniedbania sie˛,
przeciwnie, zwie˛kszył jeszcze wysiłki, które wkładał w pogon´ za
pie˛knem słowa. Uwaz˙ał bowiem, z˙e jes´li be˛dzie z˙ył jako człowiek
prywatny, be˛dzie miał, zamiast godnos´ci cesarskiej, sztuke˛, skarb
jeszcze bardziej boski, jes´li zas´ los doprowadzi go do berła, to sztuka
doda blasku godnos´ci królewskiej” (Or. XVIII 17). Autor podkres´lił
ogromne ambicje Juliana. Skoro omine˛ła go władza, to pragna˛ł od-
znaczyc´ sie˛ w innej dziedzinie, w czyms´ co moz˙e przydac´ sie˛, gdyby
łaskawy los odwrócił jeszcze bieg wydarzen´ i to włas´nie na jego
głowie spocze˛łaby korona władzy.

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

125

Jak do tej pory Libaniusz nie zajmował sie˛ zbytnio wiara˛ młodego

Juliana. Skrze˛tnie omijał te momenty jego z˙ycia, kiedy to miał
najwie˛ksze kontakty z chrzes´cijan´stwem. I tak mina˛ł niekrótki, bo
trwaja˛cy prawdopodobnie 6 lat (344-350) pobyt w Macellum. Ten
okres czasu, praktycznie rzecz biora˛c internowania, był bardzo waz˙ny
dla kształtowania sie˛ osobowos´ci Juliana. Nieprzychylny Konstancju-
szowi Libaniusz, który tak bardzo ubolewał nad wysłaniem Juliana
z Konstantynopola do Nikomedii, o Macellum milczy jak grób.
Dlaczego? Czy moz˙e zaangaz˙owanie Juliana w chrzes´cijan´stwo było
tak duz˙e, z˙e Libaniuszowi niezre˛cznie było o tym mówic´? Moz˙e tez˙
po prostu autor zbyt mało wiedział o tym fragmencie z˙yciorysu
Juliana. Nie wydaje sie˛, z˙eby Julian w swoich póz´niejszych opowia-
daniach che˛tnie do tych czasów wracał. Przechodza˛c do kwestii
ukształtowania sie˛ religijnych pogla˛dów Juliana, Libaniusz pisze:
„Nie pomnoz˙ył bogactwa, choc´ było to łatwe, natomiast dusze˛
udoskonalił. Gdy kiedys´ spotkał sie˛ z ludz´mi, co pełni byli nauk
Platona, usłyszał od nich o bogach i demonach, którzy naprawde˛
stworzyli i zachowuja˛ wszechs´wiat; sta˛d to dowiedział sie˛ o istocie
duszy, o jej pochodzeniu i przyszłych losach, poznał prawo jej
upadku i wzlotu; co ja˛ pogra˛z˙a, a co wznosi ku górze, co jest dla
niej wie˛zieniem, a co wolnos´cia˛, w jaki sposób moz˙na pierwszego
unikna˛c´, a zdobyc´ druga˛; słodycz słów spłukała mu uszy napełnione
gorzkos´cia˛” (Or. XVIII 18)

. Neoplatonizm, z którym zetkna˛ł sie˛

Julian przez uczniów Jamblicha (Euzebios, Chryzantios), był nurtem
filozoficznym, a jednoczes´nie s´wiatopogla˛dem religijnym o wyraz´-
nych tendencjach mistycznych. W misteria kultu Mitry wprowadził
Juliana w Efezie niejaki Maksymos. Libaniusz nawia˛zuja˛c do tych
wydarzen´ w z˙yciu Juliana zaznaczył, z˙e włas´nie w spotkaniu z tymi
naukami znalazł włas´ciwa˛ odpowiedz´ na nurtuja˛ce go pytania. Słowa
słodkie jak woda do picia, sa˛ ratunkiem dla słonego ucha. To chrzes´-
cijan´stwo uczyniło słonym ucho Juliana. Postawiło z cała˛ ostros´cia˛

„słodycz słów” – wyraz˙enie przysłowiowe: w oryginale – „słowa słodkie jak

woda do picia, słony słuch”. Tamz˙e, s. 95, przyp. 27.

126

Rozdział IX

pytania dotycza˛ce: stworzenia s´wiata, powołania do bytu duchowo-
cielesnej istoty jaka˛ jest człowiek, jego nies´miertelnej i wolnej duszy,
grzechu i zados´c´uczynienia. Słowa słodkie jak woda, czyli odpowie-
dzi, które uznał za prawde˛, znalazł Julian w „spotkaniu z ludz´mi,
którzy pełni byli nauk Platona”. Uwierzy w bogów przez spotkanie
z człowiekiem do tej wiary w pełni przekonanym. „Totez˙ odrzucił od
siebie wszystkie głupstwa, w które poprzednio wierzył, z˙eby na to
miejsce wprowadzic´ s´wiatło prawdy, tak jak w jakiejs´ wielkiej s´wia˛-
tyni ustawia sie˛ na nowo posa˛gi bogów, uprzednio zniewaz˙one i za-
mazane błotem” (Or. XVIII 18). Dusze˛ Juliana porównał autor do
s´wia˛tyni, w której przywrócono miejsce dawnym bogom. Julian
zetkna˛ł sie˛ z dawnymi bogami przez Mardoniusza i owego „drugiego
pedagoga”, którzy wprowadzili go w s´wiat kultury hellen´skiej,
kultury nierozerwalnie zwia˛zanej z dawnymi wierzeniami. Nauczycie-
le, typu Hekeboliosa, ten obraz bogów w duszy Juliana chrzes´cijan´-
stwem zamazali. Dopiero spotkanie z gorliwymi wyznawcami neopla-
tonizmu uczyniło Juliana prawdziwie wierza˛cym. Libaniusz zaznacza
wprawdzie, z˙e odrzucenie chrzes´cijan´stwa przez Juliana było aktem
w pełni s´wiadomym, jednoczes´nie jednak sugeruje, z˙e było ono przy-
je˛te przez Juliana powierzchownie.

POGAN

´ STWO JULIANA

Ze wzgle˛du na otaczaja˛cy go s´wiat Julian nie mógł, a moz˙e nawet

bał sie˛, ukazac´ swych prawdziwych przekonan´. Libaniusz tak okres´lił
ówczesna˛ postawe˛ przyszłego cesarza: „Choc´ zmienił zapatrywania
religijne, udawał, z˙e wierzy jak dawniej, bo nie moz˙na było ukazac´
prawdziwego oblicza. Ezop w tym wypadku ułoz˙yłby bajke˛, gdzie nie
osioł ukrywałby sie˛ pod lwia˛ skóra˛, ale lew pod os´la˛, bo Julian
wiedział to, czego znajomos´c´ przynosi wielka˛ korzys´c´, a wydawał sie˛
takim, jakim byc´ było bezpieczniej”. Autor akceptuje „udawanie”
Juliana, jego podwójna˛ gre˛. Przeciez˙ jeszcze niedawno, wraz z bratem
Gallusem, przeje˛ci byli kultem me˛czenników, ludzi zachowuja˛cych

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

127

swe jedno i prawdziwe oblicze nawet w niebezpieczen´stwie s´mierci.
Czyz˙by nic Julianowi z tej postawy nie miało pozostac´?

Libaniusz w swych lakonicznych wzmiankach o poznawaniu przez

Juliana „głupoty” chrzes´cijan´stwa nic nie nadmienił o tym, by Julian
miał przyjaciół w gronie wyznawców Chrystusa, czy tez˙ nalez˙ał do
jakiejs´ wspólnoty. Przynalez˙nos´c´ do gminy była przeciez˙ bardzo
waz˙nym elementem chrzes´cijan´skiego z˙ycia. Rozpoczynaja˛c swa˛opo-
wies´c´ o Julianie, poganinie, Retor z Antiochii natychmiast wspomina
grono jego ówczesnych przyjaciół: „Szeroko rozeszła sie˛ sława jego.
Wszyscy przyjaciele Muz i innych bogów s´piesznie do niego zda˛z˙ali,
ten la˛dem, ów morzem, by go zobaczyc´, by pobyc´ z nim, by po-
mówic´ i posłuchac´, a gdy ktos´ sie˛ juz˙ znalazł przy nim niełatwo było
mu odejs´c´; Julian, jakby syrena jaka, wie˛ził przy sobie nie tylko
czarem słowa, lecz równiez˙ wrodzonym sobie darem zdobywania
przychylnos´ci ludzkiej. Umiał on kochac´ naprawde˛ i innych uczył tej
miłos´ci” (Or. XVIII 20). I oto z samotnika Julian przekształca sie˛
w człowieka, który jest iskra˛ towarzystwa. Autor podaje dwie za-
sadnicze przyczyny, które czyniły Juliana tak atrakcyjna˛ postacia˛.
Pierwsza z nich, to kult dawnych bogów. Jako wysoko postawiony
w hierarchii społecznej ich czciciel skupiał współwiernych, którzy
niewa˛tpliwie widzieli w nim nie tylko brata, ale i dostrzegali jaka˛s´
nadzieje˛. Druga˛ przyczyna˛, dla której Julian zdobywał wielu nowych
przyjaciół, był – zdaniem Libaniusza – jego osobisty urok, a przede
wszystkim umieje˛tnos´c´ kochania drugiego człowieka.

Obok wiary i osobistego uroku Julian miał jeszcze cos´ do zaofe-

rowania tym, którzy sie˛ z nim zaprzyjaz´nili: „Skupił tedy w sobie
i wykazywał róz˙norodna˛ ma˛dros´c´ poetów, retorów, pokolen´ filozo-
fów, doskonale opanował grecki je˛zyk, znał nie najgorzej drugi
(łacine˛), a wszyscy rozumnie mys´la˛cy wypowiadali jedno z˙yczenie,
z˙eby ten młodzieniec posiadł władze˛ w pan´stwie, bo wówczas wstrzy-
ma sie˛ ruine˛ s´wiata kulturalnego, gdy stanie na czele ludzkos´ci
jedyny człowiek, który zdolny jest uleczyc´ jej rany” (Or. XVIII 21).
Władza dla Juliana! To pragnienie pochodziło od „rozumnie mys´la˛-
cych”, którzy w nim – w Julianie – widzieli jedyny ratunek dla

128

Rozdział IX

zrujnowanego „s´wiata kulturalnego”. Pragnienie, które wtedy mogło
wydawac´ sie˛ tylko niedorzeczna˛ mrzonka˛. A jaka była w relacji
Libaniusza reakcja samego Juliana na to, co docierało do jego uszu?
„Nie moge˛ powiedziec´, z˙eby on pote˛piał takie z˙yczenia, nie be˛de˛
rzucał pustych słów o nim; owszem, i on sam z˙ywił podobne che˛ci,
ale pragna˛ł tronu nie z z˙a˛dzy przepychu, ani władzy, ani purpury.
Pragna˛ł tylko własnymi trudami przywrócic´ narodom szcze˛s´cie utra-
cone, a zwłaszcza kult dawnych bogów” (Or. XVIII 22). I włas´nie ta
druga wartos´c´ jest przez Libaniusza szczególnie zaakcentowana jako
dla Juliana najwaz˙niejsza. „Niczym serce jego tak sie˛ nie wzruszało,
jak kiedy widział, z˙e s´wia˛tynie lez˙a˛ w gruzach, ceremonie religijne
ustały, ołtarze sa˛ obalone, ofiary zakazane, kapłani wype˛dzeni, skarby
s´wia˛tyn´ rozdziela sie˛ mie˛dzy rozpasany motłoch. Gdyby ktos´ z bo-
gów obiecał mu, z˙e inni te rany ulecza˛, jestem pewien, z˙e odrzuciłby
stanowczo tron cesarski, bo da˛z˙ył nie do władzy, lecz do zapewnienia
pomys´lnos´ci obywatelom” (Or. XVIII 23). Autor widzi walke˛ z po-
gan´ska˛ religia˛ jako pewna˛ współprace˛ mie˛dzy władza˛, od której
pochodza˛ zakazy, a motłochem, który okrada i niszczy. Wywyz˙szenie
Juliana staje sie˛ marzeniem innej jeszcze grupy społecznej. „Takie
pragnienie gos´ciło w sercach ludzi wykształconych, by jego wola
uleczyła s´wiat” (Or. XVIII 24).

Tymczasem ofiara˛ fałszywych oskarz˙en´ padł, kontrowersyjny

w swym poste˛powaniu, przyrodni brat Juliana, Gallus – „...zgina˛ł nie
wyrzekłszy słowa, gdyz˙ miecz wyprzedził wszelkie usprawiedliwie-
nie” (Or. XVIII 24)

. Na Juliana równiez˙ przyszły cie˛z˙kie dni

róz˙nych podejrzen´. Libaniusz tak scharakteryzował jego ówczesna˛
postawe˛: „I w tym nieszcze˛s´ciu moz˙emy znów podziwiac´ Juliana: ani
nie płaszczył sie˛ przed zabójca˛ mowami wygłoszonymi przeciwko
jego ofierze, ani mowami w obronie brata nie rozdraz˙niał z˙yja˛cego
jeszcze przes´ladowcy; brata uczcił smutkiem bez słów, tamtemu zas´
nie dał powodu do zgładzenia siebie, choc´ on tego gora˛co pragna˛ł”
(Or. XVIII 26).

Gallus zgina˛ł z rozkazu Konstancjusza w wie˛zieniu w Poli w roku 354.

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

129

Ratunek dla ne˛kanego Juliana przyszedł ze strony z˙ony Konstan-

cjusza, Euzebii „...która ulitowała sie˛ nad nim i ułagodziła gniew
me˛z˙a; usilnym błaganiem skłoniła cesarza, by Juliana, który płona˛ł
miłos´cia˛ do Hellady, a zwłaszcza do jej z´renicy – Aten, wysłał do
ukochanego kraju” (Or. XVIII 27). Julian nie zwlekał. „Spiesznie
tedy tam zda˛z˙a w nadziei, z˙e uzupełni swa˛ wiedze˛, z˙e trafi na
nauczycieli zdolnych udzielic´ głe˛bszych wiadomos´ci od tych, które
juz˙ zdobył. Gdy sie˛ zetkna˛ł z nimi i poznał ich oraz sam sie˛ dał
poznac´, wie˛ksze sam wzbudził zdumienie swoja˛ wiedza˛, niz˙ odczuł
podziw, i on jeden spos´ród młodziez˙y przybywaja˛cej do Aten
odjechał, wie˛cej pouczywszy drugich niz˙ sam sie˛ nauczywszy. Totez˙
cia˛gle sie˛ go widziało otoczonego rojem młodziez˙y, starców,
filozofów, retorów. Bogowie sami zwrócili na niego swe spojrzenie
w pełni s´wiadomos´ci, z˙e on przywróci im starodawna˛ czes´c´” (Or.
XVIII 29). Autor tak s´wietlanie przedstawił przyjazd Juliana do Aten,
iz˙ wydaje sie˛ to nieco podejrzane. Opis wie˛cej odpowiadałby przy-
byciu sławnego retora, a nie studenta, choc´ zdolnego i ze sławnego
domu. „Budził on podziw swoja˛ mowa˛ i wstydliwos´cia˛, bo bez zaru-
mienienia sie˛ nie potrafił nic powiedziec´. Choc´ wszyscy mieli
moz˙nos´c´ cieszyc´ sie˛ jego łaskawos´cia˛, tylko najszlachetniejsi cieszyli
sie˛ jego zaufaniem, a ws´ród nich pierwsze dzierz˙ył miejsce ma˛z˙
pochodza˛cy z naszego kraju, jedyny spos´ród ludzi wolny od przyga-
ny, którego doskonałos´c´ pokonała złe je˛zyki” (Or. XVIII 30)

Włas´nie z Aten „...zostaje powołany do rza˛dów ten, który oddawał

sie˛ w Atenach filozofii, bo włas´nie studia filozoficzne Juliana budziły
najmniej obaw u człowieka, który popełnił wiele nieprawos´ci (Kon-
stancjusza)” (Or. XVIII 31).

I tak z dniem 6 listopada 355 r., kiedy to w Mediolanie Julian

został ogłoszony cezarem, rozpoczyna sie˛ okres sprawowania władzy.
Pocza˛tkowo jako cezar, a po s´mierci Konstancjusza (3 listopada 361)
jako august. Jako cezar, ukryty czciciel bogów, póz´niej jako august,
ich pierwszy wyznawca. Cenne wydaja˛ sie˛ w tym momencie spostrze-

Nie wiadomo kogo autor ma na mys´li.

130

Rozdział IX

z˙enia Libaniusza zwia˛zane z pogrzebem Konstancjusza i tym co
działo sie˛ potem: „Kiedy zmarłemu oddano nalez˙yta˛ czes´c´, Julian
zaczynaja˛c od obrze˛dów na czes´c´ bogów miasta (Konstantynopola),
czynił libacje na oczach wszystkich, cieszył sie˛ jes´li kto brał z niego
przykład, drwił z tych, którzy nie szli za nim, usiłował namawiac´, nie
chciał zas´ zmuszac´” (Or. XVIII 121). Zdaniem autora, wielu którzy
„ulegli zepsuciu” czyli byli chrzes´cijanami, ogarna˛ł strach i bali sie˛
wybuchu srogiego przes´ladowania, poniewaz˙ tak było za innych cesa-
rzy wrogo ustosunkowanych do wyznawców Chrystusa (Or. XVIII
121). „On zas´ sa˛dził, z˙e ci, którzy uciekali sie˛ do takich s´rodków, nie
osia˛gali swego celu i sam tez˙ nie dostrzegał z˙adnej korzys´ci w stoso-
waniu w tych sprawach przymusu. Bo tych, którzy choruja˛ na ciele,
moz˙na zwia˛zac´, by poddac´ leczeniu, ale fałszywej wiary nie wykorze-
nisz ani noz˙em, ani ogniem, bo nawet jes´li re˛ka złoz˙y ofiare˛, dusza
czyni wyrzuty re˛ce, oskarz˙a słabos´c´ ciała i hołduje dawnym zapatry-
waniom, wie˛c jest to złudna jakas´ zmiana, a nie istotne nawrócenie
(...). Ganił wie˛c przes´ladowanie, bo widział, z˙e przelewaniem krwi
wzmaga sie˛ wiara przeciwników, i odrzucał sposoby, które ganił;
totez˙ tych, którzy zdolni byli do poprawy, doprowadzał do poznania
prawdy, ale nie cia˛gna˛ł tych, którzy sie˛ zadawalali kłamliwymi
pogla˛dami. Nie przestał jednak wołac´: Ludzie doka˛d wy pe˛dzicie?
Czyz˙ nie wstyd wam uznawac´ mrok za jas´niejszy od s´wiatła...?” (Or.
XVIII 122-123). Autor mowy całkowicie utoz˙samia sie˛ z załoz˙eniami
polityki religijnej Juliana. Człowiek prawdziwie wierza˛cy pragnie sie˛
swoim szcze˛s´ciem dzielic´, do prawdy, która˛ poznał pragnie przekony-
wac´, do bogów, których uznał, nawracac´. Bła˛dza˛cego trzeba pozys-
kac´, a nie przes´ladowac´. Julian umieje˛tnie wycia˛gna˛ł wnioski
z czasów przes´ladowan´, kiedy to krew me˛czenników rodziła nowych
wyznawców, dlatego tez˙ postanowił działac´ inaczej. „Wiedział
bowiem, z˙e ten kto umieje˛tnie zabiera sie˛ do leczenia, o dusze˛ przede
wszystkim be˛dzie sie˛ troszczył, a spos´ród dóbr duszy najpierw
o poboz˙nos´c´” (Or. XVIII 124). Chodzi o wprowadzenie religijnego
zwia˛zku mie˛dzy człowiekiem a bogami – poboz˙nos´c´ stała sie˛ wartos´-
cia˛ dla cesarza najwie˛ksza˛ i jego pierwszym zadaniem. „Dlatego

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

131

najpierw zaja˛ł sie˛ leczeniem dusz; stał sie˛ przewodnikiem w poznaniu
tych, którzy naprawde˛ władaja˛ niebem, i uwaz˙ał, z˙e ci, którzy sa˛
kształceni w tym kierunku, sa˛ mu bliz˙si niz˙ sami krewni; przyjaciela
Zeusa miał za swego przyjaciela, jego wroga – za swego wroga, a ra-
czej jego przyjaciela miał za swego, lecz nie kaz˙dego, kto jeszcze nie
był przyjacielem Zeusa, miał za swego wroga. Bo tych, których sie˛
spodziewał zmienic´ z biegiem czasu, nie odsuwał, lecz namowa˛ urze-
kał i doprowadzał do tego, z˙e ci, którzy z pocza˛tku odmawiali, potem
pla˛sali dokoła ołtarzy” (Or. XVIII 125). Na szczególna˛ uwage˛,
w przytoczonym teks´cie, zasługuje stwierdzenie, z˙e cesarz pragnie
byc´ niejako przewodnikiem dusz w prowadzeniu ich do bogów.
Umieje˛tna namowa odgrywała waz˙na˛ role˛, ale przede wszystkim
wiara samego przewodnika i o nia˛ trzeba niestrudzenie sie˛ troszczyc´.
„Poniewaz˙ niełatwo było cesarzowi udawac´ sie˛ codziennie do s´wia˛tyn´
znajduja˛cych sie˛ poza pałacem, a rzecza˛ bardzo poz˙yteczna˛ jest
nieustanne obcowanie z bogami, cesarz kazał wznies´c´ w obre˛bie
pałacu s´wia˛tynie˛ bogu, który wiedzie ze soba˛ dzien´ (ku czci Heliosa),
i sam dał sie˛ wtajemniczyc´ w misteria, i z kolei innych wtajemniczał,
oddzielnie zas´ zbudował ołtarz dla wszystkich bogów. Pierwsza˛ jego
czynnos´cia˛, po wstaniu z łoz˙a, było obcowanie z bogami za pos´red-
nictwem ofiar i pod tym wzgle˛dem przewyz˙szył Nikiasza” (Or. XVIII
127). Zdaniem Libaniusza, poboz˙nos´c´ Juliana była autentyczna i prze-
nikała jego poste˛powanie. Mówia˛c o gorliwym przywracaniu przez
cesarza dawnych kultów zaznacza: „Dodawała mu odwagi jego cnota.
Temu, kto był panem swych namie˛tnos´ci, wolno było miec´ swa˛ kom-
nate˛ w pobliz˙u s´wia˛tyni, bo w nocy nie działo sie˛ tam nic takiego, co
by było niegodne takiego sa˛siedztwa” (Or. XVIII 128). Swoja˛ cnota˛
poboz˙nos´ci oraz przywracaniem dawnych kultów „...stawiał bogów
na czele pan´stwa i zjednywał ich łaske˛...” (Or. XVIII 129).

Libaniusz, w dalszym cia˛gu swej mowy, kres´li obraz cesarza,

który słuz˙y bogom, rozwija ich kult, troszczy sie˛ o dobro pan´stwa
i jego obywateli, a przede wszystkim zache˛ca do ubogacania s´wiata
ducha – „...wzywał zewsza˛d do kształcenia sie˛ młodziez˙, a dodałbym,
z˙e i starców, poniewaz˙ i oni rzucili sie˛ do nauki. Bo wszystko co jest

132

Rozdział IX

w pogardzie u władców, spotyka sie˛ z ogólnym lekcewaz˙eniem, a co
jest u nich w cenie, tym sie˛ wszyscy zajmuja˛” (Or. XVIII 156).
Troska cesarza o kulture˛, a zwłaszcza o kulture˛ grecka˛, miała równiez˙
swój religijny podtekst. Libaniusz dalej zaznacza: „Poniewaz˙ uwaz˙ał
(Julian), z˙e sa˛ ze soba˛ spokrewnione krasomówstwo i kult bogów,
widza˛c, z˙e ten jest całkowicie w zaniedbaniu, a wymowa w znacznym
stopniu, da˛z˙ył do tego, z˙eby bogowie doznawali pełnej czci, a ludzie
znów rozmiłowali sie˛ w pie˛knie słowa; dlatego i otaczał oznakami
czci mistrzów słowa, i sam układał mowy” (Or. XVIII 157). Dla Re-
tora z Antiochii ten obszar działalnos´ci cesarza jest szczególnie bliski.
Z wdzie˛cznos´cia˛ pisze o dowartos´ciowaniu „ludzi obeznanych ze
sztuka˛ mówienia” (Or. XVIII 158-160).

Julian wygłaszał swe mowy przy róz˙nych okazjach, bardziej lub

mniej zwyczajnych, „...nawet kiedy ugaszczał, zgodnie ze zwyczajem,
róz˙norodny tłum, innym pozostawiał picie, sam zas´ podczas pijatyki
wygłaszał mowy, tyle tylko uczestnicza˛c w uczcie, z˙eby nieobecnos´c´
nie rzuciła sie˛ w oczy. Bo kto z tych, którzy sie˛ oddaja˛ filozofii
w swoim skromnym pokoju, do tego stopnia panował nad potrzebami
z˙oła˛dka? Kto powstrzymał sie˛ raz od tego jadła, drugi raz od innego
dla okazania czci to temu, to innemu bóstwu: Panowi Hermesowi,
Hekacie, Izydzie i kaz˙demu z pozostałych bóstw? Kto z rados´cia˛
zniósł tyle postów dla obcowania z bogami?” (Or. XVIII 171). Autor
podkres´la u cesarza umieje˛tnos´c´ zachowywania pewnego dystansu
w stosunku do otoczenia, koniecznego dla włas´ciwej koncentracji
oraz panowanie nad potrzebami ciała, co wyraziło sie˛ w postach.
Miały one u Juliana charakter religijny – dla okazania bóstwom czci.

Jeszcze jeden charakterystyczny rys poboz˙nos´ci Juliana przybliz˙a

nam Libaniusz: „Na wieszczbiarstwie spe˛dzał czas, odwoływał sie˛ do
najlepszych wieszczbiarzy i sam nie uste˛pował nikomu w tej sztuce,
tak z˙e wieszczbiarze nie mogli nawet oszukac´, skoro jego oczy razem
z nimi badały to, co sie˛ pokazywało. Zdarzało sie˛, z˙e odchodził jako
zwycie˛zca nad biegłymi w tej dziedzinie, tak szeroka˛ i wielostronna˛
dusze˛ miał władca; do niektórych rzeczy dochodził własnym rozu-
mem, w innych zasie˛gał rady bogów. Na tej podstawie powierzył

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

133

urze˛dy tym, którym nie mys´lał dac´, a znów nie dał tym, którym
zamierzał, daja˛c i nie daja˛c zgodnie z orzeczeniem bogów” (Or.
XVIII 180). Szukanie woli bogów przez wróz˙by, było stałym elemen-
tem pogan´skiej religijnos´ci. Dla Juliana, który usiłował zmienic´ bieg
rzeki wydarzen´, wróz˙biarstwo, siła˛ faktu, musiało byc´ czyms´
szczególnie waz˙nym. Przytoczony fragment mowy Libaniusza s´wiad-
czy o tym najwyraz´niej.

W postawie cesarza Juliana sa˛ jednak i pewne momenty, które

kłada˛ sie˛ cieniem na jego uczciwos´ci. Libaniusz, opisuja˛c przygoto-
wania do wyprawy na Persje˛, wzmiankuje o rozbudzaniu poboz˙nos´ci
ws´ród z˙ołnierzy koniecznej do tego, by bogowie im sprzyjali. Nie-
którzy byli jednak oporni. „Kiedy zas´ słowa nie wystarczyły, namowy
popierało złoto i srebro; tak dzie˛ki małemu zyskowi z˙ołnierz zdo-
bywał wie˛ksza˛ korzys´c´, bo za złoto nabywał przyjaz´n´ bogów, panów
wojny” (Or. XVIII 168). Tak wie˛c i przed takimi metodami „dusz-
pasterskimi” nie cofał sie˛ cesarz, a o ich zakresie s´wiadczy pewna
uwaga Libaniusza, który jakos´ chce swego ulubien´ca bronic´ przed
głosami niewa˛tpliwie podnoszonej krytyki: „Nie przecze˛, z˙e ta jego
gorliwos´c´ kosztowała wiele pienie˛dzy, lecz bardziej przystoja˛ takie
wydatki, niz˙ wydatki na teatry, woz´niców i tych, którzy wyste˛puja˛ do
walki z wychudłymi zwierze˛tami” (Or. XVIII 170).

Przed wyprawa˛ perska˛ Julian miał jeszcze pewien rozrachunek do

uczynienia. „Kiedy zas´ zima sprowadziła noce długie, pomina˛wszy
wiele innych pie˛knych dzieł, zaatakował ksie˛gi, które czynia˛ czło-
wieka rodem z Palestyny bogiem i synem boga; w długiej polemice
popartej silnymi argumentami wykazał, z˙e przedmiot takiej czci jest
tylko s´mieszna˛ brednia˛ i okazał wie˛cej ma˛dros´ci w tym dziele niz˙
starzec tyryjski (Porfiriusz). Niechz˙e mi be˛dzie łaskaw ten Tyryjczyk
i przyjmie z˙yczliwie to, co powiedziałem, jakby był przewyz˙szony
przez własnego syna” (Or. XVIII 178). Juliana nazywa Libaniusz
synem Porfiriusza i widzi w jego dziele, zreszta˛ pod tym samym
tytułem Przeciwko chrzes´cijanom, jeszcze mocniejsza˛ i skuteczniejsza˛
satyre˛ przeciwko wyznawcom Chrystusa.

134

Rozdział IX

Libaniusz bardzo wiele miejsca w swojej mowie pos´wie˛cił wypra-

wie perskiej Juliana, staraja˛c sie˛ w miare˛ dokładnie ukazac´ jej prze-
bieg i bohaterska˛ postawe˛ samego władcy. Zabójcy cesarza dopatruje
sie˛ w gronie chrzes´cijan. Oto jak pogla˛d swój uzasadnia: „I wielka
nalez˙y sie˛ wdzie˛cznos´c´ wrogom, z˙e nie przyswoili sobie sławy czynu,
którego nie dokonali, ale pozwolili nam szukac´ ws´ród siebie samych
zabójcy. Ci, dla których jego z˙ycie nie przedstawiało korzys´ci –
a byli to ludzie nie z˙yja˛cy podług praw – z dawna czyhali na jego
z˙ycie, i wtedy kiedy mieli po temu moz˙nos´c´, urzeczywistnili swoje
zamysły. Zmuszała ich do tego zarówno niegodziwos´c´, która za jego
panowania nie mogła sie˛ przejawic´ swobodnie, jak przede wszystkim
czes´c´ oddawana bogom, przeciwna ich własnym da˛z˙eniom” (Or.
XVIII 275). Podobnie jak i spos´ród Persów nikt nie zgłosił sie˛, by
otrzymac´ nagrode˛ za zabicie Juliana (Or. XVIII 274), tak i spos´ród
„niegodziwych” chrzes´cijan nikt nie ogłosił sie˛ jako zabójca przes´la-
dowcy. Jest rzecza˛ charakterystyczna˛, z˙e autor mowy prawie nie
wspomina o bogatej działalnos´ci Juliana skierowanej przeciwko
chrzes´cijanom. W przytoczonym fragmencie mamy jedynie krótka˛
wzmianke˛ o tym, z˙e „niegodziwos´c´” – chrzes´cijan´stwo – „za jego
panowania nie mogła sie˛ przejawic´ swobodnie”.

Wraz ze s´miercia˛ Juliana rune˛ła nadzieja Libaniusza i jemu

podobnych, nadzieja, z˙e ziemia perska stanie sie˛ cze˛s´cia˛ Imperium,
z˙e wszyscy be˛da˛ czes´c´ oddawac´ dawnym bogom, a w kraju zapanuje
dobrobyt (Or. XVIII 282).

Co pozostało po cesarzu? – „...zamiast niego posiadamy jego

sławe˛” (Or. XVIII 299); „Jego samego nie ujrzymy, ale moz˙na wi-
dziec´ jego liczne utwory literackie...” (Or. XVIII 302); „...wiele miast
postawiło mu posa˛gi obok posa˛gów bogów, oddaja˛c mu czes´c´ boska˛.
Były wypadki, z˙e modlono sie˛ do niego z pros´ba˛ o jakies´ dobro
i uzyskano je. Tak on wprost wsta˛pił do bogów i otrzymał udział
w ich boskiej mocy” (Or. XVIII 304). Zdaniem autora, Julian za swo-
je zasługi ma miejsce ws´ród bogów i jako takiemu nalez˙y mu sie˛
czes´c´.

Poboz˙nos´c´ cesarza Juliana w oczach retora Libaniusza

135

Wnioski:

Libaniusz patrzy na Juliana z pozycji retora, wychowawcy, współ-

wyznawcy, współobywatela, a przede wszystkim z pozycji przyja-
ciela.

Dopiero spotkanie z gorliwymi wyznawcami neoplatonizmu uczy-

niło Juliana prawdziwie wierza˛cym. Libaniusz zaznacza, wprawdzie,
z˙e odrzucenie chrzes´cijan´stwa przez Juliana było aktem w pełni
s´wiadomym, jednoczes´nie jednak sugeruje, z˙e było ono przyje˛te przez
Juliana powierzchownie.

Rozdział X

´ WIADECTWO GRZEGORZA

Spotkali sie˛ w Atenach. Studiowali u tego samego mistrza.

Jeden pochodził z Nazjanzu, z Kapadocji, i był synem miejscowe-
go biskupa. Drugi był sierota˛ z ksia˛z˙e˛cego rodu. Obydwaj byli
rozmiłowani w literaturze greckiej i zafascynowani retoryka˛.
Obydwaj szukali prawdziwej poboz˙nos´ci.

W historii Kos´cioła cesarz Julian jest przede wszystkim postrzega-

ny oczyma s´w. Grzegorza z Nazjanzu. Jest to spojrzenie, które pozna-
jemy zasadniczo przez dwie jego Mowy: Adversus Julianum impera-
torem orationes invectivae (Or. IV-V), powstałe w pustelni pontyjs-
kiej w roku 363 lub 364 podczas buntu mnichów w Nazjanzie (Or.
IV 10), po s´mierci cesarza Juliana (Or. V 24), zapewne przy
współudziale przyjaciela s´w. Bazylego Wielkiego (Or. V 39). Obie
te inwektywy zostały wydane, chociaz˙ nie zostały wygłoszone przez
autora (por. Or. VI 1)

Grzegorz był niemal rówies´nikiem Juliana, urodził sie˛ bowiem ok.

330 r. w ziemskiej posiadłos´ci Arianzos koło Nazjanzu w południo-
wo-zachodniej Kapadocji

. Dom, w którym sie˛ wychowywał, był

Grégoire de Nazianze, Discours 4-5. Wprowadzenie, J. Bernardi, SCH 309,

Paris 1983, tł. pol. w: S´w. Grzegorz z Nazjanzu. Mowy wybrane, praca zbiorowa pod
red. S. Kazikowskiego, Warszawa 1967, s. 65-133.

Pewien obraz z˙ycia Grzegorza daja˛ jego własne pisma, przede wszystkim jego

S´wiadectwo Grzegorza

137

ostoja˛ szcze˛s´cia, a była to głównie zasługa rodziców. Sam Grzegorz
tak o nich pisze w Poemacie autobiograficznym: „Miałem ja ojca,
wzór doskonałos´ci, starzec, człek prawy, z˙yciem przykład dawał, jak
naprawde˛ drugi jakis´ Abram. Dobry był z gruntu, nie tylko z pozoru,
nie tak jak teraz cze˛stokroc´ sie˛ dzieje. Naprzód z˙ył w błe˛dzie, potem
za Chrystusem poszedł; wnet jako pasterz, stał sie˛ pasterzy podpora˛.
Matka, by krótko rzec, była małz˙onka˛ godna˛ takiego me˛z˙a, zrówno-
waz˙ona, z poboz˙nych rodu, sama poboz˙niejsza, ciałem niewiasta,
obyczajami ponad me˛z˙ami. Z z˙ycia słyne˛li oboje” (51-62); „Od
pieluch we wszystkim, co dobre chowany – bo miałem w domu naj-
lepsze przykłady...” (93-94). Swoim rodzicom i rodzen´stwu wystawił
Grzegorz znakomite s´wiadectwo w wygłoszonych mowach pogrzebo-
wych na czes´c´ brata Cezarego (Or. VII), na czes´c´ siostry Gorgonii
(Or. VIII), i na czes´c´ ojca – Grzegorza Starszego (Or. XVIII). Gdy
Grzegorz przyszedł na s´wiat, jego rodzice byli juz˙ starsi wiekiem.
Matka Grzegorza, Nonna, pochodziła z rodziny chrzes´cijan´skiej i była
rzeczywis´cie poboz˙na˛ kobieta˛. O jakos´ci jej wiary najlepiej s´wiadczy
pozytywny wpływ na me˛z˙a – Grzegorza Starszego, który to, niegdys´
nalez˙a˛c do hypsistarian

, nawrócił sie˛, przyja˛ł chrzest, a naste˛pnie

s´wie˛cenia kapłan´skie, sakre˛ biskupia˛ i pełnił duszpasterskie obowia˛zki
w Nazjanzie (Or. XVIII 5-15).

Od najmłodszych lat Grzegorz był wychowywany w wierze

chrzes´cijan´skiej, jednak zgodnie z miejscowa˛ tradycja˛, nie został
ochrzczony jako dziecko. Wiedział, z˙e matka ofiarowała go Bogu
jeszcze przed jego przyjs´ciem na s´wiat i chciała, by on to zaakcepto-
wał: „Takie było pragnienie mojej matki, a ja poddałem sie˛ jej woli

listy i utwory poetyckie. Spos´ród nich najwie˛ksza˛ wartos´c´ posiada autobiograficzny
utwór składaja˛cy sie˛ z 1949 wersów – De vita sua (Migne, PP. Gr. 37, 1029-1166),
tł. pol. T. Sinko w: J. M. Szymusiak, Grzegorz Teolog, Poznan´ 1965, s. 469-510.

Hypsistarianie to judeo-hellen´ski synkretyzm religijny. Wyznawcy tej religii

czcili Boga Najwyz˙szego, odrzucali kult boz˙ków, nie składali krwawych ofiar, nie
uznawali obrzezania, zachowywali szabat i pewne rozróz˙nienia ws´ród pokarmów.
Por. F. Cumont, Hypsistos, Revue de l’instruction publique en Belgique, 40 (1897),
s. 1n; J. M. Szymusiak, dz. cyt., s. 13-17.

138

Rozdział X

w dziecin´stwie i stopniowo dusza przyje˛ła nowy kształt poboz˙nos´ci,
lecz piecze˛c´ [chrzest] chowano az˙ na skinienie Chrystusa” (Carm. II.
I. 1, w. 450 nn).

Grzegorz, podobnie jak i jego przyjaciel Bazyli, czekali na to

„skinienie Chrystusa” niemal do momentu swoich studiów, zas´ brat
Cezary i siostra Gorgonia czekali az˙ do łoz˙a s´mierci

. Znamienna˛ jest

rzecza˛, z˙e Grzegorz opisuja˛c ich z˙ycie sprzed chrztu, traktował ich
jako chrzes´cijan

. W swoim nauczaniu jako biskup usilnie zache˛cał

do tego, by chrztu nie odwlekac´. W s´wietnej mowie O s´wie˛tym
chrzcie, wygłoszonej 6 stycznia 380 r., autor tłumaczy wartos´c´ tego
sakramentu oraz daje praktyczne wskazówki dotycza˛ce wieku
człowieka, w którym nalez˙y go ochrzcic´. Niemowle˛ta „jez˙eli grozi
jakies´ niebezpieczen´stwo. Lepiej bowiem, by byli us´wie˛ceni nies´wia-
domie, niz˙ zeszli z tego s´wiata bez piecze˛ci wtajemniczenia”. Co sie˛
zas´ tyczy innych dzieci, Grzegorz radzi, „aby odczekac´ trzy lata albo
nieco mniej czy wie˛cej”. Juz˙ moga˛ cos´ poja˛c´ z obrze˛dów, „a ko-
rzystniej jest pod kaz˙dym wzgle˛dem obwarowac´ sie˛ chrztem wobec
ciosów niebezpieczen´stw, które nagle na nas spadaja˛ i silniejsze sa˛ od
jakiejkolwiek pomocy” (Or. XL 28). Sa˛dza˛c po zaangaz˙owaniu, z ja-
kim Grzegorz atakuje argumentacje˛ zwolenników zwlekania z przy-
sta˛pieniem do chrztu s´w., musiało byc´ ich wielu, a sam problem
cia˛gle jeszcze z˙ywo jest dyskutowany

Pierwszy etap edukacji Grzegorza to szkoła podstawowa w rodzin-

nym miasteczku Nazjanz. Przez przynajmniej dwa lub trzy ostatnie

Or. VII 15; Or. VIII 20.

Or. VII 10; Siostre˛ Gorgonie˛ uwaz˙ał niemal za s´wie˛ta˛, Or. VIII 20.

„Jednak – powiesz – co mi z tego, z˙e zostałem wczes´niej skre˛powany przez

chrzest, jez˙eli przez szybkie przyje˛cie go zamkna˛łem sobie rados´c´ z˙ycia, kiedy
mogłem oddawac´ sie˛ rozkoszom, a potem dopiero przyja˛c´ łaske˛? Przeciez˙ i ci, którzy
pierwej pracowali w winnicy (Mt 20, 1nn) nie znalez´li sie˛ w lepszym połoz˙eniu,
gdyz˙ równa˛ im zapłate˛ otrzymali i ci, którzy przyszli do pracy na kon´cu dnia?” (Or.
XL 20). „Lecz Chrystus – powiadasz – chrzci sie˛ w trzydziestym roku (Łk 3, 23) i to
be˛da˛c Bogiem. A ty mi sie˛ kaz˙esz spieszyc´ z chrztem?” (Or. XL 29). Poza tym –
le˛k o utrate˛ łaski w czasie ewentualnego przes´ladowania (Or. XL 16), czy tez˙ przez
obracanie sie˛ ws´ród ludzi i zajmowanie sprawami publicznymi (19).

S´wiadectwo Grzegorza

139

lata korzystał, razem ze swym młodszym bratem Cezarym, z kore-
petycji pedagoga Karteriosa, którego nazywa „najukochan´szym towa-
rzyszem” i „sternikiem swoich młodych lat”

. Szkoła była dla niego

miejscem spotkania z tym co stanowiło kulture˛ hellen´ska˛, z tym co
ludzkie. Dom zas´ rodzinny i Kos´ciół były miejscem spotkania z tym
co Boskie.

Naste˛pnie, wraz z bratem, udał sie˛ na dalsze nauki do Cezarei

Kapadockiej. W miare˛ poznawania, coraz bardziej rozpala sie˛ w nim
miłos´c´ do tego, co stanowi greckie dziedzictwo kultury. Włas´nie tu
w Cezarei rozpoczyna sie˛ znajomos´c´ ze s´w. Bazylim Wielkim. Poszu-
kiwanie Boga i zamiłowanie do nauki poła˛czy we˛złem prawdziwej
przyjaz´ni te dwie, jakz˙e róz˙ne, dusze (Or. XLIII 13-14). Ze stolicy
Kapadocji wyruszyli bracia w róz˙ne strony po róz˙ne nauki. Cezary
postanowił zostac´ lekarzem i wyjechał do Aleksandrii, zas´ Grzegorz
udał sie˛ do Cezarei Palestyn´skiej (Or. VII 6). W roku 230 powstał tu
os´rodek mys´li teologicznej załoz˙ony przez jedna˛ z najwie˛kszych
indywidualnos´ci staroz˙ytnego chrzes´cijan´stwa: Orygenesa

. Wydaje

sie˛, z˙e Grzegorz nie odbył tu pełnego, trzyletniego cyklu studiów.
Zafascynowanie Orygenesem pogłe˛biło sie˛ u niego, a to co dała mu
szkoła w Cezarei, zawarł w poradzie udzielonej młodzien´cowi
wyjez˙dz˙aja˛cemu na studia: „C

´ wicz i wygładzaj sobie umysł, głe˛biej

zapoznaj sie˛ z poetami, z komentarzami historyków, z przykładami
gładkiej wymowy oratorów, z subtelnymi mys´lami filozofów. Ma˛drze
przykładaj sie˛ do tego wszystkiego, z roztropnos´cia˛ gromadz´
wszystko, co poz˙yteczne u kaz˙dego, unikaj rozsa˛dnie tego, co złe –
na wzór ma˛drej pszczoły, która na kaz˙dym kwiatku sie˛ zatrzyma, lecz
z kaz˙dego całkiem ma˛drze wybiera tylko to co dobre, posłuszna
wskazówkom własnej natury. Posiadasz tez˙ swój rozum, zbieraj wie˛c
bez zastrzez˙en´ to wszystko, co poz˙yteczne [...] Unikaj cierni, zrywaj
róz˙e. Jest to pierwsza zasada studiów s´wieckich [...] A kiedy dosta-

Epitaph. 115-118, PG 38, 70-71.

