Teoria Polityki dr Marek Simlat politologia

tepolki-wstie©simlat

Dr Marek Simlat

WSTiE w Suchej Beskidzkiej

TEORIA POLITYKI

Tezy wykładu i problematyka ćwiczeń - 2006/2007, studia zaoczne

Warunki zaliczenia

Egzamin testowy z problematyki wykładów, ćwiczeń i lektur; do punktacji ostatecznej
zostaną wliczone: obecności na wykładach oraz nieobowiązkowe eseje dotyczące kwestii
wskazanych podczas wykładów i ćwiczeń.

Problematyka przedmiotu

1. Teoria polityki jako poddyscyplina politologii

1.1. Politologia jako wiedza naukowa i dyscyplina naukowa

1.2. Podstawowe pojęcia politologii

1.3. Historia politologii

1.3.1. Uniwersalizm

1.3.2. Legalizm

1.3.3. Realizm

1.3.4. Behawioralizm

1.3.4.1. Zasady behawioralnej nauki o polityce

1.4. Metody politologii

1.4.1. Analiza systemowa

2. Teoria polityki jako rezultat badawczy - teorie polityki

2.1. Pojęcie teorii w naukach społecznych

2.1.1. Rodzaje i funkcje teorii

2.2. Elementy i poziomy teorii

2.3. Strategie budowy teorii

2.3.1. Klasyczna indukcyjna

2.3.2. Hipotetyczno-dedukcyjna

2.4. Teorie polityki - przykłady

2.4.1. Teoria elit

2.4.2. Teoria demokratyzacji S. Huntingtona

2.4.3. Teoria poliarchii R.A. Dahla

3. Podsumowanie problematyki przedmiotu

tepolki-wstie©simlat

Dr Marek Simlat

TEORIA POLITYKI

Wybrana polskojęzyczna literatura do studiowania przedmiotu

[1]

A. Antoszewski, R. Herbut (red.). 2002. Leksykon politologii, Wrocław.

[2]

A. Antoszewski. 1997. „Współczesne teorie demokracji” w: A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak
(red.). Studia z teorii polityki. T. II, Wrocław, 7-30.

[3]

A. Antoszewski. 1996a. ”System polityczny jako kategoria analizy politologicznej” w: A.W.
Jabłoński, L. Sobkowiak (red.). Studia z teorii polityki. T. I, Wrocław, 59-74.

[4]

T. Ball. 1998. „Władza” w: R. Goodin, Ph. Pettit (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii
politycznej, Warszawa, 699-710.

[5]

Z. Bauman. 1964. Wizje ludzkiego świata, Warszawa.

[6]

D. Beetham, „Legitymizacja władzy” w: 1993. Elity. Demokracja. Wybory,
Warszawa.

[7]

T. Biernat. 1999. Legitymizacja władzy politycznej. Elementy teorii, Toruń.

[8]

A. Bodnar, M. Białoruski. 1990. „Franciszka Ryszki paradygmat nauki o polityce” w:
Historia. Prawo. Polityka. Warszawa, 123-129.

[9]

A. Bryk, L. Rothenberg. 1982. "Elitarne i pluralistyczne koncepcje władzy - próba krytyki
immanentnej" w: Studia Nauk Politycznych, 1 (55).

[10]

M. Burton, R. Gunther, J. Higley, “Elity a rozwój demokracji” w” J. Szczupaczyński (red.),
1995. Władza i społeczeństwo, Warszawą.

[11]

O. Cetwiński. 1979. U podstaw teorii polityki, Warszawa.

[12]

A. Czajowski, L. Sobkowiak (red.). 2000. Studia z teorii polityki. T. III, Wrocław.

[13]

A. Czajowski. 1996. „Władza polityczna. Analiza pojęcia” w: A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak
(red.). Studia z teorii polityki. T. I, Wrocław, 23-38.

[14]

R.A. Dahl. 1995. Demokracja i jej krytycy, Kraków-Warszawa.

[15]

R.A. Dahl. 2000. O demokracji, Kraków-Warszawa.

[16]

B. Durzyńska. 1997. Elementy teorii polityki, Gdańsk.

[17]

R. Goodin, Ph. Pettit (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, Warszawa, 211-
243.

[18]

R. Goodin. 1998. “Nauka o polityce” w: R. Goodin, Ph. Pettit (red.), Przewodnik po
współczesnej filozofii politycznej, Warszawa, 211-243.

[19]

R. Herbut. 1996. „Interes polityczny jako kategoria politologiczna” w: A.W. Jabłoński, L.
Sobkowiak (red.). Studia z teorii polityki. T. I, Wrocław, 39-58.

[20]

M. Chmaj, M. Żmigrodzki. 1996. Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin.

[21]

A. Chodubski.2004. Wstęp do badań politologicznych, Gdańsk.

[22]

A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.). 1996. Studia z teorii polityki. T. I, Wrocław.

[23]

A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.). 1997. Studia z teorii polityki. T. II, Wrocław.

[24]

A.W. Jabłoński. 1996. „Polityka i jej właściwości” w: A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.).
Studia z teorii polityki. T. I, Wrocław, 7-22.

[25]

A.W. Jabłoński. 1997. „Polityczne procesy decyzyjne” w: A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak
(red.). Studia z teorii polityki. T. II, Wrocław, 113-132.

tepolki-wstie©simlat

[26]

K. Kiciński. 1985. „Zagadnienie prawdziwości i ogólności twierdzeń w naukach
społecznych” w: O społeczeństwie i teorii społecznej, Warszawa, 49-63.

[27]

T. Klementewicz. 1989. Wielkie tematy myśli politycznej i politologicznej, Warszawa.

[28]

J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek. 1981. Teoria państwa i prawa, Warszawa.

[29]

B. Krauz-Mozer, W. Szostak. 1993. Teoria polityki. Podstawy metodologiczne politologii
empirycznej, Kraków.

[30]

B. Krauz-Mozer. 1992. Metodologiczne problemy wyjaśniania w nauce o polityce, Kraków.

[31]

B. Krauz-Mozer. 2005. Teorie polityki, Warszawa.

[32]

S.M. Lipset. 1995. Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warszawa.

[33]

T. Łoś-Nowak. 1999. Politologia w Polsce¸ Toruń.

[34]

J. Mazur. 2001. Politologia chrześcijańska, Częstochowa.

[35]

K. Misiuna. 1985. Logika i metodologia dla politologów, Warszawa.

[36]

K. Opałek (red.). 1975. Metodologiczne i teoretyczne problemy nauk politycznych,
Warszawa.

[37]

K. Opałek. 1986. Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa.

[38]

S. Ossowski. 1982. O strukturze społecznej, Warszawa.

[39]

K. Pałecki. 1988. Prawo. Polityka. Władza. Warszawa.

[40]

Nauki polityczne jako dyscyplina akademicka w Polsce (1902 - 1982). 1982. Warszawa.

[41]

B. Ponikowski. 2000. „Pojęcie reprezentacji jako kategoria teorii polityki” w: A. Czajowski,
L. Sobkowiak (red.). 2000. Studia z teorii polityki. T. III, Wrocław, 163-182.

[42]

L. Porębski. 1996. Behawioralny model władzy, Kraków.

[43]

H. Przybylski.2004. Politologia, Katowice.

[44]

B. Russell. 1997. „Filozofia i polityka” w: Szkice niepopularne, Warszawa, 19-39.

[45]

B. Russell. 2001. Władza. Nowa analiza społeczna, Warszawa.

[46]

A. Rychard. 1995. Władza i interesy w gospodarce polskiej, Warszawa.

[47]

A. Rychard. 1997. „Demokracja: wartość czy przystosowanie. Wstępne hipotezy” w: J.
Reykowski, T. Bielicki (red.), Dylematy..., Poznań, 85-94.

[48]

F. Ryszka (red.). 1987. Kultura polityczna społeczeństwa polskiego (1983-1985), Warszawa.

[49]

F. Ryszka. 1984. Nauka o polityce, Warszawa.

[50]

F. Ryszka. 1985. "Algebra. O władzy, polityce i moralności” (rozmowa z prof. F. Ryszką) w:
Z. Rykowski, W. Władyka, Sposób myślenia, Warszawa, 7-22.

[51]

F. Ryszka. 1983. Państwo jako zmienna niezależna, Warszawa 1983.

[52]

P. Sarnecki. 2002. „Przedmiot prawa konstytucyjnego” w: P. Sarnecki (red.), Prawo
konstytucyjne RP, Warszawa.

[53]

G. Sartori. 1994. Teoria demokracji, Warszawa.

[54]

J.A. Schumpeter. 1995. Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszawa.

[55]

M. Simlat. 1997a. "Współczesna amerykańska teoria elit" w: Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
WSP. Prace Ekonomiczno-Społeczne, z. 185, .

[56]

M. Simlat. 1997b. „Roberta A. Dahla teoria procesu demokratycznego i jej znaczenie dla
edukacji obywatelskiej” w: Kultura i Edukacja, nr 1-2, 37-43.

tepolki-wstie©simlat

[57]

M. Simlat. 2002c. „Podkultura żołnierska. Uwagi o nadużywaniu władzy” w: Tyczyńskie
Zeszyty Naukowe, nr 2-4, 151-162.

[58]

M. Simlat. 2003. „Teoria polityczna Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Próba rekonstrukcji”
w: B. Stoczewska (red.), Państwo i Społeczeństwo, Nr 3/2003, 99-108.

[59]

M. Simlat.2002b. „O identyfikacji i demarkacji nauki o polityce uwag kilka” w: Annales
Academiae Pedagogicae Cracoviensis. Studia politologica I, 3-17.

[60]

L. Sobkowiak. 1997. „Legitymizacja polityczna” w; A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.).
Studia z teorii polityki. T. II, Wrocław, 149-162.

[61]

L. Sobkowiak. 2000. „Delegitymizacja polityczna” w: A. Czajowski, L. Sobkowiak (red.).
Studia z teorii polityki. T. III, Wrocław, 113-130.

[62]

O społeczeństwie i teorii społecznej. 1985. Warszawa.

