WYPOWIEDZENIA

(oznajmujące/pytające/żądające; skończone/ułamkowe)

ZDANIE

OZNAJMIENIE

ZAWIADOMIENIE

(= równoważnik zdania)

wypowiedzenie z obecną

wypowiedzenie bez formy osobowej czasownika, wypowiedzenie bez formy osobowej czasownika,

osobową formą czasownika

którą jednak można sensownie wprowadzić

której nie można sensownie wprowadzić

POJEDYNCZE ZŁOŻONE WERBALNE NIEWERBALNE WYKRZYKNIENIE INFORMATYW

ROZWINIĘTE NIEROZWINIĘTE SAMOISTNE NIESAMOISTNE

Rodzaje wypowiedzeń ze względu na funkcję intencjonalną:



oznajmujące (sądzące) – mówiący powiadamia o czymś;



pytające – mówiący poszukuje potwierdzenia/zaprzeczenia swego powiadomienia;



żądające (woluntarne) – mówiący chce tym wypowiedzeniem wywołać czyjeś zachowanie.

Rodzaje wypowiedzeń ze względu na kompletność:



skończone – zamknięta jednostka językowo-myślowej operacji zdaniotwórczej;



ułamkowe – wypowiedzenie, w którym mówiący opuszcza jakąś jego część (umyślnie), np. Ja cię…

Zdanie pojedyncze zawiera co najwyżej jedną (wyrażoną lub wyrażalną) formę osobową czasownika.



zdanie rozwinięte – zawiera, poza podmiotem i orzeczeniem, inne części zdania: przydawki, dopełnienia

i okoliczniki, stanowiące określenia podmiotu i orzeczenia, por. zdania Wypoczęty ojciec przygotował obiad
i Pracowita uczennica zajrzała do biblioteki.



zdanie nierozwinięte – zawiera tylko podmiot i orzeczenie lub samo orzeczenie, np. Jan śpi, Pada.

Zdanie złożone obejmuje dwa lub więcej wypowiedzenia pojedyncze, które łączą się ze sobą w strukturę składniową
wyższego rzędu.

Oznajmienie werbalne – zawiera formę nieosobową czasownika, którą można zastąpić formą osobową,
np. Maszerować! → Maszerujcie!

Oznajmienie niewerbalne – nie zawiera w ogóle czasownika, przy czym można go w formie osobowej wprowadzić,
np. Już czas na mnie → Już jest czas na mnie, Pańska godność? → Jaka jest pańska godność?



oznajmienie samoistne – zrozumienie oznajmienia nie wymaga uwzględnienia otoczenia słownego,

np. Wody! Pożar!



oznajmienie niesamoistne – znaczenie oznajmienia można pojąć, sięgając do kontekstu, np. Chcesz kawę

z mlekiem czy bez? – Bez.

Wykrzyknienie – zamknięta w sobie całość, którą stanowi wykrzyknik/wołacz, a która służy do nawiązania kontaktu
z innymi lub wyrażenia emocji, np. Hej!, Ojej!

Informatyw – służy do nazywania obiektów, przekazywania faktów, np. napis na etykiecie, szyld nad sklepem, tytuł
książki.

2

SKŁADNIKI

Składnik – wyraz samodzielny, który pozostaje w bezpośrednim i wzajemnym stosunku syntaktycznym z innym
wyrazem samodzielnym tego samego wypowiedzenia.

Rodzaje składników:



pojedynczy – pojedynczy wyraz, analityczna forma gramatyczna, zestawienia słowotwórcze lub

frazeologiczne (np. spod ciemnej gwiazdy, jednym tchem, już-już)



syntaktyczny – połączenie wyrazu samodzielnego z ustosunkowującym go syntaktycznie wyrazem

niesamodzielnym: wyrażenia przyimkowe, wyrażenia porównawcze (np. Używał płaszcza jako koca.,
Rozkazywali mu niczym sługusowi, Zgrzytnęła zębami niby stalą, po szkle, Piotr jest lepszy niż brat)



ułamkowy – cząstka znaczeniowa, połączona luźno z jakimś składnikiem wypowiedzenia,

a niestanowiąca z nim wyrazu, zrozumiała zaś dopiero po połączeniu z odpowiednim innym składnikiem tego
samego wypowiedzenia, np. -śmy, -ście, -m



nie-składniki:

1) spójniki;
2) wyrazy wykrzyknikowe:

a) wykrzykniki, np. ach, fe, hej, niestety,
b) partykuły, np. czy, no, nuże, oby,
c) inne wyrazy w funkcji wykrzyknika lub partykuły, np. do diabła, gwałtu, psiakrew, rety;