Euzebiusz, Historia Kos´cielna, VI 30.

140

Rozdział X

tecznie sobie wyc´wiczysz umysł w literackich dyscyplinach [...]
zabierz sie˛ do ksia˛g natchnionych”

Przełom roku 351 na 352 (jesien´ i zime˛) spe˛dza Grzegorz w Alek-

sandrii. Pobyt w egipskiej metropolii dał Grzegorzowi pogłe˛bienie
zamiłowania do nauki chrzes´cijan´skiej, umieje˛tnos´c´ korzystania z Pis-
ma s´w. i znajomos´c´ nauki Orygenesa

. Osoba˛, która˛ przede wszyst-

kim zafascynował sie˛ Grzegorz w Aleksandrii, był jej biskup,
Atanazy

Dla doskonalenia sie˛ w znajomos´ci kultury hellen´skiej oraz zasad

wymowy Grzegorz udał sie˛ do Aten. Była to druga połowa marca
352 r., a wie˛c czas na z˙egluge˛ jeszcze niestosowny. W pobliz˙u Cypru
podróz˙uja˛cy przez˙yli burze˛ morska˛. S´mierc´ zagla˛dne˛ła im w oczy.
Dla Grzegorza były to chwile le˛ku przed podwójna˛ s´miercia˛ – s´mier-
cia˛ ciała i duszy. Ta druga, na która˛ naraził sie˛ nie be˛da˛c jeszcze
ochrzczonym, przeraz˙ała go najbardziej. Poczynił wtedy stosowne
obietnice całkowitego oddania sie˛ Chrystusowi (Autobiografia, 131-
207). Kiedy wie˛c po trzytygodniowej podróz˙y statek przybił do portu
w Eginie, Grzegorz, który od dłuz˙szego czasu był katechumenem,
korzystaja˛c z okresu Wielkiego Postu poprosił o chrzest

W Atenach Grzegorz spotkał sie˛ z Bazylim, który był jeszcze

katechumenem. Zawia˛zywała sie˛ jeszcze bardziej przyjaz´n´ ich
z Bogiem i mie˛dzy soba˛. Niełatwo było młodym wyznawcom Chrys-
tusowej Ewangelii prowadzic´, w jeszcze mocno pogan´skich Atenach,
cnotliwe z˙ycie. W mowie wygłoszonej ku czci swego przyjaciela
Bazylego, Grzegorz wyzna: „Dwie drogi były nam znane: pierwsza
z nich była szlachetniejsza, druga zas´ nierównej z tamta˛ wartos´ci;
pierwsza wiodła do naszych s´wia˛tyn´ [chrzes´cijan´skich] i tamtejszych

Carm. II. II. 8, do Seleukosa, w. 34-39 i 61; 183-185; PG 37, 1579-1589, cyt.

za J. M. Szymusiak, dz. cyt., s. 33-34.

Jest to owoc spotkania z Dydymem S´lepym – por. Dydym S´lepy, O Duchu

S´wie˛tym, i Grzegorz z Nazjanzu, Or. XXXI (O Duchu S´wie˛tym); Sokrates, Historia
Kos´cioła, IV 25.

Or. XXI: Pochwała wielkiego Atanazego, biskupa Aleksandrii.

Or. XVIII 31.

S´wiadectwo Grzegorza

141

nauczycieli, druga – do pogan´skich mistrzów. Inne sprawy, to znaczy
uroczystos´ci, przedstawienia teatralne, tłumne obchody czy biesiady,
pozostawilis´my ich amatorom. Uwaz˙am bowiem za bezwartos´ciowe
wszystko to, co nie prowadzi do cnoty i nie doskonali tych, którzy sie˛
danemu zaje˛ciu oddaja˛. Chociaz˙ wie˛c inni nosza˛ róz˙ne imiona czy to
po ojcu, czy własne od swych zawodów lub czynów, to my uwaz˙alis´-
my za wielki zaszczyt i wielkie imie˛ byc´ i nazywac´ sie˛ chrzes´cijana-
mi... Ateny moga˛ wyrza˛dzic´ szkode˛ z˙yciu duchowemu przybyszów
– nie na próz˙no bowiem twierdza˛ tak ludzie poboz˙ni – gdyz˙ bogate
sa˛ bardziej od reszty Hellady w złe bogactwo, w posa˛gi boz˙ków,
i trudno jest nie dac´ sie˛ porwac´ przez ich chwalców i obron´ców. My
jednak nie doznalis´my od nich z˙adnej szkody, poniewaz˙ nasze umysły
były zahartowane i zabezpieczone (Or. XLIII 21).

Grzegorz pragnie w Atenach pogłe˛bic´ swoja˛ znajomos´c´ filozofii

i retoryki. Niestety, nie wymienia swych mistrzów, wspomniał jedy-
nie o ich popularnos´ci mówia˛c: „O naszych nauczycielach bowiem
słyszało i mówiło tylu ludzi, co o Atenach...” (Or. XLIII 22). Według
Sokratesa, Grzegorz nalez˙ał do „chóru” Libaniosa, Himeriosa i Pro-
hajrezjosa

. Prawdziwos´c´ informacji dotycza˛cej Libaniosa jest

poddawana w wa˛tpliwos´c´, gdyz˙ wtedy ten Retor juz˙ na stałe przeby-
wał w Antiochii. Grzegorz przekazuje informacje˛, z˙e jego kolega˛
w Atenach był mie˛dzy innymi Eustochios

. Ten zas´ nalez˙ał do

„chóru” pogan´skiego retora Himeriosa. Włas´nie z Himeriosem za-
przyjaz´nił sie˛ Julian, który póz´niej juz˙ jako cesarz zaprosi go do
swego otoczenia. Wynikałoby z tego, z˙e przez pewien czas (355 r.)
Grzegorz i Julian mieli tego samego mistrza

Wokół Bazylego i Grzegorza utworzyła sie˛ grupa przyjaciół –

„...szeroko wówczas znany kra˛g kolez˙en´ski pod przewodnictwem
i wychowawczym kierunkiem Bazylego, podzielaja˛cy jego upodoba-
nia [...] To zyskało nam sławe˛ ws´ród naszych nauczycieli i kolegów,

Historia Kos´cioła, IV 26.

Ep. 190, POK 15, s. 234.

Wie˛cej informacji na ten temat podaje J. M. Szymusiak, dz. cyt., s. 48-52.

142

Rozdział X

a nawet w całej Helladzie, i to zwłaszcza u ludzi wybitnych. Stalis´my
sie˛ juz˙ sławni nawet za granica˛, jak jasno wynikało z licznych relacji
na ten temat” (Or. XLIII 22). Z cała˛ pewnos´cia˛ do tej grupy nie
nalez˙ał przyszły cesarz Julian. Znali sie˛, nalez˙eli przez pewien czas
do tego samego „chóru”, jednak ich pogla˛dy róz˙niły sie˛ od siebie.
Grzegorz po latach, opisuja˛c przes´ladowanie chrzes´cijan za czasów
Juliana, uczynił taka˛ notatke˛: „Inni wyste˛pki te poznali dos´wiadczyw-
szy na sobie władzy, która zamieniła sie˛ w tyranie˛. Ja widziałem je
ponieka˛d na długo przedtem, kiedy z tym człowiekiem spotykałem
sie˛ w Atenach. Przybył tam bowiem wnet po wypadkach, jakie
w zwia˛zku z jego bratem nasta˛piły, wyprosiwszy sobie to u cesarza.
A były dwa powody tej jego we˛drówki: jeden dos´c´ pie˛kny, by poznac´
Grecje˛ i tamtejsze szkoły, drugi dos´c´ tajemniczy i dla niewielu znany:
by sie˛ poradzic´ tamtejszych ofiarników i oszustów w swoich
sprawach. Widocznie bezboz˙nos´c´ [jego] nie osia˛gne˛ła jeszcze [pełnej]
swobody” (Or. V 23). Julian przybył do Aten po s´mierci Gallusa, do
czego Grzegorz zdaje sie˛ nawia˛zywac´ mówia˛c o wypadkach zwia˛za-
nych z bratem. Autor daje do zrozumienia, z˙e niełatwo było przybyc´
Julianowi do Aten, skoro musiał sobie te˛ łaske˛ u cesarza „wyprosic´”.
Podaje dwa cele przyjazdu. Pierwszy to studia, zas´ drugi cel –
spotkanie z ludz´mi zajmuja˛cymi sie˛ kultem pogan´skim, był znany
tylko niewielu. Niewa˛tpliwie, Julian musiał sie˛ miec´ na bacznos´ci
maja˛c na uwadze tragedie˛ brata. Mimo to be˛da˛c w pogan´skich Ate-
nach uczniem działaja˛cego oficjalnie pogan´skiego retora, Julian nie
musiał az˙ tak bardzo ukrywac´ swoich prawdziwych pogla˛dów. Kole-
dzy, jak to cze˛sto bywa, mogli miec´ swoje odczucia i przeczucia.
Grzegorz dalej pisze: „Wtedy dos´c´ trafnie oceniłem tego człowieka,
chociaz˙ nie jestem z tych, którzy z takimi rzeczami [jak sztuka
wieszczenia] dobrze sa˛ obeznani. Ale jes´li najlepszym wieszczem jest
ten, kto umie trafnie wnioskowac´, to do wieszczenia skłoniła mnie
nienormalnos´c´ jego zachowania sie˛ i niezwykłos´c´ w zewne˛trznym
wygla˛dzie. Zdawało mi sie˛, z˙e nic dobrego nie wróz˙y kark słaby,
barki poruszane jak szale wagi, oczy niespokojne i wkoło biegaja˛ce,
spojrzenie szalen´ca, krok nerwowy i niepewny, nos dysza˛cy bezczel-
nos´cia˛ i pogarda˛, ten sam wyraz twarzy o s´miesznych rysach,

S´wiadectwo Grzegorza

143

nieopanowany, bulgoca˛cy s´miech, ruchy głowy nieskoordynowane,
mowa tamowana i przerywana z braku oddechu, pytania bez ładu
i zwia˛zku, odpowiedzi nie lepsze, jedne w drugie wpadaja˛ce, nieroz-
waz˙ne i pozbawione tego uporza˛dkowania jakie daje wykształcenie.
Lecz po cóz˙ mam opisywac´ to wszystko szczegółowo? Takiego
przejrzałem przed czynami, jakiego potem w czynach poznałem.
I gdyby tu był ktos´ z tych, którzy wtedy byli ze mna˛ i słyszeli mnie,
bez wahania potwierdziliby moje słowa. Do nich włas´nie, na jego
widok, powiedziałem: „Jaka˛ to zaraze˛ hoduje [sobie] pan´stwo rzyms-
kie” (Or. V 23-24). Biora˛c pod uwage˛ fakt, z˙e cytowany fragment
pochodzi z inwektywy, musimy odrzucic´ to wszystko, co nalez˙y do
gatunku literackiego, a przede wszystkim przesadne okres´lenia
słuz˙a˛ce autorowi do nakres´lenia karykatury, pamie˛taja˛c jednak o tym,
z˙e ona wykrzywia mimo wszystko prawdziwe cechy człowieka. Grze-
gorz, wiedza˛c kim jest Julian, niewa˛tpliwie baczniejsza˛ zwrócił na
niego uwage˛ i spotkanie z nim dobrze sobie zapamie˛tał. Wydaje sie˛,
z˙e w jakims´ stopniu zdawał sobie sprawe˛ i z tego, z˙e Julian prowadzi
podwójna˛ gre˛ i ta s´wiadomos´c´ musiała odegrac´ swoja˛ role˛ w ocenie
jego osoby. Julian zrobił na Grzegorzu wraz˙enie człowieka nieupo-
rza˛dkowanego zarówno w mys´leniu jak i w działaniu. Musiało to byc´
na tyle niepokoja˛ce, z˙e wiedza˛c, iz˙ ma do czynienia z potencjalnym
naste˛pca˛ tronu, z´le wróz˙ył pan´stwu rzymskiemu.

Jest jeszcze jedno s´wiadectwo, w którym Grzegorz wspomina oso-

bista˛ znajomos´c´ z Julianem w Atenach. W mowie, która jest pochwa-
ła˛ Cezarego, autor podkres´laja˛c nieugie˛ta˛ postawe˛ brata wobec cesa-
rza Juliana, który cenił jego wiedze˛, a ganił jego wiare˛, wspomniał
o okrzyku jaki miał wyrwac´ sie˛ z ust władcy: „Szcze˛s´liwy ojciec!
Nieszcze˛s´liwe dzieci!”. Zaraz tez˙ Grzegorz dodaje: „Tym samym ra-
czył mnie zaszczycic´ obejmuja˛c i mnie tym przeklen´stwem, a znał
mnie ze studiów w Atenach i wiedział o mojej wierze” (Or. VII 13).
Grzegorz, który informacje˛ o tej rozmowie zaczerpna˛ł, niewa˛tpliwie,
od samego Cezarego, jest przekonany i o tym, z˙e Julian pamie˛tał go,
i z˙e znał jego zdecydowane przekonania religijne. Grzegorz był nie-
pospolitych zdolnos´ci, Julian niepospolitego pochodzenia, trudno

144

Rozdział X

przypuszczac´, aby be˛da˛c obok siebie nie zwrócili na siebie baczniej-
szej uwagi.

Podczas swego pobytu w Atenach Grzegorz i Bazyli w pewnym

stopniu zetkne˛li sie˛, poza gramatyka˛ i retoryka˛, z róz˙nymi działami
filozofii: logika˛, dialektyka˛, etyka˛, metafizyka˛, a takz˙e z astronomia˛,
geometria˛, matematyka˛ i byc´ moz˙e tez˙ z medycyna˛. Było to studio-
wanie selektywne, bo unikali tego, co mogło w tych naukach (np.
w astrologii) zagraz˙ac´ ich wierze

. Ws´ród studiów filozoficznych

Grzegorza szczególne miejsce zaja˛ł Platon, którego poznał przez
neoplatonizm i wprza˛gł na usługi nauki Chrystusa. W logice i w ety-
ce wiele korzystał z Arystotelesa, w teorii poznania z nauczania
stoików. Jego ideałem jest filozof, który szuka prawdy i jednoczes´nie
duszpasterz, który do niej prowadzi ludzi

Prawie szes´c´ lat przebywał Grzegorz wraz z Bazylim w Atenach.

Latem 358 r. Bazyli udaje sie˛ do Kapadocji, a Grzegorz, jesienia˛, do
Konstantynopola, gdzie spotyka sie˛ ze swoim bratem Cezarym po-
wracaja˛cym ze studiów medycznych. Zime˛ spe˛dzili razem w Konstan-
tynopolu, a na wiosne˛ udali sie˛ do rodzinnego Nazjanzu

. Cezary

szybko powrócił do Konstantynopola skuszony sława˛ i łatwym
z˙yciem. Tu znalazł zatrudnienie na dworze cesarskim

. Poniewaz˙

siostra wyszła za ma˛z˙ i prawdopodobnie zamieszkała w Ikonium

na Grzegorza spadły obowia˛zki domowe i troska o starszych juz˙
rodziców

. Po uporza˛dkowaniu spraw maja˛tkowych jesienia˛ roku

360 udał sie˛ na północ kraju, gdzie wraz z Bazylim wiedli z˙ycie
pustelnicze. Zaje˛li sie˛ układaniem zasad z˙ycia mniszego i obrona˛
chrzes´cijan´stwa przed atakami filozofów pogan´skich, a takz˙e praca˛
fizyczna˛

Por. Or. XLIII 23.

J. M. Szymusiak, dz. cyt., 53-67.

Or. VII 8.

Or. VII 9.

Or. VIII 8; 11.

Autobiografia, 311-329.

Ep. 5, POK 15, 8-9; Ep. 6, POK 15, 10-12.

S´wiadectwo Grzegorza

145

Po kilku miesia˛cach z˙ycia w pustelni, Grzegorz wraca do Nazjan-

zu i ulegaja˛c woli ojca, który potrzebował koniecznie pomocnika,
przyjmuje s´wie˛cenia kapłan´skie

. Było to prawdopodobnie na Boz˙e

Narodzenie w roku 361. Po kilku jednak dniach (w uroczystos´c´
Epifanii) udaje sie˛ do Bazylego do Pontu

. Miłos´c´ do rodziców

i s´wiadomos´c´ kapłan´skich zobowia˛zan´ karze mu powrócic´ do Nazjan-
zu. Jest Wielkanoc roku 362

. Grzegorz w dwóch mowach (Or. II

i III) odpiera stawiane mu zarzuty w zwia˛zku z jego ucieczka˛ do
Pontu. Jednoczes´nie jest to wspaniała analiza kapłan´skiej posługi.

Była jeszcze jedna przyczyna powrotu Grzegorza z zacisza pustel-

ni, mianowicie rza˛dy cesarza Juliana, jego kolegi z Aten. Julian
odwołał edykty zabraniaja˛ce oddawania czci bogom pogan´skim, co
doprowadziło do krwawych rozruchów wszcze˛tych przez ludnos´c´
pogan´ska˛

. Zaraz po powrocie do Nazjanzu Grzegorz, w mowie,

która była jego apologia˛, zaznaczył: „Wojny zewne˛trznej sie˛ nie boje˛
[aluzja do działalnos´ci Juliana], jako dopełnienia zła, choc´by ziała
ogniem, groziła mieczem, dzikimi zwierze˛tami, urwiskami i przepas´-
ciami. Chociaz˙by okazał sie˛ on ze wszystkich, którzy kiedys´ szaleli,
najbardziej okrutny, chociaz˙by do istnieja˛cych juz˙ tortur dodał jakies´
jeszcze cie˛z˙sze, jedno mam na wszystko lekarstwo, jedna˛ droge˛
zwycie˛stwa: s´mierc´ za Chrystusa, gdyz˙ w Chrystusie pokładam swoja˛
chwałe˛” (Or. II 87). Na to zdanie, niewa˛tpliwie, nakładaja˛ sie˛ dwa
dos´wiadczenia. Jedno to osobiste poznanie Juliana w Atenach, a dru-
gie to wies´ci, jakie docierały z terenów zamieszek. Grzegorz
spodziewa sie˛ najgorszego i nie wyklucza koniecznos´ci złoz˙enia
s´wiadectwa krwi. Wzywa lud do odwagi i czyni to równiez˙ w mowie
be˛da˛cej pochwała˛ Machabejczyków

Or. II 102; Or. I 2.

Autobiografia, 345-355. Datowanie – J. M. Szymusiak, dz. cyt., 119 n.

Or. II; Autobiografia 357-366.

Or. IV 61; Filostorgiusz, HE 7, 4.

Or. II 87; Or. XV 5 i XVIII.

146

Rozdział X

Z tego okresu kapłan´skiej działalnos´ci Grzegorza w Nazjanzie,

gdzie praktycznie zaste˛pował ojca Grzegorza Starszego w głoszeniu
kazan´, poza wspomnianymi tekstami zachował sie˛ list, który Grzegorz
z wielkim niepokojem napisał do swego brata Cezarego. Wtedy pełnił
on jeszcze funkcje˛ lekarza nadwornego przy cesarzu Julianie. Cezary
pozostał nieugie˛ty, ale i nie usunie˛ty. Postanowił wreszcie pójs´c´ za
rada˛ Grzegorza. „Wrócił wie˛c do nas jako wygnaniec, szcze˛s´liwy
a bezkrwawy triumfator, wie˛ksza˛ sława˛ otoczony dzie˛ki doznanej
zniewadze, niz˙ z powodu swojego splendoru” (Or. VII 13). I tak
obydwaj bracia przez pewien czas mogli przebywac´ w rodzinnym
domu w Nazjanzie. Te braterskie kontakty mie˛dzy Grzegorzem a Ce-
zarym sa˛ szczególnie godne podkres´lenia. Grzegorz znał Juliana
z Aten, dos´wiadczał skutków przes´ladowania chrzes´cijan, jakie ten
rozpe˛tał. W Nazjanzie niewiele brakowało, a zamknie˛toby s´wia˛tynie˛.
Wszyscy wierni modlili sie˛ i pos´cili, a i stary biskup nie oszcze˛dzał
swego ciała, mie˛dzy innymi sypiaja˛c na gołej ziemi

. Moz˙na z du-

z˙ym prawdopodobien´stwem przyja˛c´, z˙e o Julianie, jako sprawcy tych
wszystkich nieszcze˛s´c´ najwie˛cej informacji mógł dostarczyc´ Grzego-
rzowi włas´nie sam Cezary. Dwór ma swoja˛ wiedze˛, dwór ma swoja˛
plotke˛, w której moz˙e byc´ bardzo duz˙o prawdy

S´mierc´ Juliana przerwała przes´ladowanie chrzes´cijan. Grzegorz

zostawił rodziców pod opieka˛ brata i udaje sie˛ do Bazylego, który
potrzebował jego pos´rednictwa w sporze, jaki wybuchna˛ł mie˛dzy
podległymi mu mnichami a biskupem Cezarei

. Po załagodzeniu

sporu obaj przyjaciele udaja˛ sie˛ na pustelnie˛ w Poncie

. I to włas´nie

tu najprawdopodobniej powstana˛ dwie słynne mowy Przeciwko
Julianowi. Grzegorz pisze je przede wszystkim do tych, do których
zwracał sie˛ równiez˙ Libaniusz – do poganizuja˛cej inteligencji. Pod

Or. XVIII 32.

Por. J. Bernardi, Wprowadzenie do: Grégoire de Nazianze, Discours 4-5.

Contre Julien, SCH 309, Paris 1983, s. 44-46.

Or. XLIII 28.

Or. XLIII 29.

S´wiadectwo Grzegorza

147

pre˛gierzem został postawiony cesarz, jednakz˙e nie po to, by zne˛cac´
sie˛ nad niez˙yja˛cym, lecz by zwalczyc´ mit, jaki powstał wokół jego
osoby. Inwektywy nie szcze˛dzi autor i chrzes´cijanom, którzy według
niego utracili doskonałos´c´ uzyskana˛ w dobie krwawych przes´ladowan´.

Sam charakter Grzegorzowego dzieła, napisanego w charakterze

inwektywy, sprawia historykowi trudnos´ci w dotarciu do prawdziwe-
go obrazu cesarza, który stanowi główny cel ataku. Powstaje pytanie:
jak przebic´ sie˛ przez powłoke˛ formy literackiej i dotrzec´ do tego, co
stanowi prawdziwa˛ informacje˛ o Julianie i jego działalnos´ci. Nie
wydaje sie˛, by było moz˙liwe dokonanie absolutnie pewnych ustalen´
w tym wzgle˛dzie. Grzegorz nie zamierzał przeciez˙ napisac´ biografii
cesarza, a jes´li nawia˛zuje do róz˙nych wydarzen´ z jego z˙ycia, to czyni
tak w zupełnie innym celu. Mimo wszystkich trudnos´ci historyk musi
z najwyz˙sza˛ powaga˛ podja˛c´ analize˛ tego s´wiadectwa, bowiem zawa-
z˙yło ono w duz˙ej mierze na opini o Julianie ws´ród naste˛pnych
pokolen´ chrzes´cijan. Waz˙na˛ pomoca˛ jest znajomos´c´ z˙yciorysu samego
autora dzieła. Im lepiej sie˛ go zna, tym łatwiej popatrzec´ na omawia-
ny problem jego oczami. Waz˙na jest równiez˙ znajomos´c´ zewne˛trz-
nych okolicznos´ci powstania z´ródła ze szczególnym uwzgle˛dnieniem
stopnia wiarygodnos´ci posiadanych przez autora informacji. O osobie
Grzegorza wiemy stosunkowo wiele. Znajdujemy w nim autora, który
niewa˛tpliwie moz˙e uchodzic´ za dobrze poinformowanego. Po pierw-
sze, Macellum – miejscowos´c´, w której znajdowała sie˛ posiadłos´c´
cesarska, miejsce internowania przez Konstancjusza Juliana i Gallusa,
znajdowała sie˛ na Wyz˙ynie Anatolijskiej w Kapadocji u podnóz˙a
góry Argajos (Erciyes) w pobliz˙u rodzinnych stron s´w. Grzegorza.
Wprawdzie Macellum lez˙ało na terenach słabo zaludnionych, to
jednak zastanawia ono swa˛ nazwa˛, która moz˙liwe, z˙e pochodzi
z greckiego µ

ακελλος

, plac targowy, najcze˛s´ciej otoczony kolumnada˛

z centralna˛ budowla˛ w kształcie rotundy lub oktogonu. Przede
wszystkim handlowano tu z˙ywnos´cia˛

. Nazwa mogłaby wie˛c wska-

Obszernie problemem połoz˙enia Macellum zaje˛ła sie˛ A. Hadjinicolaou.

Według niej najprawdopodobniej lez˙ało w miejscu zwanym Dusmus Ova, na półn.

148

Rozdział X

zywac´ na to, z˙e znajdowac´ sie˛ tu mogło jakies´, choc´by niewielkie
centrum handlowe. Istnienie tutaj rezydencji cesarskiej potrzebuja˛cej
pewnego zaplecza takie przypuszczenie czyni jeszcze bardziej
wiarygodnym. Biora˛c pod uwage˛ zarówno niedaleka˛ odległos´c´ od
Nazjanzu i jaka˛s´ moz˙liwos´c´ kontaktów handlowych, be˛da˛cych do-
brym z´ródłem informacji, moz˙na przypuszczac´, z˙e mógł Grzegorz
uzyskac´ pewne wiadomos´ci o pobycie Juliana i Gallusa w Macellum.
Pytanie jednak, na ile wiarygodnych?

Drugim, niewa˛tpliwie bardzo waz˙nym z´ródłem informacji, jakie

posiadał Grzegorz o cesarzu Julianie, był kontakt z bratem Cezarym
– człowiekiem zwia˛zanym bardzo z Konstantynopolem i z dworem
cesarskim, gdzie pełnił funkcje˛ lekarza. Takiej funkcji nie powierza
sie˛ pierwszemu lepszemu medykowi, lecz osobie o wysokich kwalifi-
kacjach zawodowych i duz˙ym kredycie zaufania. Cezary przebywaja˛c
tak blisko władcy widział duz˙o i słyszał duz˙o. Wartos´c´ tego z´ródła
informacji jest szczególnie cenna w zwia˛zku z tym, o czym Grzegorz
pisze omawiaja˛c rza˛dy Juliana

Grzegorz osobis´cie poznał Juliana w Atenach w okresie swoich

studiów. Przebywali w tym samym otoczeniu i na tyle byli znanymi
postaciami, z˙e musieli na siebie zwrócic´ swoja˛ uwage˛

od Hisarcik. Dzis´ praktycznie nie do zlokalizowania. Potwierdza, z˙e nazwa
miejscowos´ci moz˙e pochodzic´ od słowa µ

ακελλος

: Macellum, lieu d’exil de l’empe-

reur Julien, Bizantion, t. 21 (1951), s. 15-22. W. H. Groß, Der Kleine Pauly, t. III,
kol. 849. Spotykamy równiez˙ w literaturze tłumaczenie nazwy Macellum jako
posiadłos´ci cesarskiej fundacji Marcellego. Julian 271B; Por. A. Festugière, Julien
Macellum, The Journal of Roman Studies, 47 (1957), s. 53 nn. W literaturze polskiej
opis okolic internowania Juliana i Gallusa znajdujemy w: Z. Czeppe, J. Flis,
R. Mochnacki, Geografia fizyczna cze˛s´ci s´wiata, cz. II, Łódz´-Warszawa-Kraków
1960, s. 94-98.

Por. E. Fleury, Hellenisme et Christianisme. Saint Grégoire de Nazianze et son

temps, Paris 1930, s. 135-186; J. Bernardi, Grégoire contre Julien, w: Grégoire de
Nazianze, Discours 4-5, SCH 309, Paris 1983, s. 44-46.

Or. V 23-24; Or. VII 13.

S´wiadectwo Grzegorza

149

GRZEGORZ A PROBLEM APOSTAZJI CESARZA JULIANA

Nie ma cienia wa˛tpliwos´ci, z˙e dla s´w. Grzegorza z Nazjanzu wiara

w Jezusa Chrystusa była wartos´cia˛ najwyz˙sza˛, a jej utrata najwie˛k-
szym nieszcze˛s´ciem człowieka. Troska o nia˛ tym bardziej lez˙ała mu
na sercu, z˙e był duszpasterzem. Choc´ cała spus´cizna literacka Grze-
gorza jest tego wyrazem, to jednak najbardziej wymownym dowodem
jego duszpasterskiego sumienia jest rozprawa pos´wie˛cona kapłan´stwu
zawarta w Mowie II.

Pisza˛c o cesarzu Julianie nie mógł, rzecz jasna, przejs´c´ oboje˛tnie

obok faktu jego odwrócenia sie˛ od chrzes´cijan´stwa w strone˛ dawnych
wierzen´ pogan´skich. Wgłe˛biaja˛c sie˛ w opinie˛ Grzegorza na ten temat,
uwzgle˛dnijmy naste˛puja˛ce problemy:

– Jaki, zdaniem Grzegorza, był zamiar cesarza Konstancjusza

wzgle˛dem Juliana i Gallusa po roku 337?

– Jak przebiegała edukacja Juliana?
– Chrzes´cijan´stwo Juliana.
– Przyczyny odejs´cia.
– Julian jako poganin.

Najwie˛cej wiadomos´ci na temat pogla˛dów s´w. Grzegorza w intere-

suja˛cych nas kwestiach znajdziemy w Mowie IV (Napie˛tnowanie
cesarza Juliana). Autor w jej wste˛pie wys´piewuje hymn dzie˛kczynny
za wolnos´c´ Kos´cioła i za przywrócenie chrzes´cijanom swobodnego
doste˛pu do literatury greckiej. Bogu dzie˛kuje, tych, którzy me˛z˙nie
znies´li przes´ladowania wychwala, małodusznych zas´ zache˛ca do
nawrócenia (Or. IV 1-20). Po tym wprowadzeniu autor zaja˛ł sie˛
Julianem. Nawia˛zuja˛c do rzezi pałacowej w roku 337 zaznaczył, z˙e
Julian został „...ocalony przez wielkiego Konstancjusza, który
niedawno przeja˛ł władze˛ po ojcu – a wtedy wojsko wywołało prze-
wrót i chwyciło za bron´ przeciwko władzy z obawy przed nowymi
rza˛dami, i nowi przywódcy obje˛li ster spraw cesarstwa – ocalony tedy
razem z bratem w sposób niewiarygodny i nadzwyczajny...” (Or. IV
21). Konstancjusz był nie tylko wybawca˛ chłopaków, ale równiez˙
i tym, który wzia˛ł na siebie cie˛z˙ar troski o ich wychowanie. Grzegorz

150

Rozdział X

tak oto przedstawia swoja˛ opinie˛: „Ale przede wszystkim wspomniec´
musze˛ o tym, z˙e przez nad wyraz ludzkiego cesarza, obaj uwaz˙ani
byli za godnych królewskiego z˙ycia i wychowania [i przebywali]
w jednej z cesarskich posiadłos´ci, strzez˙eni tam jako ostatni z rodu
i naste˛pcy tronu. Jednoczes´nie cesarz pragna˛ł sie˛ w ten sposób
oczys´cic´ z zarzutów dotycza˛cych zmian, jakie sie˛ dokonały na pocza˛t-
ku jego panowania, jako z˙e nie za jego wola˛ i zbyt zuchwale zostały
przeprowadzone. Naste˛pnie tez˙ okazał wielkodusznos´c´ przypuszczaja˛c
ich do wspólnej władzy; po trzecie chciał dodatkowo wzmocnic´ wła-
dze˛ cesarska˛, a to było czynem człowieka mys´la˛cego raczej z˙yczliwie
niz˙ ma˛drze” (Or. IV 22). Grzegorz jest zdania, z˙e Julian i Gallus byli
przez Konstancjusza zaraz po rzezi pałacowej zaakceptowani jako
członkowie królewskiej rodziny i przeznaczeni w jego planach do
wspólnej władzy

. Umieszczenie ich w posiadłos´ci cesarskiej

w Macellum pod straz˙a˛, tłumaczy koniecznos´cia˛ specjalnej ochrony
ostatnich członków panuja˛cego rodu. O Konstancjuszu widocznie z´le
sie˛ mówiło, skoro Grzegorz w trosce cesarza o uratowanych z rzezi
chłopców widzi równiez˙ che˛c´ obrony przed zarzutami, które miały
dotyczyc´ pocza˛tków jego panowania. Jest bardzo waz˙nym fakt, z˙e
Grzegorz, w przeciwien´stwie do Libaniusza, nic nie wspomina o edu-
kacji, która poprzedzała pobyt Juliana w Macellum. Milczy o niewol-
niku Mardoniuszu i o drugim pedagogu, którzy dali Julianowi wycho-
wanie pocza˛tkowe, milczy o szkole w Konstantynopolu, do której
Julian ucze˛szczał

. Czy wiedział o tym, czy tez˙ s´wiadomie przemil-

czał? Ten pominie˛ty okres w z˙yciu Juliana okazał sie˛ bardzo waz˙nym
w kształtowaniu jego osobowos´ci. Zetkna˛ł sie˛ z tym, co w kulturze
greckiej uchodziło za pie˛kne i dobre, zetkna˛ł sie˛ z wartos´ciami, które
be˛da˛ go fascynowały przez całe z˙ycie.

Urodzony w 317 r. Konstancjusz mógł miec´ przeciez˙ nadzieje˛ na własnego

potomka, który odziedziczyłby po nim władze˛. W roku 352 pos´lubił pie˛kna˛ Euzebie˛
(360). Ich małz˙en´stwo okazało sie˛ bezdzietne. Moz˙na wie˛c miec´ uzasadnione
wa˛tpliwos´ci do tak wczesnych planów dynastycznych Konstancjusza wzgle˛dem
najmłodszych krewnych.

Lib. XVIII 11-12.

S´wiadectwo Grzegorza

151

Tak oto Grzegorz ograniczył sie˛ w ukazaniu dziecin´stwa Juliana

tylko do tego okresu czasu, w którym ten poznaje chrzes´cijan´stwo.
„Kiedy wie˛c wiedli z˙ycie z dala od wszystkiego, poniewaz˙ władza
jeszcze na nich czekała i była w sferze projektów, a równoczes´nie
wiek nie stwarzał widoków na piastowanie godnos´ci drugorze˛dnych,
mieli do dyspozycji nauczycieli innych nauk, przede wszystkim zas´
stryja i cesarza, który zajmował sie˛ ogólnym wykształceniem. Otóz˙
c´wiczyli sie˛ gorliwie w naszej filozofii, nie tylko w zakresie literatury
i nauki, ale i w zakresie moralnos´ci i wiary. Przestawali z najwie˛k-
szymi uczonymi, zaprawiali sie˛ do czynów najszlachetniejszych
i prowadza˛cych do wielkiej cnoty. Zapisali sie˛ nawet do kleru, aby
mogli czytac´ ludowi takz˙e Boskie ksie˛gi i uwaz˙ali to za zaszczyt nie
mniejszy od innych, ale przeciwnie poboz˙nos´c´ była dla nich przed-
miotem najwie˛kszej chluby” (Or. IV 23). Przytoczony tekst jest
w sprawie tzw. apostazji cesarza Juliana jednym z najbardziej kluczo-
wych. S´w. Grzegorz informuje nas, z˙e sam cesarz Konstancjusz,
„zajmował sie˛ ich ogólnym wykształceniem”. Okres´la Konstancjusza
jako stryja i cesarza –

υ Θει

υ και βασιλεως

. Jest w relacji

autora pewien ciekawy bła˛d. Konstancjusz nie był stryjem lecz
kuzynem Juliana

. Czyz˙by wie˛c Grzegorz pomylił sie˛, czy tez˙ nie

miał zbyt dobrej orientacji w koligacjach rodziny panuja˛cej, o której
z taka˛ pewnos´cia˛ pisze?

Autor daje do zrozumienia, z˙e Konstancjusz wielce zajmował sie˛

wykształceniem internowanych krewnych, a przeciez˙ wiadomo, z˙e
w okresie ich kilkuletniego pobytu w Macellum widzieli go tylko raz
w roku 347, kiedy był tam przejazdem z Ancyry do Hierapolis

Metoda˛ nauczania było przebywanie z najwie˛kszymi uczonymi.

Niestety, autor nie podaje z˙adnych bliz˙szych informacji, które po-
zwoliłyby nam nieco bliz˙ej okres´lic´ owa˛ wyselekcjonowana˛ grupe˛
pedagogów i nauczycieli.

Zwrócił na to uwage˛ tłumacz w SCH, dz cyt., s. 117, przyp. 2.

Julian 274A; CTh. XI 36, 8 oraz V 6, 1.

152

Rozdział X

Wykształcenie jakie odbierali było ogólne, dotycza˛ce literatury

i nauki, a takz˙e (przede wszystkim) było poznawaniem chrzes´cijan´-
skiej filozofii, moralnos´ci i wiary. Zwracano szczególna˛ uwage˛ na
szlachetnos´c´ uczynków i wypracowywanie cnoty. Grzegorzowi zale-
z˙ało, by wykazac´, iz˙ cesarz zadbał o to, z˙eby zapewnic´ swoim
wychowankom, najbardziej rzetelna˛ chrzes´cijan´ska˛ formacje˛.

Znamienna jest informacja o tym, z˙e Julian i Gallus zapisali sie˛

nawet do kleru. Inicjatywa – zdaniem autora – wyszła od nich sa-
mych. Za zaszczytna˛ uwaz˙ali bowiem funkcje˛ lektora czytaja˛cego
ludowi Pismo s´w., a poboz˙nos´c´, do której powinno prowadzic´ wy-
chowanie religijne, stała sie˛ dla nich wartos´cia˛ nadrze˛dna˛.

Wielu autorów powyz˙szy tekst s´w. Grzegorza, a szczególnie po-

dana˛ przez niego informacje˛ o zapisaniu sie˛ braci do kleru i pełnieniu
posługi lektorów, uwaz˙a za koronny dowód na to, iz˙ bracia przysta˛-
pili do sakramentu chrztu s´wie˛tego

. Czy jednak rzeczywis´cie ba-

dacz jest w pełni uprawniony do takiej włas´nie interpretacji powyz˙-
szego tekstu?

Okres´lenie „kler” (

κληρ

– przeznaczenie, udział) zostało bardzo

wczes´nie uz˙yte w Kos´ciele Chrystusowym dla okres´lenia tych, którzy
w szczególny sposób, niejako z urze˛du, mieli zaja˛c´ sie˛ duszpaster-
stwem: „przeznaczeni dla Pana” albo „ich przeznaczeniem jest
Pan”

. Do tej grupy wybranych zaliczali sie˛ równiez˙ lektorzy,

których szczególnym powołaniem było czytanie s´wie˛tych tekstów
podczas liturgicznego zgromadzenia ludu. Przypuszczalnie lektorat
wyodre˛bnił sie˛ z diakonatu, kiedy to niemoz˙liwym stało sie˛, by
diakoni wykonywali wszystkie towarzysza˛ce liturgii niz˙sze posługi

W Tradycji Apostolskiej, pos´ród uwag dotycza˛cych ustanawiania
posług w Kos´ciele, które nie były zwia˛zane z obrze˛dem s´wie˛cen´,
czytamy mie˛dzy innymi: „Nie wys´wie˛ca sie˛ takz˙e na lektora, lecz

Zróz˙nicowaniu pogla˛dów na ten temat w literaturze pos´wie˛cony zostanie

odre˛bny rozdział.

F. X. Kraus, RECHA, t. II, s. 215-219; Por. Dz 1, 26.

Por. S´w. Justyn, Apol. I 67.

S´wiadectwo Grzegorza

153

tylko mianuje go aktem wre˛czenia mu przez biskupa ksie˛gi z pis-
mami apostolskimi”. Podobnie nie wys´wie˛cano wdów, dziewic i sub-
diakonów

. Według pochodza˛cych z kon´ca IV w. Konstytucji Apo-

stolskich w skład duchowien´stwa wchodza˛ biskupi, kapłani, diakoni
i lektorzy (II 57). Lektor jest wyraz´nie podporza˛dkowany władzy
biskupa (III 11).

Słowo Boz˙e lektor odczytywał zgromadzonemu na liturgii ludowi

stoja˛c przy pulpicie, na który winny byc´ skierowane oczy wszystkich
słuchaczy

. To wywyz˙szone miejsce zajmowane przez lektora było

jakby przypomnieniem mu koniecznos´ci prawdziwego nawrócenia
i mocy wiary, o czym czytaja˛c miał innym wiernym to prezentowac´.
W czasach przes´ladowan´ zdarzało sie˛, z˙e funkcje˛ lektora powierzano
młodzien´com, którzy odwaz˙nie wyznali swa˛ wiare˛ w Chrystusa. Głos,
który podczas przes´ladowania przyznał sie˛ do Pana, jest szczególnym
nos´nikiem Jego Słowa w czasie liturgii. Wierni słysza˛c Ewangelie˛
odczytana˛ głosem wyznawcy, czuja˛ sie˛ szczególnie wezwani do
nas´ladowania jego wiary

W Afryce zdarzało sie˛, iz˙ małe dzieci (infantuli) s´wie˛cono na

lektorów, zapewne w celu wychowywania ich od młodos´ci do god-
nego pełnienia tej posługi

. Wykorzystywanie chłopców jako lekto-

rów podczas sprawowania liturgii było równiez˙ zwia˛zane z rozwojem
chórów chłopie˛cych. Chłopcy w nich s´piewaja˛cy pełnili funkcje˛
zarówno kantorów jak i lektorów.

W staroz˙ytnym Kos´ciele posługa lektora była traktowana zazwy-

czaj jako stopien´ przejs´ciowy na drodze do wyz˙szych godnos´ci. I tak
np. kapłani w Italii przyjmowali do swoich domów chłopaków, któ-
rych przygotowywali do s´piewu psalmów i czytania Słowa Boz˙ego,

Tradycja Apostolska, I. 5-9. S´w. Cyprian mówi o przekazaniu urze˛du lektora

przez s´wie˛cenia. Ep. 38, 39.

S´w. Cyprian, dz. cyt.

S´w. Cyprian, Ep. 39.

Wiktor z Wity, Historia persecutionis Africanae provinciae, V 9.

154

Rozdział X

widza˛c w nich na przyszłos´c´ swoich naste˛pców. Z podobnym zwy-
czajem spotykamy sie˛ równiez˙ i w Galii

Patrza˛c na praktyke˛ Kos´cioła staroz˙ytnego dotycza˛ca˛ posługi

czytania s´wie˛tych ksia˛g ludowi Boz˙emu, wydaje sie˛, chociaz˙ z´ródła
wprost o tym nie mówia˛, z˙e chrzest był wymaganym warunkiem
podje˛cia tej funkcji. Nie moz˙na jednak z cała˛ stanowczos´cia˛ stwier-
dzic´, iz˙ był to warunek absolutnie konieczny. Przede wszystkim
akcentowano wiare˛ i dobry przykład lektora. Istotne jest i to, z˙e
czytanie Słowa Boz˙ego miało miejsce podczas tej cze˛s´ci Uczty
Eucharystycznej, w której katechumeni brali udział

W sprawie domniemanego chrztu Juliana i Gallusa w Macellum,

w oparciu o Grzegorzowe stwierdzenie o ich przynalez˙nos´ci do kleru
i funkcji lektora, budza˛ sie˛ dalsze wa˛tpliwos´ci. Duchowni, którzy
mieli ich w swojej szczególnej pieczy byli, podobnie jak sam
Konstancjusz, arianami. Na tym „zapleczu” s´wiata czy tak bardzo
przejmowali sie˛ zachowywaniem pewnych reguł? Kos´ciół był jeszcze
cia˛gle w stadium tworzenia swoich widzialnych struktur i czyniono
wiele róz˙nych wyja˛tków. Czy wobec gorliwych, młodych katechume-
nów z rodziny cesarskiej nie uczyniono takiego wyja˛tku? Tradycja˛
rodziny cesarskiej Konstantyna Wielkiego było odkładanie chrztu na
ostatnie chwile z˙ycia. Było to powszechnym zwyczajem wielu rodzin
chrzes´cijan´skich, lecz przede wszystkim tych, które wia˛zały sie˛
z z˙yciem politycznym, niewa˛tpliwie bardzo naraz˙aja˛cym dusze˛ na
niebezpieczen´stwo cie˛z˙kiego grzechu. Teologia sakramentu pokuty
była jeszcze z˙ywo dyskutowana w Kos´ciele i do oczyszczaja˛cej jego
mocy podchodzono z pewna˛ rezerwa˛. Jes´li przyja˛c´ za prawdziwe
twierdzenie Grzegorza, z˙e cesarz od pocza˛tku miał wobec Juliana
i Gallusa plany zwia˛zane z dopuszczeniem ich do władzy, to dlaczego
mieliby zostac´ ochrzczeni, skoro on sam zwlekał ze swoim chrztem?