[63]

J. Steiner. 1997. Sumienie w polityce. Rzeszów.

[64]

J. Szacki. 2002. Historia myśli socjologicznej, Warszawa.

[65]

J. Szczupaczyński (red.), Władza i społeczeństwo, cz. 1 i 2, Warszawa 1995,1996

[66]

P. Sztompka (red.), 1980. Metodologiczne podstawy socjologii (Wybór tekstów), Kraków: UJ.

[67]

P. Sztompka. 1975. "Analiza systemowa w naukach politycznych (Próba rekonstrukcji)" w:
K. Opałek (red.), .), Metodologiczne..., Warszawa, 77-108.

[68]

P. Sztompka. 1985. „Teoria socjologiczna końca XX wieku. Wstęp do wydania polskiego”
w: J.H. Turner. Struktura..., 9-53.

[69]

P. Sztompka. 1999. „"Prolegomena do teorii zaufania" w: E. Nowicka, M.
Chałubiński (red.), Idee a urządzanie świata społecznego, Warszawa, 95-109.

[70]

P. Sztompka. 1973. Teoria i wyjaśnienie, Warszawa.

[71]

S.D. Tansey. 1997. Nauki polityczne, Poznań.

[72]

J. Tarkowski. 1987. „Legitymizacja władzy. Zagadnienia teoretyczne i opinie oficjalne“ w: F.
Ryszka (red.), Kultura polityczna społeczeństwa polskiego (1983-1985), Warszawa, 77-125.

[73]

J.H. Turner. 1985. Struktura teorii socjologicznej, Warszawa.

[74]

A. Waśkiewicz. 1998. Interpretacja teorii politycznej, Warszawa.

[75]

M. Weber. 1995. „Trzy czyste typy panowania” w: J. Szczupaczyński (red.). 1996. Władza i
społeczeństwo, cz. 2, Warszawa, 537-550.

[76]

M. Weber. 1989. Polityka jako zawód i powołanie, Warszawa.

[77]

W. Wesołowski. 1995. "Rozumienie polityki wśród polityków" w: W. Wesołowski, I.
Pańków (red.), Świat elity politycznej, Warszawa, 111-167.

[78]

A. Wojtaszak, D. Wybranowski (red.). 2002. Wybrane problemy teorii polityki, Szczecin.

[79]

J. Woleński. 1975. “Spór o status metodologiczny nauki o polityce“ w: K. Opałek (red.),
Metodologiczne..., 32-57.

[80]

T. Żyro. 2004. Wstęp do politologii, Warszawa.

tepolki-wstie©simlat

Dr Marek Simlat

TEORIA POLITYKI

Zawartość teczki do przedmiotu

1. Tezy wykładu i problematyka ćwiczeń wraz z warunkami zaliczenia

2. Schemat: „Typy desygnatów nazwy polityka”

3. Przykładowy test egzaminacyjny

4. Teksty:

a. obowiązkowe:

D. Beetham, „Legitymizacja władzy”

M. Burton, R. Gunther, J. Higley, “Elity a rozwój demokracji”

R.A. Dahl, Demokracja i jej krytycy – rr. 17. i 18.

R.E. Goodin, „Nauka o polityce”

F. Ryszka, „Algebra"

M. Weber, „Trzy czyste typy panowania”

b. do ćwiczeń:

K. Misiuna, „Nauki empiryczne: aspekt metodologiczny”

P. Sztompka, "Analiza systemowa w naukach politycznych (Próba

rekonstrukcji)"

c. uzupełniające:

A. Czajowski, „Władza polityczna. Analiza pojęcia”

M. Simlat, „O identyfikacji i demarkacji nauki o polityce uwag

kilka”

M. Simlat, „Roberta A. Dahla teoria procesu demokratycznego i jej

znaczenie dla edukacji obywatelskiej”

M. Simlat, "Współczesna amerykańska teoria elit"

M. Simlat, „Teoria polityczna Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

Próba rekonstrukcji”

5. Wybrana polskojęzyczna literatura do studiowania TEORII POLITYKI

tepolki-wstie©simlat

EGZAMIN TESTOWY - TEORIA POLITYKI...

WSTiE, 2004/2005 - termin „1”

__________________________________

NAZWISKO i imię

Test zawiera 25 pytań [1-25] o łącznej ilości 147 punktów. Maksymalny czas - 60 minut. Przedziały
ocen: do 82 = ndst; 83 - 95 = dst; 96 -108 = +dst; 109 - 121 = db; 122 - 134= +db; 135 - 147 = bdb.
Proszę wypełniać test pismem czytelnym, piórem lub długopisem; skreślenia i poprawki będą
traktowane jako odpowiedź błędna. Życzę powodzenia!

1. Proszę wymienić zasady demokracji współczesnej:

8/....

....................................................................................

Proszę podać przykładową behawioralną definicję władzy:

2/....

...............................................................................................................................................

3. „Czworokąt magiczny” określa cele stabilizacji koniunktury gospodarczej - proszę je

wymienić:

..............................................................................................................

8/....

4. Proszę uzupełnić poniższy tekst:

Analiza systemowa jest ................................ politologii. Bazuje na pojęciu „system”, które

obejmuje następujące składowe: (1) elementy (2) ........................... ; (1) i (2) razem tworzą

............................... systemu. Kolejne komponenty pojęcia system to: .....................................,

oddzielająca system od ..............................., które wpływa na system poprzez .........................;

a system na otoczenie - poprzez wyjście. .......................................... wewnątrzsystemowa to

relacja między .............................. a ..................................; relacja między ............................ a

............................. to ....................................... zwrotne.

12/.....

5. Proszę nazwać typy panowania scharakteryzowane następująco:

3/....

Prawo można zmieniać za pomocą ustawodawstwa = ..............................................

Pojawia się w sytuacjach kryzysowych = .................................................................

Odziedziczony status społeczny jest źródłem panowania = .....................................

6. Proszę podać imię i nazwisko autora tekstu o czystych typach panowania:

........................................................................................................

2/....

tepolki-wstie©simlat

7. Proszę podać trzy główne metody poszukiwanie tych, którzy maja władzę oraz ich

autorów:

[1] ................................................................ - ....................................

[2] ................................................................ - ......................................

[3] ................................................................ - ......................................

6/...

8. Proszę do poniższego tekstu wstawić w puste miejsca odpowiednie słowa:

5/....

Polityka to sfera wzajemnych ..................................... i oddziaływań wspierających, konfliktowych

i ............................................... pomiędzy ............................. a innymi organizacjami, dotyczących

celów i .................................... działalności państwa oraz charakteru .......................... państwowej.

9. Powyższa definicja to definicja polityki jako .................................................................

a jej autorem jest (imię i nazwisko) ...................................................................

4/.....

10. Czy poniższe twierdzenia są prawdziwe - właściwą odpowiedź proszę podkreślić:

[1] Socjalizacja nie jest podstawą władzy

TAK

NIE

[2] Alfarabi używał pojęcia „poliarchia”

TAK

NIE

[3] Robert A. Dahl to współczesny politolog norweski

TAK

NIE

[4] Prawo konstytucyjne determinuje treść polityki

TAK

NIE

[5] Metodę reputacyjną stosował F. Hunter

TAK

NIE

[6] Falsyfikacje przebiega na zasadzie modus ponendo ponens

TAK

NIE

6/....

11. Proszę uzupełnić poniższy tekst pojedynczymi słowami:

Zasada sprawdzalności to zasada .................................................... nauki o polityce. Poprzedza

ją zasada ...................................................................... , tzn., że badacz winien analizować to co

..........., a nie to, co .......... powinno. Inną zasadą jest zasada ......................................................,

która nakazuje szukać faktów obalających daną tezę. Ten okres w politologii zapoczątkował

.................................; poprzedził go............................................ . Pierwszym okresem rozwoju

politologii był .......................................................... , drugim zaś legalizm, który zakładał, iż

.............................. i prawo to główne narzędzia stabilizacji życia społecznego.

9/.....

12. Terytorialność władzy państwowej oznacza, iż .................................................................

.................................................................................................................................

2/....

13. „Gulaszowy socjalizm“ to przykład ............................................................................

.............................................................................................................................

2/...

14. Definicja, iż „tyranią jest każde poważne pozbawienie jednostki przyrodzonych praw“

została podana przez .........................................., którego koncepcję demokracji można

określić jako „rządy większości, .............................................................. .

2/...

15. Proszę uzupełnić zdanie:

Teoria zbudowana jest z pojęć, ..................................... ,

........................................................ i form teoretycznych.

2/...

tepolki-wstie©simlat

16. Proszę podkreślić błędy występujące w poniższym tekście. Błędne są pojedyncze wyrazy.

Skreślenia i więcej niż 10 (dziesięć) podkreśleń oraz podkreślanie dwóch i więcej słów
dyskwalifikują odpowiedź. Na marginesie proszę napisać prawidłowe słowo. Za każdy
podkreślony błąd - 1 pkt, za każde dopisane prawidłowe słowo - też 1 pkt. Przykład:

20/....

polityce

Politologia to nauka o społeczeństwie.

1 + 1 = 2

...................................

..................................

W praktyce wyróżnia się kilka poziomów - orientacja ontologiczno-

aksjologiczna określająca ogólne założenia dotyczące bytu społecznego i

zasad jego poznawania; poziom modelu zmiennego, a więc podstawowe

kategorie, w jakich ujmuje się przedmiot nauk przyrodniczych oraz poziom

teorii normatywnej, czyli zbioru zdań łączących zmienne w sferze zjawisk

i procesów politycznych. Zasadniczymi w nauce o państwie są modele

funkcjonalny i wspierający. W pierwszym podstawowymi elementami

życia społecznego są normy i interesy a polityka jest mechanizmem

osiągania partykularnych celów; w drugim polityka jest walką o władzę,

dającą możliwość podporządkowania części społeczeństwa jednej grupie.

17. Proszę wypełnić tabelkę, wpisując nazwę modelu polityki społecznej obok jego

charakterystyki:

6/....

Polityka społeczna prowadzona przez państwo
zapewnia obywatelom dostęp do szerokiej gamy
świadczeń i usług socjalnych.

................................................................

Pomoc społeczna państwa organiczna jest do
minimum a zaspokajaniem doraźnych potrzeb
zajmują się organizacje charytatywne.

................................................................

Państwo może znacznie ingerować w kwestie
socjalne o ile nie naruszy to zasad gospodarki
rynkowej i motywacji do wydajnej pracy.