3) dodatkowe wyznaczniki:

a) intelektualne:



oceniających, np. na pewno, z pewnością, oczywiście, istotnie, zaiste,
rzeczywiście, naprawdę, przecież, owszem, wszak, prawdopodobnie, może, chyba,
bodaj, raczej, podobno, rzekomo, jakoby, koniecznie, niewątpliwie,



interpretacyjno-uwydatniające, np. tylko, także, jeszcze, już, właśnie, zwłaszcza,

przede wszystkim, szczególnie, przynajmniej, nawet, zresztą,

b) skierowujące, por. wołacz lub mianownik zamiast wołacza, np. Mości namiestniku, jesteś
wolny, Czyś ty oszalał, Rykow?,
c) nawiązujące, np. następnie, odtąd, po pierwsze, ponadto, przeciwnie, przede wszystkim,
przy tym, tymczasem, w dodatku, w końcu, wtem, z drugiej strony.

3

Podmiot – część wypowiedzenia stanowiąca podrzędnik związku orzekającego, którego nadrzędnikiem jest obecna,
domyślna lub dopuszczana forma osobowa.

1. Studenci uczą się pilnie do egzaminu.
2. Kobiety, mężczyźni i dzieci tłoczyli się przed wejściem do kina.
3. Brat z siostrą rysują laurki na dzień matki.
4. Zarys składni polskiej jest jednym z obowiązujących do egzaminu podręczników.

5. Na dzisiejszą kolację zabraknie chleba.
6. W wakacje wszystkim przybędzie sił.
7. Materiału do przerobienia jest jeszcze na trzy tygodnie.
8. W długi weekend nie było pogody.
9. Do końca semestru zostało nam kilka zajęć.
10. Dużo ludzi chciałoby poznać tajniki składni.

11. Słusznie jest uczyć się gramatyki opisowej.
12. Nie wypada ignorować czerwcowego egzaminu.
13. Na ćwiczeniach z gramatyki nie wolno się obijać.

14. Uczcie się!
15. Na szczęście wypożyczyli wszystkie potrzebne podręczniki.

16. W sobotę dzwonił twój przyjaciel. (przyjaciel) Pytał się, dlaczego się nie odzywasz.

17. Grzmi.
18. Jutro będzie lać.
19. Jest już ciemno.
20. Burczy mi w brzuchu.
21. Zachciało im się wędrówek po górach.
22. Trzeba wziąć parasol.

Orzeczenie – część wypowiedzenia stanowiąca nadrzędnik związku orzekającego, którego podrzędnikiem jest
obecny lub domyślny podmiot.

1. Studenci pilnie czytają podręczniki.
2. Niektóre osoby są zmęczone nauką.
3. Pracowici studenci będą dobrze przygotowani do egzaminu.
4. Wiosną ludzie stają się ambitni, energiczni i optymistyczni.
5. Niektórzy adepci polonistyki zostaną nauczycielami.
6. Dobrze jest dzielić się wiedzą z innymi.
7. Obawy tuż przed egzaminem są słusznych rozmiarów.
8. Rywalizujące ze sobą studentki motywują się nawzajem do pracy.

4

Przydawka – określenie w związku, którego podstawę stanowi rzeczownik, rzadziej zaimek/liczebnik
rzeczownikowy, urzeczownikowiony przymiotnik lub imiesłów oznaczający przedmiot. Przydawka określa cechy
przedmiotu.

Podział ze stanowiska formalnego – przydawka:



przymiotna



rzeczowna (dopełniaczowa, celownikowa, narzędnikowa)



przyimkowa



porównawcza.

Podział ze stanowiska znaczeniowego – przydawka:



właściwościowa (podrzędna wobec rzeczowników niepochodnych słowotwórczo):

 charakteryzująca – określa tę właściwość podstawy, z powodu której przedmiot

podstawy jest właśnie taki;

 przynależnościowa – odpowiada na pytanie: czyj?
 wyodrębniająca – odpowiada na pytanie: który?
 ilościowa – odpowiada na pytanie: ile?, ilokrotny?, iloraki?, z ilu części?,…
 imiesłowowa – odpowiada na pytanie: co czyniący? w jakim stanie się znajdujący?
 pytająca – wyrazy: jaki, który, czyj, ile, ilokrotny, który z rzędu,…



niewłaściwościowa (podrzędna wobec rzeczowników pochodnych słowotwórczo):

 dopełniająca – odpowiada na przypadki zależne rzeczownika; podstawą związku z nią

jest rzeczownik odczasownikowy i odprzymiotnikowy

 okolicznościowa – podstawą związku z nią jest rzeczownik odczasownikowy

i odprzymiotnikowy lub rzeczownik niepochodny od czasownika/przymiotnika,
a odpowiadający na pytania o okolicznik

 podmiotowa – występuje w związku, którego podstawę stanowi rzeczownik

odczasownikowy będący nazwą czynności oderwanej lub stanu oderwanego

 orzekająca – oznacza nie tylko właściwość podstawy, ale nadto orzeka o jej istnieniu,