Peters, RECHA, t. II, s. 290.

Konstytucje Apostolskie, VIII 6.

S´wiadectwo Grzegorza

155

Wreszcie nalez˙ałoby postawic´ pytanie, ska˛d u Grzegorza, który

myli sie˛ co stopnia pokrewien´stwa mie˛dzy Julianem a Konstancju-
szem, uwaz˙a tego ostatniego za „wielce zatroskanego” wychowawce˛
internowanych chłopaków, tak dobre informacje o wpisie do kleru
i działalnos´ci poboz˙nos´ciowej braci? W okresie ich pobytu w Macel-
lum w latach 345-351, Grzegorz przebywał pocza˛tkowo w Cezarei
Kapadockiej (343-349?), a póz´niej udał sie˛ do Cezarei Palestyn´skiej
(349-351). Czyz˙ wtedy, be˛da˛c kilkunastoletnim młodzien´cem zafas-
cynowanym nauka˛, interesował sie˛ tym co działo sie˛ w posiadłos´ci
cesarskiej? Moz˙liwos´ci informacyjne biskupa Nazjanzu, Grzegorza
Starszego, w tej sprawie były zapewne niewielkie. Jako prawowierny
biskup z dworskim kapłan´stwem w wydaniu arian´skim nie miał wiele
do czynienia. Nie wydaje sie˛ równiez˙, by Grzegorz widział Juliana
czytaja˛cego s´wie˛te Ksie˛gi w Atenach. Czyz˙by tego w swej inwekty-
wie wyraz´nie nie zaznaczył? Grzegorz chyba bardziej zacza˛ł intere-
sowac´ sie˛ Julianem, kiedy ten rozpocza˛ł rza˛dy jako władca pogan´ski
i to zdecydowanie przeciwny Chrystusowi. Prawdopodobnie wtedy
bardziej zacza˛ł nastawiac´ uszu na to, co pozostało wspomnieniem po
pobycie jego i brata w niezbyt odległym Macellum. Naste˛pne frag-
menty inwektywy zdaja˛ sie˛ postawiona˛ teze˛ potwierdzac´.

„Okazywali zamiłowanie do nauki i miłos´c´ do Chrystusa, buduja˛c

nad wyraz wspaniałe pomniki dla me˛czenników i funduja˛c z wielka˛
hojnos´cia˛ dary wotywne, a takz˙e podejmuja˛c wszelkie inne dzieła,
które wypływaja˛ z bojaz´ni Boz˙ej. Jeden z nich naprawde˛ poste˛pował
uczciwie, albowiem chociaz˙ z natury był dosyc´ porywczy, to jednak
w gruncie rzeczy był bardzo poboz˙ny; drugi wyzyskiwał sposobnos´c´,
by pod pozorem czystos´ci moralnej ukryc´ zdroz˙ne obyczaje” (Or. IV
24). Grzegorz jest w swej ocenie Juliana bardzo niekonsekwentny.
Z jednej strony, wychwala obu braci za ich poboz˙nos´c´ praktykowana˛
w róz˙noraki sposób, z drugiej zas´, oskarz˙a Juliana o to, z˙e juz˙ wtedy
prowadził podwójna˛ gre˛. Jest to waz˙na rozbiez˙nos´c´. Autor ukazuje
bowiem swoje własne pogla˛dy, w których nie był tak do kon´ca
przekonany co do ugruntowania sie˛ chrzes´cijan´stwa w duszy Juliana.
Dalszy fragment wskazuje na słusznos´c´ naszego rozumowania: „Jak
juz˙ wspomniałem, obaj gorliwie słuz˙yli me˛czennikom i ambitnie

156

Rozdział X

ubiegali sie˛ o lepsze, nie z˙ałuja˛c trudu ni hojnych darów, aby wznies´c´
s´wia˛tynie˛. Ale poniewaz˙ u podstaw ich pracy nie ta sama lez˙ała
intencja, niejednakowe były równiez˙ jej rezultaty. Jeden bowiem,
mam na mys´li starszego z braci, zgodnie z planem doprowadzał
dzieło do pomys´lnego kon´ca, za che˛tnym przyzwoleniem Boga na to
poczynanie, jakby na ofiare˛ Abla, sprawiedliwie ofiarowana˛ i podzie-
lona˛; a była jak gdyby darem pierworodnego ta ofiara! Drugiego na-
tomiast ofiary – o han´bo, juz˙ tu, na ziemi, okrywaja˛ca czyny bez-
boz˙ne, a daja˛ca s´wiadectwo temu, co be˛dzie po s´mierci, i przez
drobne wskazówki zapowiadaja˛ca rzeczy wielkie! – Bóg me˛czenni-
ków nie przyja˛ł, jakby to była ofiara Kaina” (Or. IV 25). Grzegorz
podkres´la róz˙ne intencje braci przy budowaniu s´wia˛tyni

. Julian był

według niego w swych zamiarach fałszywy, wprost mówi, z˙e ofiara-
mi okrywał „czyny bezboz˙ne”. Nie daje jednak z˙adnej wskazówki, co
mamy pod tym poje˛ciem bezboz˙nych czynów rozumiec´. Róz˙nos´c´
intencji obu braci autor jeszcze bardziej zaznacza porównuja˛c ich
ofiary do ofiar Kaina i Abla. Czyz˙ trzeba bardziej mocnego odnie-
sienia?

Moz˙na przypuszczac´, z˙e bracia podzielili sie˛ i kaz˙dy z nich

budował oddzielna˛ cze˛s´c´ s´wia˛tyni. Grzegorz mówia˛c o tym, z˙e cze˛s´c´
budowana przez Juliana została na skutek jakiegos´ wstrza˛su zniszczo-
na, opatrzył to takim oto komentarzem: „ziemia wzdragała sie˛ przyja˛c´
fundamenty budowli od człowieka fałszywego w poboz˙nos´ci” (Or. IV
26). Trudno o mocniejsze okres´lenie nieszczeros´ci intencji, choc´ autor
sam nie bardzo wie, jak do kon´ca wytłumaczyc´ postawe˛ młodego
Juliana, który napotykaja˛c na trudnos´ci „jeszcze bardziej upierał sie˛
przy swoim”. Próbuje jednak w s´wietle czynów cesarza Juliana
interpretowac´ owo zdarzenie z jego młodos´ci. Był to, jego zdaniem
cud spowodowany przez „braterska˛ miłos´c´ me˛czenników”. Cesarz
Julian be˛dzie burzył s´wia˛tynie ku ich czci. „Nie chcieli, z˙eby ta sama

Niedaleko Cezarei spoczywały doczesne szcza˛tki s´wia˛tobliwego pasterza

Mamasa, który poniósł s´mierc´ me˛czen´ska˛ za czasów Aureliana. Jego grób był przez
wiernych otoczony poboz˙na˛ czcia˛. Gallus i Julian swoja˛ budowla˛ włas´nie temu
me˛czennikowi chcieli oddac´ chwałe˛. J. Bidez, dz. cyt., s. 38.

S´wiadectwo Grzegorza

157

re˛ka jedne pomniki me˛czenników wznosiła, a drugie burzyła, i z˙eby
jedni me˛czennicy doznawali czci, a inni zniewagi, skoro pozorna
czes´c´ po prostu wyprzedzała o moment prawdziwa˛ obelge˛; i [nie
chcieli] by [Julian] z powodu wielkos´ci zuchwalstwa wydał sie˛ sam
sobie ma˛drym, przez zewne˛trzne pozory wprowadzaja˛c w bła˛d tak
ludzi, jak i samego Boga, ze wszystkich najwie˛cej wiedza˛cego i naj-
ma˛drzejszego, który me˛drków chwyta w ich chytros´ci

. Pragne˛li

natomiast, by poznał, z˙e go zrozumiano i z˙eby schwytany na gora˛cym
uczynku nie mógł sie˛ pysznic´” (Or. IV 27). Autor wyraz´nie stwier-
dza, z˙e czes´c´ me˛czenników była u młodego Juliana „pozorna”. Praw-
dziwa „obelga” przyszła póz´niej. Boga prawdziwego nie da sie˛
oszukac´. „Chociaz˙ bowiem tej niegodziwos´ci nie starł od razu Pan,
Bóg me˛czenników, ani tez˙ obmys´lanej i dobrze ukrywanej zbrodni
nie udaremnił i nie wysuszył natychmiast tego jakby zdradliwego
bagna, z przyczyn, które sam znał, odpowiednio do niewypowiedzia-
nej swej ma˛dros´ci i sztuki rza˛dzenia, ... to jednak ze wzgle˛du na ogół
ludzi trzeba było, by zarówno ta złos´c´ została znienawidzona, jak i ta
czes´c´ odrzucona, a ujawniła sie˛ bezstronnos´c´ i nienaruszalnos´c´ Boga,
niezalez˙nie od ofiary, jaka˛ Mu sie˛ składa” (Or. IV 28). Poste˛powanie
Juliana uznaje Grzegorz jako ukryta˛ i dobrze zaplanowana˛ zbrodnie˛,
która˛ Bóg dopus´cił z sobie tylko wiadomych przyczyn, które moz˙na
jedynie ogólnie okres´lic´ jako słuz˙a˛cych dobru ludzi i chwale samego
Boga.

Tylko ta ofiara jest Bogu miła, która˛ człowiek składa Mu

z szlachetna˛ intencja˛. Ofiare˛ składana˛ w niegodziwos´ci serca Bóg
zawsze odrzuca, choc´by była to, po ludzku rzecz biora˛c, ofiara
wielkiej wartos´ci. Budowanie s´wia˛tyni ku czci me˛czennika w ludzkim
rozumieniu stanowi ofiare˛ cenna˛, lecz Bóg patrzy nie na jakos´c´ ofiary
lecz na czystos´c´ serca ofiarodawcy. W tym Grzegorz upatruje przy-
czyne˛ wstrza˛su ziemi, niszcza˛cego wysiłki młodego budowniczego
s´wia˛tyni. „Cóz˙ wie˛c dziwnego, z˙e i jego zaszczytu [Bóg] nie przyja˛ł,
ofiarowanego w sposób niegodziwy i z niegodziwym sumieniem? On

Job 5, 13.

158

Rozdział X

patrzy inaczej niz˙ człowiek i spogla˛da nie na to, co na zewna˛trz, ale
na człowieka w sercu ukrytego

i zagla˛da do wne˛trza siedliska

błe˛du albo cnoty. To tak sie˛ przedstawia. I jes´li ktos´ nie wierzy,
wzywam na s´wiadków tych, co na to patrzyli. A wielu jest takich,
którzy i nam to cudowne zjawisko przekazali, i potomnym przekaz˙a˛”
(Or. IV 29). Grzegorz powołuje sie˛ na przekaz wielu naocznych
s´wiadków owego zdarzenia. Nie podaje z˙adnych innych dowodów na
„nieprawos´c´” Juliana z czasów Macellum. Swój wywód autor pro-
wadzi po przejs´ciach zwia˛zanych z przes´ladowaniami cesarza Juliana,
szukaja˛c w Macellum ich korzenia. Czy w podobny sposób nie oce-
niali, z perspektywy czasu, owi „naoczni s´wiadkowie” runie˛cia Julia-
nowej cze˛s´ci s´wia˛tyni s´w. Mamasa?

Mijały lata na zesłaniu, które bracia spe˛dzali na nauce. Dla

Juliana, zdaniem Grzegorza, nie była ona czyms´ dobrym: „Kiedy zas´
[ci ksia˛z˙e˛ta] juz˙ doszli do wieku me˛skiego i zakosztowali nauk
filozoficznych – oby tego nigdy nie zrobili – a ponadto posiedli
sztuke˛ wymowy, która dla ludzi zacnych jest ore˛z˙em cnoty, lecz dla
ludzi gorszych staje sie˛ bodz´cem do grzechu, [Julian] nie mógł juz˙
w z˙aden sposób ujarzmic´ tej całej choroby i tylko sam w głe˛bi duszy
rozmys´lał nad podste˛pem niegodziwos´ci...” (Or. IV 30). Pod koniec
pobytu w Macellum pogan´stwo Juliana musiało byc´ juz˙ – według
Grzegorza – wyraz´nie ukształtowane. Nauki filozoficzne i studium
retoryki, które przeciez˙ autor bardzo wysoko cenił, w tym wypadku
uznał jako jeszcze bardziej pogłe˛biaja˛ce zgube˛ duchowa˛ młodego
ksie˛cia. Trzeba przyznac´, z˙e Grzegorz jest tu w pełni wiarygodnym
s´wiadkiem. Sam przeciez˙ przeszedł przez studia tych dyscyplin nauki
i niewa˛tpliwie znał doskonale ich wartos´c´ i niebezpieczen´stwa, jakie
w sobie kryły.

Julian ukrywał swoje prawdziwe przekonania „ze wzgle˛du na

czasy i autorytet panuja˛cego, bo wtedy niebezpiecznie było jawnie
poczynac´ sobie jak bezboz˙nik. Niekiedy jednak odsłaniał tajemnice˛
duszy wobec tych, w których skłonnos´c´ do bezboz˙nos´ci tłumiła głos

1 P 3, 4.

S´wiadectwo Grzegorza

159

roztropnos´ci. A w rozmowach, jakie prowadził z bratem, walczył
w obronie Hellenów wie˛cej aniz˙eli wypadało – naturalnie pod tym
pozorem, z˙e poznaje nauke˛ mniej doskonała˛, a w rzeczywistos´ci była
to zaprawa do walki przeciwko prawdzie – i wszystkim tym sie˛ cie-
szył, co znamionuje bezboz˙nos´c´” (Or. IV 30). Zdaniem Grzegorza,
Julian, pod koniec internowania, uzbrojony w narze˛dzia filozofii i re-
toryki, ostroz˙nie ujawnia swe prawdziwe skłonnos´ci do pogan´stwa.
Strach przed Konstancjuszem powoduje skrze˛tne ich ukrywanie.
Autor wyraz´nie sugeruje, z˙e Julian miał kontakt z osobami podobnie
do niego mys´la˛cymi. Niestety, nie podaje z˙adnych bliz˙szych szczegó-
łów z kim ani w jaki sposób dotarł do tych wiadomos´ci. Nie wiemy
tez˙, ska˛d znał tres´c´ rozmów z bratem.

Reasumuja˛c to, co Grzegorz napisał o pobycie Juliana w cesarskiej

posiadłos´ci Macellum, podczas którego poznawał chrzes´cijan´stwo,
stwierdzic´ musimy duz˙a˛ niekonsekwencje˛ autora. Z jednej strony
ukazuje on Juliana jako pilnego i poboz˙nego młodzien´ca, rozmiłowa-
nego w czytaniu Pisma s´w., zaangaz˙owanego w pełnienie poboz˙nych
uczynków oraz szerza˛cego kult me˛czenników

. Z drugiej zas´ strony

jednoznacznie posa˛dza Juliana o to, iz˙ juz˙ tam, w Macellum, był po
prostu obłudny. Z

˙ e inne miał przekonania w sercu, a inne prezento-

wał na zewna˛trz. Ten drugi obraz jest zdecydowanie dominuja˛cy.

Te dwa przeciwstawne wizerunki, nakazuja˛ historykowi zachowa-

nie duz˙ej ostroz˙nos´ci przy formułowaniu wniosków. Pamie˛tac´ musi-
my, z˙e Grzegorz przekazał je nie w celu historycznym, lecz dydak-
tycznym. Grzegorz chce przestrzec adresatów mowy przed zgubnymi
skutkami dwulicowej postawy. Boga przenikaja˛cego ludzkie serce nie
moz˙na oszukac´. Julian słuz˙y jako bardzo wymowny tego przykład.
Co zas´ do rzetelnos´ci informacji posiadanych przez Autora o mło-

Do tego obrazu nawia˛z˙e Grzegorz jeszcze raz mówia˛c o przes´ladowaniu

chrzes´cijan przez cesarza Juliana, który w swej przewrotnej argumentacji posługiwał
sie˛ równiez˙ Pismem s´w.: „A czemu nie miałby tego znac´ dokładnie on, który był
kiedys´ lektorem Boz˙ych wyroczni, cieszył sie˛ zaszczytem wielkiego ołtarza i czcił
me˛czenników cmentarzami i s´wia˛tyniami?” (Or. IV 97).

160

Rozdział X

dos´ci Juliana i pobycie wraz z Gallusem w Macellum, moz˙na miec´
tu uzasadnione zastrzez˙enia mimo powoływania sie˛ na relacje˛
naocznych s´wiadków. Na podstawie jego przekazu nie moz˙na z cała˛
pewnos´cia˛ stwierdzic´, z˙e Julian przez˙ył autentyczne nawrócenie
i z pełna˛ s´wiadomos´cia˛ oraz dobrowolnos´cia˛ przysta˛pił do sakramentu
Chrztu s´w. Rozłoz˙enie zas´ akcentów w tych dwóch wizerunkach
Juliana wskazuje na to, z˙e Grzegorz nie wierzył w prawdziwos´c´ jego
przekonan´ chrzes´cijan´skich. Wynikałoby wre˛cz, z˙e im dłuz˙ej Julian
przebywał w Macellum, tym gorzej było z jego chrzes´cijan´stwem
i tym bardziej skłaniał sie˛ do pogan´stwa. Praktycznie katechumenat
mógł rozpocza˛c´ dopiero w czasie internowania i mógł on trwac´ ok.
trzech lat. Gdyby wie˛c uznac´ Grzegorzowe wywody, o poste˛puja˛cej
dwulicowej postawie ksie˛cia, za prawdziwe, to trudno byłoby mówic´
o odpowiedzialnym przysta˛pieniu do sakramentu inicjacji chrzes´-
cijan´skiej.

STUDIA

Ten okres z˙ycia i działalnos´ci Juliana w Grzegorzowej relacji

wydaje sie˛ bardziej wiarygodny niz˙ poprzedni. Grzegorz był znako-
micie zorientowany w naukowych moz˙liwos´ciach, jakie ofiarowała
wschodnia cze˛s´c´ Imperium. Jego pasja naukowa i liczne podróz˙e
czynia˛ w tym wzgle˛dzie z Grzegorza wiarygodnego s´wiadka. Z uwa-
ga˛ trzeba przes´ledzic´ to, co pisze o dalszej edukacji ksie˛cia Juliana
i o jej skutkach.

„Kiedy zas´ łaska władcy zrobiła brata cezarem i oddała mu we

władanie niemała˛ cze˛s´c´ s´wiata, jemu [Julianowi] wolno było zupełnie
swobodnie i bez z˙adnej obawy zbliz˙yc´ sie˛ do najbardziej zgubnych
nauk i nauczycieli. Wszak Azja była mu szkoła˛ bezboz˙nos´ci, która
wymys´lnie sie˛ bawi nauka˛ o gwiazdach, horoskopami i próz˙nymi
mrzonkami na temat przewidywania przyszłos´ci, a co za tym idzie –
czarnoksie˛stwem” (Or. IV 31).

S´wiadectwo Grzegorza

161

CEZAR

Po s´mierci Gallusa Julian „został dziedzicem władzy brata, ale nie

jego uczciwos´ci”

. Grzegorz oskarz˙a Juliana równiez˙ i o to, z˙e

swemu dobroczyn´cy, Konstancjuszowi, nie tylko nie okazał wdzie˛cz-
nos´ci, ale on „tym wie˛ksza˛ zapałał nienawis´cia˛ i tylko patrzył, aby
mógł sie˛ zems´cic´...” (Or. IV 42). Autor widzi jednak współwinnych
takiej postawy ksie˛cia. „Tego nauczyli go i tak go wychowali
Platonowie i Chryzypowie, i osławiony Perypat, i czcigodna Stoa,
i ci, co pie˛knie deklamuja˛ na temat wspaniałych zasad. Tego nauczyła
ich równos´c´ geometrii, i rozprawy o sprawiedliwos´ci, i zasada, z˙e
nalez˙y raczej wybrac´ znoszenie krzywdy, aniz˙eli wyrza˛dzenie jej
komus´. Tego nauczyli go znakomici nauczyciele, obron´cy i prawo-
dawcy władzy królewskiej, których zbierał na rozstajnych drogach
i w domach rozpusty, a chwalił u nich nie obyczaje, tylko wymowe˛
podziwiał; a moz˙e i nie ja˛, lecz jedynie bezboz˙nos´c´, jako odpowied-
nia˛ doradczynie˛ i mistrzynie˛, pouczaja˛ca˛ o tym, co trzeba czynic´
a czego nie trzeba!” (Or. IV 43). Grzegorz doskonale wiedział, do
czego moz˙e doprowadzic´ kontakt człowieka, który nie ma ugrunto-
wanej wiary, ze s´rodowiskiem filozofów, retorów, moralistów i na-
ukowców pogan´skich. Sam przez to przeszedł, ale z jakz˙e innym
przygotowaniem niz˙ Julian. Grzegorz wyszedł ze wspaniałego domu
rodzinnego, maja˛c w sercu Boga i przykład kochaja˛cych rodziców.
Niejednokrotnie do tej bazy odwoływał sie˛, do niej mógł wracac´.
Przygotowanie Juliana na zetknie˛cie sie˛ ze s´wiatem było zupełnie
inne. Nie miał ani domu rodzinnego, ani wspólnoty chrzes´cijan´skiej,
która stanowiłaby dla niego baze˛. Grzegorz nie stara sie˛ jednak
Juliana do kon´ca bronic´. Mówi wprawdzie o jego dwulicowos´ci,
o tym niepełnym chrzes´cijan´stwie, ale przeciez˙ jest gdzies´ decyzja

Gallus ginie w roku 354 zamordowany z rozkazu Konstancjusza. Grzegorz

w redakcji Mowy IV posługuje sie˛ niejako „dobrocia˛” Gallusa i Konstancjusza, dla
ukazania nieprawos´ci Juliana. Ich tragiczny konflikt woli wie˛c potraktowac´ bardzo
ostroz˙nie nie wnikaja˛c w jakiekolwiek szczegóły (Or. IV 33).

162

Rozdział X

samego człowieka. Autor ukazuja˛c Boz˙e prawa rza˛dza˛ce s´wiatem dla
jego dobra wspomina, z˙e: „W mys´l tych praw równiez˙ i [Julian] nie
był popychany do złego; Bóg bowiem absolutnie nie jest przyczyna˛
z˙adnego zła, jako dobry z natury, a wina zła lez˙y po stronie tego, kto
dokonuje wyboru” (Or. IV 47). Stajemy przed tajemnica˛ człowieka,
z jednej strony jest on od pierwszych chwil swego istnienia kształto-
wany przez otoczenie, z drugiej zas´ strony nie przedstawia biernej
bezrozumnej masy, tylko jest zdolny do podejmowania decyzji i od-
powiedzialnos´ci. Na ile wpływ na jego decyzje maja˛ czynniki ze-
wne˛trzne, a na ile sam za swe poste˛powanie odpowiada, jest tajemni-
ca˛ jego sumienia. Nikt z zewna˛trz, poza Stwórca˛, nie moz˙e autoryta-
tywnie i jednoznacznie w tej sprawie zabierac´ głosu. Grzegorz, przez
to wieloaspektowe spojrzenie na Juliana, wydaje sie˛ autorem odpo-
wiedzialnym, choc´ gatunek inwektywy jego prawdziwe pogla˛dy nieco
zaciemnia.

CESARZ

Julian, w opinii autora inwektyw, „pragna˛ł przywłaszczyc´ sobie

cała˛ władze˛” w pan´stwie. „I w tej nadziei sie˛ nie zawiódł” (Or. IV
46). Trudno jest zrozumiec´ Grzegorzowi to co sie˛ stało w roku 361.
Dlaczego Pan Wszechs´wiata dopus´cił na Imperium rza˛dy „szalen´ca”,
a Kos´ciół dos´wiadczył „bezboz˙nikiem”? (Or. IV 48) „Boleje˛ nie tylko
nad chrzes´cijanami i tym upokorzeniem, które na nich spadło, albo
zesłane zostało przez szatana, a Bóg zezwolił na nie za winy, które
znał, a moz˙e z powodu naszej pychy, która potrzebowała oczyszcze-
nia, ale takz˙e nad dusza˛ tego [Juliana] i tych, których porwał razem
ze soba˛ na taka˛ sama˛ zgube˛” (Or. IV 49).

Grzegorz, pytaja˛c o przyczyny poste˛powania Juliana, nie moz˙e dac´

pełnej odpowiedzi: „Ska˛d sie˛ wzie˛ła tak wielka i zdecydowana wola
złego? Ska˛d to zamiłowanie do bezboz˙nos´ci? Ska˛d ten pe˛d do zguby?
I ska˛d ta nienawis´c´ do Chrystusa u Chrystusowego ucznia, który
słyszał cia˛gle tyle słów prawdy i ba˛dz´ to wygłaszał zbawienne nauki,

S´wiadectwo Grzegorza

163

ba˛dz´ to ich słuchał? Oto zaledwie obja˛ł władze˛, wyznaje otwarcie
bezboz˙nos´c´, jak gdyby sie˛ nawet wstydził, z˙e w ogóle był kiedys´
chrzes´cijaninem, albo jak gdyby sie˛ chciał zems´cic´ na chrzes´cijanach
za to, z˙e miał kiedys´ wspólne z nimi imie˛. I to było pierwsza˛ jego
bezczelna˛ zbrodnia˛, jako opowiadaja˛ ci, którzy sie˛ chełpia˛, z˙e znaja˛
jego tajemnice ... w krwi nieczystej ka˛piel sobie sprawia przeciwsta-
wiaja˛c naszemu wtajemniczeniu wtajemniczenie zbrodni, po prostu
przysłowiowa „s´winia w błocie unurzana”. Jednoczes´nie re˛ce swoje
z s´wie˛tos´ci wyła˛cza umywaja˛c je z bezkrwawej ofiary, która ła˛czy
nas z Chrystusem, i usuwaja˛c sie˛ od udziału w Jego cierpieniach
i Jego boskos´ci. Na krwawych zas´ i bezkrwawych [starych] ofiarach
pogan´skich opiera swe rza˛dy, uz˙ywaja˛c niegodziwych doradców do
niegodziwego sprawowania władzy” (Or. IV 52). To, z˙e Grzegorz
nazywa Juliana „Chrystusowym uczniem” czy nawet „chrzes´cijani-
nem”, wcale nie s´wiadczy o przyje˛ciu przez niego chrztu. Fakt
pobytu w katechumenacie jest dla autora juz˙ uprawniaja˛cy do takich
okres´len´

. Nie moz˙na wie˛c na tej podstawie wnioskowac´ o chrzcie

Juliana. Nawia˛zuja˛c do pogan´skiego obrze˛du chrztu krwia˛, który to
cesarz przyja˛ł, Grzegorz uz˙ywa retorycznego zabiegu przeciwstawien´.
Julian wstydzi sie˛ według niego dawnej wspólnoty z chrzes´cijanami
i ich wtajemniczeniu przeciwstawia pogan´skie; podobnie Eucharystii,
bo o nia˛ zapewne autorowi chodzi, przeciwstawia ofiary składane
boz˙kom. Trudno z Grzegorzowej retoryki o „wyła˛czeniu ra˛k” i „umy-
ciu” ich z bezkrwawej ofiary wnioskowac´ z cała˛ pewnos´cia˛ o ucze-
stniczeniu Juliana w Eucharystii, skoro zamiar przyje˛cia chrztu
objawiony przez wsta˛pienie do katechumenatu juz˙ nazywa byciem
chrzes´cijaninem

. Moz˙e byc´ podobnie z zamiarem przyje˛cia Eucha-

rystii. Zreszta˛ gdyby Autor był pewny chrztu i Eucharystii Juliana to
najprawdopodobniej inaczej rozłoz˙yłby akcenty swej mowy.

Grzegorz uwaz˙ał swego brata Cezarego i siostre˛ Gorgonie˛ za dobrych chrzes´ci-

jan, mimo z˙e przyje˛li chrzest tuz˙ przed s´miercia˛. Por. Or. VII; VIII.

και τας χειρας αϕαγνιζεται της αναι

ακτου θυσιας αποκαθαιρον δι

ης η

εις Χριστω κονωνου

εν και των παθη

ατων και της θεοτητος

... Je˛zyk

grecki nie jest tak mocny w sformułowaniach jak tłumaczenie Sinki.

164

Rozdział X

PRZES´LADOWCA

„Przede wszystkim to mnie u niego zastanawia, w jaki sposób

w ksie˛gach tych pilnie sie˛ rozczytywał, a tego nie czytał albo
dobrowolnie pomina˛ł: Zły z´le zginie

? Kaz˙dy tak zginie, kto zaprze

sie˛ Boga, i co od tego waz˙niejsze, uciska tych, którzy wiernie stoja˛
przy Jego wyznaniu, i w takie nieszcze˛s´cie ich wpe˛dza, na jakie sam
zasłuz˙ył” (Or. IV 98). Ta Grzegorzowa opinia jest w pełni uzasadnio-
na pod tym jednakz˙e warunkiem, z˙e przes´ladowca Boga prawdziwego
rzeczywis´cie poznał i uznał w swym sumieniu za prawdziwego, na-
ste˛pnie zas´ porzucił. Samo rozczytywanie sie˛ przez Juliana w s´wie˛-
tych Ksie˛gach, choc´ pilne, nie s´wiadczy o stanie jego duszy. Autor
przede wszystkim chce przed taka˛ postawa˛, na przykładzie cesarza,
przestrzec potomnych.

To „otarcie sie˛” Juliana o chrzes´cijan´ska˛ nauke˛ znalazło swoje

odbicie równiez˙ i w organizacji przes´ladowania Kos´cioła Chrystuso-
wego. Trudno sie˛ dziwic´ autorowi inwektyw, z˙e na te momenty
zwrócił baczniejsza˛ uwage˛. I tak oto Julian znaja˛c historie˛ poprzed-
nich przes´ladowan´, kiedy przysta˛pił do walki z chrzes´cijan´stwem, co
uwaz˙ał za jedna˛ z najwaz˙niejszych spraw swego panowania (Or. IV
74), nie przyja˛ł metod przemocy, które przysporzyłyby nowych
me˛czenników (Or. IV 57; 58). Nie wydaje z˙adnego edyktu przes´la-
dowczego, lecz cos´, zdaniem Grzegorza, jeszcze bardziej skuteczne-
go: „niepisane prawo, dokument osobistej intencji” (Or. IV 61).
Oczyszczaja˛c z chrzes´cijan pałac, administracje˛ pan´stwa oraz wojsko,
wykorzystuje słaba˛ i naiwna˛ wiare˛ wielu, a takz˙e przywia˛zanie do
pienie˛dzy i stanowisk (Or. IV, 63-66; 80-84). Przez nazywanie
chrzes´cijan „Galilejczykami” (Or. IV 76-78) oraz che˛tne uciekanie sie˛
do przewrotnej argumentacji (Or. IV 97), dał wyraz dobrej znajo-
mos´ci Ewangelii Chrystusowej. Grzegorza szczególnie bola˛ zarza˛-
dzenia dotycza˛ce reformy szkolnictwa, w wyniku których szkoła,

Mt 21, 41.

S´wiadectwo Grzegorza

165

staja˛c sie˛ wyznaniowa˛religii pogan´skiej, została praktycznie zamknie˛-
ta dla chrzes´cijan (Or. IV 100-109)

Na szczególna˛ uwage˛ zasługuja˛ plany Juliana zwia˛zane z reforma˛

struktur pogan´skiej religii. „Zabierał sie˛ do wystawiania po całym
pan´stwie wyz˙szych szkół, z katedrami, wydziałami i sekcjami. Orga-
nizował wykłady i odczyty o pogan´skich dogmatach, aby uprawiano
wszelkie formy wychowania moralnego i z˙ycia mistycznego. Wpro-
wadza równiez˙ forme˛ modlitw s´piewanych na zmiane˛; normuje kary
na tych co grzesza˛, ustala kanony wtajemniczen´ wste˛pnych i ostatecz-
nych i tego wszystkiego, co na pewno nalez˙y do naszej organizacji
kos´cielnej. Miał zamiar budowac´ zajazdy i przytułki, domy poboz˙nos´-
ci i domy dla dziewic, i domy rozmys´lan´, i organizowac´ pomoc dla
biednych, zarówno wszelka˛ inna˛, jak i te˛ w formach listów, którymi
polecamy potrzebuja˛cych pomocy i które towarzysza˛ im z prowincji
do prowincji: co oczywis´cie najwie˛cej u nas podziwiał (Or. IV 111).
To nas´ladowanie chrzes´cijan´stwa nie ograniczyło sie˛ do struktur
zewne˛trznych, lecz poszło znacznie głe˛biej. Próbuje, w czym zreszta˛
nie był nowatorem, za wzorem chrzes´cijan´skiej teologii i etyki refor-
mowac´ pogan´ska˛, co oczywis´cie Grzegorz niemiłosiernie wys´miewa”
(Or. IV 115-222).

Wszystko to ukazuje Juliana jako tego, który spotkał sie˛ z Ewan-

gelia˛ Jezusowa˛ i jego Kos´ciołem, wiele sie˛ nauczył, wiele rzeczy
uznał za słuszne, ale cia˛gle zostaje bez odpowiedzi pytanie: czy
kiedykolwiek wierzył?

POGAN

´ SKA POBOZ˙NOS´C

Grzegorz opisuje ciekawe wydarzenie, jakie miało miejsce

w zwia˛zku ze składaniem ofiary przez Juliana: „Udał sie˛ kiedys´ do

B. Carmon Hady, The Emperor Julian and his School Law, Church History

37 (1968), s. 131-143; L. Bielas, Ustawa szkolna cesarza Juliana, Analecta Craco-
viensia, 25 (1993), s. 15 nn; Na temat skutków wywołanych ustawa˛ szerzej infor-
muje: J. Gos´cin´ski SDB, Antychrzes´cijan´skie ustawodawstwo szkolne Juliana Aposta-
ty, Collectanea Theologica, 61(1991), z. 2, s. 47-53.

166

Rozdział X

jakiegos´ przybytku pod ziemia˛, jednego z tych niedoste˛pnych dla
pospólstwa i starszych... w towarzystwie człowieka, który wart
był niejednej takiej jaskini z podziemnymi demonami na rozmowe˛
w sprawie wydarzen´ dotycza˛cych przyszłos´ci... kiedy nasz bohater
szedł naprzód i strachy go opadły i cia˛gle ich przybywało coraz
wie˛cej i coraz to groz´niejszych powiadaja˛, z˙e dały sie˛ słyszec´ nie-
zwykłe głosy i zacza˛ł sie˛ wydobywac´ odór obrzydliwy, i pojawiły sie˛
ogniste zjawiska... Uderzony nieznanym zjawiskiem, póz´no bowiem
zacza˛ł sie˛ uczyc´ tych rzeczy, do znaku krzyz˙a sie˛ ucieka, do starego
lekarstwa, i krzyz˙em s´wie˛tym sie˛ z˙egna przeciwko strachom, a Tego
którego przes´ladował robi swoim obron´ca˛” (Or. IV 55). Dotyka autor
pewnej specyfiki poboz˙nos´ci jako takiej Juliana: pragnienie spotkania
sie˛ z bóstwem w mroz˙a˛cym krew w z˙yłach przez˙yciu, w grozie nie-
samowitos´ci. W chrzes´cijan´stwie tego nie znalazł, a dały mu to
jaskinie pogan´skich misteriów oraz ich mistrzowie

Por. S. Olszaniec, Julian Apostata jako reformator religijny, Kraków 1999.

Autor podejmuje mie˛dzy innymi problem pogan´skiej poboz˙nos´ci cesarza (s. 44-105).

Rozdział XI

OKIEM Z˙OŁNIERZA

Nie było to tylko oko z˙ołnierza, to było równiez˙, a moz˙e przede

wszystkim, oko s´wiadka. Spojrzenie pełne fascynacji, lecz nie
pozbawione obiektywizmu dobrego kronikarza. I jeszcze jedno –
spojrzenie współwyznawcy.

Ammian Marcellin, jeden ze sztabowych oficerów cesarza Juliana,

zostawił w swym dziele Rerum Gestarum bardzo bogate s´wiadectwo
o swoim władcy. Niestety 13 pierwszych ksia˛g nie zachowało sie˛ do
naszych czasów. Moz˙liwe, z˙e w nich umies´cił autor informacje
o dziecin´stwie i młodos´ci cesarza. Z pozostałych ksia˛g niewiele
moz˙emy wyszukac´ wiadomos´ci o tym okresie z˙ycia Juliana, kiedy to
miał kontakty z wiara˛ chrzes´cijan´ska˛. Stanowia˛ one pewne uzupełnie-
nie obrazu, który kres´la˛ wczes´niej omówione z´ródła. Aby je włas´ci-
wie odczytac´, przyjrzyjmy sie˛ s´wiatopogla˛dowi autora

Mimo z˙e Ammian Marcellin był Grekiem, czuł sie˛ rzymskim

oficerem. Był dumny ze swego pochodzenia narodowego i szczycił
sie˛ greckim wychowaniem, to jednak Rzym był dla niego „s´wia˛tynia˛
całego s´wiata”

. Był poganinem, którego wiara była naznaczona cha-

Podstawowa˛ prace˛ o s´wiatopogla˛dzie Ammiana Marcellina opublikował

W. Enßlin, Zur Geschichtsschreibung und Weltanschaung des Ammianus Marcel-
linus, Leipzig 1923 (Klio Beih. 16, N. F. 3).

Amm. XVII 4, 13.

168

Rozdział XI

rakterystycznym dla intelektualnej pogan´skiej elity IV w. pie˛tnem
neoplatonizmu. Nieobce mu były, podobnie jak Julianowi, nauki
mistyczne

Charakterystycznym rysem osobistej poboz˙nos´ci Ammiana Marcel-

lina była wiara w przeznaczenie. Nie wyklucza jednak w ludzkim
losie roli przypadku. Wierzy w istotna˛ role˛ przeczucia i pewnych
ostrzegawczych znaków. Dla Ammiana, podobnie jak dla wielu jemu
współczesnych, s´wiat starych bogów juz˙ umarł. Traktuje ich jako
symbole, które próbuje racjonalnie tłumaczyc´. Zarówno chrzes´cijanie
jak i poganie znalez´li sie˛ na wspólnej płaszczyz´nie monoteizmu. Nie
moz˙e wie˛c dziwic´ u Ammiana, z˙e bóstwo niebieskie numen caeleste
czuwa nad s´wiatem i nad dziejami ludzkos´ci. Zgodnie z tym przeko-
naniem kaz˙demu człowiekowi dany jest geniusz, który w rozstrzyga-
ja˛cych sytuacjach daje mu ostrzez˙enie. W tak poje˛tej religijnos´ci
cesarz Julian jawił sie˛ jako ma˛z˙ boz˙a˛ moca˛ prowadzony do najwspa-
nialszych czynów. Mimo takiej s´wiadomos´ci Ammian patrzy krytycz-
nym okiem na przerosty kultowej działalnos´ci cesarza

Wrogiem chrzes´cijan nie był. Wyraz˙ał sie˛ o nich z pewna˛ oboje˛t-

nos´cia˛, która niknie wtedy, gdy np. mówi o wystawnym z˙yciu
rzymskiego duchowien´stwa w przeciwien´stwie do prostych kapłanów
pracuja˛cych na wsi.

S´WIADECTWO O JULIANIE

W zachowanych ksie˛gach Ammianowego dzieła nie znajdujemy

s´ladu chrzes´cijan´skiej przeszłos´ci cesarza Juliana. Moz˙na przypusz-

Ammian mówia˛c o modlitwie cesarza Juliana wskazuje na wpływy tajemnej

nauki zwia˛zanej z Hermesem Trismegistosem, które to bóstwo powstało z utoz˙sa-
miania greckiego Hermesa z egipskim bogiem Thotem. W póz´nym hellenizmie był
czczony jako prorok, który przekazał Grekom tajemna˛ wiedze˛ kapłanów egipskich.
Amm. 16, 5, 5. Por. W. Scott, Hermetica I-IV, Oxford 1924-1936.

Por. W. Seyfarth, Ammianius Marcellinus und das Fatum, Klio 43-45, 1965,

s. 291-306. G. Ricciotti, L’imperatore Giuliano l’Apostata, Milano 1956, s. 39-53.

Okiem z˙ołnierza

169

czac´, z˙e i w zaginionych cze˛s´ciach Rerum Gestarum nic na ten temat
nie moz˙na by znalez´c´, skoro autor stwierdza: „Chociaz˙ Julian od
wczesnej młodos´ci bardzo skłaniał sie˛ do kultu bogów i od najmłod-
szych lat był trawiony te˛sknota˛ za nim, ze strachu przed wieloma
przeszkodami wypełnił tylko nieliczne ceremonie, które do tego
nalez˙ały, tak dalece, jak to tylko mogło dziac´ sie˛ w skrytos´ci. Skoro
tylko przyczyny jego le˛ku mine˛ły i spostrzegł, z˙e teraz jego czas
nadszedł i moz˙e swój zamiar otwarcie wprowadzic´, ujawnił wne˛trze
swojego serca. Decyzja˛ wyraz´nie ukształtowana˛ zarza˛dził otwarcie
s´wia˛tyn´, przyprowadzenie zwierza˛t ofiarnych do ołtarzy i przywróce-
nie kultu bogów”. (Amm. 22, 5, 1-2). Z informacji powyz˙szej wy-
nika, iz˙ Julian we wczesnym dziecin´stwie miał kontakt z kultem
bogów pogan´skich i odczuwał skłonnos´ci do niego, które w miare˛
upływu lat nie uste˛powały. Trudna dla pogan´stwa sytuacja w pan´-
stwie za czasów Konstancjusza sprawiła, z˙e Julian tylko w ukryciu
mógł realizowac´ swe marzenia przez osia˛ganie stopni wtajemniczenia
w pogan´skie misteria. Przed s´miercia˛ Konstancjusza – czyli przed
zniknie˛ciem „przyczyny jego le˛ku”– Julian mógł realizowac´ wgłe˛bia-
nie sie˛ w s´wiat wierzen´ pogan´skich tylko w ograniczony sposób.
Wyniesienie do godnos´ci cesarskiej musiał uznac´ jako wyraz´ny znak
woli bogów, co jeszcze bardziej utwierdziło go w decyzji nie tylko
osobistego oddawania im czci, ale równiez˙ reanimowanie ich kultu
w pan´stwie. W tym działaniu Ammian nie dopatruje sie˛ przyczyn
politycznych, lecz jedyny powód dostrzega w osobistym przekonaniu
cesarza.