................................................................

18.

Proszę podkreślić zmienną zależną w poniższym twierdzeniu:

3/....

Kontekst społeczny i historia warunkują w sposób istotny skuteczność działania instytucji”

19. Które z poniższych pojęć należą do modelu pojęciowego koncepcji Roberta Dahla a

które Jamesa Madisona?

1) porządek polityczny
2) tyrania
3) fakcja

poliarchia

5) republika

teoria Dahla = ............................. ; teoria Madisona = ....................... .

5/...

20. Z którym poziomem teorii są związane następujące wyrażenia:

2/....

indywidualizm, wiedza przewyższa niewiedzę, naturalizm

..............................................................................................

tepolki-wstie©simlat

21. Proszę wymienić cztery cechy bytu społecznego:

8/....

1) ....................................................................................

2) ....................................................................................

3) ....................................................................................

....................................................................................

22.

Proszę przyporządkować pojęcie/nazwisko do okresu rozwoju politologii:

12/....

Proces polityczny

Filozofia moralna

UNIWERSALIZM

Falsyfikowalność

Sowietologia

Trójelementowa definicja państwa

LEGALIZM

Demokracja

Brzeziński

Formalizm

III REALIZM

Wilson

10. Alfarabi
11. Poliarchia

IV BEHAWIORALIZM

12. Fakcja

I = ...............; II = ...............; III = ...................;

IV = ..................... .

23. Która z zasad behawioralnej nauki o polityce jest tak oto scharakteryzowana:

„Badacze nie powinni przywiązywać się do koncepcji wyjaśniających rzeczywistość,
lecz dbać o doskonalenie metod jej poznawania”.

.............................................................................................

2/....

24. Proszę uzupełnić definicję:

Polityka .................................... to działalność ......................., samorządów i organizacji

...................................... zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków ..................... i

bytu ludności, prorozwojowych struktur .............................. sprzyjających zaspokajaniu

potrzeb ....................................... na dostępnym poziomie.

6/....

25. Proszę uzupełnić poniższy tekst dotyczący pewnych kwestii związanych z polityką

gospodarczą:

Jednym z kryteriów podziału celów polityki gospodarczej jest ................ dla potrzebny

na ich realizację; na tej podstawie wyróżniamy cele ............................................... czyli

............................................... i cele długookresowe czyli ............................................. .

Innym jest kryterium .............................. - zgodnie z nim wyróżniamy cele tradycyjne i

................................. Realizacji polityki gospodarczej służą różne instrumenty - wśród

nich są te, które kształtują podaż, np. zachęty finansowe ................................................

czy ochrona .............................................................. . Inne instrumenty kształtują popyt

- dzielimy je na deflacyjne, np. redukcja zatrudnienia .....................................................

i reflacyjne, np. obniżanie stopy ......................................................................... . 10/....

tepolki-wstie©simlat

Marek Simlat

O identyfikacji i demarkacji nauki o polityce uwag kilka

„Czym jest nauka o polityce? ... jest systematycznym badaniem polityki, to

znaczy próbą odkrycia, poprzez systematyczną analizę mylącej

gmatwaniny typowych szczegółów, czy mogą istnieć jakiekolwiek zasady o

szerszym i bardziej ogólnym znaczeniu.”

R. A. Dahl

Poniższy artykuł jest próbą spojrzenia na dwie kwestie istotne dla każdej dyscypliny

naukowej - kwestię identyfikacji i kwestię demarkacji. Są to, w innym ujęciu, spory o

przedmiot i zakres danej dyscypliny naukowej.

Pierwsza kwestia - w przypadku nauki o

polityce - to pytanie „Jakie warunki musi spełnić działalność badawcza aby zasługiwać na

miano politologii?” Druga - w tym samym przypadku - polega on na wyznaczeniu granic

dzielących politologię od innych dyscyplin; jednocześnie zagadnienie to musi być tak ujęte,

aby nie było bezprzedmiotowe. Zatem, w odniesieniu do identyfikacji nauki o polityce,

zostaną niżej przedstawione kwestie dotyczące wiedzy naukowej jako różnej od wiedzy

potocznej oraz warunków powstania dyscypliny naukowej. Następnie zostanie podjęta próba

określenia przedmiotu politologii. W odniesieniu do demarkacji wskazane zostaną te

dyscypliny, od których należy naukę o polityce analitycznie oddzielić z jednoczesnym

pokazaniem wzajemnych uwarunkowań.

Nauka o polityce, czyli politologia

to dyscyplina naukowa nale

żąca do nauk

spo

łecznych. W swym współczesnym kształcie „jest przede wszystkim dyscypliną

powojenn

ą i w przeważającej mierze amerykańską”.

W nazwie omawianej

dyscypliny s

ą dwa terminy związane z identyfikacją, przeto wymagają wstępnego

omówienia - „nauka“ i „polityka“.

Nazwa „nauka” jest wieloznaczna; po

śród tej wieloznaczności wskazuje się

najcz

ęściej na grupę desygnatów, które ujmują naukę jako poznanie o charakterze

odkrywczym, maj

ącym z kolei dwie postaci - nauki jako czynności i nauki jako

wytworu. W pierwszym rozumieniu mamy na uwadze „planowe dochodzenie do

„What is Political Science” w: Toward Democracy: a Journey. Reflections: 1940 - 1997, s.

943.

Por. P. Sztompka (red), Metodologiczne podstawy socjologii. Wybór tekstów, Kraków: UJ, 1980, ss.22-24.

Nazwa ta pojawiła się w 1948 roku a jej autorem jest niemiecki historyk E. F. Bailing (za: E. Osmańczyk,

Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa: PWN, 197, s. 2800).

Goodin R. E., “Nauka o polityce“ w: Goodin R. E., Pettit Ph. (red.), Przewodnik po wspó

łczesnej

filozofii politycznej, Warszawa: KiW, 1998, s. 212.

tepolki-wstie©simlat

wiedzy”, czyli „uprawianie nauki, a wi

ęc stawianie zagadnień, ich rozwiązywanie,

systematyzowanie zdobytej wiedzy”; w drugim - „ogó

ł osiągniętych prawd”,

wyst

ępujący pod rozmaitymi postaciami, np. „twierdzenia naukowego czy teorii

naukowej lub historycznie ukszta

łtowanego systemu wiedzy ludzkiej”.

Nauka w rozumieniu wytworu jest przeto wiedz

ą naukową. Innymi rodzajami

wiedzy, praktycznie ukszta

łtowanymi ciągu wieków są: wiedza potoczna

(zdroworozs

ądkowa) i filozoficzna; odróżnienie to bazuje na „trzech motywach

poznawczych: zainteresowaniu teoretycznym, dora

źnymi potrzebami życiowymi oraz

łościowym i uzasadnionym uporządkowaniu postępowania i nadaniu sensu całemu

życiu“

. Niektórzy wskazuj

ą na więcej odmian wiedzy, np. wyróżniając „pięć

wzgl

ędnie autonomicznych gatunków wiedzy ludzkiej „(...): wiedza potoczna,

naukowa, artystyczno-literacka, spekulatywna i irracjonalna”.

Ograniczaj

ąc się jedynie do ogólnego scharakteryzowania wiedzy potocznej i

naukowej mo

żna wskazać, jaka jest między nimi różnica. Jest to o tyle ważne, o ile

przyjmie si

ę, że „wszyscy znają się na polityce”; powszechne jest posiadanie wiedzy

potocznej o polityce, ka

żdy bowiem na własny użytek wytwarza lub przyswaja sobie

wiedz

ę o państwie, jego działalności, partiach politycznych, wartościach politycznych

i tym wszystkim, co pozwala na popieranie b

ądź odrzucanie różnych programów

politycznych, co warunkuje postawy polityczne i prowadzenie dyskursu w sprawach

publicznych.

Ró

żnice miedzy oboma rodzajami wiedzy to różnice pewnych ich własności. Można je

ąć w trzech płaszczyznach: strukturalnej, genetycznej i funkcjonalnej.

Zatem w uj

ęciu

pierwszym, strukturalnym, wiedza naukowa od wiedzy potocznej b

ędzie się różniła tym, że

łada się z twierdzeń w sposób szczególny powiązanych ze sobą. Wiedza

zdroworozs

ądkowa to wiedza, w obrębie której „informacje nie są usystematyzowane, a braki

w uporz

ądkowaniu bywają nieraz tak ogromne, że nie tylko występują zasadnicze luki i

niepowodzenia, lecz tak

że sprzeczności w całokształcie wiedzy”.

Jest to wiedza „gor

ąca”,

„wiedza o niskim stopniu krytycyzmu i, ogólnie, [charakteryzuje j

ą] niski stopień

uteoretycznienia, niski stopie

ń ogólności, niski stopień ścisłości oraz niski stopień

Por. S. Kamiński, Nauka i metoda. Pojecie nauki i klasyfikacji nauk, Lublin: Tow. Naukowe KUL, 1998, ss.

11-17.

S. Kamiński, Jak filozofować?, Lublin: Tow. Naukowe KUL, 1989, s.17.

J. Such, M. Szcześniak, Filozofia nauki, Poznań: Wyd. Naukowe UAM, 1999, s.35.

Sztompka (red), Metodologiczne..., ss.19-21.

Kamiński, Jak filozofować?..., s. 20-21.

tepolki-wstie©simlat

informacyjnej zawarto

ści.

Wiedza naukowa, „zimna”, ma budow

ę całkiem inną - posiada

„wysoki stopie

ń uteoretycznienia, (...), wysoki stopień informacyjnej zawartości: logicznej i

empirycznej, wysoki stopie

ń intersubiektywności, wysoki stopień samokrytycyzmu i

samokontroli, wysoki stopie

ń usystematyzowania logicznego, wysoki szczebel ogólności,

wysoki poziom

ścisłości (dokładności)”.

Jakkolwiek pod wzgl

ędem zakresu treściowego

wiedza potoczna mo

że być tożsama z naukową, to jednak różni się formą twierdzeń, ta

ostatnia: „formu

łuje bowiem swoje twierdzenia przy pomocy szczególnej terminologii, nadaje

im szczególny kszta

łt i wiąże je razem w całościowe systemy, przy pomocy relacji

logicznych.