łączy więc w sobie funkcję przydawki i orzeczenia, a jej stosunek do podmiotu jest
wypadkiem stosunku przyrzędności.

Przykłady

1. Przed domem zakwitły czerwone tulipany.
2. Twoje żonkile wyrosły wyjątkowo wysoko.
3. Rankiem podziwiam wschód słońca.
4. W ogrodzie sąsiada zauważyłam hiacynty.
5. Uporządkowane grządki podobają się wszystkim.
6. Tamte sadzonki wyglądają bardzo przyzwoicie.
7. Spacerowanie po ogrodzie jest relaksujące.
8. W trzecim tygodniu marca zakwitły pierwiosnki.
9. Każdy ogrodnik dba o grządki.
10. Pracujący jak mrówka ogrodnik zapomniał zjeść obiad.
11. Furtka do ogródka nie domyka się.
12. Projektowanie ogrodów nie jest proste.
13. Ostatnio odbył się zjazd miłośników kwiatów.
14. Wiosna, zazwyczaj ciepła, przyniosła nam deszcz.

5

Dopełnienie – jako określnik oznacza przedmiot, którego jakoś dotyczy czynność/stan/właściwość wyrażona
składnikiem podstawowym.

Podział ze stanowiska formalnego – dopełnienie:



dopełniaczowe



celownikowe



biernikowe



narzędnikowe



przyimkowe



bezokolicznikowe



wyrażone osobliwe (inaczej niż w/w).

Podział ze stanowiska znaczeniowego – dopełnienie:



przedmiotowe – oznacza przedmiot, który znajduje się w zasięgu oddziaływania czynności lub jest podłożem

stanu albo do którego można odnieść czynność i właściwość nazwaną w podstawie;



czynnika pomocniczego – nazywa przedmiot, który służy do wykonania czynności jako narzędzie lub

materiał;



czynnika towarzyszącego – wymienia wspólnika czynności/stanu przy czasowniku podstawy oznaczającym

czynność, która zespala dwa lub więcej przedmiotów w obustronny równoważny stosunek;



sprawcy – oznacza przedmiot, którego czynność wywołuje stan innego przedmiotu;



porównawcze – oznacza przedmiot stanowiący dzięki swoim właściwościom tło porównawcze dla treści

podstawy, która bez niego nie jest zrozumiała;



orzekające – po czasownikach przechodnich typu czynić, uważać, wybierać; przedmiot wyrażony

w dopełnieniu przedmiotowym bliższym jest/staje się tym, co wyrażone w dopełnieniu orzekającym.

Przykłady

1. Rywal pianisty zgrzytał zębami.
2. Japoński muzyk porównywał się z Polakiem.
3. Wszyscy słuchali wygrywanej etiudy.
4. Mozart był najzdolniejszy spośród wszystkich kompozytorów.
5. Wolę Beethovena niż Bacha.
6. Chłopiec pięknie gra na fortepianie.
7. Jestem zaskoczona muzycznymi talentami młodzieży.
8. Utwór został skomponowany przez młodego Mozarta.
9. Niektórzy uważają się za gwiazdy.
10. Jury konkursu przysłuchiwało się grze muzyków.

6

Okolicznik – jako określnik związku oznacza okoliczność; podaje szczegół dotyczący przebiegu/trwania
czynności/stanu.

Podział ze stanowiska formalnego – okolicznik:



przysłowny



przyimkowy



rzeczowny



osobliwy (wyrażony inaczej).