Psychiatra i filozof Karl Jaspers (ur. 1883) – przedstawiciel

niemieckiego egzystencjalizmu – zwrócił uwage˛ na to, z˙e człowiek
jest tak naprawde˛ soba˛ tylko w sytuacji granicznej. Taka˛ jest niewa˛t-
pliwie spojrzenie s´mierci w twarz. Spada z˙yciowa maska, kon´czy sie˛
grana rola, zostaje prawdziwe oblicze. Z tego punktu widzenia jakz˙e
cenny jest opis s´mierci cesarza Juliana zostawiony nam przez
Ammiana Marcellina, który był uczestnikiem wyprawy perskiej
i naocznym s´wiadkiem wydarzen´ z 26 czerwca 363 roku na przedpo-
lach Ktezyfontu. „Nie zwaz˙aja˛c na swoje bezpieczen´stwo, Julian

170

Rozdział XI

wyraz´nie pokazał szeroko rozpostartymi ramionami i okrzykami, z˙e
przeciwnicy pełni trwogi rozpierzchli sie˛ i tak chciał wzniecic´
gorliwos´c´ do walki u s´cigaja˛cych. Kiedy przy tym niebezpiecznie
wła˛czył sie˛ w wir walki, wołali do niego z róz˙nych stron z˙ołnierze
straz˙y przybocznej, których przestraszenie rozproszyło, z˙eby on w tej
masie uciekaja˛cych zwrócił uwage˛ na swoje bezpieczen´stwo, jak
przed zawaleniem sie˛ z´le wybudowanej s´ciany, gdy wtem jakis´
oszczep jez´dz´ca, nie wiadomo z której strony rzucony, drasna˛ł skóre˛
jego ramienia, przebił z˙ebra i utkwił w dolnym płacie wa˛troby. Przy
usiłowaniu wyje˛cia go prawa˛ re˛ka˛, zauwaz˙ył cesarz, z˙e na obustron-
nie wyostrzonym z˙elaznym ostrzu przecia˛ł sobie s´cie˛gna palców. Gdy
spadł z konia, natychmiast przybiegli najbliz˙ej stoja˛cy i zabrali go do
obozu, gdzie zaje˛li sie˛ nim lekarze. Wkrótce ból nieco zmalał, on
znowu nabrał odwagi i walczył bardzo mocno przeciwko kon´cowi.
Wołał o bron´ i za swoim koniem, aby z powrotem powrócic´ do walki
i znów przywrócic´ zaufanie z˙ołnierzy. Oni powinni byli widziec´, jak
on, nie dbaja˛c o swoja˛ osobe˛, był napełniony ogromna˛ troska˛ o po-
mys´lnos´c´ innych... . Jednak siły odmawiaja˛ Julianowi posłuszen´stwa.
Utrata krwi osłabiła go i pozostał cicho lez˙a˛c, poniewaz˙ nadzieja na
dalsze z˙ycie zmalała, kiedy on na swoje pytanie dowiedział sie˛, z˙e
okolica, w której został trafiony nazywa sie˛ Frygia. On słyszał
bowiem, z˙e tu według przepowiedzianego mu losu umrze” (Amm. 25,
3, 6-9).

Gdy przeniesiono cesarza do namiotu, bitwa rozpaliła sie˛ nowym

ogniem, staja˛c sie˛ jeszcze bardziej zacie˛ta i krwawa. Widok upadaja˛-
cego cesarza doprowadził z˙ołnierzy rzymskich niemal do ws´ciekłos´ci.
Walka, która trwała do nocy, pochłone˛ła wiele ofiar z jednej i drugiej
strony.

„Podczas tych wydarzen´, Julian lez˙ał w swoim namiocie i zwrócił

sie˛ do tych, którzy przybici i smutni stali wokół niego: ’przyjaciele,
bardzo wczes´nie przyszedł teraz czas rozstania sie˛ z z˙yciem. Jak
dłuz˙nik dobrej wiary oddam go naturze na jej z˙a˛danie i ciesze˛ sie˛
z tego, nie be˛da˛c przygne˛bionym i smutnym, jak niektórzy mys´la˛,
poniewaz˙ przekonany jestem przez wspólny sa˛d filozofii, z˙e dusza
o wiele wspanialsza jest od ciała, i rozwaz˙am nad tym, z˙e trzeba sie˛

Okiem z˙ołnierza

171

raczej cieszyc´ niz˙ odczuwac´ z˙al, jak to cze˛sto lepsze połoz˙enie
naste˛puje po gorszym. Poza tym jestem tego pewny, z˙e niebiescy
bogowie szczególnie poboz˙nym ludziom zsyłaja˛ s´mierc´ jako duz˙a˛
nagrode˛. Jako zadanie zostało mi przekazane, o czym jestem przeko-
nany, nie ulegac´ trudnym przeciwnos´ciom, nie poniz˙ac´ sie˛ lub
poddawac´, i dos´wiadczyłem, z˙e wszystkie bóle, wprawdzie napawaja˛
le˛kiem, to przed wytrzymałos´cia˛ uste˛puja˛. Moich czynów nie z˙ałuje˛
i nie przygniata mnie z˙adne przypomnienie haniebnego czynu. Kiedy
zostałem skierowany w ciemnos´c´ i trudne układy, czy tez˙ po tym, jak
przyja˛łem godnos´c´ cesarska˛, moja˛ dusze˛, która jakby zes´lizgne˛ła sie˛
z pokrewien´stwa z istotami niebieskimi, jak mys´le˛, zachowałem
niepokalana˛. Sprawy obywatelskie regulowałem z umiarem i wojny,
po wywaz˙eniu wszystkich okolicznos´ci, rozpoczynałem i odrzucałem,
choc´ szcze˛s´liwe powodzenie i wykorzystanie decyzji nie wsze˛dzie
zbiegało sie˛. Tu przeciez˙ ponadziemskie moce zastrzegaja˛ sobie
zakon´czenie wszelkich pocza˛tków. W przekonaniu, z˙e celem sprawie-
dliwego panowania jest szcze˛s´cie i pomys´lnos´c´ poddanych, byłem
nieustannie skłonny do wyrozumiałych zarza˛dzen´ i z wszystkich
moich poczynan´ usuna˛łem despotyzm, który niszczy stosunki i god-
nos´ci. Rados´nie udaje˛ sie˛ tam, z przekonaniem, z˙e wsze˛dzie mocno
stałem, gdzie pan´stwo, jak wyniosły ojciec z rozmysłem rzuciło mnie
naprzeciw niebezpieczen´stwu i byłem przyzwyczajony zdeptywac´
przypadkowo wywołane zamieszki. Ja wstydze˛ sie˛ nie wyznac´: Juz˙
od dłuz˙szego czasu przez pewien s´lad dos´wiadczyłem losu, z˙e ja
mieczem zostane˛ zabity. Z tego powodu wielbie˛ wieczne bóstwo, z˙e
ja nie z powodu tajemnego spisku, i nie przez długa˛ i cie˛z˙ka˛ chorobe˛,
lub jak jakis´ skazaniec odchodze˛, lecz zasłuz˙yłem sobie na promienne
odejs´cie z tego s´wiata podczas wspaniałego chwalebnego biegu.
W ten sam sposób jest mianowicie jako bojaz´liwy i tchórzliwy ten
uwaz˙any, który s´mierci z te˛sknota˛ oczekuje, bez zachodza˛cej koniecz-
nos´ci, jak i ten, który przed nia˛ ucieka, kiedy nadszedł czas umiera-
nia. Niech te słowa wystarcza˛ poniewaz˙ siły mnie opuszczaja˛. O wy-
borze nowego cesarza powodowany ostroz˙nos´cia˛ nic nie powiem. Nie
chce˛ bowiem z powodu niewiedzy kogos´ godnego przeoczyc´, lub
tego, którego ja uwaz˙am za stosownego wymienic´ i przez to naraz˙ac´

172

Rozdział XI

go na najwie˛ksze niebezpieczen´stwo, jes´li pierwszen´stwo zostanie
dane innemu. Jako rozwaz˙ny wychowanek pan´stwa z˙ycze˛, by po
mnie został znaleziony dobry władca’.

Po takich z˙yczliwie wypowiedzianych słowach rozdał swój maja˛-

tek mie˛dzy tych, którzy blisko niego byli, wraz z ostatnim rozporza˛-
dzeniem. Przy tym zapytał o zarza˛dce˛ dworu Anatoliusza i domys´lił
sie˛ jego s´mierci, kiedy to prefekt Salutiusz odpowiedział, iz˙ tamten
jest juz˙ szcze˛s´liwy. Ten, który nad swoja˛ s´miercia˛ nie rozpaczał,
pogra˛z˙ył sie˛ w smutku z powodu s´mierci przyjaciela. Kiedy wszyscy
obecni mieli łzy w oczach, zganił ich z nieosłabiona˛ godnos´cia˛. Jest
niegodna˛ rzecza˛, powiedział, opłakiwac´ cesarza, który ła˛czy sie˛
z niebem i gwiazdami. To słysza˛c wszyscy umilkli. On zas´ rozpocza˛ł
rozmowe˛ z Maksymusem i Priskusem o wzniosłos´ci ducha. Kiedy
póz´niej rana z przebitego boku bardziej sie˛ otwarła i utrata krwi
utrudniała oddychanie, poprosił około strasznej godziny północy
o kubek zimnej wody. Po wypiciu go, bez narzekania oddał ducha
w trzydziestym drugim roku z˙ycia” (Amm. 25, 3, 15-23).

Tak oto według najbardziej wiarygodnego opisu s´mierci cesarza

Juliana zakon´czyła sie˛ jego droga w kierunku pogan´stwa. Nie wydaje
sie˛, by Ammian był zainteresowany jakims´ s´wiadomym przekre˛ca-
niem wydarzen´ czy nawet retuszem. Mogło sie˛ to dokonac´ w jakiejs´
ograniczonej mierze pods´wiadomie, przez sympatie˛ jaka˛ z˙ywił do
cesarza. Był w nim zmysł historyka, co niewa˛tpliwie wpływało na
zainteresowanie wydarzeniami i dociekliwos´c´ w zbieraniu informacji.
S´mierc´ drugiego człowieka jest wydarzeniem, obok którego nie
przechodzimy oboje˛tnie. Pytamy o szczegóły i ostatnie słowa. Nie
moz˙na wie˛c dziwic´ sie˛, z˙e Ammian umies´cił w swoim dziele tak
dokładny opis s´mierci umiłowanego cesarza i słowa jakie zostały
wtedy wypowiedziane.

Julian umarł jako poganin przytomnie i w pełni s´wiadomie.

S´mierc´ była dla niego przejs´ciem w stan przebywania z bogami. Nie
był nia˛ zaskoczony. Przepowiednie przygotowywały go na te chwile.
Z

˙ al mu jednak było młodego wieku. Potrafił nad soba˛ znakomicie

panowac´. Ta jednak s´mierc´ stała sie˛ pewnym egzaminem dla niego
jako czciciela bogów jak i filozofa. Julian po załatwieniu swych

Okiem z˙ołnierza

173

ostatnich spraw na tym s´wiecie rozmawia o wzniosłos´ci ducha
z obecnym przy jego łoz˙u s´mierci Maksymusem i Priskusem. Scena
ta jakz˙e przypomina s´mierc´ Sokratesa. W oczach Ammiana Maksy-
mus jest przede wszystkim dla Juliana nauczycielem filozofii. Autor
wysoko oceniał jego wiedze˛. Zaznaczył, z˙e przez bogate w tres´c´ roz-
mowy Julian czerpał z tego skarbca

. Historyk, gdy opisuje ich spot-

kanie w kurii w Konstantynopolu, podkres´la ogromny szacunek, ja-
kim cesarz Julian otaczał swojego dawnego mistrza. Serdecznos´c´
okazana gos´ciowi daleko wykroczyła poza dworska˛ etykiete˛. Niewa˛t-
pliwie Maksymus był dla niego kims´ wie˛cej niz˙ nauczycielem

Priskus zas´ był neoplaton´skim filozofem i znawca˛ wtajemniczen´ po-
gan´skich. Julian zapewne poznał go w Atenach, a póz´niej zaprosił do
Galii. Od czasu pobytu Juliana w Konstantynopolu, w roku 361, Pris-
kus znajduje sie˛ w otoczeniu cesarza

. Wypada w tym miejscu

wspomniec´ o dwóch rodzajach legendy, jaka o wiele póz´niej powstała
wokół s´mierci Juliana. Według pierwszej z nich Julian umieraja˛c miał
wypowiedziec´ słowa skargi skierowane do boga słon´ca, którego tak
bardzo czcił: „Heliosie, ty mnie opus´ciłes´”

. Według drugiej wersji

legendy cesarz w agonii krzykna˛ł: „Galilejczyku, zwycie˛z˙yłes´!”

Legenda chciała oddac´ prawde˛, iz˙ wraz ze s´miercia˛ Juliana upadł jego
program walki z Chrystusem i jego wyznawcami oraz upadła próba
restauracji pogan´stwa. Nie moz˙na jednak tego przekazu odnosic´ do
przekonan´ samego Juliana w tym znaczeniu, by umierał zawiedziony
w wierze w bóstwa pogan´skie i okrzykiem rozpaczy wyznał wiare˛
w Chrystusa.

Amm. XXIX 1, 42.

Amm. XXII 7, 3. W relacji samego Juliana Maksymus był nauczycielem cnót

i posiadania bogów jako przewodników do wszystkiego co pie˛kne.

Po s´mierci Juliana Priskus przebywa w Antiochii. W roku 365 udaje sie˛ do

Grecji, gdzie w latach 90-tych kon´czy swoje z˙ycie. Ammianus Marcellinus. Römische
Geschichte, z komentarzem W. Seyfartha, Berlin 1986, t. III, s. 248, p. 46.

Philostogius, HE 7, 35.

Theodoret, HE 3, 25, 6-7.

174

Rozdział XI

Czy Ammian Marcellin, tak dokładnie opisuja˛c s´mierc´ Juliana

i obszernie cytuja˛c słowa wypowiedziane przez niego przed zgonem,
kierował sie˛ tylko skłonnos´ciami historyka dokumentalisty oraz
sympatia˛ dla cesarza? Wydaje sie˛, z˙e moz˙emy powiedziec´ o jeszcze
jednej motywacji. Ammian był poganinem i pod wpływem dla niego
tragicznych wydarzen´: przegrana bitwa, s´mierc´ cesarza oraz rados´c´,
która zapanowała ws´ród chrzes´cijan z powodu odejs´cia przes´ladowcy,
mógł pomys´lec´ o karze bogów.

W zwia˛zku z faktem, z˙e Rerum Gestarum powstało stosunkowo

póz´no (390/391) moga˛ rodzic´ sie˛ pewne wa˛tpliwos´ci dotycza˛ce wia-
rygodnos´ci opisu s´mierci cesarza. Dotycza˛ one przede wszystkim
słów wypowiadanych przez umieraja˛cego. Niektórzy badacze sa˛
zdania, z˙e Ammian dokonał pewnych zabiegów redakcyjnych pod
wpływem czasów, w których pisał swoje dzieło

. Niezalez˙nie od

tych dyskusji i wa˛tpliwos´ci moz˙emy mu bez wie˛kszych obaw zaufac´,
z˙e Julian umierał jako poganin. To w pełni s´wiadome trwanie cesarza
przy pogan´stwie az˙ do kon´ca i jego przekonanie o wypełnianiu sie˛
woli bogów miało niewa˛tpliwie duz˙e znaczenie dla samego Ammiana
i dla tych wszystkich, którzy podobnie mys´leli i wierzyli.

Znaczenie przekazu Ammiana jako naocznego s´wiadka s´mierci Juliana

podkres´la T. Büttner-Wobst, Der Tod des Kaisers Julian, Eine Quellenstudie (1892)
w: Julian Apostata, wyd. Richard Klein, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesell-
schaft, 1978. (Wege der Forschung, t. 509, s. 24-47; Dokładne omówienie Ammia-
nowego przekazu o s´mierci cesarza z uwzgle˛dnieniem znaczenia jaki ten przekaz
miał dla s´rodowiska pogan znajdziemy w artykule: D. Conduché, Ammianus Mar-
cellinus und der Tod Julians, (tł. H. Froesch) 1965, R. Klein, dz. cyt., s. 355-380;
Ideologicznemu znaczeniu s´mierci cesarza dla chrzes´cijan i dla pogan, pos´wie˛cił
swój artykuł: I. Hahn, Der ideologische Kapmf um den Tod Julians des Abtrünnigen,
KlioXXXVIII (1960) s. 225-232; Godzina˛ s´mierci cesarza i porównaniem do s´mierci
Sokratesa zaja˛ł sie˛: G. Scheda, Die Todesstunde Kaiser Julians, (1966), R. Klein,
dz. cyt., s. 381-386; Ciekawego zestawienia przekazów o s´mierci Juliana dokonał
w swej pracy R. Graf Nostitz-Rieneck, Vom Tode des Kaisers Julian, XVI. Jahres-
bricht des öffentlichen Privatgymnasiums an der Stella Matutina zu Feldkirch, 1906-
1907, s. 1-33.

Okiem z˙ołnierza

175

Wnioski:

Jes´li wierzyc´ Ammianowi, a chyba tak trzeba, to cesarz Julian

umieraja˛c nie objawił z˙adnych wa˛tpliwos´ci co do swego pogan´skiego
wyznania wiary. Jawi sie˛ wie˛c pytanie: – gdyby był kiedys´ przekona-
nym chrzes´cijaninem i odszedł od Chrystusa wbrew głosowi sumie-
nia, czy umierałby tak spokojnie?

Rozdział XII

W OCENIE S

´ W

AUGUSTYNA

I HISTORYKÓW V WIEKU

Choc´ panowanie cesarza Juliana było krótkie, choc´ spos´ród

wielu projektów tylko niewiele doczekało sie˛ realizacji, choc´
zwycie˛stwo chrzes´cijan´stwa nad s´wiatem demonów było oczywiste,
to jednak na trwałe wpisał sie˛ w pamie˛c´ naste˛pnych pokolen´ i to
zarówno tworza˛cych s´wiat religii panuja˛cej jak i pokonanej. Dla
utrwalenia sie˛ obrazu cesarza w historii duz˙a˛ role˛ odegrali ci,
którzy mówili o nim w V stuleciu. W tworzeniu swej opinii ko-
rzystali z przekazów osób cesarzowi współczesnych. Ten okres
kilkudziesie˛ciu lat, jakie mine˛ły od s´mierci Juliana sprawił, z˙e
pisza˛cy o nim wtedy mieli juz˙ pewien dystans. Choc´ gubia˛ sie˛
w pewnych szczegółach, to jednak dzie˛ki perspektywie, z której
spogla˛daja˛, ich głos jest bardzo cenny dla całos´ci badan´.

S´W

AUGUSTYN

(† 430)

Biskup Hippony jest uwaz˙any za tego, który walnie przyczynił sie˛

do utrwalenia obrazu cesarza Juliana jako apostaty, odste˛pcy

Por. K. Gross, Julian Apostata, w: LThK, Freiburg im Breisgau 1986.

W ocenie s´w. Augustyna i historyków V wieku

177

Prawdopodobnie to on pierwszy uz˙ył wobec Juliana przydomka
„Apostata” w dziele Pan´stwo Boz˙e (De civitate Dei). Jest ono
wspaniała˛ apologia˛ chrzes´cijan´stwa uje˛ta˛ historycznie, w której autor
podejmuje próbe˛ chrzes´cijan´skiego zarysu teologii dziejów. Dzieło to,
nieraz opacznie rozumiane, wywarło ogromny wpływ na polityke˛
s´redniowiecznego Kos´cioła. Przyczyna˛, która skłoniła Augustyna do
napisania Pan´stwa Boz˙ego, był zarzut, podnoszony przez pogan po
zdobyciu Rzymu przez Alaryka, obcia˛z˙aja˛cy chrzes´cijan wina˛ za
wszelkie nieszcze˛s´cia spadaja˛ce na Imperium Rzymskie. Autor
w swej argumentacji nie pomina˛ł postaci cesarza Juliana. Gdy wy-
kazuje fałszywos´c´ wróz˙b pogan´skich przepowiadaja˛cych pote˛ge˛
i trwałos´c´ pan´stwa rzymskiego, pisze: „Równiez˙ i póz´niej granice
Imperium Rzymskiego we wschodniej jego cze˛s´ci zmieniły sie˛ z woli
cesarza Hadriana. Trzy znacza˛ce prowincje: Armenie˛, Mezopotamie˛
i Asyrie˛, zwrócił pan´stwu partyjskiemu, tak iz˙ ów osławiony bóg
Terminus

, który zdaniem pogan strzegł granic rzymskich i zgodnie

z ich wspaniała˛ wieszczba˛ nie usta˛pił był miejsca Jowiszowi, bardziej
jak widac´ zla˛kł sie˛ władcy ludzi Hadriana, niz˙ władcy bogów. Co
prawda wspomniane prowincje odzyskano w innym czasie, lecz za
naszej juz˙ prawie pamie˛ci Terminus jeszcze raz sie˛ cofna˛ł, gdy Julian,
podporza˛dkowuja˛c sie˛ wyroczniom bogów pogan´skich, z nierozwaz˙na˛
s´miałos´cia˛ kazał spalic´ wioza˛ce z˙ywnos´c´ statki. A kiedy wkrótce po-
tem zmarł, po otrzymaniu rany od nieprzyjaciela, pozbawione z˙yw-
nos´ci wojsko znalazło sie˛ w tak cie˛z˙kim połoz˙eniu, iz˙ spos´ród z˙oł-
nierzy otoczonych ze wszystkich stron przez wroga i zmieszanych
s´miercia˛ cesarza nikt nie uszedłby cało, gdyby przez zawarcie pokoju
nie ustanowiono granic pan´stwa tam, gdzie znajduja˛ sie˛ jeszcze dzi-
siaj. Dokonało sie˛ to wprawdzie nie z taka˛ strata˛, jaka˛ pocia˛gne˛ły za

Bóstwo znaków granicznych, któremu szczególna˛ czes´c´ oddawano w czasie

s´wia˛t 23 lutego Terminalia. Tradycja podaje, z˙e jego siedziba˛ był Kapitol. Poniewaz˙
nie chciał sie˛ usuna˛c´, gdy budowano s´wia˛tynie˛ Jowisza, zostawiono nieobrobiony
kamien´, w którym Terminus był czczony w s´wia˛tyni. Nad nim, w dachu, znajdowała
sie˛ dziura, aby mógł pozostawac´ na powietrzu. Por. G. Radke, Terminalia, w: Der
Kleine Pauly, t. V, kol. 608.

178

Rozdział XII

soba˛ uste˛pstwa Hadriana, lecz było połowicznym zakon´czeniem spo-
ru. Licha to wie˛c była wróz˙ba, która˛ wyprowadzano z faktu, z˙e Ter-
minus nie usta˛pił Jowiszowi, skoro usta˛pił przed wola˛ Hadriana, lek-
komys´lnos´cia˛ Juliana, i przed przymusowos´cia˛ połoz˙enia Jowiana”

Augustyn, który czuje sie˛ obywatelem Imperium Rzymskiego,

upatruje jego pomys´lnos´c´ w czci Boga prawdziwego. Od Niego
pochodzi wszelka władza, Jego opatrznos´c´ nad wszystkim czuwa.
„Tak samo przedstawia sie˛ sprawa z poszczególnymi ludz´mi: to Bóg
dał władze˛ zarówno Mariuszowi, jak Gajuszowi Cezarowi; zarówno
Augustowi jak Neronowi; zarówno najłaskawszym władcom Wespa-
zjanom, ojcu i synowi, jak niezwykle okrutnemu Domicjanowi; i z˙eby
nie wyliczyc´ po kolei wszystkich, zarówno chrzes´cijaninowi Konstan-
tynowi, jak odste˛pcy Julianowi (apostatae Juliano). Znakomite wro-
dzone przymioty tego ostatniego omamiła z˙a˛dza panowania, s´wie˛to-
kradcza i szkaradna ciekawos´c´. Posłuszny bowiem czczym wyrocz-
niom i całkowicie pewny swojego zwycie˛stwa, spalił okre˛ty, które
dowoziły potrzebna˛ z˙ywnos´c´. A potem, upieraja˛c sie˛ z zapałem
i nadmierna˛ s´miałos´cia˛ przy swym zamiarze, lekkomys´lnos´c´ swoja˛
przypłacił z˙yciem, a wyne˛dzniałe wojsko pozostawił w obcym kraju,
tak iz˙ z˙adnym sposobem nie mogłoby stamta˛d wyjs´c´, gdyby wbrew
owej wróz˙bie boga Terminusa, o której mówilis´my w ksie˛dze po-
przedniej, Rzymianie nie cofne˛li granic swego pan´stwa. Bo bóg
Terminus, który kiedys´ nie usta˛pił przed Jowiszem, usta˛pił teraz
wobec koniecznos´ci”

Jeszcze w jednym miejscu dzieła De civitate Dei wspomina

Augustyn cesarza Juliana, a czyni to przy okazji polemiki z tymi,
którzy twierdza˛, iz˙ do czasów Antychrysta nie be˛dzie juz˙ wie˛cej
przes´ladowan´ Kos´cioła poza dziesie˛cioma, które juz˙ przecierpiał.
Jedenaste miałoby byc´ dziełem włas´nie Antychrysta

. Augustyn za-

De civ. Dei 4, 29.

De civ. Dei 5, 21.

O róz˙nicach w ustalaniu liczby przes´ladowan´ w staroz˙ytnos´ci zob. V. Grumel,

Du nombre des persécutions païennes dans les anciennes chroniques, Memorial
G. Bardy (Revue des études August.) 1956, s. 59-66.

W ocenie s´w. Augustyna i historyków V wieku

179

rzuca im, z˙e nie uwzgle˛dniaja˛ przes´ladowania, podczas którego został
ukrzyz˙owany sam Chrystus, czy tez˙ przes´ladowan´ za czasów apostol-
skich. „A naste˛pnie cóz˙ powiedza˛ oni o Julianie, którego nie
uwzgle˛dniaja˛ w liczbie dziesie˛ciu przes´ladowców? Czyliz˙ nie przes´la-
dował Kos´cioła ten, kto zabronił chrzes´cijanom nauczania i uczenia
sie˛ szlachetnych umieje˛tnos´ci?”

W lis´cie s´w. Augustyna skierowanym do donatystów, których

sytuacja, pod rza˛dami cesarza Juliana, uległa znacznej poprawie,
czytamy mie˛dzy innymi: „...jes´liby dane wam to było, to zaiste nie
wezwalibys´cie juz˙ przeciwko nam chrzes´cijanina Konstantyna, gdyz˙
on sprzyjał prawdzie, lecz wywołalibys´cie z otchłani apostate˛ Juliana
(apostatam Julianum), bo gdyby cos´ takiego przytrafiło sie˛, stałoby
sie˛ wielkim nieszcze˛s´ciem tylko dla was. Gorsza jest bowiem taka
s´mierc´ duszy niz˙ swoboda w bła˛dzeniu”

. Któz˙ z ludzi moz˙e wie-

dziec´ kto został pote˛piony. Niewa˛tpliwie do takiej wiedzy s´w. Augus-
tyn nie ros´cił sobie pretensji. „Wsadzenie” wie˛c Juliana do otchłani
było, jak moz˙na przypuszczac´, zabiegiem raczej retorskim, a nie
wartos´ciuja˛cym. Ceniony przez donatystów Julian, który na zewna˛trz
jawił sie˛ jako apostata, był potrzebny autorowi listu do usprawiedli-
wienia bła˛dzenia Konstancjusza. Mamy tu raczej wie˛cej do czynienia
z wykorzystywaniem katechetycznym faktu odste˛pstwa Juliana od
wiary chrzes´cijan´skiej, niz˙ z ocena˛ jego osoby.

Z przytoczonych tekstów moz˙na wycia˛gna˛c´ naste˛puja˛ce wnioski

dotycza˛ce istotnej dla nas kwestii:

S´w. Augustyn nie zajmuje sie˛ dokładna˛ analiza˛ wiary cesarza

Juliana.

Uwaz˙a go za poganina i okres´la w niektórych wypadkach jako

„Apostate˛”. Nie tłumaczy jednak wyraz´nie, jak owa˛ apostazje˛
rozumie.

De civ. Dei 18, 52.

Augustyn, Ep. 105, 10. Zob. rozdz. II, s. 34-35.

180

Rozdział XII

Uwaz˙a cesarza za przes´ladowce˛ chrzes´cijan, a szczególnie

zabolała go ustawa szkolna.

Obwinia go równiez˙ o to, iz˙ przez posłuchanie wróz˙b pogan´s-

kich przyczynił sie˛ do niepowodzenia pan´stwa.

I wreszcie trzeba wyraz´nie podkres´lic´, z˙e mine˛ło wiele lat po

s´mierci Juliana, nim Augustyn jako pierwszy okres´lił go wprost
„Apostata˛”.

SOKRATES SCHOLASTYK

(†

. 450)

Starannie wykształcony retor i prawnik z Konstantynopola o wy-

raz´nych skłonnos´ciach do pragmatyzmu. Starał sie˛ szukac´ prawdy
i jak sam zaznaczył: „od kaz˙dego, kto znał fakty, za wszelka˛ cene˛
starałem sie˛ dowiedziec´, co sie˛ rzeczywis´cie działo, i sumiennie badac´
materiał, aby nie napisac´ czegos´, co nie odpowiadałoby prawdzie” (V
19)

. Sokrates badał sumiennie zarówno relacje s´wiadków jak i „ma-

teriał”, czyli zebrane liczne dokumenty. Dla relacji dotycza˛cej
panowania cesarza Juliana ma szczególna˛ wartos´c´ fakt, z˙e autor
działał w Konstantynopolu w czasach, kiedy zarówno pamie˛c´ o ce-
sarzu była jeszcze s´wiez˙a, jak i doste˛p do z´ródeł nietrudny. Mimo
tych udogodnien´ Sokrates ma wyraz´ne problemy z ustalaniem chro-
nologii wydarzen´, przez co wprowadza niejednokrotnie spore
zamieszanie.

W sprawach religii na uwage˛ zasługuje sporo sympatii dla nowa-

cjan i pewnego rygoryzmu moralnego. Fascynowała go s´wie˛tos´c´ bu-
dowana na prawdziwej kulturze, przy czym doceniał ogromna˛ wartos´c´
kultury antycznej: „Ani Chrystus, ani Jego uczniowie nie przyje˛li
pogan´skiej nauki, jakby to była nauka z Boz˙ego natchnienia, ale tez˙
nie odrzucili jej precz, jakby to była nauka zgubna i szkodliwa.

Tłumaczenia cytowanych fragmentów pochodza˛ z: Sokrates Scholastyk. Histo-

ria Kos´cioła, tł. S. Kazikowski, wste˛p E. Wipszycka, komentarz A. Ziółkowski,
Warszawa 1986.

W ocenie s´w. Augustyna i historyków V wieku

181

I posta˛pili tak, moim zdaniem, zupełnie s´wiadomie [...]. Bez wa˛t-
pienia wie˛c, skoro Chrystus i apostołowie nie zakazali korzystania
z nauki pogan, decyzje˛ w tej sprawie pozostawili rozeznaniu zainte-
resowanych [...]. Ksie˛gi pisane z natchnienia Boz˙ego podaja˛ nauki
godne podziwu i rzeczywis´cie pochodza˛ce od Boga. Z jednej strony
wpajaja˛ słuchaczom najwyz˙sza˛ poboz˙nos´c´ i ucza˛ z˙ycia prawego,
z drugiej strony podsuwaja˛ gorliwym zasady wiary, znajduja˛cej
upodobanie w oczach Boz˙ych. Nie podaja˛ jednak zasad dialektyki,
pozwalaja˛cych zainteresowanym stana˛c´ do rozprawy z kaz˙dym, kto
sie˛ tylko zechce sprzeciwic´ prawdzie i prowadzic´ z nia˛ walke˛. Nie-
małe kle˛ski ponosza˛ wrogowie, ilekroc´ własny ich ore˛z˙ przeciw nim
obracamy [...]. Z dawna juz˙, jak gdyby na zasadzie jakiegos´ zwycza-
ju, którego nikt nie kwestionował, doktorzy Kos´cioła az˙ do swej
staros´ci, jak sie˛ okazuje, c´wiczyli sie˛ w naukach Hellenów; cze˛s´ciowo
dla osia˛gnie˛cia biegłos´ci w wymowie i dla zaprawy w mys´leniu,
cze˛s´ciowo zas´ po to, aby pote˛piac´ te pogla˛dy pogan, w których sie˛
mylili” (III 16).

Ksie˛ga III Sokratesowego dzieła została, w duz˙ej cze˛s´ci, pos´wie˛co-

na omówieniu historii Kos´cioła za czasów panowania cesarza Juliana.
W jej wste˛pnej cze˛s´ci autor okres´la punkt widzenia, pod którym
be˛dzie przypatrywał sie˛ osobie władcy i jego czasom: „Poniewaz˙
jednak wypada mi teraz podac´ gars´c´ informacji o cesarzu Julianie,
człowieku biegłym w wymowie, niechz˙e nikt z tych, co pozostawali
z nim w bliz˙szych stosunkach, nie obiecuje sobie po mnie, z˙e uderze˛
w górne tony, jako z˙e niby mowa o tak wybitnym krasomówcy,
w z˙adnym wypadku, nie powinna by pozostawac´ w tyle za tym, któ-
rego wzie˛ła sobie za temat. Skoro jest to historia chrzes´cijan´stwa, tok
moich relacji rozwija sie˛ bez wyskoków i bogactwa ozdób, w trosce
o jasnos´c´ obrazu” (III 1). Sokrates ma s´wiadomos´c´, z˙e z˙yja˛ jeszcze
ludzie, którzy byli blisko zwia˛zani z Julianem i którzy cia˛gle jeszcze
sa˛ zafascynowani jego osobowos´cia˛. Sam zreszta˛ nie odmawia Julia-
nowi wielkos´ci jako krasomówcy.

Okres´laja˛c przekonania religijne Juliana w pierwszym okresie jego

z˙ycia, Sokrates stwierdza wyraz´nie: „z pocza˛tku Julian był chrzes´cija-
ninem”. Spróbujmy zebrac´ te informacje, jakie autor zamies´cił

182

Rozdział XII

o chrzes´cijan´stwie Juliana i o jego przejs´ciu do kultu dawnych
bogów.

W okres´leniu pochodzenia Juliana, Sokrates, co jak na prawnika

i historyka mieszkaja˛cego w Konstantynopolu moz˙e budzic´ powaz˙ne
zdumienie, nie orientuje sie˛ dokładnie w rodzinnych koligacjach
dynastii konstantyn´skiej (III 1)

. Krótko wspomina o rzezi pałacowej

po s´mierci Konstantyna Wielkiego w roku 337 i o uratowaniu Gallusa
przez chorobe˛, zas´ Juliana przez młodociany wiek. „Skoro uniesienie
gniewem, jakim zapłona˛ł przeciwko nim cesarz (Konstancjusz),
straciło na sile, Gallus zacza˛ł ucze˛szczac´ na nauke˛ do nauczycieli
w Efezie, w Jonii, gdzie mieli oni odziedziczone po przodkach
wielkie posiadłos´ci ziemskie. A Julian, jak tylko podrósł, został
słuchaczem szkół w Konstantynopolu, chodził do bazyliki, gdzie
wówczas znajdowały sie˛ szkoły; ubrany był skromnie, a towarzyszył
mu wychowawca, eunuch Mardoniusz. I tak Lakon´czyk Nikokles był
jego mistrzem w zakresie nauk gramatycznych, retoryki natomiast
uczył go Hekebolios, sofista, który w tym czasie był chrzes´cijaninem.
Cesarz Konstancjusz bowiem potrafił zatroszczyc´ sie˛ o to, by Julian,
słuchaja˛c pogan´skiego nauczyciela, nie zboczył na bezdroz˙a zabobo-
nu. Bo z pocza˛tku Julian był chrzes´cijaninem” (III 1). Julian i jego
przyrodni brat Gallus nie cieszyli sie˛, zdaniem Sokratesa, sympatia˛
Konstancjusza. Czym zasłuz˙yli sobie na to, z˙e juz˙ jako dzieci
s´cia˛gne˛li na siebie gniew cesarza, i co wpłyne˛ło na jego ułagodzenie?
Na te pytania autor nie udzielił nam odpowiedzi. W opowies´ci o edu-
kacji młodego Juliana pomina˛ł zupełnie pobyt w Macellum. Wymie-
nia trzech nauczycieli Juliana: Mardoniusza, Lakon´czyka Nikoklesa
i Hekeboliosa. Mardoniusz, umiłowany pedagog Juliana, wszczepił
w niego umiłowanie literatury i kultury hellen´skiej. Zas´ o Nikoklesie
ze Sparty dowiadujemy sie˛ przede wszystkim z pism retora Libaniu
sza, który widzi w nim znakomitego znawce˛ je˛zyka i nauczyciela.
Nikokles był prawdopodobnie poganinem i ok. roku 340 w Konstan-
tynopolu uczył Juliana gramatyki, a naste˛pnie towarzyszył mu w Ni-

Por. tamz˙e, s. 270, przypis 2, 3, 4.

W ocenie s´w. Augustyna i historyków V wieku

183

komedii od roku 341/2 do lata 345. Przyszły cesarz przebywał tu ze
wzgle˛du na studia

Gdy Sokrates wspomina o wspaniałej postawie niektórych chrzes´-

cijan podczas przes´ladowania za czasów cesarza Juliana, dodaje: „Inni
co bez przekonania i nieszczerze nalez˙eli do chrzes´cijan, wyz˙ej cenia˛c
bogactwo i doczesne zaszczyty aniz˙eli prawdziwe szcze˛s´cie, bez-
zwłocznie zacze˛li sie˛ skłaniac´ do składania ofiar pogan´skich. Jednym
z nich był takz˙e znany sofista z Konstantynopola, Hekebolios. Ten
jako nas´ladowca obyczajów cesarzy, za Konstancjusza udawał gorli-
wego chrzes´cijanina, za Juliana natomiast okazał sie˛ zdecydowanym
poganinem, a wnet po upadku Juliana zapragna˛ł z˙yc´ jako chrzes´cija-
nin; oto rzucił sie˛ na twarz przed kruchta˛ s´wia˛tyni i zawołał:
„Depczcie po mnie, jako po zwietrzałej soli”

. Takim to lekkodu-

chem i zmiennikiem był Hekebolios, zarówno na pocza˛tku, jak
i póz´niej” (III 13).

Informacja, jaka˛ Sokrates zamieszcza po wymienieniu nauczycieli

Juliana, o tym jak to Konstancjusz troszczył sie˛ o to, by krewniak
„nie zboczył na bezdroz˙a zabobonu”, zakrawa na kpine˛. W takim
konteks´cie trudno powaz˙nie brac´ zdanie, iz˙ „Julian był chrzes´cijani-
nem”.

Na skutek szerza˛cej sie˛ pogłoski, z˙e stac´ Juliana na to „by

pokierował polityka˛ pan´stwa rzymskiego”, Konstancjusz „przenosi go
ze stolicy cesarstwa do Nikomedii, zakazuja˛c mu ucze˛szczac´ na
wykłady sofisty Libaniosa. Wówczas bowiem Libanios, usunie˛ty
z Konstantynopola przez tamtejszych nauczycieli, zorganizował
szkołe˛ w Nikomedii. On to włas´nie całe swoje oburzenie na nauczy-
cieli wyładował w mowie, która˛ przeciwko nim napisał. Julian zas´
otrzymał zakaz ucze˛szczania na jego wykłady ze wzgle˛du na te˛
okolicznos´c´, z˙e Libanios wyznawał religie˛ pogan´ska˛; poniewaz˙ jednak

Nikokles w roku 363 stał na czele poselstwa, jakie przybyło do cesarza

Juliana. Por. P. Wolf, Vom Schulwesen der Spätantike. Stud. zu Libanius, Baden
Baden 1952, s. 37 nn.

Por. Mt 5, 13.

184

Rozdział XII

Julian rozmiłowany był w jego mowach, potajemnie je sobie spro-
wadzał i na nich c´wiczył swój talent. Kiedy juz˙ poczynił znaczne
poste˛py w zakresie retoryki, do Nikomedii przybył filozof Maksym,
nie ten z Byzantion, ojciec Euklidesa

, ale Maksym (Maksymos)

z Efezu, ten sam, którego póz´niej cesarz Walentynian kazał stracic´
jako szarlatana i czarnoksie˛z˙nika. Ale to dopiero sprawa przyszłos´ci.
Tymczasem jednak, nie dla innych powodów, zjawił sie˛ w Nikomedii,
lecz cia˛gne˛ła go tam reputacja jaka˛ cieszył sie˛ Julian. U niego tedy,
zakosztowawszy nauk filozoficznych, Julian natychmiast zacza˛ł
przejmowac´ równiez˙ i wierzenia religijne nauczyciela, zwłaszcza z˙e
ten potrafił wpoic´ wen´ pragnienie władzy cesarskiej. A gdy do uszu
władcy doszła wies´c´ o tych faktach, Julian, ten do niedawna jeszcze
prawowity chrzes´cijanin, pos´rodku mie˛dzy nadzieja˛ a le˛kiem, chca˛c
odwrócic´ od siebie wszelkie podejrzenia, stał sie˛ z ta˛ chwila˛ tylko
pozornym chrzes´cijaninem. Kazał sobie ostrzyc głowe˛ do gołej skóry
i udawał, z˙e z˙yje jak mnich. I w ukryciu uprawiał swe filozoficzne
c´wiczenia, a na oczach ludzkich czytał s´wie˛te ksie˛gi chrzes´cijan´skie.
Co wie˛cej, udzielono mu s´wie˛cen´ lektora dla Kos´cioła w Nikomedii.
I tak sie˛ maskuja˛c krył sie˛ przed gniewnym okiem cesarza. Oczywis´-
cie robił to wszystko ze strachu, ale jednoczes´nie nie rozstawał sie˛
z nadzieja˛ osia˛gnie˛cia władzy, i do wielu ze swych najbliz˙szych
zwracał sie˛ ze słowami, z˙e szcze˛s´liwa to be˛dzie epoka, z chwila˛, gdy
on sam wszystko ujmie w swe re˛ce” (III 1). Sokrates, z godna˛ po-
dziwu konsekwencja˛, okres´la Juliana jako chrzes´cijanina, tymczasem
nic nie wspomina o jego chrzcie i chrzes´cijan´skim wychowaniu.
Wre˛cz przeciwnie wymienione osoby, które miały z Julianem kontakt,
nie były w stanie przekazac´ mu wiary i tez˙ nie miały takiego zadania.
Zapewnienie wie˛c, z˙e Julian był „prawowitym chrzes´cijaninem”,
tylko pozornie wskazuje na jego chrzes´cijan´stwo. Czołowa˛ role˛
w przyje˛ciu wiary pogan´skiej przez Juliana odegrały, zdaniem
Sokratesa, dwie osoby: Libaniusz i Maksym z Efezu. U pierwszego

Maksym z Bizantion był neoplatonikiem i cze˛sto mylono go z Maksymusem

z Efezu. Sokrates dokonuje klarownego rozróz˙nienia mie˛dzy nimi.

W ocenie s´w. Augustyna i historyków V wieku

185

imponował mu przede wszystkim kunszt retorski, drugi zas´ był filo-
zofem i to zapewne tak sugestywnym, z˙e Julian przyja˛ł jego wierze-
nia religijne wraz z pragnieniem władzy.

Jest rzecza˛ znamienna˛, z˙e Sokrates przesuwa s´wie˛cenia lektoratu

Juliana na okres strachem powodowanego maskowania prawdziwych
przekonan´ religijnych, jako jeden z elementów gry. Zdaniem autora
miało to byc´ w Kos´ciele w Nikomedii. Ta informacja jest sprzeczna
z przekazem s´w. Grzegorza z Nazjanzu, który widzi w przyje˛ciu tych
s´wie˛cen´ przejaw gorliwos´ci. Poza tym wydarzenie to miało, według
niego, nasta˛pic´ w czasie pobytu braci w Macellum

Podsumowuja˛c moz˙emy powiedziec´, z˙e s´wiadectwo Sokratesa

Scholastyka jest dla nas mało miarodajne. Autor ma jakby zakodowa-
ne to, z˙e Julian był chrzes´cijaninem, lecz nie zadał sobie trudu, aby
przes´ledzic´ droge˛ przyszłego cesarza do przyje˛cia wiary Chrystuso-
wej. Jest to pewnego rodzaju etykietka przylepiona Julianowi, pod
która˛ tak naprawde˛ nie wiadomo co sie˛ kryje. Podejmuje natomiast
próbe˛ ukazania waz˙niejszych elementów jego drogi do pogan´stwa,
która˛ wyraz´nie ła˛czy z droga˛ do władzy. Gdy ja˛ uzyskał, wtedy
„jawnie odrzucił maske˛ chrzes´cijan´stwa” (III 1).