W p

łaszczyźnie genetycznej różnica między wiedzą potoczna a wiedzą naukową

polega na sposobie ich uzyskania. I tak, zdobycie wiedzy zdroworozs

ądkowej „nie wymaga

ani wykszta

łcenia, ani specjalnych kompetencji. Każdy człowiek osiąga ją w miarę swych

potrzeb”.

Wiedza naukowa natomiast powstaje w wyniku „bada

ń naukowych, dzięki

zastosowaniu metody naukowej, (...) [któr

ą wyróżnia] przede wszystkim podejście krytyczne,

obiektywne i relatywistyczne, to znaczy wymaganie, aby ka

żde twierdzenie było możliwie

mocno uzasadnione, mo

żliwie niezależne od indywidualnych uprzedzeń oraz odwoływalne w

wypadku napotkania dowodów,

że jest inaczej niż twierdzenie głosi”.

Metoda naukowa daje

intersubiektywn

ą sprawdzalność, której brak w przypadku uzyskiwania wiedzy potocznej. Ale

jednocze

śnie wymaga nakładu środków, powoduje, iż wiedzę naukową nie jest łatwo

uzyska

ć: „o wiele trudniej zbudować potwierdzalną empirycznie teorię”.

Wiedza naukowa

jest zdobywana systematycznie, wiedza nienaukowa - dorywczo.

Przy funkcjonalnym rozpatrywaniu różnic między wiedzą potoczną a naukową

wskazuje się na cele, jakim oba rodzaje wiedzy służą. Wiedza naukowa nie zaspakaja

potrzeb intelektualnych i bezpośrednio służy praktyce, „można ją względnie łatwo

wykorzystać w praktycznej działalności”.

Wiedza naukowa pełni przede wszystkim

funkcje poznawcze - [co warunkuje jej] wysoka moc ekspalanacyjna oraz wysoka moc

heurystyczna.

Wiedza naukowa opisuje i wyjaśnia badaną rzeczywistość, również

formułuje prognozy. Oczywiście, dobrze jeśli pełni też funkcję praktyczną, ale nie

zawsze jest ona realizowana - np. tzw. matematyka czysta czy teoretyczna, co nie

podważa zasadności poszukiwania i gromadzenia wiedzy naukowej.

J. Such, „O rodzajach wiedzy” w: Człowiek i społeczeństwo, 1986, t. II, ss. 5 -19.

tamże, s. 11.

Sztompka (red), Metodologiczne..., s. 20.

Kamiński, Jak filozofować?..., s. 21.

Sztompka (red), Metodologiczne..., s. 20.

Kamiński, Jak filozofować?..., s. 21.

tamże, s. 17.

Such, „O rodzajach wiedzy”, ss. 12

tamże, s. 11.

tepolki-wstie©simlat

Czy politologia jest wiedz

ą naukową? Bez wątpienia. Przegląd tekstów

dotycz

ących rozwoju politologii przez ostatnich kilkadziesiąt lat pokazuje, iż nauka o

polityce, po pierwsze, zawiera wiedz

ę, składającą się z twierdzeń a ich systemy -

„paradygmaty, teorie, opisy - s

ą spójne z nadzwyczajną różnorodnością wydarzeń

politycznych na

świecie”.

Przegl

ąd różnorakich koncepcji potwierdza to

twierdzenie, tak w przypadku politologii na

świecie

jak i politologii polskiej.

Po drugie, wiedza politologiczna jest uzyskiwania w wyniku systematycznych

bada

ń z wykorzystaniem różnorodnych metod. Jest to nie tylko metoda systemowa,

najpopularniejsza bodaj

że wśród politologów, ale i metody behawioralne i cały szereg

innych.

Jakkolwiek trzeba wskaza

ć, że w stosunku do innych nauk społecznych, a

przede wszystkim socjologii, nauka o polityce jest „zapó

źniona“ w odniesieniu do

ilo

ści badań oraz własnych metod i technik badawczych. Tym niemniej, daje się

zauwa

żyć fakt, iż nastąpił „wzrost świadomości metodologicznej wśród politologów w

ostatnim pó

łwieczu. A ponieważ polityka rozpościera się na tak wiele aspektów życia

łowieka, wiele różnych podejść stało się koniecznymi i użytecznymi. Obejmują one

analiz

ę statystyczną i matematyczną, obserwacje uczestniczącą, dokładne wywiady,

(...) modele racjonalnego wyboru, badania trwa

łości i zmienności instytucjonalnej,

podej

ścia historyczne, biograficzne i psychologiczne, badania porównawcze i

ędzynarodowe wykorzystujące jedną lub więcej takich metod, które właśnie

wyliczy

łem - i sporo innych”.

Daj

ący się obserwować eklektyzm metodologiczny,

nie podwa

ża tezy, iż wiedza w politologii powstaje w wyniku zastosowania metody

naukowej.

Wreszcie, w odniesieniu do aspektu funkcjonalnego, nauka o polityce pe

łni

funkcje poznawcze: opisuje badan

ą rzeczywistość, przedstawia koncepcje ją

wyja

śniające, formułuje prognozy. Lektura przywołanych już uprzednio tekstów, oraz

łokształt dorobku w zakresie naukowej wiedzy o polityce potwierdza poznawcze

funkcje politologii, bez konieczno

ści ich szczegółowego omawiania.

R. A. Dahl, „Reflections on Half Century of Political Science” w: R. A. Dahl [Toward Democracy: a

Journey. Reflections: 1940 - 1997, Berkeley: Institute of Governmental Studies Press, s. 1112.

or. np. R. E. Goodin., “Nauka o polityce“ w: R. E. Goodin, Ph. Pettit (red.), Przewodnik po współczesnej

filozofii politycznej, Warszawa: KiW, 1998, s. 211 - 243.

or. np. A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon politologii, Wrocław: Atla 2, 1999.

Zob. A. Chodubski, Wstęp do badań politologicznych, Gdańsk: Wyd. UG, 1995; F. Ryszka, Nauka o polityce.

Rozważania metodologiczne, Warszawa: PWN, 1984.

Dahl, „Reflections… s. 1113.

tamże, s. 114.

tepolki-wstie©simlat

Skoro politologia jest nauk

ą społeczną, to na ile jest dyscyplina naukową? Wskazuje

ę pięć warunków powstania dyscypliny naukowej. Są one następujące: (1) wyodrębnienie

ę grupy ludzi zajmujących się dana dyscypliną i przekonanych o jej odrębności; (2)

powstanie szeregu instytucji uprawiaj

ących daną dyscyplinę; (3) napływ młodych adeptów

nauki, zafascynowanych t

ą dyscyplina i chcących prowadzić badania; (4) akceptacja

dyscypliny przez najwybitniejszych uczonych; (5) usamodzielnienie si

ę dyscypliny naukowej

poprzez okre

ślenie jej przedmiotu, metod oraz konstruowanie teorii dla zjawisk z jej

zakresu.

W przypadku politologii, równie

ż polskiej, istnieje zgoda, że powyższe warunki są

spe

łnione.

Uznanie politologii za nauk

ę nie rozstrzyga jej statusu metodologicznego i

zwi

ązanego z nim przeciwstawienia stanowisk - monizmu i pluralizmu

; we

wspó

łczesnym świecie mówi się nie tylko o political science lecz również o les

sciences politiques czyli o naukach politycznych. Kwestia ta zostaje tutaj pomini

ęta,

m.in. z tego powodu,

że obecnie w Polsce termin „nauka o polityce” jest uznanym

terminem na okre

ślenie naukowego badania polityki.

Poza zainteresowaniem pozostaje równie

ż inna kwestia, a mianowicie kwestia

metodologicznych podstaw politologii; jest to jednak zagadnienie typowe dla

wszystkich nauk spo

łecznych, co uzasadnia również i jego pominięcie.

Nauka o polityce jest wiedz

ą naukową i jest dyscypliną naukową - co jest jej

przedmiotem? Oczywi

ście, odpowiedź jest na pierwszy rzut oka prosta - „polityka”. Ale

pytaj

ąc „Co to jest polityka?” nie można już udzielić tak prostej odpowiedzi. Nazwa „polityka”

jest w j

ęzyku polskim nazwą wieloznaczną.

Wieloznaczno

ść - najprościej mówiąc - jest to sytuacja, kiedy ta sam nazwa wskazuje

na ró

żne przedmioty, w języku logiki - desygnaty. Nieco dokładniej scharakteryzowana

wieloznaczno

ść polega na tym, iż są „wyrażenia, które można rozumieć w różnych

znaczeniach, mówi

ąc mimo to tym samym językiem [i] są to wyrażenia w tym języku

wieloznaczne”.

Wieloznaczno

ść nazwy „polityka” jest podobna wieloznaczności nazwy

„nauka” - jest to wieloznaczno

ść częściowa; charakteryzuje się ją następująco: „Istnieją

wyra

żenia wieloznaczne (różnoznaczne), czyli homonimy, oraz wyrażenia częściowo

B. Witkowska-Rozciecha, „Problemy metod badawczych nauki o polityce” w: Studia Nauk Politycznych, 1

(1974), s.152.

Por. M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin: Wyd. UMCS, 1996, s.43 - 44.

Zob. J. Woleński, „Spór o status metodologiczny nauki o polityce” w: Opałek K. (red.), Metodologiczne i

teoretyczne problemy nauk politycznych, Warszawa: PWN, 1975, ss. 32-57.

Zob. np. B. Krauz-Mozer, Metodologiczne problemy wyjaśniania w nauce o polityce, Kraków: Wyd. UJ,

1992.

K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Warszawa: PWN, 1975, s. 54.

tepolki-wstie©simlat

wieloznaczne, czyli o znaczeniach zasadniczo ró

żnych, lecz pod pewnym względem takich

samych (poj

ęcia analogiczne)” czyli, że „[jest to] nie jedno ściśle pojęcie, ale wiele pojęć, nie

tylko jednak zwi

ązanych wspólną nazwą, lecz stanowiących relatywną jedność zakresową,

która polega na tym,

że o wszystkich desygnatach pojęcia analogicznego orzeka się treść w

pewnych proporcjach relatywnie tak

ą samą, choć formalnie i zasadniczo różną”.

Aby zatem pokaza

ć różne, choćby podobne, znaczenia wyrazu „polityka”

wymienione zostan

ą zasadnicze typy jego desygnatów. Przedstawia je poniższy schemat.