Podział ze stanowiska znaczeniowego – okolicznik:



miejsca – ogranicza podstawę pod względem przestrzennym;



czasu – ogranicza podstawę pod względem czasowym;



sposobu – charakteryzuje podstawę ze względu na postać, kształt jej realizacji;



akcesoryjny – określa czynność/stan wyrażone w podstawie przez wprowadzenie dodatkowych,

drugorzędnych szczegółów, które uwydatniają jakiś znamienny rys tej czynności/stanu, sytuacyjne
właściwości, czynniki warunkujące itp.;



względu – uściśla i uwydatnia granice, w których obrębie treść podstawy jest ważna, aktualna, żywotna; frazy

wprowadzające: pod względem, ze względu na, wedle, z uwagi na, w zakresie, co do, wg;



miary – ogranicza podstawę pod względem ilościowym (długości, szerokości, głębokości, objętości, ciężaru

itp.);



przyczyny – zawiera treść myślową pojętą przez mówiącego jako okoliczność czasowo uprzednią, która

wywołuje treść podstawy;



celu – zawiera treść myślową pojętą przez mówiącego jako okoliczność w czasie późniejszą, która wywołuje

treść podstawy;



warunku – zawiera treść myślową uważaną przez mówiącego za konieczny poprzednik podstawy;



przyzwolenia – zawiera treść myślową, która zdaniem mówiącego powinna by unicestwić treść podstawy;



skutku – zawiera treść myślową pojętą przez mówiącego jako rezultat, wynik treści podstawy.

Przykłady

1. Jadę nad jezioro.
2. W ciszy podziwialiśmy piękno przyrody.
3. Od miesiąca marzę o wakacjach.
4. Wszyscy bawili się dobrze.
5. Dzieci skakały z radości.
6. Z uwagi na suszę nie rozpalaliśmy ogniska.
7. Z powodu suszy nie rozpalaliśmy ogniska.
8. Każdy grzybiarz dostanie po koszyku.
9. Pojechaliśmy do lasu odpocząć.
10. Za twoim pozwoleniem zorganizuję wycieczkę.
11. Mimo niepogody wyruszyliśmy na szlak.
12. Jutro będzie lało jak z cebra.
13. Śpiewaliśmy aż do ochrypnięcia.
14. Bocian leci ponad polami.
15. Bardzo lubię wycieczki.

7

ZESPOŁY

ZWIĄZKI

SZEREGI

GŁÓWNY

POBOCZNE

ŁĄCZNY ROZŁĄCZNY WŁĄCZNY PRZECIWSTAWNY WYNIKOWY

(BEZ)PODMIOTOWY (BEZ)ORZECZENIOWY ZGODY RZĄDU PRZYNALEŻNOŚCI

Zespół – składniki powiązane stosunkiem syntaktycznym w jednostkę syntaktyczną wyższego rzędu.

Szereg – zespół w stosunku współrzędnym:



łączny, np. dziś i jutro,



rozłączny, np. dziś albo jutro,



włączny, np. za tydzień, to znaczy w sobotę,



przeciwstawny, np. nie dziś, ale jutro,



wynikowy, np. jutro, więc w niedzielę..

Związek – zespół w stosunku niewspółrzędnym.

Związek główny – podmiot i orzeczenie.

Związek główny bezpodmiotowy:



osobowy – można się domyślić przemilczanego podmiotu;



nieosobowy – brak podstaw dla szczegółowego nazwania przypuszczalnego podmiotu; zerowy

składnik podmiotowy odnosi się do zjawiska przyrody, zjawiska fizycznego, zjawiska w ludzkim
ustroju fizycznym życiu duchowym itp.

Związek główny bezorzeczeniowy – związek główny jest tworem jednoczłonowym
(w związku z kontekstem, konsytuacją lub w wypowiedzeniach z podmiotem w bezokoliczniku).

Związek poboczny



inny związek niż związek główny



obejmuje nadrzędnik i podrzędnik.

Związek zgody – nadrzędnik wymaga od podrzędnika, w granicach jego zdatności przystosowania się, uzgodnienia
jego formy ze swoją w zakresie przypadka, osoby, liczby, rodzaju, np. Dzielni żołnierze walczyli. (dzielni żołnierze;
żołnierze walczyli – w obu wypadkach: związek zgody)

Związek rządu – podrzędnik występuje w formie określonej wymaganiami nadrzędnika, bo tylko wtedy oba one
utworzą sensowną całość, ale ta zależność podrzędnika nie wyraża się w uzgodnieniu jego formy z formą
nadrzędnika, tylko w koniecznym użyciu określonego przypadka lub określonych przypadków, bez przyimka lub
z przyimkiem, np. opowiadać towarzyszom, pisać piórem, dom ojca, nóż z żelaza.