SOZOMEN

(†

. 450)

Człowiekiem, który miał rodzinne powody do tego, by szczególnie

wnikliwie przygla˛dna˛c´ sie˛ cesarzowi Julianowi, był Hermiasz Sozo-
men z Salaminy. Wszystko co wiemy o nim pochodzi z jedynego
dzieła jakie po sobie pozostawił, z Historii Kos´cioła spisanej
w dziewie˛ciu ksie˛gach. Nie sposób ustalic´ daty jego urodzenia. Jego
ród korzeniami wywodził sie˛ z Palestyny, a konkretnie z miejscowos´-
ci Bethelea. Wie˛kszos´c´ mieszkan´ców tej wioski nawróciła sie˛ na
chrzes´cijan´stwo w wyniku uzdrowienia najbogatszego człowieka
w tamtej okolicy, Alafiona, do którego to doszło za przyczyna˛

Por. Or. IV 23.

186

Rozdział XII

mnicha Hilariona. Jest prawdopodobne, z˙e Alafion był jednym
z przodków Sozomena. Nieznany nam z imienia dziadek autora
udzielał sie˛ jako we˛drowny nauczyciel i mimo, z˙e był samoukiem,
uchodził za dobrego znawce˛ i komentatora Pisma s´w. Wiadomo jed-
nak, z˙e rodzina Sozomena, podobnie jak i inni chrzes´cijanie z Bethe-
lea i okolic Gazy, musiała uchodzic´ w obawie przed represjami
cesarza Juliana (ok. 362)

Z obszernych fragmentów dzieła Sozomena, pos´wie˛conych Julia-

nowi, wybierzemy te, które dla omawianego przez nas tematu sa˛
szczególnie istotne. W pierwszym rozdziale pia˛tej ksie˛gi autor opisuje
przeje˛cie władzy w Imperium przez Juliana. Nawia˛zuja˛c do jego
nadren´skiej wyprawy stwierdza, z˙e „przez swoja˛ skromnos´c´ i przyz-
woitos´c´ w obejs´ciu „zyskał sobie uznanie ws´ród z˙ołnierzy, którzy
obwołali go augustem. Nawia˛zuja˛c do ówczesnych przekonan´ religij-
nych Juliana stwierdza: „I choc´ poprzednio Julian zdawał sie˛
wyznawac´ chrzes´cijan´stwo, zmieniwszy nagle religie˛, mianował sam
siebie najwyz˙szym kapłanem i zacza˛ł ucze˛szczac´ do s´wia˛tyn´ pogan´s-
kich, składac´ ofiary, a takz˙e namawiac´ podwładnych do podobnych
praktyk kultowych” (V 1). Na uwage˛ w tej wypowiedzi zasługuje
sformułowanie „zdawał sie˛ wyznawac´ chrzes´cijan´stwo”, które suge-
ruje niepewnos´c´ Sozomena dotycza˛ca˛ jakos´ci Julianowego chrzes´ci-
jan´stwa. Wa˛tpliwos´c´ budzi druga cze˛s´c´ cytowanej wypowiedzi doty-
cza˛ca mianowania sie˛ Juliana, jeszcze podczas pobytu w Galii,
najwyz˙szym kapłanem.

Sprawa apostazji cesarza Juliana jest dla Sozomena niewa˛tpliwie

istotnym problemem. Autor pos´wie˛ca mu wiele uwagi w drugim roz-
dziale pia˛tej ksie˛gi. Pretekstem do przeprowadzenia tej analizy był
le˛k, jaki miał powstac´ w Kos´ciele na pocza˛tku panowania Juliana.
„Oto jak mówia˛, juz˙ na samym wste˛pie w sposób tak widoczny

Z. Zielin´ski, Wste˛p do: Hermiasz Sozomen. Historia Kos´cioła, tł. S. Kazi-

kowski, Warszawa 1980, s. 5 n. W niniejszej pracy posługujemy sie˛ tym tłumacze-
niem.

W ocenie s´w. Augustyna i historyków V wieku

187

zaparł sie˛ Julian bezwstydnie swej wiary w Chrystusa, z˙e jakimis´
ofiarami i zakle˛ciami, które poganie nazywaja˛ oczyszczaja˛cymi,
a takz˙e krwia˛ zwierza˛t ofiarnych, starał sie˛ zmyc´ z siebie nasz chrzest
s´wie˛ty, aby sie˛ tym samym wyprzec´ wprowadzenia do łaski sakra-
mentalnej, ofiarowanej przez Kos´ciół; i od tego czasu zarówno w z˙y-
ciu prywatnym, jak i publicznym uciekał sie˛ do wróz˙enia z trzewi,
składał krwawe ofiary i stosował wszystkie praktyki kultowe przyje˛te
u pogan.

Tak wie˛c pewnego razu, gdy ogla˛dał wne˛trznos´ci zwierza˛t ofiar-

nych, ujrzał w nich podobno wyraz´nie znak krzyz˙a s´wie˛tego otoczony
wien´cem; i wszystkich innych uczestników tego wróz˙biarskiego
obrze˛du ogarna˛ł niepokój, poniewaz˙ domys´lali sie˛ sta˛d póz´niejszego
wzrostu znaczenia chrzes´cijan´stwa; i wiecznotrwałej mocy nauki
Kos´cioła: jako, z˙e wieniec opasuja˛cy krzyz˙ jest znakiem zwycie˛stwa;
i tworza˛c zamknie˛ty obwód koła, pocza˛tek ma w kaz˙dym jego punk-
cie, a kresu nie ma nigdzie, bo tam, gdzie mógłby sie˛ kon´czyc´,
przechodzi sam w siebie. Jednakz˙e ich mistrz w tego rodzaju
umieje˛tnos´ci rozróz˙niania kazał im z ufnos´cia˛ patrzec´ w przyszłos´c´,
gdyz˙ złoz˙one ofiary najwyraz´niej przedstawiaja˛ wróz˙be˛ dla nich
dobra˛ i pomys´lna˛, bo ukazuja˛ symbol wiary zamknie˛ty ze wszystkich
stron i zacies´niony do jednego i tego samego miejsca, tak z˙e nie
moz˙e sie˛ rozszerzac´ ani swobodnie pójs´c´ przeciw komu zechce bo
granica˛ jest mu obwód koła.

Słyszałem równiez˙, z˙e zszedł kiedys´ nawet do jakiegos´ przybytku,

jednego z najsławniejszych i najstraszniejszych, gdzie miał dosta˛pic´
jakiegos´ wtajemniczenia czy tez˙ zasie˛gna˛c´ wróz˙by; ale gdy nagle
przypadły do niego specjalnie w tym celu obmys´lone i za sprawa˛
sztuczek czarnoksie˛skich ukazuja˛ce sie˛ maszkary, w poczuciu zagro-
z˙enia i w strachu zapominaja˛c, gdzie jest i co sie˛ wokół niego dzieje
jako dopiero w dojrzałym wieku przysta˛pił do tego rodzaju nauki
przynaglony odruchem dawniejszego nawyku, całkiem zrozumiałym
u chrzes´cijanina zaskoczonego niebezpieczna˛ sytuacja˛, sam nie
wiedza˛c jak i kiedy uczynił na sobie znak krzyz˙a s´wie˛tego. I natych-
miast znikły precz poczwary, a tak starannie przygotowany seans
został udaremniony. Zbity tym z tropu mistrz wtajemniczenia

188

Rozdział XII

poznawszy przyczyne˛ ucieczki demonów, skalaniem nazwał to co sie˛
stało, i poleciwszy mu byc´ dzielnym i nie czynic´ nic ani nie mys´lec´
o niczym, co by tchne˛ło duchem chrzes´cijan´stwa, ponownie zacza˛ł go
wprowadzac´ w tok tajemnego obrze˛du”. Sozomen sugeruje, z˙e Julian
został ochrzczony, a przytoczony fragment jest wyraz´nie oparty na
przekazie Grzegorza z Nazjanzu

Ciekawy jest dalszy cia˛g wypowiedzi historyka Kos´cioła: „Zainte-

resowanie okazywane przez cesarza takim sprawom bardzo smuciło
i niepokoiło chrzes´cijan, a to zwłaszcza dlatego, z˙e poprzednio Julian
wyznawał chrzes´cijan´stwo. Albowiem maja˛c poboz˙nych i gorliwie
praktykuja˛cych rodziców, zgodnie z kos´cielnym rytuałem wprowadzo-
ny został do społecznos´ci wiernych

i zapoznany z Pismem s´wie˛-

tym, a ponadto wychowywał sie˛ pod okiem biskupów i ludzi Kos´cio-
ła. Wszak ojcem jego i Gallusa był Konstancjusz

, rodzony brat

poprzedniego cesarza, Konstantyna, oraz Dalmacjusza, którego syn
równiez˙ Dalmacjusz, mianowany cezarem, zamordowany został przez
z˙ołnierzy po s´mierci Konstantyna. Poniewaz˙ i oni takz˙e utracili
wówczas ojca, niewiele brakowało do tego, by zgine˛li nagła˛ s´miercia˛
wraz z Dalmacjuszem. Ale Gallusa uchroniła przed zakusami na jego
z˙ycie ta okolicznos´c´, z˙e włas´nie wtedy był przypadkiem chory i nie-
mal oczekiwano, z˙e umrze, i tak, bez niczyjej ingerencji. Juliana zas´
uratował wiek dziecinny; nie ukon´czył bowiem lat os´miu. Uratowani
w tak nieoczekiwany sposób, na mocy specjalnego polecenia przeby-
wali stale w Kapadocji, mianowicie w Macellum. Jest to posiadłos´c´
skarbu pan´stwa połoz˙ona u stóp Góry Argajskiej, nieopodal miasta
o nazwie Cezarea, maja˛ca zarówno wspaniały pałac, jak łaz´nie
i ogrody, a takz˙e z´ródła, które nigdy nie wysychaja˛. Tam włas´nie
odebrali wychowanie i wykształcenie na miare˛ cesarskiego splendoru
i zapoznali sie˛ z naukami i c´wiczeniami stosownymi dla ich wieku,

Grzegorz z Nazjanzu, Or. IV 52; 55.

Sozomen uz˙ywa tu terminu emuethe, co nalez˙y rozumiec´ jako wtajemniczenie

w misterium wiary chrzes´cijan´skiej. S. Kazikowski, Z. Zielin´ski, dz. cyt., przypis 13,
s. 290.

Juliusz Konstancjusz.

W ocenie s´w. Augustyna i historyków V wieku

189

a wreszcie tam słuchali nauczycieli literatury pie˛knej i tych, którzy
umoz˙liwili im poznanie Pisma s´wie˛tego. W rezultacie mogli nawet
zostac´ zaliczeni w poczet duchowien´stwa i czytac´ ludowi ksie˛gi
kos´cielne. Wszelako i swym sposobem bycia i poste˛powania okazy-
wali poboz˙nos´c´; cenili nade wszystko kapłanów i ludzi w inny jesz-
cze sposób doskonałych moralnie i gorliwych w wierze, che˛tnie
ucze˛szczali do kos´ciołów czy kaplic i nalez˙ytym szacunkiem otaczali
groby me˛czenników.

Wówczas to wie˛c podobno obydwaj zapaleni mys´la˛, aby wokół

grobu me˛czennika Mamasa wybudowac´ olbrzymia˛ s´wia˛tynie˛, cały
trud tego dzieła podzielili mie˛dzy siebie. A kiedy nawzajem starali sie˛
przewyz˙szyc´ jeden drugiego hojnos´cia˛ i gorliwos´cia˛, wydarzyło sie˛
cos´ wre˛cz nadzwyczajnego, cos´ co trzeba by uznac´ za rzecz niewiary-
godna˛, gdyby nie to, z˙e po dzis´ dzien´ z˙yje jeszcze wielu tych, co na
własne uszy słyszeli o wszystkim od naocznych s´wiadków. Mianowi-
cie cze˛s´c´ budowli przypadaja˛ca na Gallusa rosła w oczach i praca
posuwała sie˛ zgodnie z zamierzeniem; natomiast dz´wigane z wielkim
wysiłkiem mury, w cze˛s´ci nalez˙a˛cej do Juliana, juz˙ to natychmiast sie˛
przewracały, juz˙ to ziemia je z siebie wyrzucała, juz˙ to wreszcie od
pocza˛tku nie mogły zespolic´ sie˛ z podłoz˙em, zupełnie jak gdyby były
odbijane w góre˛ przez przeciwna˛ i pote˛z˙na˛ jaka˛s´ siłe˛, odpychaja˛ca˛ od
dołu.

Wszystkim niewa˛tpliwie cała ta sprawa wydawała sie˛ wróz˙yc´ cos´

niezwykłego, a wielu mogło ja˛ ocenic´ dopiero w s´wietle tego, co
wynikło potem. Niektórzy wszakz˙e domys´lali sie˛, na podstawie
opisanego tu faktu, z˙e człowiek ten nie jest w porza˛dku wobec religii,
lecz udaje poboz˙nego, oszukuja˛c ówczesnego władce˛, który był
chrzes´cijaninem, i uwaz˙aja˛c, z˙e nie jest rzecza˛ bezpieczna˛ ujawniac´
swe mys´li. „Ta wypowiedz´ Sozomena jest dowodem na to, z˙e nie
miał on jasno sprecyzowanego zdania na temat autentycznos´ci
chrzes´cijan´skich przekonan´ młodego ksie˛cia. Autor rysuje wyidealizo-
wany obraz poboz˙nos´ci rodziców i wychowawców Juliana. Czytelnik
ma jednak odczucie, jakby Sozomen chciał zasugerowac´, z˙e Julian
był wychowywany do chrzes´cijan´stwa, ale nie wychowany. Wraz
z bratem poddawał sie˛ zabiegom wychowawczym, do pewnego stop-

190

Rozdział XII

nia je akceptuja˛c. Ida˛c jednak za mys´la˛ Grzegorza

i opieraja˛c

sie˛ na zdaniu naocznych s´wiadków, posa˛dza Juliana o podwójne
oblicze. Powodem takiego poste˛powania miał byc´ le˛k przed Konstan-
cjuszem.

Zdaniem historyka, pogan´skie oblicze Juliana zacze˛ło sie˛ z bie-

giem czasu coraz bardziej krystalizowac´: „Ale jak mówia˛, zdradzał
odziedziczona˛ po ojcu wiare˛ naprowadzany na te˛ droge˛ krok po
kroku, najpierw przez wróz˙bitów, z którymi był w cia˛głym kontakcie.
Bo kiedy po upływie jakiegos´ czasu Konstancjusz ochłona˛ł z gniewu,
Gallus przybywszy do Azji bawił w Efezie, gdzie miał wie˛kszos´c´
swoich posiadłos´ci. Julian natomiast, powróciwszy do Konstantynopo-
la, ucze˛szczał do tamtejszych uczelni, przy czym trudno było nie
zauwaz˙yc´, z˙e z natury umysł ma bystry i z łatwos´cia˛ osia˛ga w nau-
kach poste˛py. Pojawiaja˛c sie˛ bowiem na mies´cie, jako osoba
prywatna, stykał sie˛ cia˛gle z mnóstwem ludzi. Ale, jak to w podob-
nych wypadkach bywa, w wie˛kszym skupisku i w rozgwarze stołecz-
nego miasta, skoro tylko zacze˛to z osoba˛ jego wia˛zac´ mys´li o przysz-
łym panowaniu, jako z˙e był stryjecznym bratem władcy i sprawiał
wraz˙enie człowieka zdatnego do uje˛cia w swoje re˛ce steru spraw
pan´stwowych, no i taka była co do niego powszechna opinia,
wówczas nagle otrzymał rozkaz, z˙e ma stale przebywac´ w Nikomedii.
Tam zetkna˛ł sie˛ z nim Maksym z Efezu, filozof, który go wprowadził
w s´wiat nauk filozoficznych i nauczył go nienawis´ci do religii
chrzes´cijan´skiej, a jako wieszczbiarz umocnił w nim przekonanie, z˙e
prawda˛ jest to, co sie˛ w zwia˛zku z jego osoba˛ rozgłasza. Julian ze
swej strony, jak to sie˛ zdarza ludziom przez˙ywaja˛cym niepokój na
skutek przeczucia wstrza˛saja˛cych wydarzen´, omamiony nadzieja˛ na
pomys´lny obrót sytuacji, obdarzył Maksyma serdeczna˛ przyjaz´nia˛.

Kiedy o tym wszystkim doniesiono cesarzowi, przeraz˙ony wino-

wajca ostrzygł sie˛ do gołej skóry i zacza˛ł udawac´, z˙e prowadzi z˙ycie
mnicha. Potajemnie wszakz˙e owej drugiej próbował trzymac´ sie˛ reli-
gii. A gdy juz˙ osia˛gna˛ł wiek me˛ski, z tym wie˛ksza˛ ochota˛ garna˛ł sie˛

Por. Grzegorz z Nazjanzu, Or. IV 25.

W ocenie s´w. Augustyna i historyków V wieku

191

do podobnych rzeczy i namie˛tnie ich poz˙a˛dał. Jednoczes´nie pełen po-
dziwu dla wszelkiej sztuki, jaka tylko sie˛ wia˛z˙e z przepowiadaniem
przyszłos´ci, i przekonany o nieodzownos´ci jej opanowania, przeszedł
do prób i dos´wiadczen´ w zakresie praktyk, które u chrzes´cijan sa˛ nie
na miejscu, i poczynaja˛c od tego czasu za przyjaciół swych uwaz˙ał
ludzi staraja˛cych sie˛ zgłe˛bic´ tego rodzaju umieje˛tnos´ci. Takie maja˛c
nastawienie opus´cił Nikomedie˛ i poda˛z˙ył do Azji, a gdy tam nawia˛zał
kontakt z podobnym towarzystwem, jeszcze gorliwiej zacza˛ł sie˛ zaj-
mowac´ tymi sprawami” (V 2). Sozomen zwraca uwage˛ na pewne ele-
menty, które kształtowały osobowos´c´ przyszłego cesarza i jego po-
gan´skie przekonania. Podkres´la bystry umysł ksie˛cia, oraz z˙e był
postrzegany w s´rodowisku Konstantynopola, jako potencjalny naste˛p-
ca Konstancjusza, maja˛cy ku temu odpowiednie predyspozycje. Po-
boz˙nos´c´ Juliana kształtuje sie˛ pos´ród wyznawców dawnych bóstw.
W tym gronie znajduje przyjaciół. Postacia˛, która wywiera najwie˛k-
szy wpływ na niego jest Maksym (Maksymos) z Efezu. To jemu
włas´nie przypisuje Sozomen trojakiego rodzaju oddziaływanie na
ksie˛cia:

wprowadzenie w s´wiat nauk filozoficznych
nauczenie go nienawis´ci do religii chrzes´cijan´skiej
przez swoje wieszczbiarskie praktyki wprowadza w nim prze-

konanie, z˙e prawda˛ jest to, co sie˛ w zwia˛zku z jego osoba˛ rozgłasza.

Autor mocno akcentuje skłonnos´c´ Juliana do praktyk wieszczbiar-

skich. Jawi sie˛ w tym momencie pytanie: dlaczego tak bardzo zale-
z˙ało Julianowi na poznaniu tajemnic przyszłos´ci? Czy to z˙a˛dza wła-
dzy, czy niepewna teraz´niejszos´c´, a moz˙e złe przeczucia kierowały
jego kroki w strone˛ wróz˙bitów i ich tajemnych praktyk?

Sozomen postrzega droge˛ Juliana w strone˛ pogan´stwa jako ewo-

lucje˛ – „krok po kroku”, jako cos´ co przez lata w nim dojrzewało,
przy zachowaniu pozorów chrzes´cijan´skiej lojalnos´ci wobec cesarza
Konstancjusza.

Wywody Sokratesa i Sozomena, dotycza˛ce apostazji Juliana, zos-

tały przedstawione, wydawac´ sie˛ moz˙e, nazbyt obszernie. Był to
jednak zabieg celowy. Stanowia˛ one bowiem pewnego rodzaju

192

Rozdział XII

katecheze˛ przeznaczona˛ głównie dla współczesnych, a pouczaja˛ca˛
o tym, z˙e porzucenie Chrystusa jest złem. Julian poznał, odrzucił
i przes´ladował. Był cesarzem i sta˛d tez˙ jego odejs´cie miało zdecydo-
wanie wie˛ksze konsekwencje. Jego pozycja, znajomos´c´ doktryny
chrzes´cijan´skiej oraz słabos´ci jej wyznawców, czyniły go niebezpiecz-
nym przes´ladowca˛ Kos´cioła. Poste˛powanie Juliana jest przez history-
ków chrzes´cijan´skich zdecydowanie pote˛pione, zas´ jego s´mierc´
przedstawiana jako dotknie˛cie palca Boz˙ej sprawiedliwos´ci

. Przy

tym całym pote˛pieniu zewne˛trznej warstwy Julianowego odejs´cia od
Chrystusa, autorzy jakby sugerowali, z˙e Julian tak do kon´ca nie
uwierzył. Jako chrzes´cijanin nie wyszedł poza wiare˛ dziecka, mie˛dzy
innymi dlatego, poniewaz˙ ci, którzy byli za jego wychowanie
odpowiedzialni, nie byli w moz˙nos´ci słuz˙yc´ mu jako przewodnicy.
Jest to pote˛pienie odrzucenia chrzes´cijan´stwa i jego przes´ladowania,
nie zas´ napie˛tnowanie samego Juliana. Nie moz˙na wie˛c na podstawie
tych s´wiadectw nazwac´ cesarza Juliana prawdziwym apostata˛. To, z˙e
tak został postrzegany było wie˛c niejako „ubocznym” skutkiem
chrzes´cijan´skiej katechezy.

Socr. III 21; Soz. VI 1, 2.

Rozdział XIII

PROBLEM APOSTAZJI CESARZA JULIANA

W BADANIACH NOWSZYCH HISTORYKÓW

Nie moz˙na sie˛ dziwic´, z˙e mimo tak nieprawdopodobnie bogatej

literatury pos´wie˛conej cesarzowi Julianowi jest tak niewiele prób
wnikliwej analizy jego tzw. apostazji. Uz˙yte wobec niego, przez
s´w. Augustyna, okres´lenie „Apostata” przylgne˛ło. Dzieła ówczesnych
pisarzy chrzes´cijan´skich były przepojone walka˛ z tym co pogan´skie.
Nie mogło byc´ przeciez˙ inaczej – był to czas konfrontacji. Liczyło sie˛
przede wszystkim dobro człowieka współczesnego, liczyła sie˛ jego
wiara. Nie przywia˛zywano wie˛c wielkiej wagi do tego, jaki głe˛bszy
sens tkwił w religiach pogan´skich. Był to z koniecznos´ci czas
pokazywania róz˙nic, a nie podobien´stw, rewolucji a nie ewolucji.
Mimo z˙e prywatne z˙ycie wielu Ojców Kos´cioła było s´cis´le zwia˛zane
z antyczna˛ kultura˛, niejako z niej wyrastało, to jednak w nauczaniu
rygorystycznie odcinało sie˛ od pogan´skich wierzen´. Z antycznej
kultury brali to, co człowieka uczłowieczało i co sprawiało, iz˙ stawał
sie˛ bardziej wraz˙liwy na działanie łaski wiary. Natomiast radykalnie
sprzeciwiali sie˛ wierzeniom pogan´skim i temu wszystkiemu co było
z nimi zwia˛zane. Nie moz˙emy zapomniec´ o tym, z˙e cały ówczesny
s´wiat przeniknie˛ty był zwyczajem pogan´skim. Przeniknie˛te nim było
z˙ycie prywatne i publiczne, administracja i wojsko, wioski i miasta,
kultura i rozrywka. Religia była jedna˛ z podstaw pan´stwa, w takiej
sytuacji było wie˛c czyms´ zrozumiałym, z˙e autorzy chrzes´cijan´scy tak
gwałtownie podkres´lali róz˙nice. Współczesny badacz pamie˛taja˛c

194

Rozdział XIII

o tym musi w swoich rozwaz˙aniach brac´ poprawke˛ na uwarunko-
wania w jakich powstawała literatura chrzes´cijan´skiego antyku.

Ws´ród licznych autorów zajmuja˛cych sie˛ cesarzem Julianem tylko

niewielu podejmowało próbe˛ wgłe˛bienia sie˛ bardziej powaz˙nie w za-
gadnienie jego spotkania z wiara˛. Sugestia przydomku Apostata była
tak wielka, z˙e wielu pisza˛c czy to biografie Juliana, czy to analizuja˛c
jego bogata˛ działalnos´c´, przyjmowali za pewnik, z˙e Julian wiare˛
chrzes´cijan´ska˛ poznał i porzucił, i z˙e był to s´wiadomy jego akt

Trudno nie rozpocza˛c´ przegla˛du literatury od poczciwego Edwar-

da Gibbona i jego dzieła Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego

. Tym

bardziej jest ono dla nas waz˙ne, z˙e jego opinia o Julianie niewa˛tpli-
wie be˛dzie kształtowała mys´lenie wielu póz´niejszych badaczy.

„Na ogół władcy, gdyby sie˛ ich rozebrało z purpury i nagich rzu-

ciło w s´wiat, pogra˛z˙yliby sie˛ natychmiast w najniz˙szy stan społeczny
bez nadziei wynurzenia sie˛ kiedykolwiek z cienia”. Od tych słów
rozpoczyna autor rozwaz˙anie nad charakterem Juliana, twierdza˛c
dalej, z˙e choc´ nie miał w sobie geniuszu Cezara, roztropnos´ci
Augusta i cnót Trajana, to dzie˛ki swojej odwadze, z˙ywemu dowcipo-
wi i wyte˛z˙onej pilnos´ci, zaszedłby nawet jako zwyczajny obywatel,
bardzo daleko. Z wielka˛ z˙yczliwos´cia˛ pisze Gibbon o Julianie
i dlatego tez˙ z niewa˛tpliwym bólem stwierdza, z˙e „rola apostaty
zaszkodziła dobrej sławie Juliana, przy czym fanatyzm, chmura˛
przesłaniaja˛cy jego cnoty, spowodował wyolbrzymianie prawdziwej
i widocznej wielkos´ci jego błe˛dów”. Szukaja˛c przyczyn „jego
dziwnego, fatalnego odste˛pstwa” wskazuje na wczesna˛ młodos´c´,
kiedy to był pod opieka˛ morderców swojej rodziny. Imie˛ Chrystusa
zacze˛ło sie˛ z biegiem czasu kojarzyc´ z imieniem Konstancjusza.
Julian i jego przyrodni brat Gallus przyje˛li chrzest i byli wychowy-
wani w duchu chrzes´cijan´skim przyjmuja˛c zasady tej nauki z duz˙ym
osobistym zaangaz˙owaniem, o czym s´wiadczy ich przynalez˙nos´c´ do

Przy omawianiu pogla˛dów róz˙nych autorów zachowujemy podana˛ w ich

opracowaniach chronologie˛.

Tłum. pol. Z. Kierszys, t. II, Warszawa 1960.

Problem apostazji cesarza Juliana...

195

kleru. Problem zacza˛ł sie˛ dopiero, gdy „zbliz˙ali sie˛ wieku me˛skiego”.
Na poste˛powanie Gallusa doktryny chrzes´cijan´skie nie wywarły
wpływu, natomiast jego młodszy brat przyja˛ł mitologie˛ pogan´ska˛.
Gibbon wskazuje na przyczyny, które – jego zdaniem – najbardziej
wpłyne˛ły na decyzje˛ Juliana. Jedna˛ z nich widzi w jego niezalez˙nym
duchu, który sprzeciwiał sie˛ posłuszen´stwu jakiego domagali sie˛ od
niego słudzy Kos´cioła. Spekulatywne pogla˛dy narzucane mu jako
stanowcze prawa, były dla niego nie do przyje˛cia. Inna˛ przyczyne˛
widzi w zgorszeniu, jakie dawał w Azji spór arian´ski. Zajadłe kłótnie,
których dos´wiadczał, budziły w nim po prostu wstre˛t. Kiedy wie˛c
Gallus przywdział purpure˛, uwolniony Julian wpadł w re˛ce tłumu
sofistów „zwabionych dobrym smakiem i hojnos´cia˛ swego królew-
skiego ucznia” i ci poprowadzili go w strone˛ pogan´skiego wyznania,
któremu całkowicie sie˛ oddał.

Jako gorliwy czciciel bóstw pogan´skich, Julian stał sie˛ nieprzejed-

nanym wrogiem chrzes´cijan i pragna˛c ich pokonac´, oburzony hanieb-
nym odste˛pstwem, „ulegał pokusie naruszenia praw roztropnos´ci,
a nawet sprawiedliwos´ci”. Sta˛d tez˙ niefortunnego apostate˛ zalewa
potok oskarz˙en´, „do których hasło dał rozgłos´nym de˛ciem w tra˛be˛
Grzegorz z Nazjanzu”

August Meander

daja˛c obraz dziecin´stwa i młodos´ci Juliana

sugeruje mie˛dzy innymi, z˙e „starano sie˛” wychowac´ go w wierze
chrzes´cijan´skiej i zachowac´ przed wszelkimi wpływami pogan´stwa.
Autor nie wnika na czym owo „starano sie˛” rzeczywis´cie polegało.
Stwierdza, z˙e ksia˛z˙e˛ do dwudziestego roku z˙ycia był chrzes´cijaninem
i jego przywia˛zanie do Kos´cioła nie było udawaniem. W jego drodze
do pogan´stwa, zdaniem autora, główna˛ role˛ odegrał Maksymos
z Efezu.

Tamz˙e, s. 371-375.

A. Meander, Über den Kaiser Julianus und sein Zeitalter. Ein historisches

Gemälde, Leipzig 1812, s. 71-80.

196

Rozdział XIII

U progu XX w. powstało trzytomowe dzieło Paula Allarda pt.

Julien l’Apostat

. Przez dłuz˙szy czas be˛dzie to jedna z najbardziej

licza˛cych sie˛ prac o cesarzu Julianie. Mimo, z˙e tytuł juz˙ sugeruje
apostazje˛ Juliana, autor stara sie˛ obiektywnie popatrzec´ na warunki
jakie kształtowały młody umysł ksie˛cia podczas jego zesłania do
Macellum. Jego stan religijny ocenia jako godny litos´ci. Chrystia-
nizm, którego go uczono w niewoli pod kierunkiem arian´skich lub na
wpół arian´skich katechetów wydał owoc suchy. Nie osia˛gna˛ł z˙adnego
przekonania i tak naprawde˛ nie wszedł do jego z˙ycia. Poboz˙ne
praktyki, do których mniej lub wie˛cej go zmuszano, pozostawiły
jedynie uczucie zme˛czenia i niesmaku. Zdaniem Allarda, mitologia,
z która˛ od dziecka miał kontakt, przede wszystkim przez Mardoniu-
sza, znacznie wpłyne˛ła na sposób jego mys´lenia. To włas´nie Mardo-
niuszowi i Libaniuszowi przypisuje autor danie ksie˛ciu podstaw
hellen´skich, sta˛d tez˙ Ammian Marcellin mógł powiedziec´, z˙e Julian
od dziecka miał skłonnos´ci do kultu bogów (22, 5). Allard okres´la te˛
skłonnos´c´ jako bardziej uczuciowa˛ niz˙ rozumowa˛. Na drodze do
utwierdzenia pogan´skich przekonan´, szczególnie pomogła Julianowi
nauka Platona, tak wie˛c to, co doprowadziło Augustyna do wiary
chrzes´cijan´skiej, jego poprowadziło w przeciwnym kierunku

. Mimo

coraz to wie˛kszej podbudowy intelektualnej jego pogan´skiej poboz˙-
nos´ci, wa˛tek emocjonalny odgrywał bardzo powaz˙na˛ role˛, co miało
szczególny wyraz w upodobaniu do magii, zabobonu i wtajemni-
czen´

Publikacja Kazimierza Morawskiego

, pozornie moz˙e uchodzic´

za przestarzała˛. Nic nie pisze o chrzcie Juliana, natomiast ciekawie
ukazuje rozwój osobowos´ci. Wprawdzie pochodził z chrzes´cijan´skiej
rodziny (skłaniaja˛cej sie˛ do arianizmu), to jednak z powodu róz˙nych

Paris 1900 n.

P. Allard, t. I, s. 295-315.

P. Allard, t. II, s. 211-222.

K. Morawski, Julian Apostata, Kraków 1901, s. 24-28.

Problem apostazji cesarza Juliana...

197

kolei losu nie było w jego wychowaniu ani cia˛głos´ci, ani jednolitos´ci.
Przewijały sie˛ róz˙ne autorytety, róz˙ne wartos´ci wskazuja˛ce. Warto
zwrócic´ uwage˛ na ciekawe spostrzez˙enie badacza, który był osobis´cie
bardzo zwia˛zany z literatura˛ antyku i dlatego moz˙e jak nikt inny
rozumiał to, co mogło dziac´ sie˛ w duszy młodego Juliana. „Wycho-
wanie dotychczasowe było bowiem jednostronne; przesycano go
literatura˛, kazano czytac´ i czytac´, czy pisma Greków, czy pisma
Zakonu, a moralne nauki podawane przez oschłych nieco teologów
arianizmu, nie dotrzymywały kroku w wychowaniu serca obok wy-
chowania rozumu. Kto popatrzył ze stanowiska estetycznego, literac-
kiego na bogów Grecji i nowa˛ nauke˛, temu krasa greckiego s´wiata
wie˛cej sie˛ podobac´ musiała od prostych, nieozdobnych słów Chrys-
tusowego Zakonu. A poza czarem Olimpu przyszły na pomoc orien-
talne czary, aby dusze˛ młodego ksie˛cia usidlic´ i ope˛tac´”

Johannes Geffcken

swoje dzieło pos´wie˛cone cesarzowi Julia-

nowi opatrzył bardzo wymownym mottem: „Tak niewyczerpany i nie-
odgadniony jak natura jest równiez˙ i człowiek. Im bardziej go
poznajemy, tym bardziej stajemy sie˛ ludz´mi”. Ten cytat pochodza˛cy
od Wilbrandta jest najkrótsza˛ synteza˛ badan´ Geffckena nad dziejami
Juliana. Autor ciekawie motywuje podje˛cie pracy nad portretem
cesarza. Chce go pokazac´ jak najbardziej zbliz˙ony do prawdy.
Przeraz˙a go tendencyjnos´c´ morza opinii na jego temat. Przeciwstawia
sie˛ najbardziej utartemu postrzeganiu Juliana jako przes´ladowcy
chrzes´cijan, filozofa, czy jak sie˛ wtedy przyje˛ło (pocz. XX w.) –
znerwicowanego człowieka. Chce ukazac´ go równiez˙ jako rza˛dce˛,
z˙ołnierza i jako przede wszystkim człowieka. Ta nietuzinkowa re-
fleksja Geffckena us´wiadamia pewna˛ prawde˛ o Julianie. Jest on
pewnym darem historii dla róz˙nych czasów. I jest jakby pewna
potrzeba korzystania z niego dla wycia˛gnie˛cia sobie wniosków na
dzis´ i dla siebie.

Tamz˙e, s. 27-28.

J. Geffcken, Kaiser Julianus, Das Erbe der Alten 8, Leipzig 1914.

198

Rozdział XIII

Geffcken zwrócił uwage˛ na niektóre wydarzenia z dziecin´stwa

Juliana i z czasów jego młodos´ci, a które połoz˙yły sie˛ cieniem na
jego osobowos´ci. Mie˛dzy innymi wymienia brak włas´ciwej rodziny,
a przede wszystkim matki, rzez´ w Konstantynopolu w 337 r. czy tez˙
zesłanie do posiadłos´ci cesarskiej w Macellum. W edukacji małego
ksie˛cia zwraca uwage˛ na Mardoniusza, którego jednak religijne
przekonania nie sa˛ jasne. Wychowaniu chrzes´cijan´skiemu chłopca
pos´wie˛cił autor raczej niewiele miejsca. Zaakcentował to, z˙e było ono
przekazywane w trudnych warunkach banicji w Macellum i z rozkazu
Konstancjusza. Julian został ochrzczony i przyje˛ty do kleru jako
lektor, lecz to co prezentowali jego chrzes´cijan´scy nauczyciele, było
dalece niewystarczaja˛ce, wobec potrzeb inteligentnego umysłu. Ma-
cellum otwarło oczy Juliana na Konstancjusza i cesarska˛ rodzine˛, do
której przeciez˙ sam nalez˙ał. Burza˛c jego wewne˛trzny spokój, zbudo-
wano nienawis´c´ przeciw temu, który był przyczyna˛ zniewolenia. Nie
pozostało to bez znaczenia na powstaniu uczucia rozczarowania
wobec tych chrzes´cijan, którzy stali sie˛ jego narze˛dziami. Z tego tez˙
powodu, chrzes´cijan´skie wykształcenie, które wtedy otrzymał stanie
sie˛ póz´niej dla niego ore˛z˙em. Do bajek nalez˙y zaliczyc´ przypuszcze-
nie, z˙e Julian opuszczaja˛c Macellum, był ukształtowanym wrogiem
chrzes´cijan´stwa.

Po opuszczeniu Macellum, Julian poszukuje przewodnika, uznanej

przez ówczesny s´wiat osobowos´ci, duchowego autorytetu, do którego
be˛dzie sie˛ mógł zwrócic´ z tysia˛cem nurtuja˛cych go pytan´. Znajdzie
takich pos´ród neoplaton´czyków. Przyje˛ty zostanie nie jako ksia˛z˙e˛,
lecz jako przyjaciel, filozof, sofista, jako człowiek, którego serce jest
gora˛ce. To niewa˛tpliwie najbardziej zawaz˙y na dalszej jego drodze do
pogan´stwa. W tym konteks´cie warto zaznaczyc´, z˙e Geffcken jest bar-
dzo ostroz˙ny w uz˙ywaniu terminu „apostata”

J. Geffcken, s. 3-22.

Problem apostazji cesarza Juliana...

199

Otto Seeck

podejmuja˛c prace˛ nad historia˛ schyłku s´wiata

antycznego, sporo uwagi pos´wie˛cił cesarzowi Julianowi, a co i dla
nas waz˙ne, nie pomina˛ł jego spotkania z chrzes´cijan´stwem, które stara
sie˛ na podstawie z´ródeł odtworzyc´. W jego opinii było ono bardzo
głe˛bokie i to od domu rodzinnego. Matka Juliana była bardzo poboz˙-
na˛ i wpływowa˛ kobieta˛ i choc´ zmarła w niedługim czasie po poro-
dzie, to dom zachował stworzona˛ przez nia˛ atmosfere˛

. Wycho-

wanie antyczne szło pocza˛tkowo u niego w parze z wychowaniem do
chrzes´cijan´stwa. Seeck akcentuje u młodego Juliana szczególne
powołanie do retoryki, które w oczach młodego chłopca mogło ła˛czyc´
sie˛ z funkcja˛ biskupa w Kos´ciele chrzes´cijan´skim. Sta˛d tez˙ jego
chrzest, co nie było wtedy powszechna˛ praktyka˛ w tak młodym wie-
ku, oraz wpisanie sie˛ do kleru. W Macellum, miejscu internowania,
Julian mógł wiejskiej gminie publicznie czytac´ Biblie˛ podczas
naboz˙en´stw. Zdaniem autora, Julian tak pilnie studiował Biblie˛, z˙e
znał ja˛ póz´niej prawie na pamie˛c´. W nieszcze˛s´ciu wygnania, powo-
łanie duchownego mogło mu sie˛ wydawac´ jako jedyna nadzieja na
przyszłos´c´. Mógł miec´ wizje˛ swojej kariery jako biskup duz˙ego
miasta, błyszcza˛cy erudycja˛ z wysokos´ci swej ambony.

Jednakz˙e im głe˛biej wnikał w Pismo s´w. tym bardziej szukał roz-

wia˛zywania trudnos´ci w interpretacji trudnych miejsc poza chrzes´ci-
jan´stwem. Seeck uwaz˙a, z˙e tu lez˙a˛ przyczyny sporów z bratem
w toczonych przez nich dyskusjach na tematy wiary i póz´niejszej
polemiki z chrzes´cijanami, mie˛dzy innymi tycza˛cej interpretacji
tekstów Pisma s´w. To z˙e odszedł od wiary swego dziecin´stwa nie
było jego lekkomys´lna˛ niewiedza˛, lecz poprzedzone zostało wnikli-
wym studium. Moz˙e jakis´ dobry teolog mógł wyciszyc´ jego wa˛tpli-
wos´ci, ale wtedy w Macellum Julian takiego nie miał i kiedy

O. Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken Welt, t. IV, Stuttgart 1966,

s. 205-248.

Zwraca uwage˛ na to, z˙e była krewna˛ Euzebiusza z Nikomedii i gora˛ca˛

zwolenniczka˛ jego pogla˛dów teologicznych. Poza tym jej wpływy u Konstantyna
Wielkiego nie były bagatelne.

200

Rozdział XIII

odzyskał wolnos´c´, swoja˛ wewne˛trzna˛ potrzebe˛ wiary zacza˛ł realizo-
wac´ w innym kierunku.

Zdaniem W. Kocha

Julian oprócz wykształcenia pogan´skiego

otrzymał wychowanie chrzes´cijan´skie i został ochrzczony. Autor
wskazuje na s´lady Ewangelii, które pozostały w jego duszy, a spos´ród
nich przede wszystkim akcentuje miłosierdzie. Praktykował je we
wczesnej młodos´ci i pozostał mu wierny równiez˙ w swej pogan´skiej
duszy. Spotkała sie˛ tu szlachetnos´c´ jego duszy i nauka w jakiej za
młodu był wychowywany.

Autor zdecydowanie odrzuca to, iz˙ arianizm jego pierwszych

wychowawców mógł odegrac´ znaczniejsza˛ role˛ w zmianie wyznania.
Równiez˙ nie upatruje przyczyny tego w sytuacji wewne˛trznej ówczes-
nego Kos´cioła. Rozdarcie doktrynalne było jeszcze zbyt małe, by
w umys´le dorastaja˛cego chłopca wywołac´ wa˛tpliwos´ci. Przyczyn jego
nawrócenia na pogan´stwo nalez˙y upatrywac´ wyła˛cznie w studiach
jakie prowadził. W Macellum nie było pogan, jedynie ksia˛z˙ki biskupa
Georgiosa z Kapadocji mogły miec´ wpływ na jego umysł pragna˛cy
wszystko poznac´ i jak najwie˛cej przeczytac´. Kiedy opuszczał Macel-
lum miał 15 lub 16 lat i był jeszcze zbyt młody, by te tres´ci mogły
go radykalnie zmienic´. Stanie sie˛ to dopiero kilka lat póz´niej.

Wydaje sie˛ rzecza˛ konieczna˛ ustalenie pewnych skrytych predys-

pozycji duchowych, które pocia˛gne˛ły za soba˛ zmiane˛ wiary. Autor
wskazuje trzy zasadnicze elementy:

a) pochodzenie;
b) charakter;
c) wychowanie.
Ad a) Po swoim ojcu, a bardziej jeszcze po dziadku, Julian

odziedziczył cnoty wojskowe – poczuwanie sie˛ do spełnienia powin-
nos´ci oraz upodobanie do z˙ycia prostego. Po swojej matce Bazylinie,

W. Koch, Comment l’Empereur Julien tâcha de fonder une Église païenne,

Revue Belge de Philologie et d’historie, 1927, s. 123-146.

Problem apostazji cesarza Juliana...

201

która była gorliwa˛ chrzes´cijanka˛, Julian odziedziczył gora˛ca˛ poboz˙-
nos´c´, która póz´niej przemieni sie˛ u niego w skłonnos´ci do upodoban´
okultystycznych oraz teurgii.

Ad b) Charakter Juliana odznacza sie˛ cecha˛ trzez´wos´ci, asceza˛

i niemal przesadna˛ surowos´cia˛ wobec siebie samego. Nie moz˙na
wskazac´ s´ladu, by jego z˙ona, czy jakiekolwiek inne kobiety, wywie-
rały wpływ na jego z˙ycie. Był namie˛tny, ale nie w sensie zmysłowym
– był entuzjasta˛. Be˛da˛c młodym człowiekiem pasjonował sie˛ Home-
rem, natura˛, słon´cem, urokami nieba i Grecja˛, która˛ uwaz˙ał za swoja˛
ojczyzne˛. Zgadzaja˛c sie˛ z Bidezem, Koch twierdzi, z˙e Julian miał
zdolnos´ci odczuwania i wnikania w siebie zdumiewaja˛co chrzes´cijan´s-
kie. Wychowanie według tych włas´nie wartos´ci pozostawiło tak
głe˛boki s´lad w jego wraz˙liwej duszy, z˙e nie mógł byc´ on całkowicie
wykorzeniony, przez jego nawrócenie na hellenizm. Pozostał zawsze
w jakiejs´ mierze chrzes´cijaninem w swoich odczuciach i w swoim
sposobie mys´lenia.