Schemat 1.

TYPY DESYGNATÓW NAZWY "POLITYKA"

POLITYKA jako sztuka, umiejętność ...

1. ... rządzenia, "kierowania nawą państwową" (starogreckie)

2. ...kompromisu

a) postępowania celowego

b) potocznie - postępowanie zręczne, sprytne, ostrożne. Ogólnie - jest to

sztuka kompromisu; rozumienie podobne do cybernetycznej koncepcji
"gry kontrowersyjnej" (tendencje partnerów są przeciwstawne).

c) postępowanie wymagające kunsztu

3. ...zachowania się w towarzystwie (rozumienie staropolskie)

4. ...rozmowy o sprawach społeczeństwa i władzy publicznej

II.

POLITYKA to działalność w społeczeństwie...

1. ... to działanie polityczne

2. ... walka o władzę

III.

POLITYKA to skutek działalności...

1. ... sekwencje decyzji dotyczącej sfery życia społecznego (P. gospodarcza,

kulturalna, rolna, itd.) - podkreślenie przedmiotu

2. ... męża stanu (p. Balcerowicza, p. Raegana wobec Polski) - podkreślenie

podmiotu, ale nie grupy, "kolektywu" lecz osoby o dużych możliwościach
decyzyjnych.

IV.

POLITYKA to pewien rodzaj relacji w społeczeństwie...

1. ... tworzącej hierarchię

2. ... stosunki polityczne

POLITYKA jako synonim przedmiotu i dyscypliny / działalności intelektualnej

... synonim "Nauki o polityce", "Nauk politycznych"

Powyższy schemat wymaga podania odpowiednich przykładów. W grupie I

desygnatów nazwy „polityka” zawarte są te określenia, które wskazują na fakt, iż polityka

Kamiński, Nauka i metoda..., s. 12.

tepolki-wstie©simlat

jest pewnym rodzajem umiejętności; poza starogreckim rozumieniem mamy również

znaczenie polityki jako sztuki kompromisu, czy to w sferze działań publicznych czy w

działaniach indywidualnych. W odniesieniu do tych pierwszych -I.2.a) - Stanisław hr.

Tarnowski stwierdził, iż „Polityka jest sztuką niezmiennych celów a zmiennych środków”.

W odniesieniu do rozumienia „polityki” jako postępowania wymagającego kunsztu - I.2.c) -

to przykładem niech będzie następujące sformułowanie: „[...] polityka nie jest nauką, lecz

sztuką i trzeba w niej sięgać po argumenty różnorakiej natury”.

Na uwag

ę zasługuje staropolskie rozumienie omawianej nazwy - I.3.; za

przyk

ład niech posłuży zdanie z Pamiętników Paska: „Ozwie się ktoś: jest tu Miłościwy Królu

szlachcic polityczny, pan Su

łkowski, będzie rad Waszej Królewskiej Mości”. W załączonym

przypisie czytamy: „polityczny - tu: grzeczny, uk

ładny.

Zatem, j

ęzyk staropolski odnotował

równie

ż znaczenie nazwy „polityka” jako sztuki zachowania się w towarzystwie, obok,

oczywi

ście, znaczenie tego słowa jako „sztuka rządzenia”. Wytłumaczeniem tego sensu jest

fakt, i

ż tak rozumiana „polityka” ma źródłosłów łaciński; „politus” - „b) pełen smaku,

gustowny, elegancki”.

Innym, pozadefinicyjnym rozumieniem słowa „polityka” jest to, które ujmuje ją jako

umiejętność rozmowy o sprawach publicznych - I.4.; literackim przykładem na takie użycie

tego słowa jest fragment Lalki B. Prusa - na początku swego pamiętnika Rzecki opisuje, iż

jego rodzinę odwiedzali koledzy ojca - „prości ludzie” ale „roztropni politycy”, rozumnie

dyskutujący o sprawach wielkiej polityki.

W drugiej grupie desygnatów zawarte są te określenia, które nadają polityce sens

działania odbywającego się w społeczeństwie. Najpowszechniejszym bodajże określeniem

polityki jest to, które ujmuje ją jako walkę o władzę. Zazwyczaj kojarzy się takie znaczenie z

marksizmem; nie jest to jednak stwierdzenie ścisłe, ponieważ również wśród badaczy innych

orientacji pojawia się definicja polityki jako walki o władzę. I tak, przykładem

marksistowskiej definicji polityki jest definicje zawarta w Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej:

„Polityka to dziedzina walki klas o panowanie, o zarządzanie społeczeństwem, uczestniczenie

w sprawach państwa, kierowanie jego działalnością. Głównym zadaniem polityki jest

problem zdobycia, utrzymania i wykorzystania władzy państwowej przez dana klasę

„Kilka pewników politycznych” w: Stańczycy, Warszawa: Pax, 1985, s.246; w cytowanym tekście autor daje

przykłady potwierdzające takie rozumienie polityki.

Z. Kruszewski, "Pomóżcie swojej szansie" w: Gazeta Wyborcza, nr 154, 1997, s.18.

Pamiętniki Paska, Wrocław: Ossolineum, 1990, s. 94; por. F. Ryszka, Nauka o polityce. Rozważania

metodologiczne, Warszawa: PWN, 1984, s.1]

K. Kumaniecki (opr.), Słownik łacińsko-polski, Warszawa: PWN, 1973, s.376.

B. Prus, Lalka, Warszawa: PIW, 1962, ss. 26 - 27.

tepolki-wstie©simlat

społeczną”.

Ale, jak zostało już wspomniane, nie tylko marksiści w ten sposób określają

władzę; polski socjolog S. Ossowski zdefiniował to pojęcie jako: „formę działalności

zmierzającej do jak największej mocy w stosunkach społecznych, tzn. do umacniania,

rozszerzania i utrwalania władzy”.

Również zachodnioniemiecki socjolog akcentuje ten sens

polityki: „Polityka to działanie obliczone na to, aby uzyskać i wykorzystać władzę, która jest

potrzebna do przeforsowania w sferze życia publicznego interesów i celów jednostek i grup

społecznych”.

W tej grupie jest również definicja polityki jako „działania politycznego” autorstwa K.

Opałka, dla którego jest to: „Działalność wytyczana przez ośrodek decyzji sformalizowanej

grupy społecznej (organizacji), zmierzająca do realizacji ustalonych celów za pomocą

określonych środków”.

Definicja te jest bardziej ogólna, niż definicje polityki jako „walki o

władzę”. Otóż okazuje się, że nie wszystkie działania w społeczeństwie są walką o władzę; na

przykład w demokratycznym systemie politycznym różne organizacje prowadzą swą

aktywność ustalając cele i dobierając środki do ich osiągania, ale nie jest to związane z

posiadaniem władzy państwowej - związki zawodowe są tutaj dobrym przykładem: ich cele

związane są z warunkami pracy i płacy grup zawodowych, które reprezentują a środki mogą

być wielorakie, np. manifestacje czy strajki. Ponadto, postulaty wynikające z celów mogą być

kierowane do prywatnych właścicieli przedsiębiorstw, zatrudniających danych związkowców.

Podobnie może być z organizacjami, powiedzmy, charytatywnymi.

Jest jednak w społeczeństwie pewna grupa organizacji, których podstawowym celem

jest zdobycie i wykonywanie władzy państwowej - są to partie polityczne. W tym przypadku

definicja polityki jako „działania politycznego” przybiera kształt definicji polityki jako „walki

o władzę”. Zatem, „działanie polityczne” zawiera w sobie „walkę o władzę” - definicja jest

szersza zakresowo. Jest to ważna jej właściwość, pozwalając na odejście od zawężającego w

istocie traktowania polityki, jako li tylko zjawiska skorelowanego z władzą państwową.

Trzecia grupa desygnatów nazwy „polityka” jest konsekwencją definicji polityki jako

działania politycznego; otóż, widziane z perspektywy czasu, dane działanie powoduje

określone skutki w społeczeństwie - III.1. Polityka jawi się tutaj jako działanie kiedyś

realizowane, ale obecnie nieaktualne. I tak zwrot „polityka gospodarcza lat

siedemdziesiątych w Polsce” takie właśnie rozumienie polityki zawiera. Innymi słowy,

Za: J. Hochfeld, Marksizm, socjologia, socjalizm, Warszawa: PWN, 1982, s. 282-283.

S. Ossowski, O strukturze społecznej, Warszawa: PWN, s.71.

Za: Hochfeld, Marksizm..., s.283.

K. Opałek, Zagadnienia teorii praw i teorii polityki, Warszawa: PWN, 1986, s.238.

tepolki-wstie©simlat

polityka oznaczała kiedyś sekwencję decyzji dotyczących jakiejś sfery życia społecznego -

tutaj gospodarki - w zakresie celów i środków; sekwencję, bowiem decyzje takie są ze sobą

powiązane, jedne generują kolejne. Widziane ex post pozwalają na ich analizę oraz ocenę w

różnych aspektach. Jednocześnie ten sposób ujmowania polityki nie akcentuje podmiotu ją

prowadzącego - mogą to być „kolektywy”, ośrodki decyzji czy poszczególni urzędnicy;

ważny jest tutaj przedmiot czy sfera, jakiej decyzje dotyczą, niezależnie przez kogo są

podejmowane.

Jednocześnie w tej samej grupie desygnatów można umieścić te definicje, które

akcentują podmiot działania politycznego, przy zaznaczeniu, że tym podmiotem jest mąż

stanu, a więc polityk wybitny, któremu pozycja prawno-konstytucyjna oraz osobiste zdolności

pozwalają podejmować ważne decyzje czy to w skali państwa czy w skali międzynarodowej.

Zatem zwrot „polityka Raegana wobec ZSRR na początku lat osiemdziesiątych” jest

przykładem takiego rozumienia polityki.