Związek przynależności – podrzędnik:



jako wyraz izolowany (poza danym wypowiedzeniem) ma pewną znieruchomiałą formę przypadka

i wobec tego musi w niej wystąpić w każdym związku, niezależnie od tego, jaki jest jego nadrzędnik,
np. iść/jechać/lecieć/… górą



jako wyrażenie przyimkowe ma formę zależną nie od swojego nadrzędnika, ale wymaganą przez sens całego

wypowiedzenia zgodnie z komunikatywnym zamiarem mówiącego, np. mieszkam w lesie/pod lasem/koło lasu



jako wyraz nieodmienny nie może spełnić wymogów ani stosunku zgody, ani rządu; należą tu przysłówki,

zaimki, liczebniki przysłówkowe, np. czytać głośno, mieszkać tam, chorować dwukrotnie.

8

Przykłady

1. Mała dziewczynka idzie szybko do domu złej czarownicy.



dziewczynka idzie



mała dziewczynka



idzie szybko



idzie do domu



do domu czarownicy



złej czarownicy

2. Treser dzikich zwierząt kupił swoim podopiecznym bardzo smaczne konserwy mięsne.



















3. Sympatyczny leśniczy pożyczył wczoraj swojemu najlepszemu przyjacielowi pamiątkową dubeltówkę ojca.



















9

ZADANIE EGZAMINACYJNE

Przeprowadź analizę składniową (w oparciu o założenia modelu składni dependencyjnej) zdania pojedynczego:

Bardzo zdolna Małgosia szybko i sprawnie rozwiązała zadanie z matematyki.

a. Sklasyfikuj wypowiedzenie (jako: zdanie, oznajmienie lub zawiadomienie) i wyznacz szczegółowo jego rodzaj – odpowiednio:

rozwinięte – nierozwinięte, (nie)werbalne – (nie)samoistne, wykrzyknienie – informatyw.

b. Wypisz z wypowiedzenia do tabeli wszystkie wyrazy i określ je jako: samodzielne lub niesamodzielne.
c. Rozpoznaj wypisane wyrazy jako składniki: pojedyncze, syntaktyczne i/lub ułamkowe, a także wskaż wyrazy, które sytuują się

poza związkami zależności w wypowiedzeniu (tj. wyrazy, które nie są składnikami tego wypowiedzenia).

d. Na podstawie pełnionych w wypowiedzeniu funkcji zdiagnozuj rozpoznane składniki jako części tego wypowiedzenia (tj.

części zdania): podmiot, orzeczenie, dopełnienie, okolicznik i przydawkę (dołączając do każdej wyodrębnionej części jej
szczegółową charakterystykę).

e. Zidentyfikuj pary (ciągi) rozpoznanych składników jako zespoły: szeregi (np. łączny, rozłączny, włączny, przeciwstawny,

wynikowy) i związki: główny – (bez)podmiotowy lub (bez)orzeczeniowy, a także poboczne, w tym: zgody, rządu
i przynależności).

wypowiedzenie

zdanie skończone oznajmujące pojedyncze rozwinięte

wyrazy

składniki

części

bardzo

w. samodzielny

bardzo

s. pojedynczy

okolicznik

miary

zdolna

w. samodzielny

zdolna

s. pojedynczy

przydawka

właściwościowa charakteryzująca

Małgosia

w. samodzielny

Małgosia

s. pojedynczy

podmiot

gramatyczny

szybko

w. samodzielny

szybko

s. pojedynczy

okolicznik

sposobu

i

w. niesamodzielny

nie-składnik

_________________

sprawnie

w. samodzielny

sprawnie

s. pojedynczy

okolicznik

sposobu

rozwiązała

w. samodzielny

rozwiązała

s. pojedynczy

orzeczenie

proste czasownikowe czynne

zadanie

w. samodzielny

zadanie

s. pojedynczy

dopełnienie

przedmiotowe bliższe

z

w. niesamodzielny

z matematyki

s. syntaktyczny

przydawka

właściwościowa charakteryzująca

matematyki

w. samodzielny

10

zespoły

związki

szeregi

główny

poboczne

zgody

rządu

przynależności

związek

podmiotowy

i

orzeczeniowy

Małgosia

rozwiązała

zdolna Małgosia

rozwiązała zadanie

bardzo zdolna

szereg łączny

szybko i sprawnie

z matematyki

szybko rozwiązała

zadanie z

matematyki

f.

Przedstaw strukturę wypowiedzenia w postaci drzewa zależności, uwzględniając: jako jego korzeń – podmiot i
orzeczenie, z kolei jako węzły i liście – wyrazy (ściślej rzecz ujmując: narysuj drzewo i opatrz je stosownymi
etykietkami).

Małgosia

rozwiązała

zdolna

szybko i sprawnie

zadanie

bardzo

z matematyki