Ad c) Co sie˛ tyczy wychowania, trzeba, zdaniem autora, dobitnie

podkres´lic´ wpływ wychowawcy – Mardoniusza. Trudno zrozumiec´
dlaczego wychowanie młodego ksie˛cia powierzono gorliwemu poga-
ninowi i dlaczego przypuszczano, z˙e Mardoniusz był chrzes´cijaninem.
Trzeba jednak pamie˛tac´, z˙e w pierwszej poł. IV wieku przeciw-
stawienie obu religii nie pocia˛gało za soba˛ s´miertelnej nienawis´ci
jednych i drugich wyznawców. Gdyby jednak Mardoniusz był chrzes´-
cijaninem to wpoiłby Julianowi nie umiłowanie, lecz awersje˛ ku
bogom greckim. Julian nie wspomina nigdzie o profesorach, a nawet
pisarze kos´cielni nie podaja˛ imion kapłanów, którzy przekazywali mu
chrzes´cijan´skie zasady wiary i moralnos´ci. Biskup Euzebiusz nie
mógł wywrzec´ zbytniego wpływu na jego młodos´c´, gdyz˙ w roku 338
przeniósł sie˛ z Nikomedii do Konstantynopola, a kon´czy swoje z˙ycie
w roku 341 lub 342. Wniosek moz˙na wie˛c wycia˛gna˛c´ z tych przesła-
nek taki, iz˙ podstawowe, surowe zasady moralne przekazał Julianowi
przede wszystkim Mardoniusz, a nie wychowawcy chrzes´cijan´scy.

Zdaniem W. Kocha, analizuja˛c te trzy wymienione elementy:

pochodzenie, charakter i wychowanie, Julian miał predyspozycje do

202

Rozdział XIII

stania sie˛ poganinem. Ostateczny przełom dokonuje sie˛ jednak
w Nikomedii. W kre˛gu tamtejszych studentów słyszał to, co mówiono
o bogach i odkrywanie ich s´wiata zacze˛ło coraz bardziej otwierac´ mu
oczy. Udał sie˛ naste˛pnie do Pergamonu, a póz´niej do Efezu, gdzie
odcia˛ł sie˛ definitywnie od chrzes´cijan´stwa i kazał sie˛ wtajemniczyc´
w misteria Mitry.

W dalszym cia˛gu swych wywodów Koch próbuje wyjas´nic´ przy-

czyny tak wielkiego wpływu, jaki na Juliana wywarł neoplatonik
Maksym. Wydaje sie˛ to autorowi oczywiste, gdy, jak twierdzi,
filozofia i teologia neoplatoników nalez˙ała do najbardziej dziwacz-
nych i irracjonalnych. Ich surowa moralnos´c´ była osadzona i ukształ-
towana na wzniosłych zasadach stoicyzmu i cynizmu. Neoplaton´czycy
byli ludz´mi najlepiej wykształconymi i najbardziej kulturalnymi
w s´wiecie antycznym. W porównaniu z chrzes´cijanami, którzy wy-
wodza˛c sie˛ dołów społecznych musieli zdobywac´ sobie moz˙nych pro-
tektorów, byli jak arystokracja. Nie moz˙e wie˛c dziwic´, z˙e tak trudno
było im przyjmowac´ prawdy Ewangelii Chrystusowej. W tej wynio-
słos´ci neoplatoników nalez˙y tez˙ doszukiwac´ sie˛ przyczyny tego, z˙e
nie mieli oddziaływania na warstwy niz˙sze. W tym tez˙ nalez˙y upa-
trywac´ jednej z przyczyn kle˛ski cesarza Juliana, który w oparciu
o neoplatonizm usiłował odrodzic´ pogan´stwo.

Julian, zdaniem autora, mimo z˙e usiłował zrealizowac´ ideał odk-

ryty u Maksyma i innych pogan´skich nauczycieli, pozostał chrzes´ci-
janinem, jes´li nie w słowach i czynach, to przynajmniej w sposobie
mys´lenia i uczuciach. Szczególnie stało sie˛ to widoczne, kiedy jako
cesarz usiłował zorganizowac´ kos´ciół pogan´ski. Koch dokonuje cie-
kawego spostrzez˙enia – gdyby Maksymowi kazano zorganizowac´
kos´ciół pogan´ski uczyniłby to zupełnie inaczej. Idee chrzes´cijan´skie
dostrzegamy równiez˙ w pismach Juliana, a zwłaszcza w jego listach,
które moz˙na byłoby okres´lic´ mianem „pasterskie”. Sa˛ one uderzaja˛-
cym dowodem wpływu, jaki wychowanie chrzes´cijan´skie wywarło na
jego dusze˛ i to stanowi swoistego rodzaju hołd jaki złoz˙ył swemu
wrogowi Kos´ciołowi.

Problem apostazji cesarza Juliana...

203

W najbardziej obszernym opracowaniu biografii Juliana, której

autorem jest Joseph Bidez

, nie mogło brakna˛c´ refleksji nad

przyczynami jego odejs´cia od chrzes´cijan´stwa. W jego odczuciu spot-
kanie Juliana z nauka˛ Chrystusa było, mimo wszystkich trudnos´ci,
raczej autentyczne i głe˛bokie. Na młodym ksie˛ciu szczególne wra-
z˙enie, zdaniem Bideza, wywarła postawa bogatego i jednoczes´nie
szczodrego Kos´cioła w Cezarei. Nigdzie tak dobrze jak w Macellum
nie mógł Julian zobaczyc´ co kapłani i biskupi czynili dla biednych.
Moz˙liwe, z˙e wtedy po raz pierwszy zobaczył postacie, które nazwie
apotaktiten. Byli to mnisi z˙ebrza˛cy, o których Julian opowiada, z˙e
wyrzekli sie˛ wszystkiego, nosili bardzo proste tuniki, a na to czarny
płaszcz, albo wór z koziej siers´ci. Ich włosy były rozwiane, broda
zapuszczona, stopy nagie. Kra˛z˙yli prosza˛c o jałmuz˙ne˛, modla˛c sie˛
w kos´ciołach, okazuja˛c jako jedyna˛ rekomendacje˛ wystawione przez
biskupa zas´wiadczenie.

Bidez, nawia˛zuja˛c do działalnos´ci cesarza Juliana, jako pierwszego

kapłana w odnowionym przez siebie kulcie bogów, zwraca uwage˛ na
fakt, iz˙ ten nieustannie przypominał swoim kapłanom nas´ladowanie
czynnej miłos´ci bliz´niego, której sam sie˛ uczył od swoich chrzes´cijan´-
skich wychowawców. W swoich „encyklikach” wykazuje, z˙e wszyscy
ludzie sa˛ brac´mi, musza˛ sie˛ kochac´ i wzajemnie sobie pomagac´.
Powinno sie˛ karmic´ głodnych, nagich przyodziewac´, nawet gdy sa˛
wrogami, oskarz˙onymi czy wie˛z´niami. Julian c´wiczył sie˛ w tej
miłos´ci bliz´niego w czasach kiedy to sam nie był bogaty, a póz´niej
nigdy swojej hojnos´ci nie z˙ałował. Jak sam twierdził był za nia˛
stokrotnie wynagradzany. Autor zauwaz˙a, z˙e Julian tych swoich
napomnien´ nie przekazuje w je˛zyku Ojców Kos´cioła i broni sie˛
przed korzystaniem z Biblii czy z Ewangelii. Tak jak to jest tylko
moz˙liwe powołuje sie˛ na wersy Homera i wyrocznie˛ Apollina.
Wyraz˙enia tego typu jak: litos´c´, jałmuz˙na, miłos´c´ bliz´niego, itp. sa˛
pieczołowicie przez niego pomijane. Julian mówi w duchu i w sensie
greckiej filozofii o obyczajowym i moralnym obowia˛zku, braterstwie,

J. Bidez, Julian der Abtrünnige, München 1940.

204

Rozdział XIII

przyjaz´ni ludzkiej. Jednakz˙e dos´wiadczenia na jakie sie˛ powołuje sa˛
dos´wiadczeniami chrzes´cijan´skimi. Julian, w opinii Bideza, z otwarty-
mi oczami przeszedł przez swoja˛ chrzes´cijan´ska˛ faze˛ i zorientował sie˛
co w tej nowej nauce było działaja˛ca˛ siła˛.

Autor dalej ciekawie zauwaz˙a, z˙e Julian, mówia˛c o Jezusie

i o Ewangeliach, uz˙ywa obraz´liwych słów. Nigdzie nie moz˙na u nie-
go znalez´c´ smutkiem okrytych wzruszen´, które by go nachodziły
przed obliczem Zbawiciela. „Czyz˙by on czcił Chrystusa bez miłos´ci,
skoro Go bez z˙alu opus´cił?”. Bidez zaznacza, z˙e trudno nie brac´ pod
uwage˛ faktu, z˙e pisma Juliana, w których wyraz˙a sie˛ o chrzes´cijan´-
skiej miłos´ci bliz´niego, maja˛ wyraz´nie tendencyjny charakter i sa˛
oceniane jako encykliki sekciarskiego kapłana, chca˛cego chrzes´cija-
nom przypisac´ wszelkie daja˛ce sie˛ tylko pomys´lec´ zło. Sam be˛da˛c
władca˛ pan´stwa, w którym chciał przywrócic´ kult dawnych bogów,
zalecał dzieła miłos´ci bliz´niego, które to poznał w czasie swego
chrzes´cijan´skiego wychowania. Z drugiej jednak strony, w interesie
swojej polityki, dopuszczał te dzieła jako wyraz kalkulacji i masko-
wania sie˛. Tak udawał, z˙e bezwzgle˛dnie przeczył temu co raz po-
kochał. Autor twierdzi, z˙e Julian nigdzie nie daje powodu do
wa˛tpienia w szczeros´c´ swoich wczes´niejszych przekonan´ religijnych.
Wielokroc´ wyrzucał sobie wyszydzenie w swojej młodos´ci rytów re-
ligii pogan´skiej, które póz´niej z tak fanatyczna˛ ofiarnos´cia˛ spełniał.
Przypomina dalej autor, z˙e Julian wspominaja˛c czas swej obecnos´ci
w Macellum mówił o nim, jak o czyms´ straszliwym – „ten czas ciem-
nos´ci niech przepadnie w niepamie˛ci”. Mimo wszystkich z˙alów nie
zostały w nim wygaszone s´lady chrzes´cijan´skiego wychowania

Apostazje˛ Juliana nalez˙y rozumiec´, zdaniem Bideza, jako dzieło

neoplaton´skich teurgów, jako akt mistyczny, który kusił go zawarta˛
w sobie obietnica˛ nies´miertelnos´ci i uszcze˛s´liwiaja˛cych wizji. Aby
zrozumiec´ jednak wszystkie wpływy jakie oddziaływały na Juliana,
trzeba pamie˛tac´, z˙e ksia˛z˙e˛ nie był tylko mistykiem, ale jednoczes´nie
człowiekiem czynu i osoba˛ publiczna˛. Tu autor przypomina pewien

J. Bidez, s. 34-42.

Problem apostazji cesarza Juliana...

205

opowiedziany przez Juliana mit o jego powołaniu do pogan´stwa przez
ponadnaturalne siły. Bogowie mieli mu pokazac´ wszelkie zło i cier-
pienie, które zagraz˙a pan´stwu przez wywrotowa˛ religie˛, z zamiarem
powołania go jako wybawiciela

. Dla Bideza jest jasne, z˙e pojedna-

nie sie˛ Juliana z religia˛ przodków, jest s´cis´le zwia˛zane z obudzeniem
sie˛ w nim politycznych ambicji. Czy jednak był to rzeczywis´cie
w tamtej sytuacji politycznej ratunek dla pan´stwa? Tu autor dochodzi
do wniosku, z˙e w oczach Juliana pogan´stwo mogło stanowic´ powaz˙-
nie licza˛ca˛ sie˛ pote˛ge˛, której rozbudzenie dawało szanse powodzenia
w odbudowie coraz bardziej kruchego Imperium. Chrzes´cijan´stwo
było na zachodzie pan´stwa bardzo słabe, a poza tym przez˙ywało
ogromny wewne˛trzny kryzys – brak jednos´ci pos´ród członków Kos´-
cioła, skłóceni biskupi, szerza˛cy sie˛ arianizm. Powodowało to
wzburzenie Juliana i coraz wie˛ksze oddalanie sie˛ od wiary dziecin´-
stwa, az˙ do postawy zagorzałego wroga. Ła˛czyło sie˛ to z rosna˛cym
przes´wiadczeniem, z˙e dla sprawy pan´stwa stawał sie˛ Kos´ciół zarze-
wiem niepokojów.

Naste˛pne pytanie nurtuja˛ce Bideza to, czy nienawis´c´ jaka jawiła

sie˛ w sercu Juliana do Kostancjusza, mordercy rodziny, i przyczyny
jego zniewolenia, nie odegrała istotnej roli w jego apostazji? Autor
odpowiada – mógł przejs´c´ do obozu Atanazego, przeciez˙ Konstan-
cjusz i jego otoczenie było arian´skie. Czemu tego nie zrobił? Ponie-
waz˙ jego przemiana była wewne˛trznym bolesnym przez˙yciem, a to
powstrzymywało uzewne˛trznienie sie˛ pragnienia zemsty.

Bidez nie do kon´ca zgadza sie˛ z historykami, którzy duz˙a˛ wina˛ za

apostazje˛ Juliana obarczaja˛ otaczaja˛ce go, ich zdaniem, niskiego lotu
duchowien´stwo arian´skie

. Natomiast przyznaje racje˛, z˙e przez zbyt

racjonalnie ukierunkowany kler arian´ski, w re˛ce młodego ksie˛cia
wpadły pisma, które rozpocze˛ły w nim proces odchodzenia od wiary.
Rosna˛cy podziw dla literackiej spus´cizny i mys´li greckiej wzbudzał

Julian 232C.

Por. P. Allard, dz. cyt., t. I, s. 287.

206

Rozdział XIII

w Julianie coraz to wie˛ksza˛ pogarde˛ dla przecie˛tnos´ci i prostoty
Ewangelii i dzikiej porywczos´ci proroków.

Nie bunt przeciw dogmatom Kos´cioła, nie ksie˛z˙a, którzy byli

najgorszymi oszustami poprowadziły Juliana w strone˛ pogan´stwa.
Zdaniem autora, Julian poszedł za głosem wewne˛trznego powołania,
aby byc´ wiernym bóstwom, które strzega˛ Rzymskie Imperium

Roger Farney

jest jednym z tych autorów, którzy przekonali

sie˛ jak niełatwo jednoznacznie i z cała˛ pewnos´cia˛ ocenic´ przynalez˙-
nos´c´ Juliana do wiary chrzes´cijan´skiej. W swej pracy ukazuje religij-
nos´c´ cezara na tle ówczesnej epoki, a przede wszystkim panuja˛cego
wtedy mistycyzmu. W jednym miejscu stwierdza, iz˙ nie wolno zakła-
dac´, z˙e religia Chrystusowa nie była w stanie dotrzec´ do jego
wraz˙liwej duszy, na co wskazuja˛ pozostałe po nim pisma, w innym
zas´ wyraz˙a opinie˛, jakoby sekcie chrzes´cijan wydawało sie˛, z˙e go
pozyskała. Według Farneya panuje powszechna opinia, z˙e Maksymo-
wi nalez˙y przypisac´ nawrócenie Juliana na pogan´stwo, on jednak
twierdzi, z˙e Julian nie potrzebował zmiany ideału.

Tego autora i jego dzieła nie znajdziemy w z˙adnym licza˛cym sie˛

wykazie literatury dotycza˛cej cesarza Juliana: Kurt Eggers, Der
Kaiser der Römer gegen den König der Juden. Aus den Schriften
Julians des „Abtrünnigen”

. Praca ta została opublikowana

w 1941 r. na wyraz´ny uz˙ytek propagandy hitlerowskiej. Julian jest
przedstawiony jako wzór władcy, który odwaz˙ył sie˛ przeciwstawic´
wywodza˛cej sie˛ od Z

˙ ydów, krwioz˙erczej instytucji, która zmierza

programowo do zapanowania nad s´wiatem. Eggers twierdzi, z˙e Julian
najprawdopodobniej nie został ochrzczony. To historycy Kos´cioła
mówia˛ o jego chrzcie po to, by uwypuklic´ jego póz´niejsze „odejs´cie”.

J. Bidez, s. 93-101.

R. Farney, La religion de l’Empereur Julien et le mysticisme de son temps,

Paris 1934, s. 53-75.

K. Eggers, Der Kaiser der Römer gegen den König der Juden. Aus den

Schriften Julians des „Abtrünnigen”, Berlin 1941, s. 5-17.

Problem apostazji cesarza Juliana...

207

Autor nie zaopatrzył swego tendencyjnego dziełka w z˙adne przypisy,
natomiast obdarza czytelnika spora˛ ilos´cia˛ cytatów z pism Juliana,
które uznał dla nazistowskiej, antychrzes´cijan´skiej propagandy jako
poz˙yteczne.

Tadeusz Zielin´ski, nawia˛zuja˛c przede wszystkim do prac dwóch

badaczy, a mianowicie P. Allarda i J. Geffckena, prowadzi swoje
rozwaz˙ania pos´wie˛cone odste˛pstwu cesarza Juliana w ukon´czonym
w 1942 r. dziele pt. Religia Cesarstwa Rzymskiego. Dzieło to, dopiero
po 47 latach oczekiwania mogło ujrzec´ s´wiatło dzienne

. Historie˛

stopniowego nawrócenia Juliana na hellenizm wia˛z˙e z oddziaływa-
niem na niego czterech me˛z˙ów, którzy to ba˛dz´ bezpos´rednio, ba˛dz´
przez swoje lub swoich zwolenników pisma, formowali jego pogla˛dy.
Sa˛ to: Mardoniusz, Plotyn, Jamblich i Maksym z Efezu.

Mardoniusz zaszczepił Julianowi miłos´c´ do Homera, Hezjoda, Pla-

tona, Arystotelesa i Teofrastra. Zielin´ski zaakcentował w tej spus´ciz´-
nie przede wszystkim platonizm, który Julian przyja˛ł w całos´ci,
ła˛cznie z jego demonologia˛. Autor ukazał platoniczna˛ koncepcje˛
powstania s´wiata i porównał z opisem Ksie˛gi Rodzaju. Urzekaja˛ce
pie˛kno tej pierwszej zrobi na Julianie wielkie wraz˙enie. Drogami
Platona poda˛z˙y Plotyn, który jego koncepcje be˛dzie wyjaskrawiał
i s´cis´lej systematyzował. Jest jednak pewna dziedzina, w której
osia˛gna˛ł najwie˛ksza˛ samodzielnos´c´ i stał sie˛ drogowskazem dla
swoich naste˛pców, to tkwia˛cy w człowieku snop s´wiatła pochodza˛cy
ze s´wiata „mys´lnego”, to dusza. Stała sie˛ ona dla Plotyna ulubionym
przedmiotem badan´. Opieraja˛c sie˛ pokusom zmysłowym, pochodza˛-
cym od ciała, przykrego towarzysza we˛drówki, dusza zmierza do
wyzwolenia i powrotu w s´wiat niewidzialny. Takim krótkotrwałym
powrotem zapowiedzi ostatecznego jest ekstaza (ek-stasis) – „wysta˛-
pienie” duszy z wie˛zów ciała. Plotyn, przykładaja˛c wielka˛ wage˛ do
ekstaz, be˛dzie gardził wszelkiego rodzaju sztucznymi s´rodkami

Torun´ 1999, s. 415-469. Dzieła Allarda i Geffckena Zielin´ski ocenia wysoko,

ale z duz˙ym krytycyzmem.

208

Rozdział XIII

doprowadzaja˛cymi dusze˛ do takiego stanu. Nalez˙ało na nia˛ cierpliwie
czekac´. Dla Juliana ta nauka be˛dzie miała szczególne znaczenie.

Zielin´ski jednak postawił sobie pytanie, dlaczego Julian ze wszyst-

kich nie Platona, nie Plotyna, tylko Jamblicha nazywa „boskim”?
Odpowiada – był Julianowi potrzebny. „O ile go znam, był on natura˛
faustowska˛, ze wszystkich me˛z˙ów staroz˙ytnos´ci kojarza˛cy mys´l
z czynem”. Obszar mie˛dzy ksie˛z˙ycem a ziemia˛ miał byc´, zgodnie
z nauka˛ Plotyna, pełen demonów, które w postaci ciał powietrznych
lub płomiennych, moga˛ sie˛ człowiekowi objawic´. Dotyczy to równiez˙
bogów widzialnych i bogów mys´lnych. Podczas gdy Plotyn jest
ostroz˙ny we wchodzeniu z nimi w szczególna˛ ła˛cznos´c´ przez ekstaze˛
i kaz˙e czekac´, Jamblich ukazuje droge˛ poprzez teurgie˛. Jest ona
poje˛ta jako magiczny przymus w stosunku do bogów i demonów.
Centrum teurgii stanowi kult ofiary. Ta „filozofia zaczerpnie˛ta
z wyroczni” uczy rozróz˙niania bóstw i ofiar, bowiem nie na wszyst-
kie bóstwa moz˙na wywrzec´ przymus. Najbardziej nadaje sie˛ do tego
Hekata, władczyni demonów i innych strachów. Teurgia Jamblicha,
poprzez szarlatana tamtej epoki Maksyma z Efezu opanowała dusze˛
Juliana.

Zielin´ski daje równiez˙ ciekawa˛ analize˛ dwóch dzieł Juliana,

a mianowicie Do króla Heliosa i O Macierzy bogów. Pierwsza˛ z nich
okres´la autor jako swoistego rodzaju metafizyke˛ religii Słon´ca na
gruncie neoplatonizmu. Zwraca uwage˛ mie˛dzy innymi na swoisty rys
poboz˙nos´ci Juliana ukryty w jego modlitwie do Heliosa, która˛ warto
i tu zacytowac´: Naszemu pan´stwu niech udzieli wiecznego istnienia
i zachowa w swej łasce, o ile to jest moz˙liwe, mnie zas´ samemu, bym
w cia˛gu całego z˙ycia, które on mi wyznaczy, dobrze sprawował
i człowiecze, i boskie sprawy, a z˙yc´ i działac´ niech mi da tyle ile jemu
samemu be˛dzie miłe i mnie poz˙yteczne i dla rzeczypospolitej rzymskiej
korzystne (157B).

W drugim traktacie Julian podkres´la, z˙e Macierz bogów jest

z´ródłem bogów mys´la˛cych, którzy ze swej strony rza˛dza˛ bogami
widzialnymi. Jest nim przez to, z˙e wchłania w siebie przyczyny
bogów mys´lnych (autor stwierdza, z˙e sam tego nie rozumie). W kaz˙-

Problem apostazji cesarza Juliana...

209

dym razie cesarz uznaje cia˛głos´c´ mie˛dzy Demetra˛ eleuzyn´ska˛ z jednej
strony, a Macierza˛ frygijska˛ z drugiej.

Ostatnia˛ cze˛s´c´ rozwaz˙ania o Julianie Odste˛pcy, pos´wie˛ca Zielin´ski,

budowaniu przez niego kos´cioła jak to okres´la pogan´sko-chrzes´ci-
jan´skiego. Jako bardzo istotne novum widzi fakt, z˙e w koncepcji
Juliana centralnym czynnikiem tego kos´cioła miał byc´ kapłan i to
w wielorakich funkcjach, w których do tej pory ws´ród pogan nie
wyste˛pował: kapłan-ofiarnik, kapłan-kaznodzieja, kapłan-spowiednik.
Normalnie jego posługa ograniczała sie˛ do składania ofiar (w kultach
mistycznych był tez˙ hierofanta˛).

Zielin´ski wprost nie wyraził swojej opinii na nurtuja˛ce nas pytanie

– jak dalece Julian przyja˛ł chrzes´cijan´stwo? Z jego rozwaz˙an´ wynika
iz˙ cesarz je znał, co nie znaczy, z˙e przyja˛ł. Na pewno przyja˛ł wiare˛
pogan´ska˛ uznaja˛c ja˛ za swoja˛ i bez reszty pos´wie˛caja˛c jej siebie.
Przyczyny, dla których, zdaniem Zielin´skiego, Julian opus´cił chrzes´ci-
jan´stwo, uja˛ł krótko w pos´wie˛conym mu rozdziale dzieła Cesarstwo
Rzymskie

. Sprowadza je do dwóch zasadniczych. Pierwsza˛ widzi

w uroku kultury antycznej, greckiego pie˛kna i rzymskiej pote˛gi,
któremu to, zdaniem Juliana, chrzes´cijanie sie˛ sprzeniewierzyli. Druga˛
upatruje w bezgranicznym zaufaniu jakie Julian miał do wieszczbiar-
stwa antycznego, w róz˙nych jego przejawach. Z

´ ródłem tego przeko-

nania było zaufanie, z˙e bóstwo nie pozostawia człowieka bez opieki
w trudnych chwilach jego z˙ycia, s´la˛c mu znaki i dobre rady, które
wieszczbiarze potrafia˛ odczytac´. Chrzes´cijanie takich znaków nie
otrzymuja˛, a wie˛c sa˛ bezboz˙nikami.

Gaetano Negri

, to kolejny badacz, który zaja˛ł sie˛ postacia˛

cesarza Juliana. Doszukuja˛c sie˛ przyczyn jego odejs´cia od chrzes´ci-
jan´stwa zwrócił uwage˛ na fakt, iz˙ wszczepione mu przez Mardoniusza
poczucie pie˛kna i duch czystej i doskonałej moralnos´ci, nie mógł sie˛
realizowac´ w zgniłej atmosferze jaka panowała pos´ród chrzes´cijan´-

Warszawa 1995, s. 355-366.

G. Negri, L’imperatore Giuliano l’Apostata, Milano 1954, s. 43-56; 144 nn.

210

Rozdział XIII

stwa arian´skiego. Gdyby zamiast takich kapłanów, jak Euzebiusz
z Nikomedii, czy Georgios z Kapadocji, młody Julian spotkał Ata-
nazego czy Ambroz˙ego, to kto wie czy jego losy nie potoczyłyby sie˛
inaczej. Negri jest zdania, z˙e Julian powraca do hellenizmu nie na
skutek filozoficznych refleksji, lecz przez czynniki natury uczuciowej.
Jednym z najwaz˙niejszych była odraza jaka˛ wzbudzało w nim zepsu-
cie panuja˛ce ws´ród ówczesnych chrzes´cijan. Autor sugeruje, z˙e dla
młodego umysłu Juliana, spotkanie ze zdrowym chrzes´cijan´stwem
surowej ortodoksji Atanazego, mogło go pozytywnie ustawic´ do
religii, która˛ i tak był zmuszony respektowac´. Julian dorastaja˛c, mimo
z˙e przyja˛ł chrzes´cijan´skie formy poste˛powania, sercem i umysłem był
zwia˛zany z hellenizmem. Stało sie˛ tak, sugeruje autor, poniewaz˙
spotkał w s´wiecie pogan´skiej kultury greckiej postacie, które go
w stan głe˛bokiej fascynacji wprowadziły. Ws´ród nich przede wszyst-
kim wymienia człowieka, który uchodził za s´wie˛tego politeizmu,
a mianowicie Maksyma z Efezu. Maja˛c wie˛c neoplaton´skich mistrzów
i znajduja˛c sie˛ w s´wiecie platon´skiego racjonalizmu i zabobonnego
mistycyzmu, Julian kształtował swe religijne przekonania, az˙ do
chwili wyruszenia z Galii przeciwko Konstancjuszowi i otwartego
uznania pogan´skich bóstw

W autentycznos´c´ chrzes´cijan´skich przekonan´ Juliana powa˛tpiewa

Tadeusz Sinko

. To głównie mizernej jakos´ci chrzes´cijan´skiego

otoczenia młodego Juliana przypisuje fakt, z˙e ksia˛z˙e˛ przeszedł przez
ten etap swego z˙ycia nie zauwaz˙ywszy tego co w tej wierze wielkie
i czyste. Wtedy tez˙ nabrał przekonania, z˙e hoduje ono dusze niewol-
nicze, ws´ród których nie ma dobrych i uczciwych. Strza˛saja˛c jarzmo
tej religii Julian miał poczucie odzyskania wolnos´ci.

G. Negri, s. 43-57. Na uwage˛ zasługuje ciekawa charakterystyka ówczesnego

neoplatonizmu oraz jego reprezentantów, których Julian spotkał na drodze swojego
z˙ycia (s. 144-180).

T. Sinko, Literatura grecka, t. III, cz. 2, Wrocław 1954, s. 12 nn.

Problem apostazji cesarza Juliana...

211

Niewa˛tpliwie nowe s´wiatło na badania dotycza˛ce porzucenia

przez Juliana chrzes´cijan´stwa i przejs´cia na wiare˛ przodków, rzucił
A. J. Festugière

w artykule pos´wie˛conym pobytowi Juliana w Ma-

cellum (345-351). Autor na samym wste˛pie akcentuje fakt, iz˙ dziecin´-
stwo cesarza było smutne i niełatwe. W wychowaniu Juliana pod-
kres´la dwutorowos´c´: wychowanie do chrzes´cijan´stwa przez kapłanów
i wychowanie do filozofii rozpocze˛te przez poganina Mardoniusza.
Nie ulega z˙adnym wa˛tpliwos´ciom, z˙e Julian został wychowany jako
chrzes´cijan´skie dziecko. Choc´ nie było takiej tradycji w rodzinie
Konstantyna, Julian, zdaniem autora, został ochrzczony w młodos´ci.
W przeciwnym razie nie mógłby przyja˛c´ funkcji lektora. W wycho-
waniu młodego ksie˛cia brakowało ciepła domu. Miał obok siebie
Mardoniusza, ale nie miał przyjaciela. Julian be˛dzie go szukał prak-
tycznie przez całe swoje z˙ycie. Wówczas w jego z˙yciu pojawiła sie˛
miłos´c´ do ksia˛z˙ki i moz˙e tym wie˛ksza, z˙e nie miał nikogo bliskiego.
W Macellum, przez moz˙liwos´c´ korzystania z biblioteki Georgiosa
z Kapadocji, to umiłowanie czytania jeszcze bardziej sie˛ pogłe˛biło.
Do tego, zauwaz˙a autor, Julian był dzieckiem o duz˙ych skłonnos´ciach
do medytacji.

Do Macellum Julian przybył maja˛c czternas´cie lat. Wychowany

przez Mardoniusza z˙ył teraz pos´ród duchowien´stwa uczestnicza˛c
w jego z˙yciu. Autor zwraca uwage˛, z˙e włas´nie w tym okresie rozwoju
człowieka przypadaja˛ dwa kryzysy – kryzys rozumu i wiary. Obydwa
sa˛ zjawiskiem normalnym zwia˛zanym z jego psychicznym i intele-
ktualnym rozwojem. Sa˛ tacy, którzy ten kryzys przez˙ywaja˛ póz´niej,
około dwudziestego roku z˙ycia. Sa˛ i tacy, którzy religijnego kryzysu
nie maja˛ w ogóle. Dzieci szczególnie uzdolnione przez˙ywaja˛ ten czas
inaczej i to zalez˙nie od tego, jak bardzo wyraz´nie zaznacza sie˛ u nich
zapotrzebowanie religii. Przepas´c´ dzieli naiwna˛ poboz˙nos´c´ dziecka od
poboz˙nos´ci dorosłego człowieka. Wiele pytan´ pojawia sie˛ w głowie

A. J. Festugière, Julien Macellum, The Journal of Roman Studies, t. 47, 1957,

s. 53-58.

212

Rozdział XIII

młodego człowieka. Jego zmysł krytyczny jest coraz wie˛kszy.
Odczucie Boga staje sie˛ coraz bardziej chłodne, niewyraz´ne. Wielu
przechodzi ten kryzys w bardzo ostrej formie i wydaje sie˛ czyms´
normalnym czasowa utrata wiary. Autor patrza˛c na Juliana przez ten
pryzmat psychologii rozwojowej człowieka, z duz˙ym krytycyzmem
odnosi sie˛ do opinii, przeceniaja˛cych gorsza˛ca˛ role˛ Euzebiusza
z Nikomedii, Georgiosa z Kapadocji, czy w ogóle kryzysu arian´skie-
go, którego istoty czternastoletni chłopak uwie˛ziony w Macellum na
pewno nie pojmował. Natomiast problemy z wiara˛ Juliana mogły
wypływac´ z lektury Pisma s´w., pozbawionej odpowiedniego wyjas´-
nienia. Ojcowie Kos´cioła, zdaja˛c sobie sprawe˛ z groz˙a˛cego niebezpie-
czen´stwa, od trzeciego wieku wiele miejsca pos´wie˛cali egzegezie
biblijnej, a Kos´ciół niemal zabraniał czytania Pisma s´w. bez odpo-
wiednich komentarzy.

Autor zwraca jednak najwie˛ksza˛ uwage˛ na tkwia˛ca˛ głe˛boko

w charakterze Juliana skłonnos´c´ do mistyki. Z cała˛ stanowczos´cia˛
podkres´la, z˙e moz˙na zmienic´ wiare˛, ale nie temperament. W chrzes´ci-
jan´skim systemie wiara jest uznana jako cnota. Akt wiary jest aktem
człowieka, jego woli i rozumu. Jako cnota jest wynikiem nieskon´cze-
nie wiele razy powtarzanych aktów wiary. Dopiero na tej bazie jest
rozwijana chrzes´cijan´ska mistyka. Wiedzie ona przez krzyz˙, przez
wejs´cie w misterium Chrystusa, Jego wcielenia i odkupienia. Nie
chodzi tu o spekulatywne poznanie. Prawdziwe chrzes´cijan´stwo jest
mistyka˛, przez˙ywana˛ i urzeczywistniana˛. Wiara, przyjmowanie sa-
kramentów, asceza, mistyka sa˛ tu ze soba˛ s´cis´le zwia˛zane.

Do tego, by z dziecie˛cej skłonnos´ci do mistyki przejs´c´ w akt

dojrzałej wiary trzeba miec´ przewodnika. Kogos´ kto w kaz˙dej chwili
mógłby słuz˙yc´ wyjas´nieniem rodza˛cych sie˛ wa˛tpliwos´ci, kto by włas-
nym przykładem prowadził do zrozumienia chrzes´cijan´skiego miste-
rium. Julian takiego przewodnika w Macellum nie miał. W swym
dorosłym z˙yciu jego powrót do wiary był niewa˛tpliwie utrudniony
przez zgorszenie jakie postrzegał w Kos´ciele, jak i przez działalnos´c´
wrogo nastawionych nauczycieli pogan´skich.

Problem apostazji cesarza Juliana...

213

Józef Wolski

daja˛c ogólny szkic postaci cesarza Juliana i jego

twórczos´ci zwraca uwage˛ na to, z˙e dociekliwy i subtelny umysł
młodego ksie˛cia nie mógł pogodzic´ sie˛ z tym, z˙e z˙ycie otaczaja˛cych
go chrzes´cijan nie było zgodne z hasłami głoszonej przez nich religii.
Naiwnos´c´ młodzien´czego wieku nie dopuszczała u niego odmiennego
traktowania teorii i praktyki. Poza tym nie miał, bo i nie mógł wtedy
miec´, znajomos´ci wielkiej polityki, której s´wiez˙a jeszcze moralnos´c´
chrzes´cijan´ska nie potrafiła sie˛ przeciwstawic´ z dostateczna˛ moca˛.
Sta˛d juz˙ niewiele dzieliło Juliana od pote˛pienia nie tylko jednej
zasady, ale i całego systemu, który postrzegał jako wrogi sobie.

Johannes Leipoldt

w swojej pracy podja˛ł próbe˛ wskazania

pewnych wartos´ci, które cesarz Julian wnosi w historie˛ religii. Wiele,
zdaniem autora, jest w religii chrzes´cijan´skiej znaków, które maja˛
pogan´skie korzenie, lecz nadano im chrzes´cijan´ska˛ tres´c´. Cesarz
Julian zrobił cos´ odwrotnego, chrzes´cijan´skim znakom nadawał
pogan´skie tres´ci. Choc´ nie było to głównym tematem pracy, autor
ustosunkował sie˛ do odejs´cia Juliana od religii chrzes´cijan´skiej.
Uwaz˙a, z˙e cesarz nigdy nie przez˙ył spotkania z Jezusem, nie do-
s´wiadczył Jego przykładu. Ws´ród róz˙nych przyczyn zewne˛trznych,
które przeszkodziły mu w tym spotkaniu, autor na pierwszym miejscu
akcentuje to, z˙e ówczesny Kos´ciół, zz˙erany wewne˛trznymi konflikta-
mi, sam zatracił przykład Jezusa. Leipoldt dostrzega jeszcze inne
przyczyny, jak np. rzez´ 337 r., postawa Konstancjusza, umiłowanie
przez Juliana tego co greckie, jego osobliwa mistyczna poboz˙nos´c´,
która okazała sie˛ szczególnie wdzie˛cznym tworzywem w re˛kach
neoplatoników, lecz ich analizie nie pos´wie˛cił wiele miejsca. To z˙e,
Julian nie przez˙ył spotkania z Chrystusem, nie znaczy, z˙e nie znał
Jego nauki i Jego Kos´cioła. Autor stara sie˛ wykazac´, na podstawie

W. Klinger, J. Wolski, Julian Apostata. Listy, Biblioteka przekładów z litera-

tury antycznej, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962, s. V-XVII.

J. Leipoldt, Der Römische Kaiser Julian in der Religionsgeschichte, Sitzungs-

berichte der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig, Philologisch-
historische Klasse, t. 110, z. 1, Berlin 1964, s. 3-75.

214

Rozdział XIII

pism i działalnos´ci Juliana, co było dla niego nie do przyje˛cia
w nauce chrzes´cijan i w ich Kos´ciele, a co uznawał za wartos´c´ godna˛
przeje˛cia i zaadaptowania w pogan´stwie. Na szczególna˛ uwage˛
w pracy Leipolda zasługuje ta jej cze˛s´c´, w której usiłuje dac´ pewien
szkic poboz˙nos´ci Juliana i jego mys´li teologicznej, rysuja˛c go na tle
chrzes´cijan´sko-pogan´skiej epoki, w której z˙ył. Ciekawe sa˛ rozwaz˙ania
na temat s´wie˛cen´ (sakramentów), relacji kapłan´stwa do władzy, same-
go poje˛cia kapłan´stwa, etyki kapłana, jego słuz˙by i ubioru, krwawych
ofiar, czystos´ci, wody s´wie˛conej, wiecznego ognia, kultowych wize-
runków, karnos´ci kos´cielnej i pogrzebów. Julian ła˛czy poboz˙nos´c´
z obyczajem, dlatego tez˙ autor podejmuje rozwaz˙ania na temat po-
je˛cia ascezy u Juliana. Kos´ciół w tym czasie przyjmował niektóre
pogan´skie zwyczaje daja˛c im chrzes´cijan´ska˛ tres´c´, u Juliana kierunek
jest odwrotny

Praca brytyjskiego badacza dziejów Juliana, Roberta Brownin-

jest biografia˛ cesarza, w której oczywis´cie nie mógł autor

pomina˛c´ omówienia spotkania Juliana z chrzes´cijan´stwem i póz´niej-
szego przejs´cia do religii przodków. Akcentuje bardzo mocno wy-
chowanie do wiary chrzes´cijan´skiej młodego ksie˛cia, szczególnie
intensywne w kapadockim Macellum, gdzie wraz z bratem przyje˛li
chrzest. Browning uwaz˙a za prawdopodobne, z˙e Julian został człon-
kiem kleru, przyjmuja˛c s´wie˛cenia lektoratu. Zwraca uwage˛, z˙e nie
moz˙na wnioskowac´ z tego faktu o jego zamys´le drogi do kapłan´stwa,
bowiem po pierwsze, to zbyt mało o nim wiemy, a po drugie, urza˛d
lektora nieraz był powierzany dzieciom i niekoniecznie zwia˛zany był
z droga˛ do wyz˙szych s´wie˛cen´. Mocno akcentuje psychiczne trudnos´ci
jakie musiały gne˛bic´ Juliana w czasie internowania i przestrzega
przed zbyt pochopna˛ ich ocena˛. Omawiaja˛c stopien´ zaangaz˙owania

Por. R. Hernegger, Religion, Frömmigkeit, Kult, Einbruch heidnischer

Religiosität in den christlichen Glauben, Theol. Lit. Zeitung, 1963, nr 5.

R. Browning, Julian der abtrünnige Kaiser, München 1977, s. 53 nn. Niestety

pewnym mankamentem pracy jest brak przypisów.

Problem apostazji cesarza Juliana...

215

religijnego Juliana w kapadockim okresie, stwierdza, z˙e był prawdzi-
wie poboz˙nym chrzes´cijaninem. Był to szczytowy punkt, po którym
nasta˛pił czas stopniowego pos´wie˛cania sie˛ innym wartos´ciom. Brow-
ning przypuszcza, z˙e jeszcze w Macellum, Julian przechodził kryzys
wiary, o którym zbyt mało wiemy. Z

´ ródeł tych problemów dopatruje

sie˛ raczej nie w literaturze pogan´skiej, z która˛ spotkał sie˛ przez
Mardoniusza i przez pisma z biblioteki Georgiosa z Kapadocji, ile
w jakims´ kontakcie z magia˛, do czego miał szczególne skłonnos´ci. To
mogło byc´ jedna˛ z istotnych przyczyn rozpoczynaja˛ca˛ jego droge˛ do
pogan´stwa.

Bardzo cenny w pracy Browninga jest epilog, w którym stara sie˛

on ukazac´ jak postrzegano Juliana w poszczególnych okresach histo-
rycznych i jak, w pewnym sensie, jego imie˛ stało sie˛ nies´miertelne.

G. W. Bowersock, amerykan´ski autor dzieła Julian the Aposta-

ukazuje cesarza jako pogan´skiego ascete˛, religijnego rygoryste˛,

bezkrwawo, lecz i bezwzgle˛dnie, walcza˛cego z chrzes´cijan´stwem.
A jak do tego doszło? Autor sugeruje naturalna˛ podatnos´c´ Juliana na
dos´wiadczenia religijne, szczególna˛ s´wiadomos´c´ boskiej ingerencji
w z˙ycie człowieka i przykładanie duz˙ej wagi do wizji. Zwraca uwage˛
przede wszystkim na osoby, które kształtowały młodego ksie˛cia.
Wymienia przede wszystkim Euzebiusza z Nikomedii, który przyczy-
nic´ sie˛ miał do uratowania Juliana i Gallusa w 337 r. i miał znacza˛cy
wpływ na ich dalsze wychowanie. W Mardoniuszu widzi wychowaw-
ce˛ cnoty, zas´ w Georgiosie z Kapadocji – gorszyciela. Włas´nie
zgorszeniu, które dopełniło sie˛ postawa˛ chrzes´cijan´skiego retora
Hekeboliusza, a nie zasadom nauki Chrystusa, przypisuje Bowersock
powstała˛ u Juliana awersje˛ do chrzes´cijan´stwa. Do przyje˛cia przez
niego pogan´stwa najbardziej przyczynił sie˛ Maksym z Efezu. To
nawrócenie było trwałe i głe˛bokie, a z biegiem czasu i okolicznos´ci
zwia˛zało sie˛ z poz˙a˛daniem władzy poła˛czonym z pragnieniem
odbudowy kultu pogan´skiego

Cambridge, Massachusetts 1978, s. 12 nn.