Kolejna, czwarta grupa desygnatów terminu „polityka” akcentuje jego sens jako

pewnego rodzaju relacji w społeczeństwie. Dobrze to ilustruje definicja R. Arona - IV.1.:

„Polityka to stosunki władzy między jednostkami i grupami, hierarchia mocy, która ustanawia

się wewnątrz każdej liczebnej i złożonej zbiorowości”. Ale bardziej rozbudowaną definicję

rozwijającą to właśnie znaczenie pojęcia dał cytowany już K. Opałek, nazywając ją definicją

polityki jako stosunków politycznych. Jest ona następująca: „Polityka to sfera wzajemnych

stosunków i oddziaływań wspierających, konfliktowych i kompromisowych pomiędzy

państwem a innymi organizacjami, dotyczących celów i środków działalności państwa oraz

charakteru władzy państwowej”.

Eksplikacja powyższej definicji pokazuje dokładność z

jaką określa ona polityczny aspekt społeczeństwa; na poszczególne elementy możemy podać

przykłady. Zatem, przykładem relacji „wspierającej” między państwem a jakąś organizacją,

powiedzmy partią polityczna, jest głosowanie w parlamencie za propozycją ustawy

przedstawionej przez rząd; przykładem relacje „konfliktowej” w tej samej sytuacji będzie

głosowanie przeciw takiemu projektowi. Jeżeli idzie o relację „kompromisową” to może to

być projekt ustawy już zatwierdzonej, ale taki, który uwzględnia również głosy krytyczne -

np. ustawa o podziale administracyjnym na 16 województw [przypis: jest to przykład

kompromisu ponieważ na początku były różne reakcje na propozycję 12 województw w

projekcie rządowym - proponowano np. 28 czy 17 czy województw].

Opałek, Zagadnienia..., s. 239.

tepolki-wstie©simlat

Dalej, relacje te mogą dotyczyć celów - wtedy nie ma zgody na to, co np. rząd

zamierza realizować lub środków - oponenci zgadzają się na cel, ale inaczej widzą jego

realizację, inne środki proponują. Obserwacja życia politycznego dostarcza aż nadto

przykładów tego typu relacji.

Wreszcie, mogą owe relacje „wspierające, konfliktowe i kompromisowe” odnosić się

do „charakteru władzy państwowej”; nie wdając się w dokładne rozważania można jedynie

stwierdzić, że efekt obrad Okrągłego Stołu jest adekwatnym przykładem na relację

kompromisową dotyczącą właśnie charakteru władzy państwowej.

Omawiana definicja ma jeszcze jeden walor - pozwala na systemowe ujmowanie

polityki. W skrócie można przedstawić to tak, że państwo - które samo z kolei może zostać

podzielone na instytucje władzy państwowej - i inne organizacje, a ich możliwy zakres jest

szeroki: od partii politycznych po stowarzyszenia, powiedzmy, hobbystów, stanowią

elementy systemu politycznego, między którymi nawiązują się relacje; granicą jest to, co

związane jest z polityką, czyli celową działalnością państwa (tutaj przydatna może być

pierwsza definicja K. Opałka - polityki jako działania politycznego). Wyróżnienie

pozostałych elementów systemu jest już tylko konsekwencją takiego ujęcia polityki. Ujęcie

narzuca się w przypadku tej definicji niejako naturalnie, bowiem jest jej istotną właściwością.

Ostatnia z wyróżnionych grup desygnatów, piąta, odnosi się do tych znaczeń nazwy

„polityka”, które utożsamiają ją z działalnością poznawczą, stanowią synonim nazwy

dyscypliny naukowej. I może się to odnosić do żargonu studenckiego, kiedy przedmiot

„nauka o polityce” określa się skrótem „polityka”. Ale można podać i inne przykłady.

Arystoteles na początku Księgi I Ekonomiki zawarł takie właśnie znaczenie: „... nauka o

państwie (polityka)”.

Inny, może bardziej przekonujący, przykład na takie właśnie

rozumienie terminu polityka znajdujemy w słowniku Webstera: „sztuka i nauka rządzenia

państwem”.

Jeszcze innym przykładem na takie rozumienie polityki jest definicja

Althusiusa: „Polityka jest nauką o wzajemnym powiązaniu istot ludzkich dla życia

społecznego... Dlatego nazywana jest nauką o tych sprawach, które dotyczą współżycia

ludzi".

Arystoteles, Polityka, Warszaw: PWN, 1964, s.369.

Webster’s Dictionary. The New Lexicon of the English Language, New York: Lexicon Publications, Inc.,

1989, s.777; por. S. D. Tansey, Nauki polityczne, Poznań: Zysk i S-ka Wyd., 1997, s.17.

za: H. Becker, H. E. Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, Warszawa: KiW, 1964,

s.497.

tepolki-wstie©simlat

Dokonany przegląd różnych przykładowych definicji polityki potwierdza wskazaną

już wieloznaczność tej nazwy, przynajmniej w języku polskim. Przedstawiona typologia jest -

zdaniem piszącego te słowa - zupełna; każda definicja, jaką można spotkać w literaturze, a

jest ich bardzo dużo

, da się przyporządkować do jednego z wyróżnionych typów

desygnatów.

Aczkolwiek typologizacja desygnatów nazwy „polityka” jest jedynie wstępem do

zadania bardziej istotnego dla identyfikacji politologii, które można zawrzeć w pytaniu:

„Która, bądź które, z przedstawionych definicji mogą być podstawą do określenia przedmiotu

dyscypliny zwanej nauką o polityce?” Wydaje się, że dwie definicje sformułowane przez K.

Opałka w sposób zasadny wskazują na przedmiot politologii - jej przedmiotem jest polityka

rozumiana jako działanie polityczne i jako stosunki polityczne. Jest to kwestia określenia

przedmiotu politologii jako odrębnej nauki społecznej.

Skoro zostało przyjęte założenie, iż obie definicje K. Opałka dobrze zakreślają

przedmiot omawianej dyscypliny, to jaki rodzaj badań wynikałby z definicji polityki jako

działania politycznego? Zadaniem politologa byłoby opisywanie organizacji - ich budowy

wraz ze wskazaniem ośrodków decyzyjnych, ich celów i środków; innymi słowy - struktury

organizacji i jej funkcjonowania. Dalej, można by te opisywane przez politologa organizacje

dzielić ze względu na różne kryteria - np. takie, które dążą do władzy i takie, które tego celu

nie mają; ze względu na kryterium zakresu działania - organizacje międzynarodowe:

ogólnoświatowe i regionalne oraz krajowe; ze względu na sferę działania - społeczne,

gospodarcze, itd., itp. Oczywiście, w zakres zainteresowania politologa wchodzą również

instytucje władzy państwowej i ich gruntowny opis ich struktur i działań.

I niej jest to tylko zadnie postulowane. We współczesnej politologii takie opisy są

obecne. R. Dahl dokonując przeglądu obszarów badawczych angażujących politologów

wskazuje, że zainteresowanie badaczy związane jest również z organizacjami:

stowarzyszeniami pół-prywatnymi, pół-publicznymi - do których włącza partie polityczne -

grupami nacisku oraz instytucjami politycznymi, którymi są organy państwowe.

Przegląd

polskiej literatury politologicznej również potwierdzi tezę, iż badania polityki jako działania

politycznego są obecne w polskiej politologii. Zatem omawiana definicja nie kreuje nowego

przedmiotu, lecz poszerza już istniejący, pozwalający się wznieść ponad zawężone

Por. przegląd różnych definicji polityki w: M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie.., ss. 15 - 20.

R. A. Dahl, „What is Political Science” w: Dahl, Toward…, s. 951 - 953.

tepolki-wstie©simlat

ujmowanie polityki jako walki o władzę, którego to rozumienia - jak wcześniej zostało

zauważone - nie wyklucza. Pozwala natomiast badać politykę np. związków zawodowych

jako działalność celową i istotną z punktu zrozumienia życia publicznego. Ponadto, pozwala

uniknąć - w sferze dyskursu politycznego - oskarżeń o „polityczność”, która to

„polityczność”, w polskich warunkach ustrojowych, jest - a raczej była - rozumiana jako o

wchodzenie w sposób nieuprawniony w kompetencje władzy państwowej. Pomawianie, w

czasie przed wprowadzeniem i po wprowadzeniu stanu wojennego, „Solidarności” o to, że

jest związkiem politycznym, miało u podstaw właśnie takie wąskie, ograniczone do walki o

władzę (a więc aktywności, do której uprawnione jest tylko państwo, bądź inne podmioty

przez nie wyznaczone), rozumienie polityki.

Jaki natomiast przedmiot badań wynika z przyjęcia przedmiotu określonego drugą

definicją polityki podaną przez K. Opałka? Polityka ujmowana jako stosunki polityczne to

przede wszystkim relacje nawiązujące się między instytucjami realizującymi politykę, w tym

politykę państwa. Przede wszystkim ważne jest określenie organizacji, wchodzących w

relacje z instytucjami państwa i opisanie trwałości czy „stałości” tych relacji. Są bowiem

organizacje, których związek z państwem jest stały, niejako immanentnie w ich istocie

zawarty; organizacje te uczestniczą w podejmowaniu decyzji państwowych - partie polityczne

są tutaj przykładem jeżeli nie jedynym, to w każdym razie najlepszym na ten rodzaj relacji.

Kolejna grupa organizacji charakteryzowałaby się tym, iż nie uczestniczą w bezpośrednim

podejmowaniu decyzji państwowych, ale mają na nie wpływ założony i pośredni. Takimi

organizacjami są np. związki zawodowe czy grupy interesu. Inna grupa organizacji wchodzi z

państwem w relacje incydentalne, czy to w zakresie swojej działalności statutowej - mogą to

być np. organizacje humanitarne czy wspomagając niektóre sfery działalności państwa - np.

organizacje konsumenckie. Nie sposób nie zauważyć, że wszystkie dotychczas wskazane

przykładowo organizacje związane są z państwem stosunkiem formalno-prawnym z tej racji,

że muszą zostać przez instytucję państwa, tj. władzę sądowniczą, zarejestrowane; niektórych

relacje do tego się w istocie ograniczają - na przykład społeczne organizacje hobbystów. Bez

względu na częstotliwość i stałość kontaktów z instytucjami państwa, pozostaje kwestia

finansowania przez państwo pewnych organizacji, którą można rozpatrywać właśnie w

odniesieniu do celów i środków działalności państwa oraz charakteru władzy państwowej.

Jako przykład tego typu oskarżeń można podać wypowiedź ówczesnego wicepremiera M. Rakowskiego na

spotkaniu w Stoczni Gdańskiej w styczniu 1982 roku.

Jako przykład w tym przypadku, można podać finansowanie też partii opozycyjnych - świadczy to o

demokratycznym charakterze państwa.

tepolki-wstie©simlat

Określenie organizacji poprzedza badania dokładniejszych oddziaływań, tak jak ujęte

one zostały w definicji: „wspierających, konfliktowych i kompromisowych”. Pytaniami

badawczymi wyznaczającymi zainteresowanie politologa są np.: kwestie: „Na ile cele

organizacji pokrywają się z celami państwa?” „Jaki zakres celów jest poza polityką rządu?”

„Jakie są formy zorganizowanego protestu społecznego wobec polityki państwa?” „Czego

owe protesty dotyczą - celów, środków czy charakteru władzy państwowej?” „Czy instytucje

władzy państwowej są kontrolowane przez inne organizacje systemu politycznego?”. Z tak

ujętego przedmiotu powyższe pytania wynikają; były one stawiane w politologii - zatem

tradycyjnie są jej przedmiotem.

Ważnym, powstałym wraz z behawioralizmem, obszarem badawczym w politologii

współczesnej są badania „indywidualnych obywateli, wyborców, przywódców ... jak

zachowują się oni w polityce”.

Na ile można je implikować z takiego ustalenia przedmiotu,

które wynika z obu definicji polityki przedstawionych przez K. Opałka? Można, jeżeli

przyjmie się dodatkowe założenie - wychodząc z tezy Arystotelesa, iż człowiek jest

ζοον πολιτικον , że z innymi ludźmi tworzy on systemy polityczne a poprzez instytucje w

nich działające ludzie dążą do osiągania swoich celów

. Nie rozwijając tego wątku można

jedynie stwierdzić, iż pomocne w opisie są dwie kategorie: „political man”

i „uczestnictwo

polityczne”.

Zwrócenie uwagi badacza na zachowania polityczne nie jest kwestią

rozszerzania przedmiotu, jest raczej kwestią zobaczenia w polityce jako działaniach

politycznych i polityce jako stosunkach politycznych „substratu” społecznego - działających

ludzi, bez względu na aktywność jaką w tym zakresie przejawiają. Postulowane tutaj

określenie przedmiotu nauki o polityce takich badań nie wyklucza.

Kolejna kwestia, do jakiej odnosi się niniejszy artykuł to kwestia demarkacji czyli

granic dzielących politologię od innych dyscyplin; i nie jest to zagadnienie dotyczące relacji

wzajemnych miedzy poszczególnymi naukami społecznymi a politologią - taki związek w

aspekcie teoretycznym - wykorzystanie twierdzeń innych dyscyplin przy wyjaśnianiu zjawisk

w sferze polityki oraz metodologicznym - korzystanie z metod wypracowanych w innych

R. A. Dahl, „What is Political Science” w: Dahl, Toward…, s. 953.

Tamże, s. 951.

R. A. Dahl, Modern Political Analysis, Englewood Cliffs: Prentice-Hall, Inc., 1984, s.94 - 95.

Np. zob. tamże, ss. 94 - 120.

Np. zob. Opałek, Zagadnienia..., ss. 297 - 320.

tepolki-wstie©simlat

dyscyplinach jest oczywisty

i dla sensownego uprawiania politologii konieczny. W takim

ujęciu ewentualny spór jest bezprzedmiotowy.

Natomiast zasadnie jest rozpatrywać kwestię demarkacji w związku z dwoma

dychotomiami związanymi z nauką o polityce - dychotomią między rzeczywistością i ideami

oraz dychotomią między praktyką i formą. Pierwsza dychotomia pozwala na odróżnienie

nauki o polityce od filozofii politycznej; druga - nauki o polityce od prawa konstytucyjnego.

Schematycznie relacje te przedstawia „czworokąt politologiczny”. Jest on rodzajem modelu

teoretycznego

i jako taki jest propozycją przedstawienia związku między polityką a jej

analizowaniem.

Schemat 2.

Polityka

Filozofia polityczna

Prawo konstytucyjne

Nauka o polityce

Oznaczenia:

determinuje

analizuje

wspomaga analizę

por. np. Chodubski, Wstęp...

Na owe dychotomie wskazał G. Sola rekonstruując teorię klasy politycznej u Mosci i Pareto - por. G. Sola,

„Science and Theory in the Founding Fathers of Italian Political Science: The Theory of the Ruling Class of
Mosca and Pareto”, a paper presented at The Summer School on Sociological Classics and Contemporary
Problems, European University Institute, Florence, Italy, 1986, 23 czerwca - 11 lipca; tenże, „Elements for a
Critical Re-appraisal of the works of Gaetano Mosca w: E. A. Albertoni (ed.), Studies on the Political Thought of
Gaetano Mosca. The theory of the Ruling Class and its Development Abroad, Milano-Monteral: Giuffre editore,
1982, ss.93 - 112.

Zob. I. G. Barbour, Mity. Modele. Paradygmaty, Kraków: Znak, 1984, ss. 41 - 47.

tepolki-wstie©simlat

W czworokącie politologicznym można wskazać kilka ważnych relacji. Po pierwsze,

są dwie relacje - z jednej strony polityki z filozofią polityczną oraz - z drugiej - z prawem

konstytucyjnym.

Relacja pierwsza z powyżej wymienionych polega na tym, nie wchodząc w całą jej

złożoność

, że jest ona determinująca - filozofia polityczna dostarcza treści dla działań

politycznych: koncepcji i wartości, które służą politykom w wyborze celów i środków

działania politycznego oraz kształtu i zasad systemów politycznych. Nie można filozofii

politycznej utożsamiać z myślą polityczną w ogóle - filozofia polityczna jest jej częścią;

„wszelka filozofia polityki należy do myśli politycznej, lecz nie każda myśl polityczna jest

filozofią polityki”.

Ten związek sięga czasów, kiedy problematyka dzisiejszej politologii „z

trudem dawała się odróżnić od ogólnej, dokonywanej przez filozofów i myślicieli refleksji

nad instytucjami i mechanizmami życia społecznego”, kiedy „to filozofowie zmierzali do

sformułowania kryteriów moralnych dla oceny współczesnych im wydarzeń, procesów i

instytucji społeczno-politycznych z jednoczesnym konstruowaniem wizji dobrego

społeczeństwa i pożądanego ładu politycznego”.

Innymi słowy, działania polityków są

ożywiane różnymi koncepcjami, a takie pojawiały się od zawsze, od kiedy człowiek stał się

aktywnym uczestnikiem życia zbiorowego i jego, wraz z innymi ludźmi, współtwórcą.

Bowiem „każde działanie polityczne ma u podstaw pewną koncepcję lepszego i gorszego”, a

to jest domena filozofii politycznej.

Jeżeli idzie o drugą relację, to polega ona na determinowaniu polityki przez prawo

konstytucyjne (państwowe). To jest właśnie kwestia formy, jaką działaniu politycznemu, i

stosunkom politycznym nadaje prawo poprzez określenie zasad strukturalnych,

funkcjonalnych i kreacyjnych oraz innych reguł polityki. To jest prosty fakt, że polityka nie

jest realizowana dowolnie, lecz w granicach określonych przez prawo; prawo określa zakres

działania poszczególnych organizacji i instytucji z państwowymi włącznie, prawo określa

mechanizmy kreacji tych ostatnich (ordynacje wyborcze), prawo reguluje zachowania

związane z rolą polityka i uczestnika życia politycznego. Konstytucja jest tym dokumentem,

który w sposób ramowy i zasadniczy nadaje formę polityce.

Dokładne omówienie tej relacji: L. Strauss, „Czym jest filozofia polityki” w: Sokratejskie pytania. Eseje

wybrane, Warszaw: Fundacja Aletheia, 1998, ss.61 - 106. Również „Wstęp” w: R. E. Goodin, Ph. Pettit (red.),
Przewodnik...,, s. 13 - 16.

Tamże, s.64; aczkolwiek w cytacie występuje termin „filozofia polityki” - tak tłumaczone jest „political

philosophy” - nie zmienia to przyjętego tutaj założenia.

D. Easton, “Political Science” w: International Encyclopedia of Social Sciences, New York: Macmillan &

Free Press, vol. 12, s. 289; także: L. Strauss, J. Cropsey (ed.), History of Political Philosophy, Chicago: The
University of Chicago Press, 1987, ss.1-3.

Strauss, „Czym jest filozofia polityki” , s. 61.

tepolki-wstie©simlat

Kolejna grupa relacji, jakie wynikają z czworokąta politologicznego, to relacje

związane z poznawaniem polityki. Po pierwsze, jest to relacja między polityką a nauką o

polityce. Politologia analizuje czyli opisuje i wyjaśnia politykę. Pochodną tej relacji jest

związek między politykiem i politologiem. Wskazuje on na banalny fakt, iż polityka nie jest

tym samym, co jej badanie. Aczkolwiek nie wyklucza, że ta sam osoba może być i politykiem

i badaczem tej sfery życia społecznego; różna może być w tym przypadku sekwencja jednej i

drugiej aktywności. I tak, Woodrow Wilson, historyk i politolog, najpierw był pracownikiem

naukowym - jego praca Congressional Government (1885) należy do klasyki politologii -

dopiero później został gubernatorem stanu New Jersey a w1912 roku został wybrany 28.

prezydentem amerykańskim. Przykładem odwrotnej sekwencji jest kariera Niccolň

Machiavellego - zanim poświęcił się pisarstwu, nie tylko politycznemu przebywając na

wygnaniu w San Casiano Val di Pesa koło Florencji, sprawował funkcję m.in. kierownika

drugiej Kancelarii Republiki.

Dalej, w przypadku łączenia politologicznej aktywności

badawczej i praktyki politycznej, można pokazywać kwalifikacje danej osoby jako polityka i

jako politologa; umiejętności mogą na siebie zachodzić lub być rozłączne. Politolog będący

politykiem może być kompetentnym i dobrym w obu tych rolach - przykładem wspomniany

już W. Wilson. Może taka osoba być dobrym politologiem, ale słabym prezydentem - jest to

przykład Jamesa Madisona, uznawanego za jednego z najlepszych politologów

amerykańskich, 4. prezydenta USA. I wreszcie, można być znakomitym prezydentem a

słabym badaczem polityki - podaje się tutaj przykład Franklina Delano Roosevelta, 32.

prezydenta Stanów Zjednoczonych AP.