Por. W. Douglas Simson, Julian the Apostate, Aberdeen 1930, Julian krytykuje

216

Rozdział XIII

Problemem postawy Kos´cioła wobec antychrzes´cijan´skiej polityki

cesarza Juliana zaja˛ł sie˛ polski badacz Waldemar Ceran

. Ustosun-

kowuja˛c sie˛ do czynników ułatwiaja˛cych Julianowi realizacje˛ polityki
wyznaniowej dotyka kwestii ewolucji jego pogla˛dów religijnych.
Koncentruje sie˛ jednak bardziej na fakcie samego ujawnienia przez
Juliana pogan´skich przekonan´, podczas walki o władze˛ z Konstancju-
szem, a nie na analizie poszczególnych etapów ich krystalizacji.
Ukrywanie przez niego prawdziwego oblicza było podyktowane,
zdaniem autora tym, z˙e nie chciał dac´ chrzes´cijanom pretekstu do
ogłoszenia wojny religijnej, ale zadbał o to, by całe starcie z Kon-
stancjuszem było postrzegane jako walka kuzynów o władze˛

Autor daje w swym opracowaniu obszerna˛ analize˛ Kos´cioła w IV w.,
a wie˛c i tych spraw, które dobra˛ zache˛ta˛ do przyje˛cia chrztu nie były.

Dla naszych rozwaz˙an´ nad spotkaniem Juliana z chrzes´cijan´stwem

i jego póz´niejszym opowiedzeniem sie˛ po stronie pogan´stwa kluczo-
we znaczenie maja˛ badania prowadzone przez profesor Uniwersytetu
w Atenach, Polymnii Athanassiadi-Fowden

Autorka, poddaja˛c analizie czynniki, jakie odegrały szczególna˛

role˛ w kształtowaniu osobowos´ci Juliana, zwraca baczna˛ uwage˛ na
okres wczesnego dziecin´stwa. Ws´ród wielu czynników postac´ Mardo-
niusza – Gota z pochodzenia, niewolnika ze stanu, pedagoga z powo-
łania – niezaprzeczalnie jawi sie˛ na pierwszym miejscu. Całkowicie
daje wiare˛ temu, co o nim napisał sam najbardziej zainteresowany –
Julian.

nie tyle nauke˛ Chrystusa ile Kos´ciół IV w. Idee, którym hołdował nie mogły byc´,
jego zdaniem, wprowadzone w z˙ycie przez Kos´ciół, lecz tylko przez hellenizm
(s. 104).

W. Ceran, Kos´ciół wobec antychrzes´cijan´skiej polityki cesarza Juliana

Apostaty, Łódz´ 1980.

W. Ceran, dz. cyt., s. 82 nn.

P. Athanassiadi-Fowden Julian and Hellenism. An Intellectual Biography,

London 1981, s. 13-51.

Problem apostazji cesarza Juliana...

217

Poddaja˛c analizie okres internowania młodego Juliana w Macellum

próbuje okres´lic´ jakie skutki w introwertycznej, pragna˛cej Boga
i pie˛kna niebios, psychice chłopca wywołała ta nietypowa sytuacja
i osobliwe towarzystwo, z którym musiał sie˛ stykac´. Akcentuje jego
wewne˛trzna˛ ucieczke˛ w astrologie˛, jako dziedzine˛ pokrewna˛ teologii
i filozofii. Ida˛c za szcza˛tkowymi wspomnieniami Juliana, dotycza˛cy-
mi tego okresu jego młodos´ci, autorka zwraca uwage˛ na postac´
biskupa Georgiosa z Kapadocji, o którym to trudno byłoby znalez´c´
u współczesnych pozytywna˛ opinie˛. Wspólnym głosem wspomina go
Julian, Ammian i s´w. Grzegorz z Nazjanzu. Dla Athanassiadi-Fowden
Georgios z Kapadocji nie jest osobowos´cia˛, która mogła zachwycic´
Juliana. Nie był on wychowawca˛, który mógłby dac´ Julianowi
podstawy do zaufania, zarówno jako człowiek jak i biskup Kos´cioła
Chrystusowego. Julian ani nie nazywa go swoim mistrzem, ani nie
wykazuje s´ladowego nawet z˙alu po jego s´mierci. Autorka wyraz´nie
akcentuje fakt, iz˙ podczas swego pobytu w Macellum Julian nie
spotkał sie˛ z chrzes´cijan´stwem inaczej, jak tylko w sposób letni.
Nieche˛c´ jaka˛ odczuł do swego nauczyciela i wynikaja˛ca sta˛d
oboje˛tnos´c´ do jakiejkolwiek z nauk Georgiosa spowodowała to, z˙e
Julian szukał swej duchowej realizacji w sferze, z której wszystkie
chrzes´cijan´skie poje˛cia były wyła˛czone. Nie moz˙emy powiedziec´,
jakie to były elementy w chrzes´cijan´stwie, którym przeciwstawił sie˛
wtedy Julian. Z jego póz´niejszych pism, a zwłaszcza Przeciw
Galilejczykom wynika, z˙e Julian odrzucał podstawy doktrynalne
chrzes´cijan´stwa. To jednak nasta˛piło wtedy, gdy sformułował swój
s´wiatopogla˛d. W tym wczesnym okresie Julian zapewne nawet nie
odkrył, z˙e istniała taka dyscyplina jak filozofia. Nie był ani gorliwym
wyznawca˛, ani s´wiadomie antychrzes´cijan´ski. Poruszał sie˛ w nieco
niepewny sposób pos´ród nie do kon´ca okres´lonych poje˛c´, które
kolejno wchłaniał do swego religijnego credo. Z

˙ adnej religii jeszcze

wtedy s´wiadomie nie wybrał. Wie˛cej, kieruja˛c sie˛ intuicja˛ obierał
kierunek dla dalszych swych kroków. O braku, wówczas, głe˛bi
religijnego poznania moz˙e najlepiej s´wiadczyc´ fakt, z˙e nie przez˙ywał
póz´niej takich napie˛c´ psychicznych, którym podlegał Augustyn czy

218

Rozdział XIII

Grzegorz z Nazjanzu. Julian po prostu wyznaje, z˙e do dwudziestego
roku z˙ycia szedł droga˛ chrzes´cijan´stwa (Ep. III 434D). Przy tym
stwierdzeniu nie wyraz˙a z˙alu, co by niewa˛tpliwie miało miejsce
zakładaja˛c jego fanatyczna˛ nature˛. Moz˙na przytoczyc´ jeszcze dwa
inne miejsca, gdzie Julian pisze o swej ignorancji religijnej w Macel-
lum. Gdy wspomina z tego czasu swoje duchowe przez˙ycia, wskazuje
na panteistyczne uniesienia oraz nadmienia – „niech ciemnos´ci be˛da˛
jakby w zapomnieniu” (XI 131A). Zdaniem autorki Julian odnosi to
stwierdzenie raczej do swej włas´ciwej s´ciez˙ki, czyli do pogan´stwa,
a nie do swojego przywia˛zania do chrzes´cijan´stwa. Drugi fragment
pochodzi z Hymnu do Matki Bogów, pisma o wyraz´nie dogmatycz-
nym charakterze. Posługuja˛c sie˛ podobna˛ frazeologia˛, Julian dzie˛kuje
Kybeli za to, z˙e nie pomine˛ła go, gdy chodził w ciemnos´ciach (VIII
174C). W póz´niejszym fragmencie wyjas´nia co rozumie pod poje˛ciem
– „ciemnos´ci”. Ma tu na mys´li elementy duchowe w irracjonalnych
poruszeniach duszy. Z tych elementów bogowie pomagaja˛ mu sie˛
oczys´cic´. Takie sformułowania sugerowałyby to, z˙e nie było w Ju-
lianie (przynajmniej w jego opinii) s´wiadomego działania.

Athanassiadi-Fowden zwróciła równiez˙ uwage˛ na notatke˛ zosta-

wiona˛ nam przez Ammiana Marcellina, a która jej zdaniem rzutuje
na problem przypisywanej ksie˛ciu apostazji. Ammian stwierdza, z˙e
Julian „quamquam a rudimentis pueritiae primis inclinatio erat,
erga numinum cultum, paulatimque adulescens, desiderio rei flagra-
bat” (XXII 5. 1), podczas gdy wszyscy chrzes´cijan´scy pisarze mówia˛
o jego prawdziwym przywia˛zaniu do chrzes´cijan´stwa w okresie doras-
tania. Grzegorz z Nazjanzu dziwi sie˛, jak to moz˙liwe, by czło-
wiek, który we wczesnej młodos´ci pełnił funkcje˛ lektora w kos´cie-
le, i który czcił me˛czenników buduja˛c im ołtarze, mógł tak sie˛
zmienic´.

Stwierdzenie, z˙e Julian był apostata˛ w znaczeniu bardziej podsta-

wowym niz˙ formalnym tego słowa, stanowi waz˙ny temat w relacji
Sokratesa. Mówi o nim jako o tym, który ukon´czywszy dwadzies´cia
lat zmienił swoje prawdziwe oddanie dla chrzes´cijan´stwa na pozorne.
Sozomen ida˛c za Sokratesem tak samo deklaruje, z˙e Julian porzucił

Problem apostazji cesarza Juliana...

219

wiare˛ chrzes´cijan´ska˛, w której był wychowany, be˛da˛c juz˙ stosunkowo
dojrzałym człowiekiem, a uczynił to dla nauk neoplaton´czyków.

Równiez˙ Libaniusz utrzymywał, z˙e Julian był autentycznym wy-

znawca˛ chrzes´cijan´stwa. Opisuje on „nawrócenie” Juliana na helle-
nizm jako moment otrzymania szczególnej łaski (XII 34; XIII 11).
Jest to jakby odpowiednik nawrócenia s´w. Pawła, tylko z˙e w prze-
ciwna˛ strone˛.

Zdaniem Athanassiadi-Fowden wielu badaczy dziejów Juliana

wpada w pułapke˛ jego „nawrócenia” na hellenizm, zakładaja˛c jego
wczes´niejsze chrzes´cijan´stwo. Według niej nie jest istotnym proble-
mem formalne chrzes´cijan´stwo Juliana. Nie jest wie˛c istotnym pro-
blemem czy on, jak to wydaje sie˛ sugerowac´ Grzegorz z Nazjanzu,
był ochrzczonym chrzes´cijaninem (Or. IV 52). Bliz˙sze zaznajomienie
sie˛ z pismami Juliana raczej wyklucza moz˙liwos´c´ traktowania Juliana,
przed jego zdecydowanym opowiedzeniem sie˛ po stronie pogan´stwa,
jako chrzes´cijanina, który w pełni s´wiadomie opowiadaja˛c sie˛ za
Chrystusem był członkiem Jego Kos´cioła.

Alexander Demandt

w rozdziale swej pracy pos´wie˛conym

Julianowi stwierdza, z˙e podanie o jego chrzcie, o pełnieniu urze˛du
lektora i budowaniu kaplicy me˛czennika (Theodoret, HE III 2), moz˙e
byc´ traktowane jako słuz˙a˛ce podkres´leniu jego odejs´cia od wiary.

Autorem jednego z najnowszych opracowan´ pos´wie˛conego drodze

do pogan´stwa cesarza Juliana jest Klaus Rosen

. W omawianiu

pogla˛dów autora zachowujemy styl jego przypisów. Ustosunkowuja˛c
sie˛ do badan´ najnowszych biografów Juliana, którzy koncentruja˛
swoja˛ uwage˛ głównie na tym, czy Julian był chrzes´cijaninem z prze-

A. Demandt, Die Spätantike. Römische Geschichte von Diocletian bis Justinian

284-565 n. Chr., München 1989, s. 95.

K. Rosen, Kaiser Julian auf dem Weg vom Christentum zum Heidentum,

Jahrbuch für Antike und Christentum, Jahrgang 40, Münster 1997, s. 126-146. Jest
to poszerzony tekst wykładu wygłoszonego przez autora na Jahresversammlung des
Vereins zur Förderung des Franz Joseph Dölger-Instituts w Bonn, 1995.

220

Rozdział XIII

konania, czy tez˙ od pogan´stwa dzielił go niewielki krok, bowiem do
Kos´cioła przynalez˙ał tylko zewne˛trznie, Rosen, opieraja˛c sie˛ na
doste˛pnej bazie z´ródłowej, próbuje ukazac´ ewolucje˛ religijnych
pogla˛dów Juliana, az˙ do momentu obje˛cia przez niego władzy
w Imperium

. Warto przes´ledzic´ mys´l autora, poniewaz˙ jest to

nowa i ciekawa próba dokonania pewnej syntezy, która moz˙e byc´
istotnym uzupełnieniem niniejszej pracy.

Autor nawia˛zuje do bardzo niejasnych wspomnien´ cesarza Juliana

dotycza˛cych jego dziecin´stwa. W Mowie ku czci Króla Heliosa wspo-
mina cesarz o ciemnos´ci swej chrzes´cijan´skiej przeszłos´ci i pragnie,
by znikne˛ła w niepamie˛ci (Or. XI 131A). W Mowie ku czci Wielkiej
Matki, wspomina ciemnos´c´ i z wdzie˛cznos´cia˛ zwraca sie˛ do bogini
dzie˛kuja˛c, iz˙ w tej ciemnos´ci nie pozostał (Or. VIII 174C). W Mowie
przeciwko cynikowi Herakliuszowi Julian ukrywa sie˛ pod postacia˛
bezimiennego chłopca, z˙yja˛cego ws´ród złych krewnych, w cia˛głym
niebezpieczen´stwie, a o którego to Zeus szczególnie zabiega polecaja˛c
go pieczy Heliosa (229C, D). Niedługo póz´niej Julian wyzna, z˙e
dzie˛ki przewodnictwu Hermesa odnalazł droge˛ do Heliosa (230C).

Jako najbardziej precyzyjnie uje˛ta˛ synteze˛ religijnego rozwoju

Juliana uznał autor wypowiedz´ Ammiana Marcellina: et quamquam
a rudimentis pueritiae primis inclinatior erat erga numinum cultum
paulatimque aduliscens desiderio rei flagrabat, multa metuens tamen
agitabat quaedam ad id pertinentia quantum fieri poterat occultissime
(22, 5, 1).

Autor wysuwa przypuszczenie, z˙e rozpocze˛cie wojny przeciwko

Konstancjuszowi, było ze strony Juliana nie tylko zewne˛trznym, ale
równiez˙ wewne˛trznym, ostatnim krokiem w strone˛ pogan´stwa.
Uzurpacja i apostazja u Juliana sa˛ według niego nierozerwalnie ze
soba˛ zwia˛zane. Z ostatecznym przełomem politycznym przyszedł tez˙

Autor wymienia prace: R. Braun, Julien et le christianisme: R. Braun/J.

Richer, L’empereur Julien l. De l’histoire la légende (331-1715) (Paris 1978), s. 159-
162; V. Neri, Ammiano e il cristianesimo. Religione e politica nelle «Res gestae» di
Ammiano Marcellino (Bologna 1985) 117 n; N. Gauthier, L’expérience religieuse de
Julien, Augustinianum, 27 (1987), s. 231.

Problem apostazji cesarza Juliana...

221

ostateczny przełom religijny. Uzurpator odcia˛ł sie˛ zarówno od
cesarza, jak i od jego religii. Nie moz˙na miec´ Julianowi za złe, z˙e on
mówił tylko o jednym kierunku, w którym jego długie zachwiania
znalazły wyjs´cie, a nic o tej bandzie, która go wpierw mocniej,
a póz´niej słabiej wia˛zała z chrzes´cijan´stwem. Jego pogan´ski obser-
wator Ammian szkicuje rozwój religii Juliana, lecz nie widzi z˙adnego
powodu do tego, by nadawac´ temu wie˛ksza˛ range˛. Inaczej rzecz ma
sie˛ u autorów chrzes´cijan´skich. Milcza˛ oni o zachwianiach Juliana
z zupełnie innego powodu i ograniczaja˛ sie˛ jedynie do aktu apostazji.
W przeciwnym razie musieliby zare˛czyc´, z˙e postawa Juliana wobec
religii była postawa˛ człowieka szukaja˛cego, a nie cofaja˛cego sie˛.
Wreszcie staja˛ przed, zarówno chrzes´cijan´skimi jak i pogan´skimi
autorami pewne pytania, w obliczu których sa˛ bezradni. Julian
jedynie napomina o swoim wewne˛trznym rozwoju, osoby zas´ po-
stronne, o tym co w nim sie˛ dzieje, nie maja˛ poje˛cia.

Byłoby to bardzo dziwne, gdyby młodemu i otwartemu Julianowi

inaczej sie˛ wiodło niz˙ wielu jego współczesnym. Mie˛dzy dogmatycz-
nym chrzes´cijan´stwem, a s´wiadomym pogan´stwem rozcia˛gało sie˛
w IV w. ogromne pole, po którym poruszało sie˛ w jedna˛ lub w druga˛
strone˛ bardzo wielu ludzi, którzy nie potrafiliby w jakims´ konkretnym
momencie jasno powiedziec´, jak daleko sa˛ z tej czy z tamtej strony.
W wiernych cze˛sto ujawniało sie˛ pragnienie wybudowania mostu,
któryby ła˛czył nowa˛ i stara˛ religie˛. Przeciwko takim synkretystycz-
nym tendencjom Kos´ciół od samego pocza˛tku prowadził zdecydowa-
na˛ walke˛, a jego Ojcowie rozcia˛gali ja˛, z róz˙nym skutkiem, na tzw.
semichristiani.

Laktancjusz przestrzegał, z˙e diabeł „tym, którzy prawdy szukaja˛,

stawia przed oczy filozofie˛, by ich pozorem prawdy zaciemniac´, po
to, by nikt prawdy nie poznał i jej nie posiadł” (inst. 6, 4, 23). Około
roku 350 Kos´ciół i antyczna kultura tak dalece sie˛ przybliz˙yli, z˙e
tylko najbardziej le˛kliwi chrzes´cijanie przez˙ywali me˛ki duszy, kiedy
przychodziło im studiowac´ klasyków filozofii i literatury. Rosen
podaje przykład Sisinniusa, który studiował u Maksyma w Efezie.
Został on biskupem nowacjan´skim w Konstantynopolu i wzbudzał
podziw nie tylko jako mówca, lecz równiez˙ dlatego, z˙e w takim

222

Rozdział XIII

samym stopniu posiadł znajomos´c´ teologii chrzes´cijan´skiej i filozofii
pogan´skiej

. Chrzes´cijan´ska teologia i filozofia neoplaton´ska odkry-

wały wspólne cechy i trudno było poboz˙nego studenta okres´lac´
mianem heretyka, kiedy czytał on Porfiriusza i Jamblicha, czy nawet
mienił sie˛ ich uczniem. Taka atmosfera panowała zarówno w Ate-
nach, jak i w Rzymie i ona była jednym z elementów duchowej
przestrzeni w jakiej wzrastał Julian. Konstancjusz jednak niepokoił sie˛
chrzes´cijan´skim wychowaniem chłopca. Sam cesarz otrzymał szerokie
wychowanie i to zarówno pogan´skie jak i chrzes´cijan´skie

. W spra-

wach nominacji pan´stwowych, Rosen ocenia Konstancjusza w bardzo
wywaz˙ony sposób. Stwierdza mianowicie, z˙e chrzes´cijan´skich dygni-
tarzy przesadnie preferował, choc´ dla pogan droga kariery stała
równiez˙ otworem. Autor słusznie zauwaz˙a, z˙e w tym czasie nie miał
cesarz tylu odpowiednio wyszkolonych chrzes´cijan, by nimi obsadzic´
wszystkie urze˛dy, a poza tym opozycja pogan´ska była jeszcze tak
mocna, szczególnie w zachodniej cze˛s´ci Imperium, iz˙ nieroztropne
byłoby podje˛cie zbyt radykalnych kroków.

W takim to konteks´cie ocenia Rosen wychowawcze zabiegi Kon-

stancjusza wobec Juliana. Nie kładł on, jego zdaniem, zbyt wielkiego
nacisku na wychowanie religijne młodego krewniaka. Miał jeszcze
wtedy nadzieje˛ na własnego potomka, sta˛d i w dynastycznych planach
nie brał go pod uwage˛. Sam Julian jeszcze w roku 355 całym sercem
pragna˛ł szkolnej ławy, a nie tronu władcy. Konstancjuszowi trzeba
przyznac´, z˙e po opuszczeniu Macellum przez Gallusa, nie wtra˛cał sie˛
zasadniczo w studia Juliana.

Kiedy, zdaniem autora, wez´miemy pod uwage˛ ówczesne wielowy-

miarowe z˙ycie kulturalne chrzes´cijan i pogan, i przez ten pryzmat
spojrzymy na wewne˛trzny rozwój Juliana w cia˛gu dziesie˛ciu lat
poprzedzaja˛cych jego oficjalne opowiedzenie sie˛ za pogan´stwem,
ujrzymy ten okres w zupełnie innym s´wietle. Rosen zachowuje
ostroz˙nos´c´ w przypisywaniu młodemu Julianowi zbyt wielkich skłon-

Socr. h. e. 5, 21 n; Soz. h. e. 7, 12, 4; 8, 1, 9.

Eus. vit. Const. 4, 51, 3.

Problem apostazji cesarza Juliana...

223

nos´ci czy to do chrzes´cijan´stwa, czy do pogan´stwa. Jego pierwszy
wychowawca Mardoniusz, który moz˙liwe, iz˙ był arianinem, pokazał
Julianowi pie˛kno greckiego eposu, ale nie moz˙na powiedziec´, z˙e
wychowywał go do wiary w greckich bogów. Bez ukrytych zamiarów
podprowadził ucznia pod bramy filozofii, przez które dalej powiódł
go Maksym, by pokazac´ mu s´wiat pogan´skich bóstw. Arian´ski
biskup, daleki krewny Juliana, Euzebiusz z Nikomedii, podniósł ostre
zarzuty przeciw wychowaniu Mardoniusza i albo on sam, albo jego
kapłani zapoznawali chłopca z Pismem s´w.

Nawia˛zuja˛c do szes´cioletniego pobytu Juliana w Macellum, Rosen

zwraca uwage˛ na biblioteke˛ Georgiosa z Kapadocji, podówczas bisku-
pa w pobliskiej Cezarei, do której Julian miał swobodny doste˛p,
traktuja˛c ja˛ jako pewnego rodzaju „miejsce ucieczki”

. Zawierała

ona dzieła zarówno autorów chrzes´cijan´skich jak i pogan´skich, co nie
było wtedy czyms´ szczególnie osobliwym. Autor uwaz˙a, z˙e to póz´-
niejsza propaganda uczyniła z Macellum obraz wie˛zienia. Julian
i jego brat Gallus nie zostaliby lektorami i członkami kleru, gdyby
trzeba ich było przymuszac´ do udziału w naboz˙en´stwach. Podobnie
nalez˙y oceniac´ kult jakim otaczali znanego me˛czennika Mamasa

To włas´nie do czasu pobytu w Macellum nalez˙y, prawdopodobnie,
odnosic´ Julianowe wzmianki o ciemnos´ci, która go otaczała w dzie-
cin´stwie i o szczególnej pomocy bóstw w jej przezwycie˛z˙eniu. Dla
naszej pracy bardzo waz˙na jest ocena autora dotycza˛ca tego okresu
dojrzewania chłopca, choc´ nie pos´wie˛ca mu zbyt wiele uwagi. Pod-
sumowuja˛c stwierdza, z˙e Julian wtedy nie tylko był na zewna˛trz do-
brym chrzes´cijaninem, lecz takim był rzeczywis´cie i niewiele brako-
wało mu do tego, by takim pozostac´, a Libaniusz, który doskonale
zdawał sobie sprawe˛ z tego, mówia˛c o historii cesarza, wolał te lata
przemilczec´.

Soz. h. e. 5, 2, 7; Amm. 22, 9, 4; por. Zon. 13, 10, 203D.

Julian, Ep. 107.

Greg. Naz. Or. IV 23/29.

224

Rozdział XIII

Naste˛pnemu okresowi rozwoju Juliana pos´wie˛ci Rosen nieco wie˛-

cej uwagi, traktuja˛c te lata jako powolny marsz w strone˛ pogan´skich
przekonan´. W roku 348 Julian udaje sie˛ z Macellum do Konstantyno-
pola. Tu zostaje oddany pod opieke˛ drugorze˛dnego chrzes´cijan´skiego
retora Hekeboliusza

. Religia jednak nie ma˛ciła cesarzowi tak

umysłu, by nie zalez˙ało mu na jakos´ci. Dlatego tez˙ pozwala Julianowi
na przejs´cie do gramatyka i nauczyciela wymowy Nikoklesa ze
Sparty, który to ze swych pogan´skich pogla˛dów nie czynił tajemni-
cy

. Julian nie miał jeszcze z˙yczenia, by przez lekture˛ klasyczna˛

wejs´c´ głe˛biej w religie˛ pogan´ska˛.

Z politycznych przyczyn zostaje wysłany do Nikomedii. Zwia˛zany

przysie˛ga˛ złoz˙ona˛ Hekeboliuszowi nie ucze˛szczał na wykłady słyn-
nego Libaniusza, jedynie korzystał ze specjalnie dla niego sporza˛dzo-
nych notatek. Sława retora, a nie jego pogan´skie przekonania, była
przyczyna˛ takiego poste˛powania przyszłego cesarza

Konstancjusz nie sprzeciwiał sie˛, kiedy Julian w 351 r. opus´cił

Nikomedie˛ i udał sie˛ do Pergamonu, a póz´niej do Efezu, gdzie
kontynuował swoje studia u boku najsłynniejszego ucznia Jamblicha,
Maksyma. W przekazywaniu wiedzy cesarskiemu krewniakowi, ten
filozof i teurg musiał byc´ zapewne ostroz˙ny, bowiem cesarscy
agentes in rebus, których oczy i uszy były wsze˛dzie, mogli jego zbyt
wielkie wpływy odebrac´ jako zamach na religie˛ dynastii. Sukcesem
Maksyma, jak zas´wiadcza sam Julian, było to, iz˙ nie odstre˛czył
ucznia od religii pogan´skiej. Wyraz˙a to równiez˙ w pewien sposób
Ammian Marcellin: Maximus ille philosophus, wir ingenti nomine
doctrinarum, cuius ex uberrimis semonibus ad sicientiam copiosus
Iulianus exstitit imperator (29, 1, 42). O tym, z˙e Julian poz˙a˛dliwie
wchłaniał wiedze˛ od Maksyma informuje nas równiez˙, dobrze w tej
materii poinformowany, Eunap (vit. soph. 7, 3, 6, 476).

Lib. Or. XVIII 12; Socr. h. e. 3, 1, 10 n.

Socr. h. e. 3, 1, 10.

Lib. Or. XVIII 13/5.

Problem apostazji cesarza Juliana...

225

W ocenie stanu wiary Juliana po spotkaniu z Maksymem Rosen

zajmuje bardzo ostroz˙ne stanowisko. Stwierdza, z˙e wprawdzie Liba-
niusz w mowie wygłoszonej przed Julianem, ogłosił Maksyma jako
główna˛ przyczyne˛ jego konwersji, to jednak wyraz´nie osłabia ton
swej wypowiedzi w pos´miertnym epitafium, gdzie tylko ogólnie
zaznaczył, z˙e Julian spotkał platoników i słuchał ich wykładów
o bogach i demonach

. Niewa˛tpliwie jednak dwudziestoletni Julian,

po studiach filozoficznych w Pergamonie i w Efezie, był innym czło-
wiekiem. Przemiana, jaka w nim zacze˛ła naste˛powac´, dotyczyła
przede wszystkim obszaru wiary, w którym pojawiły sie˛ spore wa˛tpli-
wos´ci zwia˛zane z chrzes´cijan´skim wyznaniem.

Rosen nie widzi odejs´cia Juliana od chrzes´cijan´stwa, kiedy to

w chorobie miał przyzywac´ na pomoc Asklepiusza i póz´niej jemu
przypisywac´ uzdrowienie (c. Gal. 235C). Analogicznie ma sie˛ rzecz
z kwestionowaniem przez niego dziewictwa Maryi Matki Jezusa
(c. Gal. 262C, D). Zdaniem autora, pos´ród ówczesnych chrzes´cijan
moz˙na było znalez´c´ wielu o podobnym poste˛powaniu i pogla˛dach.

Nie wiadomo dokładnie kiedy Julian opus´cił Efez i udał sie˛ do

Nikomedii. Nie wiadomo równiez˙, czy list, który cezar Gallus wysłał
do Juliana, jest autentyczny. Z listu brata wynika, iz˙ nie tylko
wiedział o studiach Juliana w Efezie, lecz dotarła do niego wiado-
mos´c´ o jego odejs´ciu od wiary, i dlatego tez˙ powodowany troska˛
o jego dusze˛ wysyła mu diakona Aecjusza. Ten po spotkaniach z Ju-
lianem powrócił do Gallusa z radosna˛ wies´cia˛, iz˙ zastał Juliana
poboz˙nym. O tym, z˙e rozmowy z Aecjuszem i dla Juliana były przy-
jemne, s´wiadczyc´ moz˙e najlepiej póz´niejsze zaproszenie go na dwór
cesarski

. Rosen tłumaczy to wydarzenie tym, z˙e Aecjusz był w try-

nitarnych pogla˛dach anomejczykiem i sta˛d mie˛dzy tymi dwoma poro-
zumienie było wtedy moz˙liwe.

Z Nikomedii udał sie˛ Julian do Konstantynopola, gdzie znalazł sie˛

u boku Temistiusza, który stanowił przeciwien´stwo Maksyma, co

Tenz˙e, Or. XII 33 n; XIII 12; XVIII 18; XVIII 156.

Julian, Ep. 46; Philostorg. h. e. 3, 27.

226

Rozdział XIII

niewa˛tpliwie było Julianowi potrzebne. Młodemu studentowi przy-
bliz˙ył nauke˛ Platona, jak twierdzi Rosen, z nie gorsza˛cym monoteiz-
mem

W roku 354 Gallus został stracony, a Julian wezwany przez Kon-

stancjusza do Mediolanu. Jako miłos´nik Homera odwiedził po drodze
Ilion. Słyszał, z˙e tamtejszy biskup Pegazjusz podnosił re˛ke˛ na
pogan´skie s´wia˛tynie. Tym wie˛ksze było jego zdumienie, kiedy biskup
zaprowadził go do pogan´skiej s´wia˛tyni, która była zachowana w bar-
dzo dobrym stanie, poniewaz˙ tamtejsi mieszkan´cy cia˛gle oddawali
czes´c´ starym bogom

. Rosen porównuje biskupa z Ilion do Georgio-

sa z Kapadocji uwaz˙aja˛c, z˙e pełniony przez nich urza˛d nie przeszko-
dził im w piele˛gnowaniu pogan´skiej kultury. Natomiast Julian, jego
zdaniem, był przyje˛ty przez Pegazjusza jako zwyczajny chrzes´cijan´-
ski gos´c´.

W 355 roku Julian opuszcza Mediolan i udaje sie˛ do Aten.

Kontynuuje studia nie wzbudzaja˛c u nikogo podejrzen´ porzucenia
wiary chrzes´cijan´skiej. Do jego ówczesnych nauczycieli nalez˙ał
sofista i rygorystyczny chrzes´cijanin Prohairesiusz oraz poganie –
retor Himeriusz i neoplaton´czyk Priskus. W gronie ich uczniów
spotykamy zarówno chrzes´cijan jak i pogan. Sam Grzegorz z Nazjan-
zu, który spotkał w Atenach Juliana, nie daje w swoich inwektywach
najmniejszych podstaw do tego, z˙e wtedy podejrzewał ksie˛cia o po-
gan´skie przekonania, mimo iz˙ jego osobiste cechy mogły go razic´
(Or. V 23 n). Rosen stwierdza, z˙e o apostazji Juliana, tak naprawde˛,
dowiedział sie˛ Grzegorz po s´mierci Konstancjusza (Or. IV 2/6). To
dopiero sprawiło, z˙e filozofii zacza˛ł przypisywac´ zgubne wpływy na
Juliana (Or. IV 30 n). W Atenach Julian odwiedzał pogan´skie s´wia˛-
tynie i zaprzyjaz´nił sie˛ z Hirofantem z Eleusis, ale i to nie moz˙e
s´wiadczyc´ o jego odejs´ciu od wiary

Julian, Epistula ad Themistium, 257D.

Julian, Ep. 79.

Eunap, vit. soph. 7, 3, 6, 476.

Problem apostazji cesarza Juliana...

227

W dalszym cia˛gu swej analizy Rosen zajmuje sie˛ mowami i lista-

mi Juliana powstałymi w latach 356-360. Powstałe w tym czasie dwa
panegiryki na czes´c´ Konstancjusza (Or. I; Or. III) oraz jego z˙ony,
a Julianowej dobrodziejki, Euzebii, sa˛ tak zbudowane, z˙e nie mogły
wzbudzic´ podejrzen´ co do zmiany przekonan´ religijnych autora.

Prywatne listy pisane przez niego z Galii, niezalez˙nie, czy to do

pogan, czy do chrzes´cijan, równiez˙ nie sa˛ w tej materii jasne. Julian
umieje˛tnie operuja˛c poje˛ciami lub zre˛cznie posługuja˛c sie˛ poje˛ciami
filozoficznymi, oraz nawia˛zuja˛c do mitów, czynił teksty tak wielo-
znaczne, z˙e nikt nie mógł dociec jego prawdziwej religii. Rosen
poddał wnikliwszej analizie trzy listy napisane przez Juliana do
pogan´skiego nauczyciela filozofii Priskusa (Ep. 11/3). O sprawach
religii Julian wyraz˙ał sie˛ w taki sposób, by nie moz˙na było okres´lic´
konkretnego wyznania wiary i wskazac´ konkretne imie˛ bóstwa.
W sprawach dotycza˛cych poruszanych w listach problemów filozo-
ficznych, Julian jawi sie˛ wobec swego nauczyciela jako entuzjasta
teozofii teurgów i filozofii Jamblicha. Jest mu niezmiernie wdzie˛czny
za przekazany zarys pogla˛dów Arystotelesa. Rosen przypomina, z˙e
ws´ród studentów w Atenach, którzy byli słuchaczami Priskusa, nie
brakowało i chrzes´cijan. S´w. Augustyn napisze póz´niej, z˙e tak
Priskus, jak i Plotyn oraz Porfiriusz nalez˙a˛ do tych, którzy zasłuz˙yli
sobie na czes´c´ jako valde nobilitati Graeci. (civ. D. 8, 12).

Na uwage˛ zasługuje równiez˙ list Juliana napisany do osobistego

lekarza Oribazjusza. Temu zaufanemu poganinowi Julian opisuje swo-
je senne widzenie i znajduja˛ca˛ sie˛ w nim ukryta˛ wyrocznie˛ przepo-
wiadaja˛ca˛ zbliz˙aja˛ca˛ sie˛ uzurpacje˛. Kon´czy jednak stwierdzeniem
„Bóg wie doka˛d to prowadzi” (Ep. 14, 384D).

Podobnie, stwierdza Rosen, ma sie˛ rzecz z listem napisanym do

pogan´skiego przyjaciela Sallustiusza, którego to Konstancjusz w zi-
mie 358/59 odwołał z Galii. Cezar nie daje z˙adnych powodów, by
posa˛dzac´ go o pogan´skie przekonania (242A. D. 243D. 252C).

Od dawna przyje˛temu przekonaniu, z˙e Julian był, jako cezar,

ukrytym apostata˛, wydaje sie˛ sprzyjac´ s´wiadectwo, jakie sam o sobie
wystawił w lis´cie do Aten´czyków. Pisze mie˛dzy innymi, z˙e wtajemni-

228

Rozdział XIII

czył jednego sługe˛ w swój ukryty kult bogów (277B). W uzupełnie-
niu niejako pisze Ammian, z˙e Cezar be˛da˛c w Galii miał zwyczaj
wstawania w s´rodku nocy i potajemnie zanoszenia modlitw do
Merkurego (16, 5, 5). Rosen stara sie˛ spojrzec´ na te˛, niby wyraz´nie
s´wiadcza˛ca˛ o Julianowych przekonaniach, wzmianke˛ nieco inaczej.
Zwrócił uwage˛ na znaczenie kultu Hermesa – Merkurego u pogan jak
i chrzes´cijan. W stoicko-neoplaton´skiej mys´li jest on jako

σπερ

ατι

κος λογος

. Wyznawcom Chrystusa, co widac´ szczególnie u konwer-

tyty Mariusza Wiktorynusa, pogan´ski mit przybliz˙a chrzes´cijan´skie
misterium. Swój komentarz do Listu s´w. Pawła do Filipian, pisze
wtedy, kiedy Julian przebywał w Galii. Rozwaz˙aja˛c wysławiane przez
Pawła hymnem wcielenie Chrystusa (Phil. 2, 5/11), przybliz˙ał
antycznemu czytelnikowi te˛ tajemnice˛ przez przypomnienie znanej
sceny z czwartej ksie˛gi Eneidy, gdzie Jupiter wysyła Merkurego do
przebywaja˛cego w Kartaginie Eneasza, aby mu przypomniec´ o bos-
kim poleceniu (222/58). Tak jak Merkury posłuchał swego ojca, tak
równiez˙ i Chrystus był posłuszny swemu Ojcu i zsta˛pił na ziemie˛

Podczas gdy były poganin, Mariusz Wiktorynus ostroz˙nie posługuje
sie˛ mitem, który stracił dla niego swoja˛ realnos´c´, w lepszym
rozumieniu Chrystusa, droga chrzes´cijanina Juliana jest dokładnie
odwrotna. Dla niego pogan´skie mity zyskuja˛ jeszcze bardziej na
realnos´ci. Zdaniem Rosena przełomowym momentem było dla aria-
nina Juliana odkrycie paraleli mie˛dzy Logosem Chrystusem a neopla-
ton´skim Hermesem logosem. W Galii mógł o tym rozmawiac´ z ka-
merdynerem, który był s´wiadkiem jego nocnych modlitw do Merku-
rego. Autor zaznacza, z˙e włas´nie Merkury cieszył sie˛ szczególna˛
czcia˛ Celtów i Germanów i dlatego tez˙ był pierwszym wrogiem
chrzes´cijan´skich z˙ołnierzy, którzy słuz˙yli w Galii

W nurcie panuja˛cego podówczas synkretyzmu religijnego, odczy-

tuje Rosen te wypowiedzi Juliana, w których okres´la swój stosunek
do Boga Jahwe. W kon´cowej cze˛s´ci apologii skierowanej przeciwko

In Phil 2, 8 (PL 8, 1209B).

Caes. b. Gall. 6, 17, 1; Tac. Germ. 9, 1; vit. Mart. 4/5, 1.

Problem apostazji cesarza Juliana...

229

Galilejczykom, Julian wspomina o swojej osobistej czci jaka˛ otacza
Boga Jahwe, „który jest wielki i pote˛z˙ny” (354b). Jak jemu w Galii
Chrystus i Hermes stali sie˛ jedna˛ boskos´cia˛, kiedy on modlił sie˛ do
Słowa Boskiego Ojca, to przychodził mu na mys´l Jahwe, kiedy zwra-
cał sie˛ w modlitwie do Boga Ojca.

Wysłany wiosna˛ 361 r. list Juliana do Aten´czyków został napisany

juz˙ podczas wymarszu przeciwko Konstancjuszowi (284B, C). Podob-
nie jak i z listu skierowanego do rzymskich senatorów, nie moz˙na
z niego wycia˛gna˛c´ jednoznacznych wniosków co do wyznania wiary
autora. Ogólnie mówi o pomocy pogan´skich bogów, jednak słowem
nie wspomina o swojej apostazji.

Nic o przejs´ciu na pogan´stwo nie mówi Julian w lis´cie skierowa-

nym, juz˙ po swej uzurpacji, do Temistiusza. Liczba pojedyncza,
historyczne przykłady i cytaty z Platona i Arystotelesa wybrał w taki
sposób, z˙e nikt nie moz˙e wycia˛gna˛c´ z tego ostatecznych wniosków,
tym bardziej, iz˙ zaliczył sie˛ do szukaja˛cych Boga (265A, B).
Zakon´czenie listu jest tak sformułowane, jakby autor chciał zados´c´
uczynic´ i platonicznemu poje˛ciu Boga przez Temistiusza jak i uspo-
koic´ chrzes´cijan, w których re˛ce mógł sie˛ ten list dostac´. Prosi Boga
o szcze˛s´cie, przejrzenie, i pomoc oraz prosi nauczyciela, by to samo
czynił, wszystko Bogu zawierzaja˛c (266d/267b). Rosen zauwaz˙a, z˙e
tekst listu współbrzmi z tym, co przekazuje Ammian, o niepokojach
i rozterkach jakie Julian wtedy przez˙ywał, a co było s´cis´le zwia˛zane
z trudna˛ sytuacja˛, w jakiej sie˛ znalazł po swojej uzurpacji. Wtedy to
wiele zajmował sie˛ wróz˙bami i tłumaczeniem snów

. Kiedy w nocy

przed uzurpacja˛ objawił mu sie˛ we s´nie Genius rei publicae zache˛ca-
ja˛c go do sie˛gnie˛cia po wie˛ksza˛ godnos´c´, podzielił sie˛ tym tylko
z najbliz˙szymi przyjaciółmi (20, 5, 10). Oficjalnie wyste˛pował cia˛gle
jako chrzes´cijanin, choc´ wielka cze˛s´c´ tak armii jak i ludnos´ci
cywilnej była pogan´ska. Ammian widzi w takim poste˛powaniu cezara
tylko s´rodek słuz˙a˛cy do pozyskania chrzes´cijan´skiej cze˛s´ci ludnos´ci
(21, 2, 4 n). Uprzedzenia Ammiana co do potajemnej apostazji

Amm. 21, 1, 1 n; 1, 6; 8, 2; 11, 1.

230

Rozdział XIII

Juliana przeszkadzaja˛ mu we włas´ciwym zrozumieniu jego ła˛cznos´ci
z Kos´ciołem i jednoczesnym inklinacjom do pogan´skich kultów oraz
włas´ciwemu zaszeregowaniu tego w procesie religijnego rozwoju
osobowos´ci przyszłego władcy.

Julian chca˛c zostac´ cesarzem potrzebował, w tej trudnej sytuacji

w jakiej sie˛ znalazł po swej uzurpacji, jak najwie˛cej boskiej pomocy.
Podobnie mys´lał jego wuj Konstantyn Wielki, kiedy gotował sie˛ do
rozstrzygaja˛cej bitwy z Maksencjuszem. Wprowadził Boga chrzes´ci-
jan do swego panteonu i w przekonaniu o pomocy Chrystusa w od-
niesionym zwycie˛stwie, stał sie˛ Jego Czcicielem. Bratanek Konstan-
tyna poszedł w przeciwnym kierunku. Filozoficzny synkretyzm,
w którym zapus´cił korzenie, niewa˛tpliwie pomógł mu w uczynieniu
tego kroku. Rosen zwraca uwage˛ na fakt, iz˙ wielu chrzes´cijan czyniło
podobnie i w chwilach wielkich trudnos´ci zwracało sie˛ o pomoc do
bóstw pogan´skich. To co dogmatyk okres´liłby apostazja˛, było w ich
oczach po prostu praktyczna˛ ma˛dros´cia˛.

Rozpocze˛ta wiosna˛ 361 r. wojna przeciw Konstancjuszowi, mimo

pocza˛tkowych sukcesów niosła i trudne momenty. Równiez˙ i wiara
cezara była wystawiana na cie˛z˙kie próby (Ep. 26, 415B). Kiedy
3 listopada 361 r. zmarł Konstancjusz wyznaczaja˛c zbuntowanego
Juliana na swego naste˛pce˛, było to dla niego podwójne zwycie˛stwo
– jego i bogów, którym całkowicie zawierzył. To co było wspomnia-
nym przez niego mrokiem dziecin´stwa stało sie˛ s´wiatłem. Zdaniem
Klausa Rosena dopiero od tego momentu moz˙na mówic´ o jego
całkowitej apostazji.

Wielka˛ zasługa˛ przedstawionego opracowania jest zwrócenie

uwagi na długotrwałos´c´ procesu dojrzewania wiary Juliana i jego
odczytanie w odcie˛ciu sie˛ od uprzedzen´. Autor nie chce poprzez fakt
odejs´cia Juliana od chrzes´cijan´stwa oceniac´ tego, co do tej decyzji go
doprowadziło. Pokazał proces dojrzewania decyzji na tle ówczesnych
stosunków chrzes´cijan´sko-pogan´skich i to w sferze religii, kultury
i stosunków społecznych panuja˛cych w ówczesnym imperium. Dzie˛ki
takiemu podejs´ciu autor mógł łatwiej ukazac´ wieloznacznos´c´ wypo-
wiedzi Juliana, które „utarło sie˛” jednoznacznie interpretowac´. Za
przedstawiona˛ koncepcja˛ dojrzewania aktu apostazji u Juliana po

Problem apostazji cesarza Juliana...

231

obje˛ciu władzy w imperium, a nie jak przyje˛ło sie˛, ukrywania jej
w obawie przed niebezpieczen´stwem jakie mogło mu grozic´ ze strony
Konstancjusza, przemawiac´ moz˙e fakt, z˙e cesarz Julian umiera, jes´li
wierzyc´ Ammianowi, jako s´wiadomy poganin. Tam gdzie akt wiary
jest dojrzały, niebezpieczen´stwo nie usprawiedliwia dwulicowos´ci.

Powstaja˛ jednak i pewne pytania. Rosen załoz˙ył po prostu, z˙e

Julian był chrzes´cijaninem i dlatego mówi o jego apostazji. Czy
rzeczywis´cie Julian był chrzes´cijaninem? Po opuszczeniu Macellum
kontakty ksie˛cia z Kos´ciołem sa˛ tylko formalne, a z pogan´stwem zas´
intelektualne i emocjonalne. Czy wie˛c moz˙na mówic´ o rozterce, czy
raczej o utwierdzaniu sie˛ na obranej drodze wiary, której to ostatecz-
na akceptacja dopiero nasta˛pi? Autor przedstawił przejs´cie Juliana
z chrzes´cijan´stwa na pogan´stwo jako w miare˛ łagodny proces, rodzi
sie˛ wie˛c i kolejne pytanie: – dlaczego póz´niej tyle agresji, skierowa-
nej przeciwko wyznawcom Chrystusa?

E. Stein

i A. Piganiol

w dziełach, które zapewniły im zna-

cza˛ce miejsce w literaturze dotycza˛cej staroz˙ytnos´ci, pos´wie˛cili
osobne rozdziały postaci cesarza Juliana. Nie zaje˛li sie˛ jednak, ani
głe˛bokos´cia˛ poznania przez niego wiary chrzes´cijan´skiej, ani przyczy-
nami jego przejs´cia na wiare˛ przodków.

W swej historii Imperium Rzymskiego M. Jaczynowska

wy-

kształcenie jakie odebrał Julian, tak w zakresie kultury klasycznej jak
i nauk Kos´cioła, okres´la jako „dos´c´ staranne”. W kształtowaniu jego
pogan´skiej osobowos´ci szczególne miejsce przypisuje neoplatonikom,
a ws´ród nich Eusebiosowi, Chrysantosowi i Pryskosowi. Na pierw-

E. Stein, Geschichte des spätrömischen Reiches von 248 bis 476 n. Chr. Vom

römischen zum byzantinischen Staate, Wien 1928. Autor, omawiaja˛c osobowos´c´
Juliana wie˛cej miejsca pos´wie˛cił jego wykształceniu pogan´skiemu (s. 246-251).

A. Piganiol, L’empire chrétien (325-395), Paris 1972. Podkres´la szczeros´c´

zaangaz˙owania w wiare˛ chrzes´cijan´ska˛ Juliana i to tak dalece, z˙e pragna˛ł byc´
biskupem. s. 116.

M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995, s. 438-440.

232

Rozdział XIII

szym miejscu stawia oczywis´cie Maksymosa. Autorka zauwaz˙a, z˙e
samo odejs´cie od chrzes´cijan´stwa nie było wtedy czyms´ wyja˛tkowym.
Co sie˛ zas´ tyczy apostazji Juliana, członka cesarskiej rodziny, to
miała ona równiez˙ swoje polityczne znaczenie. Rozbudziła ambicje
Juliana, który pragna˛ł przywrócic´ pogan´stwo, aby ratowac´ pan´stwo.

Warto zwrócic´ równiez˙ uwage˛ na prace, które zajmuja˛ sie˛ działal-

nos´cia˛ religijna˛ cesarza Juliana. Autorzy wprawdzie nie wprost, lecz
pos´rednio, dotykaja˛ problemu apostazji Juliana. Omawiaja˛c jego
gorliwos´c´ osobista˛ oraz zaangaz˙owanie w reforme˛ religijna˛ pan´stwa,
wystawiaja˛ pomnik autentycznos´ci jego nawrócenia na pogan´stwo. Im
jest on wie˛kszy tym wie˛ksze rodza˛ sie˛ wa˛tpliwos´ci co do autentycz-
nos´ci i głe˛bokos´ci jego spotkania z Chrystusem. Z tego cia˛gu pozycji
warto zwrócic´ uwage˛ na najnowsza˛ prace˛ S. Olszan´ca

. Z mojego

punktu widzenia szczególnie cenny jest rozdział pos´wie˛cony Julia-
nowi jako kapłanowi i wieszczbiarzowi. Oprócz bowiem ukazania
osobistego zaangaz˙owania Juliana w wiare˛ pogan´ska˛, autor ukazał
otaczaja˛ca˛ cesarza Juliana s´wite˛ neoplaton´skich teurgów. Wielu z nich
Julian poznał w swej młodos´ci i wywarli niemały wpływ na jego
umacnianie sie˛ pogan´stwie i nienawis´ci do chrzes´cijan´stwa. Olszaniec
wykazuje, z˙e ich wpływ, a przede wszystkim Maksimosa, na Juliana
jako cesarza był przemoz˙ny. Autor skłania sie˛ ku pogla˛dom G. Bo-
wersocka

i D. Bowdera

, którzy zawe˛z˙ali kra˛g osób najbliz˙szych

cesarzowi do Maksimosa, Priskosa i Oribasiosa. Do tego kre˛gu,
ciekawe, nie miał nalez˙ec´ Libaniusz

S. Olszaniec, Julian Apostata jako reformator religijny, Kraków 1999. Autor

podaje aktualny stan badan´ oraz literature˛ omawianego tematu.

G. W. Bowersock, dz. cyt., s. 65.

D. Bowder, The Age of Constantine and Julian, London 1978, s. 114.

S. Olszaniec, dz. cyt., s. 44-105.

Problem apostazji cesarza Juliana...

233

Wnioski:

Po dokonaniu tego przegla˛du literatury moz˙emy podja˛c´ próbe˛

sformułowania pewnych wniosków. Autorzy sa˛ raczej zgodni w tym,
z˙e Julian tak do kon´ca i tak z przekonania, chrzes´cijaninem nie był.
Jes´li moz˙na mówic´ o jego chrzes´cijan´stwie to raczej tylko o wierze
dziecka, która nie przekształciła sie˛ w wiare˛ dorosłego człowieka.
Zasadnicza wie˛kszos´c´ badaczy jest zdania, z˙e Julian został ochrzczo-
ny i otrzymał urza˛d lektora.

Co sie˛ tyczy przyczyn, dla których w Julianie nie rozwine˛ła sie˛

wiara dorosłego człowieka, to tutaj sa˛ najcze˛s´ciej i najmocniej akcen-
towane naste˛puja˛ce:

– brak domu rodzinnego
– rzez´ w roku 337 i jej reperkusje w psychice Juliana
– internowanie w Macellum
– brak przyjaciela
– zły przykład duchowien´stwa arian´skiego z Georgiosem Kapadoc-

kim na czele

– brak przewodnika w wierze na miare˛ potrzeb dziecka obdarzone-

go duz˙a˛ inteligencja˛ i natura˛ skłonna˛ do mistycyzmu

– awersja do „chrzes´cijan´skiego” cesarza Konstancjusza
– umiłowanie przez niego tego co greckie

Termin „apostata” jest powszechnie uz˙ywany w odniesieniu do

cesarza Juliana. Nie spotyka sie˛ jednak próby us´cis´lenia znaczenia
tego poje˛cia. Z jednej strony jest prawie powszechne powa˛tpiewanie
co do głe˛bi chrzes´cijan´stwa Julianowego, z drugiej zas´ mówi sie˛
o jego apostazji. Raczej jest ona rozumiana jako okres´lenie faktu
zewne˛trznego odejs´cia od wiary.

Wa˛tpliwos´ci budzi tez˙ ocena intencji chrzes´cijan´skich autorów,

a przede wszystkim Grzegorza z Nazjanzu. Cze˛sto zapomina sie˛, lub
nie dos´c´ akcentuje, z˙e to co napisał o Julianie zostało uje˛te w literac-
kiej formie inwektywy skierowanej do tych, którym trzeba było
ocknienia po jego panowaniu.

234

Rozdział XIII

Na szczególna˛ uwage˛ zasługuja˛ analizy: W. Kocha, A. J. Festugie-

re i Klausa Rosena. Sa˛ to ciekawe próby innego spojrzenia na pro-
blem, który jest wprawdzie dotykany przez wielu, lecz cze˛sto spro-
wadza sie˛ do powtarzania utartych opinii.

ZAKON

´ CZENIE

Wiek IV w historii Imperium Romanum to czas wielkich prze-

mian, ale i silnych wstrza˛sów coraz wyraz´niej zwiastuja˛cych nie-
uchronny koniec tego ponad 1000-letniego mocarstwa.

Bogowie, pod których to opieka˛ Rzym zdobywa s´wiat, jakby za-

kryli swe oblicza. Dochodzi do ostatecznej konfrontacji mie˛dzy s´wia-
tem bogów pogan´skich a nowa˛ religia˛, która w I wieku opus´ciła pa-
lestyn´skie bezdroz˙a i wkroczyła na rzymskie trakty, nieustannie
rosna˛c w pote˛ge˛. To rozdarcie religijne pan´stwa było jednoczes´nie
rozdarciem wielu jego obywateli, tym wie˛kszym, z˙e religia stanowiła
jego integralna˛ cze˛s´c´. Jedni odchodzili od wiary przodków z przeko-
nania, inni z wyrachowania. Nie brakowało jednak i takich, którzy
s´wiadomie zostawali przy kulcie dawnych bogów. Pos´ród tych ostat-
nich znajdowało sie˛ wielu, którzy zetkne˛li sie˛ z chrzes´cijan´stwem,
moz˙e nawet byli jego wyznawcami, lecz póz´niej z róz˙nych przyczyn
dokonali innego wyboru. Najbardziej znanym przedstawicielem tej
grupy jest cesarz Julian zwany Apostata˛. Zasłyna˛ł odejs´ciem od
Kos´cioła, ciekawa˛ reforma˛ administracji pan´stwa, reorganizacja˛ struk-
tur pogan´skiego kultu, przes´ladowaniem chrzes´cijan i nieudana˛ wy-
prawa˛ perska˛. Wiele spos´ród jego pomysłów pozostało w sferze za-
mierzen´ i nie do kon´ca zrealizowanych projektów. Nad cała˛ jego
działalnos´cia˛ zacia˛z˙ył przydomek Apostata. Dla chrzes´cijan stał sie˛
symbolem zdrady. Dla wrogów Kos´cioła bohaterem, który odwaz˙ył
sie˛ przeciwstawic´ organizacji, która za swój cel ma podbój s´wiata.

Celem niniejszej pracy była refleksja nad tym, czy rzeczywis´cie

przydomek „Apostata” jest w wypadku cesarza Juliana w pełni
uzasadniony.

236

Zakon´czenie

Kos´ciół pierwszych wieków wypracował poje˛cie apostazji uznaja˛c

za prawdziwego apostate˛ tego, który wiare˛ Chrystusowa˛ poznał, uznał
ja˛ za prawdziwa˛, a naste˛pnie, w pełni s´wiadomie i w pełni dobrowol-
nie, ja˛ porzucił. Zewne˛trznym znakiem apostazji było podje˛cie współ-
pracy z przes´ladowcami Kos´cioła. Aby poznac´ prawde˛ o kims´ trzeba
go do kon´ca wysłuchac´. Rozwaz˙yc´ to, co chciał powiedziec´, zas´ mil-
czenie uszanowac´. Dlatego tez˙ pozwolilis´my mówic´ Julianowi i jemu
współczesnym – to s´wiadectwo uznaja˛c jako najbardziej wiarygodne.
Tak wie˛c oprócz Juliana wysłuchalis´my głosu jego pogan´skiego
nauczyciela Libaniusza, jego towarzysza studiów w Atenach, s´w.
Grzegorza z Nazjanzu, naste˛pnie oficera armii, uczestnika kampanii
perskiej i s´wiadka jego s´mierci, Ammiana Marcellina. Wysłuchalis´my
s´w. Augustyna, który pierwszy nazwał go apostata˛ i to dopiero 50 lat
po jego s´mierci oraz najbardziej znacza˛cych historyków V wieku:
Sokratesa Scholastyka i Sozomena. Wreszcie oddalis´my głos history-
kom, którzy w cia˛gu ostatnich dwustu lat wypowiadali swe opinie na
temat Juliana.

Wnioski, jakie z tych spotkan´ wypływaja˛ sa˛ naste˛puja˛ce: Julian

chrzes´cijan´stwo poznał, Julian chrzes´cijan´stwo porzucił i Julian
chrzes´cijan´stwo przes´ladował, lecz najprawdopodobniej Julian nigdy
chrzes´cijan´stwa nie uznał, w pełni s´wiadomym i dobrowolnym aktem
swej woli, za wiare˛ prawdziwa˛. Kos´ciół Chrystusowy w wielu prze-
jawach jego działalnos´ci podziwiał, a nawet jako władca chciał pewne
jego formy działania przeszczepic´ na grunt pogan´skich kultów. Za-
pewne nigdy tak naprawde˛ nie uznał go jako Bosko-ludzkiej insty-
tucji zbawczej.

Celowo zestawilis´my z˙yciorys Juliana z z˙yciorysem s´w. Grzegorza

z Nazjanzu. Grzegorz miał dom rodzinny na bardzo wysokim pozio-
mie. Był to dom pełen miłos´ci Boga i bliz´niego. Grzegorz miał wkoło
siebie przykłady wspaniałych duchownych. Grzegorz miał prawdziwe-
go przyjaciela. Julian nic z tego nie miał. Nie miał domu, nie miał
przewodnika w wierze, nie miał przyjaciela, nie nalez˙ał do wspólnoty.
Z wiary dziecka, która była mu niejako urze˛dowo wszczepiana nigdy
nie przeszedł w wiare˛ dorosłego człowieka. Mówimy o czynnikach

Zakon´czenie

237

zewne˛trznych, ale jak było naprawde˛ to pozostanie do kon´ca tajemni-
ca˛. Akt wiary i niewiary to sprawa nie tylko czynników zewne˛trz-
nych, lecz przede wszystkim to odpowiedz´ człowieka na łaske˛ Boga.
To jednak w swej istocie zostaje zakryte przed okiem i szkiełkiem
badacza.

Pozostaje jeszcze pytanie, dlaczego przydomek „Apostata”, tak

mocno przylgna˛ł do cesarza Juliana. Wydaje sie˛, z˙e był on tworem
katechezy przestrzegaja˛cej wiernych chrzes´cijan przed grzechem apo-
stazji, do której to przykład Juliana zdawał sie˛ byc´ wymarzonym. Ta
katecheza rozpoczyna sie˛ juz˙ od samego Grzegorza z Nazjanzu. Kres´-
li on jednoczes´nie dwa obrazy młodego Juliana. Jeden to obraz
poboz˙nego chrzes´cijan´skiego chłopca, a drugi obraz to wizja dorasta-
ja˛cego obłudnika. Odnosi sie˛ wraz˙enie jakby Grzegorz sam do kon´ca
nie wiedział jak ocenic´ ksie˛cia w jego prawdziwych motywach poste˛-
powania. Wszystko jednak to, co sie˛ póz´niej stało, od strony ze-
wne˛trznej be˛dzie spełniało warunki apostazji, a ona jest godna
stanowczego napie˛tnowania. Ta katechetyczna wizja utrwalona
w V wieku, z jednej strony be˛dzie ostroz˙na w ocenie moralnej same-
go Juliana, akcentuja˛c trudnos´ci na jakie napotkał w okresie swego
dojrzewania, z drugiej strony be˛dzie zdecydowanym pote˛pieniem
faktu odejs´cia od wiary chrzes´cijan´skiej. Połoz˙enie mocnego akcentu
włas´nie na owo pote˛pienie sprawi, z˙e w Julianie widziano przede
wszystkim apostate˛. Takim najbardziej wymownym s´ladem owej
chrzes´cijan´skiej katechezy o Julianie, jako przykładzie apostaty, jest
zdanie, które w usta umieraja˛cego cesarza włoz˙ył Teodoret z Cyru
(poł. V w.): Galilaee, vicisti!

Biora˛c pod uwage˛ wszystkie wymienione okolicznos´ci wydaje sie˛

słuszne i zdecydowanie bardziej uczciwe, by o cesarzu Julianie
mówic´ nie Julian Apostata, jak to sie˛ w literaturze przyje˛ło, lecz
„Julian zwany Apostata˛”. Niewielka to zmiana, a wiele zmienia.

WYKAZ Z

´ RÓDEŁ

Pismo S´wie˛te
Novum Testamentum, gr. et lat., ed. Nestle Aland, London 1963-1969.
Pismo S´wie˛te Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysia˛clecia, wyd. III,
Poznan´-Warszawa 1990.

Julian
J. Bidez, L’empereur Julien oeuvres complètes, t. 1/1 Paris 1932, t. 1/2 Paris

1924.

Sancti Patris Cyrilli Alexandriae Archiepiscopi pro christiana religione

advesus Julianum Imperatorem librii decem, ed. Spanheim, Lipsiae 1696.

L. Goessler, Kaiser Julian der Abtrünnige. Die Briefe, Zürich und Stuttgart

1971.

W. Klinger, J. Wolski, Julian Apostata. Listy, Biblioteka przekładów

z literatury antycznej, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962.

G. Krapinger, praca magisterska: Kaiser Julians Schrift gegen die Christen.

Übersetzung und Kommentar, Graz 1987, napisana pod kierunkiem prof.
Franza F. Schwarza.

G. Mau, Die Religionsphilosophie Kaiser Julians in seinen Reden auf König

Helios und die Göttermutter. Mit einer Übersetzung der beiden Reden,
Leipzig-Berlin 1907.

K. J. Neumann, Kaiser Julians Bücher gegen die Christen, Leipzig 1880.
W. C. Wright, The Works of the Emperor Julian, t. I-III, Loeb Classical

Library, London-Cambridge, Massachusetts, 1962-1969.

Ammian Marcellin
W. Seyfarth, Ammianus Marcellinus. Römische Geschichte, Schriften und

Quellen der Alten Welt, 21, I-IV, Berlin 1986.

240

Wykaz z´ródeł

S´w. Augustyn
A. Augustinus, Ausgewählte Briefe, tł. A. Hoffmann, Leipzig 1966.
S´w. Augustyn, De civitate Dei contra paganos libri XXII. Tytuł pol. tłum.

O pan´stwie Boz˙ym, przełoz˙ył i opracował W. Kornatowski, Warszawa
1977.

S´w. Bazyli Wielki
S´w. Bazyli Wielki, Listy, tł. W. Krzyz˙aniak, Warszawa 1972.

S´w. Cyprian
S´w. Cyprian, Listy, tł. W. Szołdrski CSsR, Warszawa 1969.

Euzebiusz z Cezarei
Des Eusebius Pamphili Bischofs von Cäsarea ausgewählte Schriften, wprow.

A. Bigelmair, Über das Leben des seligen Kaisers Konstantin (Vita
Constantini) Bibliothek der Kirchenväter, t. I, Kempten, München 1913,
s. 4-190.

A. Lisiecki, Euzebiusz z Cezarei, Historia Kos´cielna, O me˛czennikach pa-

lestyn´skich, Poznan´ 1924.

Filostorgiusz
J. Bidez (wyd.), F. Winkelmann, Philostorgius. Kirchengeschichte, Berlin

1981.

S´w. Grzegorz z Nazjanzu
Orationes IV-V, PG XXXV.
S. Kazikowski (red.), S´w. Grzegorz z Nazjanzu. Mowy wybrane, Warszawa

1967.

Grégoire de Nazianze, Discours 4-5. Contre Julien. Wprowadzenie, J.

Bernardi, SCH 309, Paris 1983.

J. M. Szymusiak, Grzegorz Teolog, Staroz˙ytna mys´l chrzes´cijan´ska, t. I,

przekłady: T. Sinki, J. Birkenmajera, bpa I. Hołowin´skiego i Z. Kubiaka,
Poznan´ 1965.

S´w. Justyn
M. Michalski, S´w. Justyn. Apologia. Antologia literatury patrystycznej, t. I,

Warszawa 1975, s. 91-99.

Wykaz z´ródeł

241

Libaniusz
R. Foerster, Libanius. Opera, Bibl. Teubneriana, Leipzig 1903-1927.

Wznowienie: Hildesheim 1963.

Libanios, Autobiographische Schriften, Die Bibliothek der Alten Welt, opr.

P. Wolf, Zürich 1967.

L. Małunowiczówna, Libanios. Mowy wybrane, Biblioteka Narodowa, II/85,

Wrocław 1953.

A. F. Norman, Libanius. Autobiography, the Greek text with introduction,

translation and notes, Oxford 1965.

Sokrates Scholastyk
S. Kazikowski, E. Wipszycka, A. Ziółkowski, Sokrates Scholastyk. Historia

Kos´cioła, Warszawa 1986.

Hermiasz Sozomen
S. Kazikowski, Z. Zielin´ski, Hermiasz Sozomen. Historia Kos´cioła, War-

szawa 1989.

Teodoret z Cyru
L. Parmentier, Theodoret. Kirchengeschichte, Leipzig 1913.

Wiktor z Wity
M. Petschenig, Victor von Vita. Historia persecutionis Africanae provinciae,

1881, CSEL 7.

Liturgia
M. Michalski Konstytucje Apostolskie, ksie˛ga VIII, Antologia literatury

patrystycznej, t. II, Warszawa 1975, s. 346-355.

Prawo
M. Michalski, Didaskalia, czyli katolicka nauka dwunastu apostołów i s´wie˛-

tych uczniów Zbawiciela naszego, Antologia literatury patrystycznej, t.
I, Warszawa 1975, s. 316-331.

M. Michalski, Tradycja Apostolska, dz. cyt., t. I, s. 305-316.

Zbiory
Chronica Minora, Auctores Antiquissimi; w: MGH, wyd. TH. Mommsen,

Chron. Min. I (1892) = MGH AA IX.

BIBLIOGRAFIA

P. Allard, Julien l’Apostat, Paris 1900.
B. Altaner, A. Stuiber, Patrologie. Leben, Schriften und Lehre der Kirchen-

vater, Freiburg-Basel-Wien 1978. Tłum. pol. P. Pachciarek, tytuł
polskiego wydania: Patrologia. Warszawa 1990.

R. Asmus, Die Invektiven des Gregorius von Nazianz im Lichte der Werke

des Kaisers Julian, Zeitschrift für Kirchengeschichte, herausgegeben von
T. Brieger und B. Bess, t. 31, z. 3, s. 329-367.

R. Asmus, Kaiser Julians Misopogon und seine Quelle, Philologus, Zeit-

schrift für das klassische Altertum und sein Nachleben, t. 76, Leipzig
1920, s. 276-292.

P. Athanassiadi-Fowden, Julian and Hellenism. An Intellectual Biography,

London 1981.

O. Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur, t. III-IV, Darmstadt

1962.

K. Baus, E. Ewig, Taufe und Tod des Konstantius, Handbuch der Kirchenge-

schichte, (wyd. H. Jedin) t. II/1, Freiburg-Basel-Wien 1985, s. 15 n.

J. Bernardi, Wprowadzenie, w: Grégoire de Nazianze. Discours 4-5. Contre

Julien, tłum. N. N., SCH 309, Paris 1983, s. 38-50.

J. Bidez, Julian der Abtrüniger, tyt. org. La vie de l’empereur Julien,

München 1940.

L. Bielas, Ustawa szkolna cesarza Juliana, Analecta Cracoviensia, 25

(1993), s. 15 nn.

R. C. Blockley, Constantius Gallus and Julian as Caesars of Constantius II,

Latomus (Brüssel) 31, 1972, s. 433-468.

A. van den Born i W. Beier, Galiläa, w: Bibel-Lexikon, opracowanie H.

Haag, Zurich-Einsiedeln-Köln 1982, kol. 509 n.

D. Bowder, The Age of Constantine and Julian, London 1978.
G. W. Bowersock, Julian the Apostate, Cambridge, Massachusetts 1978.

Bibliografia

243

R. Braun, Julien et le christianisme: R. Braun/J. Richer, L’empereur Julien

l. De l’histoire la légende (331-1715) (Paris 1978), s. 159-62.

R. Browning, Julian der abtrünnige Kaiser, München 1977.
T. Büttner-Wobst, Der Tod des Kaisers Julian. Eine Quellenstudie (1892)

w: Julian Apostata, wyd. Richard Klein, Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft, 1978. (Wege der Forschung, t. 509, s. 24-47.

B. Carmon Hady, The Emperor Julian and his School Law, Church History,

t. 37, 1968, s. 131-143.

W. Ceran, Kos´ciół wobec antychrzes´cijan´skiej polityki cesarza Juliana

Apostaty, Łódz´ 1980.

D. Conduché, Ammianus Marcellinus und der Tod Julians, (tł. H. Froesch)

1965, R. Klein, dz. cyt., s. 355-380.

F. Cumont, Hypsistos, Revue de l’instruction publique en Belgique, 40

(1897), s. 1 n.

Z. Czeppe, J. Flis, R. Mochnacki, Geografia fizyczna cze˛s´ci s´wiata, cz. II,

Łódz´-Warszawa-Kraków 1960.

A. Demandt, Die Spätantike. Römische Geschichte von Diocletian bis Justi-

nian 284-565 n. Chr., München 1989.

W. Douglas Simson, Julian the Apostate, Aberdeen 1930.
K. Eggers, Der Kaiser der Römer gegen den König der Juden. Aus den

Schriften Julians des „Abtrünnigen”, Berlin 1941.

W. Enßlin, Magnentius. RE, t. XIV 1, 1928, s. 445 nn.
W. Enßlin, Zur Geschichtsschreibung und Weltanschaung des Ammianus

Marcellinus, Leipzig 1923 (Klio Beih. 16, N. F. 3).

R. Farney, La religion de l’Empereur Julien et le mysticisme de son temps,

Paris 1934.

A. J. Festugière, Julien Macellum, The Journal of Roman Studies, 47 (1957),

s. 53-58.

E. Fleury, Hellénisme et Christianisme. Saint Grégore de Nazianze et son

temps, Paris 1930.

N. Gauthier, L’expérience religieuse de Julien, Augustinianum, 27 (1987),

s. 231.

J. Geffcken, Kaiser Julianus, Das Erbe der Alten 8, Leipzig 1914.
E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, tłum. pol. Z. Kierszys, t. I-II,

Warszawa 1960.

J. Gos´cin´ski SDB, Antychrzes´cijan´skie ustawodastwo szkolne Juliana Aposta-

ty, Collectanea Theologica, 61(1991), z. 2, s. 47-53.

244

Bibliografia

R. Graf Nostitz-Rieneck, Vom Tode des Kaisers Julian, XVI. Jahresbricht

des öffentlichen Privatgymnasiums an der Stella Matutina zu Feldkirch,
1906-1907, s. 1-33.

K. Gross, Julian Apostata, w: Lexikon für Theologie und Kirche, Freiburg

im Breisgau, 1957-65.

W. H. Groß, Macellum, w: Der Kleine Pauly, t. III, kol. 849.
V. Grossi, Apostasia – Apostati, w: Dizionario patristico e di antichità

cristiane, t. I, kol. 292-293.

V. Grumel, Du nombre des persécutions païennes dans les anciennes chro-

niques, Memorial G. Bardy (Revue des études August.) 1956, s. 59-66.

A. Hadjinicolaou, Macellum, lieu d’exil de l’empereur Julien, Bizantion 21

(1951), s. 15-22.

I. Hahn, Der ideologische Kampf um den Tod Julians des Abtrünnigen,

KlioXXXVIII (1960) s. 225-232.

L. Harmand, Libanius. Discours sur les patronages, Paris 1955.
R. Hernegger, Religion, Frömmigkeit, Kult, Einbruch heidnischer Religiosität

in den christlichen Glauben, Theol. Lit. Zeitung, 1963, nr 5.

M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.
W. Koch, Comment l’empereur Julien tâcha de fonder une Église païenne,

Revue Belge de Philologie et d’histoire, 1927.

W. Kornatowski, Wste˛p, w: S´wie˛ty Augustyn, O Pan´stwie Boz˙ym, Warszawa

1977, s. 7-42.

F. X. Kraus, Apostasie, RECh, t. I, s. 64-65.
A. Krawczuk, Julian Apostata, Warszawa 1974.
A. Krawczuk, Ród Konstantyna, Warszawa 1972.
J. Krukowski, Apostazja, E. Kat, kol. 796-797.
P. de Labriolle, Apostasie, RACh, t. I, kol. 550-551.
J. Leipoldt, Der Römische Kaiser Julian in der Religionsgeschichte,

Sitzungsberichte der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu
Leipzig, Philologisch-historische Klasse, t. 110, z. 1, Berlin 1964, s. 3-
75.

A. Lippold, Silvanus, Der Kleine Pauly, t. V, kol. 198.
H. I. Marrou, Historia wychowania w staroz˙ytnos´ci, Warszawa 1969.
A. Meander, Über den Kaiser Julianus und sein Zeitalter. Ein historisches

Gemälde, Leipzig 1812.

B. Méchin, L’empereur Julien, Lausanne 1969.
K. Morawski, Julian Apostata, Kraków 1901.

Bibliografia

245

G. Negri, L’imperatore Giuliano l’Apostata, Milano 1954.
V. Neri, Ammiano e il cristianesimo. Religione e politica nelle «Res gestae»

di Ammiano Marcellino, Bologna 1985.

M. P. Nilson, Die Geschichte der grichischen Religion, t. II, München 1961.
S. Olszaniec, Julian Apostata jako reformator religijny, Kraków 1999.
Peters, Lector, RECHA, t. II, s. 289-291.
A. Piganiol, L’empire chrétien (325-395), Paris 1972.
B. Poschmann, Bußstufen, RACh, t. II, kol. 814-816.
J. Quasten, Musik und Gesang in den Kulten der heidnischen Antiken und

christlichen Frühzeit, Liturgiegeschichtliche Quellen und Forschungen,
XXV, Münster 1930, s. 133-141.

G. Radke, Terminalia, w: Der Kleine Pauly, t. V, kol. 608.
G. Rauschen, Eucharistie und Bußsakrament in den ersten sechs Jahrhunder-

ten der Kirche, Freiburg im Breisgau, 1910.

G. Ricciotti, L’imperatore Giuliano l’Apostata, Milano 1956.
K. Rosen, Kaiser Julian auf dem Weg vom Christentum zum Heidentum,

Jahrbuch für Antike und Christentum, Jahrgang 40, Münster 1997, s.
126-146. Jest to poszerzony tekst wykładu wygłoszonego przez autora na
Jahresversammlung des Vereins zur Förderung des Franz Joseph Dölger-
Instituts w Bonn, 1995.

G. Scheda, Die Todesstunde Kaiser Julians, (1966), R. Klein, dz. cyt., s.

381-386.

J. Scheid, Kapłan, w: Człowiek Rzymu, praca zb. pod red. A. Giardina,

Warszawa 1997, s. 71-104.

A. Scheuermann, Apostasie, LThK, t. I, kol. 733-734.
F. Schmidtke, Apostasion, RACh, t. I, kol. 251-253.
W. Scott, Hermetica I-IV, Oxford 1924-1936.
O. Seeck, Constans, RE, t. IV, 1900, kol. 948 nn.
O. Seeck, Constantinus II, RE, t. IV 1, 1900, kol. 1024 nn.
O. Seeck. Flavius Dalmatius, RE, t. IV 2, 1901, kol. 2546.
O. Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken Welt, t. IV, Stuttgart 1966

(wzn. wyd. z 1922),

W. Seyfarth, Ammianus Marcellinus. Römische Geschichte, t. I, Berlin 1988,

s. 10-15.

W. Seyfarth, Ammianius Marcellinus und das Fatum, Klio 43-45, 1965, s.

291-306.

T. Sinko, Literatura grecka, t. III, cz. 2, Wrocław 1954.

246

Bibliografia

T. Sinko, Zarys historii literatury greckiej, Warszawa 1959.
E. Stein, Geschichte des spätrömischen Reiches von 248 bis 476 n. Chr.

Vom römischen zum byzantinischen Staate, Wien 1928.

S. Wie˛ckowski, Julian „Apostata” jako administrator i prawodawca.

Warszawa 1930.

E. Wipszycka, Kos´ciół w s´wiecie póz´nego antyku, Warszawa 1994.
E. Wipszycka, Wste˛p, w: Sokrates Scholastyk. Historia Kos´cioła, Warszawa

1986, s. 7-53.

G. Wissowa, Religion und Kultus der Römer, München 1912.
P. Wolf, Wste˛p, w: Libanios. Autobiographische Schriften, Zürich 1967.
P. Wolf, Vom Schulwesen der Spätantike. Stud. zu Libanius, w: Baden

Baden 1952, s. 37 nn.

J. Wolski, Wste˛p, w: Julian Apostata. Listy, tł. W. Klinger, Biblioteka

przekładów z literatury antycznej, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków
1962, s. V-XVII.

F. Vittinghoff, Julian Apostata, Die Gossen, t. II/2, Zürich 1977, s. 143-159.
T. Zielin´ski, Cesarstwo Rzymskie, Warszawa 1995.
T. Zielin´ski, Religia Cesarstwa Rzymskiego, Torun´ 1999.
Z. Zielin´ski, Wste˛p, w: Hermiasz Sozomen. Historia Kos´cioła, tł. S. Kazi-

kowski, Warszawa 1980, s. 5 nn.

WYKAZ SKRÓTÓW

Amm.

–

Ammianus Marcellinus

Anon. Val.

–

Anonymus Valesianus

Aug.

–

Augustinus

Aur. Vic.

–

Aurelius Victor

Carm.

–

Carmen

Chron. Min. –

Chronica Minora

CTh.

–

Codex Theodosianus

E. Kat.

–

Encyklopedia Katolicka, Lublin 1973 nn

Ep.

–

Epistola

Epit.

–

Epitome de Caesaribus

err.

–

De errore profanarum religionum (Julius Firmicus Mater-
nus)

Eutr.

–

Eutropius

–

Historia Arianorum ad Monachos (s´w. Atanazy)

–

Historia Ecclesiastica

Lib.

–

Libanios

LThK

–

Lexikon für Theologie und Kirche, I-X, red. J. Höfer, K.
Rahner, Freiburg im Breisgau, 1957-65

MGH

–

Monumenta Germaniae Historica, 1826 nn

MGH AA

–

MGH Auctores Antiquissimi

Or.

–

Oratio

Oros.

–

(Paulus) Orosius

–

Patrologia Graeca, ed. J. P. Migne, 1844 nn

POK

–

Pisma Ojców Kos´cioła

RACh

–

Reallexikon für Antike und Christentum, ed. Theodor
Klauser, 1950 nn

–

A. Pauly, G. Wissowa, Realencyclopädie der classischen
Altertumswissenschaft, 1893-1978

248

Wykaz skrótów

RECh

–

Real-Encyklopädie der Christlichen Alterthümer, wyd. F.
X. Kraus, Freiburg im Breisgau, t. I, 1882; t. II, 1886
(RECHA)

RIC

–

Roman Imperial Coinage, ed. H. Mattingly, 1923 nn

SCH

–

Sources Chrétiennes

Socr.

–

Socrates Scholasticus

Soz.

–

Sozomenos

Zon.

–

Zonaras

Zos.

–

Zosimos

SUMMARY

The 4

century in the history of the Roman Empire is the time of great

transformations but also tremors heralding the inevitable end of this more
than 1000-year-old superpower.

Gods, so far successfully leading Rome to vast conquests, seem to turn

their backs on the Empire. We witness the ultimate confrontation between
the world of pagan gods and a new religion. In the 1

century the religion

left the Palestinian wilderness invading Roman roads. It became more and
more powerful. The religious split of the state was at the same time the
dilemma of many of its citizens, especially that a religion was part and
parcel of the state. There were people who gave up their ancestry’s faith
with conviction and there were people who did it for mercenary motives.
But there were many of those who still worshiped their old gods. And
among them were persons who met Christianity, maybe they were even the
followers, but later they chose something else. Julian the Apostate was the
most famous of them all. He acquired fame thanks to leaving the Church,
the interesting reform of the state administration, the reorganisation of the
structures of the pagan cult, the persecution of Christians, and the unsuccess-
ful Persian expedition, although much of these was not carried into effect.
His nickname – the apostate told on all his activity. He has become a sym-
bol of betrayal for Christians and a hero for the enemies of the Church. The
hero who dared to oppose the organisation of which the main goal has been
to conquer the whole world.

The main goal of this thesis is reflection on the question whether the

nickname „the apostate” has been fully justified.

The Church defined the notion of apostasy in the early centuries of its

existence and considered a person a real apostate if he or she got to know
the Christ’s faith, admitted that it was true and then absolutely consciously
and of his/her own free will gave it up. The external sign of apostasy was

250

Summary

collaboration with the persecutors of the Church. But to get to know
somebody means that you must listen to all she or he has to say, to ponder
upon what he or she wants to say and to respect her or his silence. That is
why we let Julian and his contemporaries speak, and we have considered
this testimony to be the most reliable. So apart from Julian we listened to
Libanius – his pagan teacher, we heard the voice of Saint Gregory of
Nazianzus – his fellow student in Athens and then we gave a ready ear to
the comments of Ammianus Marcellinus who was an army officer and the
participant of the Persian campaign and who witnessed his death. We heard
out Saint Augustine of Hippo, who first called him an apostate, which was
50 years after his death. We also heard out two important historians of the
5

century: Socrates Scholasticus and Sozomen and last but not least the

historians of the last two hundred years who expressed their opinion on
Julian.

And here are the conclusions drawn from the meetings: Julian got to

know Christianity, Julian gave up Christianity, Julian persecuted Christianity
but probably Julian did not admit with his free will that Christian faith was
true. He admired some aspects of activity of Christ’s Church and as the
emperor wanted to implant some of them in pagan cults but probably he
never believed that The Church was the human but also God’s institution.

We juxtaposed the life history of Julian with the life history of Gregory

of Nazianzus. Gregory had a wonderful home full of love of God and love
of a neighbour. He met wonderful clergymen and had a real friend. Julian
had none of them. He had no home, no spiritual leader, no friend, no
community. He never developed his faith of a child, which he was officially
taught, into the faith of a matured man. We talk about external factors but
the whole truth will be a mystery for ever. Belief or disbelief is not only the
matter of external factors but first of all the matter of the response of a man
to God’s grace, yet the core of that phenomenon cannot be fully rationally
examined.

There is one more question: „Why is the nickname – the Apostate – so

closely associated with Julian?”. It seems that it is the result of the
catechesis of which the main purpose was to warn faithful Christians against
apostasy and the case of Julian seemed to be perfect. This catechesis starts
from Saint Gregory of Nazianzus. He draws two pictures of young Julian.
One of them depicts a devote Christian boy and the other one represents
a growing hypocrite. But one could have an impression that Gregory himself

Summary

251

did not know how to judge Julian’s real motives of behaviour. However,
looking from outside, all that happened later could be perceived as apostasy
which is surely censurable. This catechetic vision, which was fixed in the 5

century, was on the one hand careful in moral judgement of Julian, stressing
difficulties he faced in his adolescence but on the other hand it was the
condemnation of giving up the Christian faith. Putting extra emphasis on the
condemnation was the cause of perceiving Julian as the apostate.

Considering all the above mentioned circumstances, it seems justifiable

and surely more honest not to label the Caesar – Julian the Apostate but to
speak of him as Julian called the Apostate. It is not a big change but it
changes a lot.

Document Outline

SPIS TREŚCI
WSTĘP
Rozdział I: ŹRÓDŁA
Rozdział II: „APOSTAZJA”
Rozdział III: ROK 337 I JEGO POLITYCZNE NASTĘPSTWA
Rozdział IV: JULIAN. DZIECIŃSTWO I WCZESNA MŁODOŚĆ
- RODZINA
- PIERWSZE LATA
- EUZEBIUSZ I MARDONIUSZ
- MACELLUM
- SPOTKANIE Z CHRZEŚCIJAŃSTWEM
- KONIEC WYGNANIA
Rozdział V: GALLUS
- CEZAR
- NIEPOKÓJ AUGUSTA I ŚMIERĆ CEZARA
- W OPINII AMMIANA
- JULIAN O SWOIM BRACIE
- S´WIADECTWO GRZEGORZA
- JESIEŃ ROKU 355
- Wnioski
Rozdział VI: JULIAN – PORTRET WŁASNY
- JULIAN O SWOIM DZIECIŃSTWIE
- JULIAN O MACELLUM
- GEORGIOS Z KAPADOCJI
Rozdział VII: JULIAN O CHRZEŚCIJAŃSKIEJ DOKTRYNIE
- „POMYSŁOWY WYNALAZEK LUDZKIEJ ZŁOŚLIWOŚCI”
- AKT STWORZENIA I KONCEPCJA BOGA
- OPATRZNOŚĆ
- CHRZEST
- BÓSTWO I CZŁOWIECZEŃSTWO CHRYSTUSA
- GROBY
- KAIN I ABEL
- CHRZEŚCIJAŃSTWO I JUDAIZM
- NIEKONSEKWENCJE
- Wnioski
Rozdział VIII: JULIAN O CHRZEŚCIJANACH
- CO IMPONOWAŁO JULIANOWI W KOŚCIELE CHRYSTUSOWYM?
- CO JULIANA SZCZEGÓLNIE ZRAŻAŁO W CHRZEŚCIJAŃSTWIE?
- Wnioski
Rozdział IX: POBOŻNOŚĆ CESARZA JULIANA W OCZACH RETORA LIBANIUSZA
- LIBANIUSZ
- STOSUNEK LIBANIUSZA DO CESARZA JULIANA
- LIBANIUSZ O CHRZEŚCIJAŃSTWIE JULIANA
- POGAŃSTWO JULIANA
- Wnioski
Rozdział X: ŚWIADECTWO GRZEGORZA
- GRZEGORZ A PROBLEM APOSTAZJI CESARZA JULIANA
- STUDIA
- CEZAR
- CESARZ
- PRZEŚLADOWCA
- POGAŃSKA POBOŻNOŚĆ
Rozdział XI: OKIEM ŻOŁNIERZA
- ŚWIADECTWO O JULIANIE
- Wnioski
Rozdział XII: W OCENIE ŚW. AUGUSTYNA I HISTORYKÓW V WIEKU
- ŚW. AUGUSTYN († 430)
- SOKRATES SCHOLASTYK († OK. 450)
- SOZOMEN († OK. 450)
Rozdział XIII: PROBLEM APOSTAZJI CESARZA JULIANA W BADANIACH NOWSZYCH HISTORYKÓW
- Wnioski
ZAKOŃCZENIE
WYKAZ ŹRÓDEŁ
BIBLIOGRAFIA
WYKAZ SKRÓTÓW
SUMMARY

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
ks Ludwik Chiavarino Msza Najwiekszy skarb świadectwa
Motywy antyczne w literaturze nowożytnej
ŚWIADECTWA O ŻYCIU I POSŁUDZE KS.J.POPIEŁUSZKI
Nogami nie można się zbawić... - Świadectwo x. Marka Bałwasa, HTML, ks Marek Bałwas-jpg
material 14 swiadectwa o ks Jerzym
Uśmiecham się każdego dnia... - świadectwo x. Marka Bałwasa, HTML, ks Marek Bałwas-jpg
ŚWIADECTWA O ŻYCIU I POSŁUDZE KS.J.POPIEŁUSZKI
Dać świadectwo prawdzie ks Edward Staniek
Julian Apostata i mit o Heliosie
Julian Apostata Mispogon
Bokorova L , Julian Apostata i jego edykt o nauczycielach magistros
Bardzo aktualny fragment książki WIELKA APOSTAZJA ks Tima Josepha
Wyparlo Julian Apostata jako neoplatonik
Wojownik Maryi ks Dominik świadectwo
e booki swiadectwo ks stanislaw dziwisz
Ks Jan Nepomucen Opieliński Apostaci, heretycy i schizmatycy a inni grzesznicy
śp ks Alfred Cholewiński SJ 1936 1988 (biografia bibliografia) opracowanie ks Julian Sulowski SJ

więcej podobnych podstron

Ks Lucjan Bielas Apostazja Cesarza Juliana w świadectwach antycznych pisarzy i w nowożytnej historiografii

Document Outline