Oczywiście, ten typ relacji otwiera kolejne pole

badawcze w zakresie nauki o polityce.

Po drugie, istotna jest relacja między filozofia polityczną a politologią. Współcześnie

obie te dyscypliny są niezależne od siebie, ale dla poznania polityki nieodzowna jest wiedza z

zakresu filozofii politycznej. Dla opisania i wyjaśnienia polityki niezbędna jest nie tylko

znajomość formułowanych przez filozofów i myślicieli koncepcji dotyczących celów,

środków i charakteru państwa, lecz również znajomość stanowisk filozoficznych dotyczących

rzeczywistości społecznej i sposobów jej poznawania; natury „rzeczy politycznych” i

sposobów jej odkrywania.

Ten sposób ujmowania polityki dominował w okresie rozwoju

politologii, który nazywa się uniwersalizmem.

Zob. Dahl, „What is Political Science” …, s. 943-944.

Zob. Dahl, Modern..., ss.3-4.

Strauss, Cropsey, History..., ss. 1 -6.

D. Easton, “Political Science” …, s. 289.

tepolki-wstie©simlat

I ostatnia relacja wynikająca z zaproponowanego czworokąta - między prawem

konstytucyjnym a nauką o polityce. Odnosi się ona do analogicznej kwestii, co relacja

poprzednia: dla opisania i wyjaśnienia polityki niezbędna jest nie tylko znajomość prawa,

które dotyczy politycznej sfery życia społecznego, ale również znajomość koncepcji

prawoznawczych, pozwalających interpretować przepisy prawa. Skrajna postacią tej relacji

jest prawno-formalne ujmowanie polityki; to w Niemczech legalistyczna Staatslehre

uznawała naukę o polityce jako badanie natury i pochodzenia państwa, szczególnie w

odniesieniu do jego właściwości, takich jak suwerenność i tworzenie prawa. To właśnie w

tym okresie rozwoju nauki o polityce - zwanym legalizmem - zajmowano się szczegółowym

opisem prawnych zapisów dotyczących form państwa i formalnych uprawnień wyborców,

władzy sądowniczej, administracji publicznej i władzy wykonawczej.

Podsumowując powyższe uwagi należy stwierdzić, że czworokąt politologiczny jest

pewnym modelem analitycznym, który przyjmując determinowanie polityki przez filozofię

polityczną z jednej a prawo konstytucyjne z drugiej strony, wskazuje dyrektywy jej badania.

Pozwala jednocześnie na wzajemne oddzielenie tych dyscyplin; potwierdza tym samym status

współczesnej nauki o polityce jako samodzielnej dyscypliny naukowej.

Oczywiście, analityczna przydatność czworokąta politologicznego jest szersza, niż

tylko do demarkacji nauki o polityce jako dyscypliny naukowej od filozofii politycznej i

prawa konstytucyjnego. Można w nim określić i inne relacje, np. między filozofią polityczną

a prawem państwowym, czy relację wpływu polityki na prawo.

Czworokąt politologiczny, jak każdy model, ma również swoje ograniczenia.

Przyjmując w tym modelu istnienie czynników determinujące politykę pod względem treści i

formy, pomija się co najmniej dwa istotne obszary badawcze w politologii współczesnej,

ukształtowane zresztą po okresie legalizmu. Pierwszym jest badanie interesów obecnych w

polityce, drugim - badanie zachowań uczestnik ów życia politycznego; odpowiednio realizm i

behawioralizm są tymi okresami w rozwoju politologii, w którym ta problematyka

dominowała.

Tutaj możliwości przyjętego modelu są ograniczone, przynajmniej w obecnym

jego graficznym kształcie.

Podsumowując całość uwag zawartych w niniejszym artykule należy stwierdzić, że

politologia jest dyscypliną naukową - jej przedmiotem są działania i stosunki polityczne; w

odniesieniu do zakresu nauka o polityce odróżnia się od filozofii politycznej oraz od prawa

konstytucyjnego.

Tamże, s.289.

tamże, ss. 289 - 291.

tepolki-wstie©simlat

Marek Simlat

Teoria polityczna Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Próba rekonstrukcji.

Rozpocząć poniższy tekst wypada tak, jak to czynił Andrzej Frycz Modrzewski, który

rozdział I księgi pierwszej Comentariorum de republica emendanda libri quinque zaczyna dy-

rektywą: „trzeba tedy, jak to ludzie wielce uczeni uważają w każdej rozprawie za rzecz konie-

czną, byśmy przede wszystkim określili istotę i naturę rzeczy, o której mamy mówić, i powo-

łali się na określenie jej przez tych, którzy tę materię roztrząsali przed nami.”

Ową rzeczą

wymagającą objaśnienia jest „teoria polityczna”.

Zgodnie z proponowanym w polskiej literaturze przedmiotu rozumieniem, jest nią

„usystematyzowana refleksja nad naturą i celem władzy, zawierająca - co znamienne - zarów-

no wiedzę dotyczącą istniejących instytucji politycznych, jak i pogląd na ich ewentualne

zmiany”. Czy Pisarz tak rozumianą teorię polityczną stworzył? Treść definicji porównana z

zawartością Comentariorum pozwala orzec, iż nie ma w nim, tego, co stanowi jej istotę, a

więc ogólnych pytań „o naturę władzy, suwerenności czy prawa, poszukiwania ideału spra-

wiedliwości, wolności równości, jak też wspólnoty politycznej, w której ideały te mogłyby

współistnieć”,

tak jak to jest w dziełach Platona, u Hobbesa, u Machiavellego czy, by podać

nazwisko współczesne, J. Rawlsa.

Jednakże nie sposób nie dostrzec, że dzieło autora O poprawie Rzeczypospolitej za-

wiera propozycję modelu ustrojowego dla ówczesnej Polski, w którym określone wartości

wspólnoty politycznej są postulowane. Jest tam napisane, między innymi, jaka winna być w

Rzeczpospolitej władza, jakie prawa, co powinno się dziać w polityce, jakie obyczaje winny

panować. Jak zauważa W. Voisé , koncepcja Modrzewskiego jest „trójwymiarowa”, są w niej

trzy warstwy: „pierwszą [tworzą] opisy zastanej rzeczywistości, w których po prostu stwier-

dzał ‘jak jest’, drugą - rozważania wokół poprawy szlacheckiej Rzeczypospolitej, w których

ukazywał ‘jak mogłoby być’, trzecią wreszcie warstwę tworzyły refleksje na temat wizji

idealnego państwa, to jest państwa ‘jakie być powinno’.”

Zatem mamy do czynienia z kon-

struktem nazywanym we współczesnej politologii „filozofią normatywną”, będącą rodzajem

A.F. Modrzewski, O poprawie Rzeczpospolitej, w: Filozofia i myśl społeczna XVI wieku, PWN, Warszawa

1978, s.244, [dalej: OPR-2]

D.L. Miller, The Blackwell Encyclopaedia of Political Thought, „Political Theory” za: A. Waśkiewicz,

Interpretacje teorii politycznej, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 1998, s. 12

W. Voisé, Wstęp [w:] Wybór pism, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1977, [dalej: WP], s.LXVIII

tepolki-wstie©simlat

politologicznych badań stosowanych, w więc nastawionych na rozwiązanie określonego pro-

blemu; filozofia normatywna oznacza badania, w których „zazwyczaj bierze się pod uwagę

określony zbiór faktów jako taki i łączy się go z argumentami natury moralnej, wytyczając w

ten sposób działania polityczne.

Czy tak określona filozofia normatywna może być utożsamiana z teorią polityczną?

Kwestia wymaga dokładniejszych studiów; ale i bez nich dla celów niniejszego tekstu można

przyjąć taką konwencję terminologiczną, która to dopuści - teoria polityczna może być rów-

nież i taka, której fundamentalne pytanie o posłuszeństwo jednego człowieka wobec drugiego

osadzone jest w kontekście mniej uniwersalnym a bardziej konkretnym - określonego społe-

czeństwa; wydaje się, że przedstawiona niżej teoria Frycza Modrzewskiego jest taką „mniej-

szą” odmianą teorii politycznej.

Innymi słowy - wyraźna tam jest „konkretność rozważań,

które dotyczyły nie rzeczypospolitej w ogóle, lecz zawsze Rzeczypospolitej szlacheckiej.”

Zresztą w broszurze Andrzej Frycz Modrzewski pojawia się termin wskazujący, iż stworzył on

„teorie polityczne”.

Uzasadnienie płynie również ze współczesnej literatury politologicznej, stosującej

wiele terminów na określenie koncepcji nie budujących teorii polityki, które nie mówią nam o

społeczeństwie i o polityce jako podstawie podejmowania decyzji politycznych lecz będących

właśnie przedsięwzięciami filozoficznymi i normatywnymi. I tak, przykładowo, funkcjonuje

termin „teoria normatywna”, odnoszący się do “teorii politycznej filozoficznej natury, która

ustanawia kilka racjonalnych kryteriów zobowiązań, które określają podstawę wartości sys-

temu demokratycznego”.

Można, zatem, mówić wprost o „normatywnej teorii

politycznej”.

Jednocześnie należy stwierdzić, że można mówić także o „opisowej teorii politycz-

nej”

, jakkolwiek w polskiej

literaturze przedmiotu spotykamy raczej termin „teoria polity-

ki” - oznacza on teorię wyjaśniającą zjawiska polityczne określone przedmiotem nauki o poli-

W. Ph. Shivley, Sztuka prowadzenia badań politycznych, Zysk i S-ka, Poznań, 2001, s. 18

O naprawie jest dziełem, w którym „wszystko jest przepojone jest myślą o poprawie państwa” i wyraźna jest

„konkretność rozważań, które dotyczyły nie rzeczypospolitej w ogóle, lecz zawsze Rzeczypospolitej
szlacheckiej” - W. Voisé, Wstęp..., s. LXXX.

Tamże, s. LXXIX.

Korolko M., Andrzej Frycz Modrzewski, DiG, Warszawa 2000, s. 60; termin pojawia się w następującym

zwrocie: „Znamienna cecha teorii politycznych Frycza Modrzewskiego jest...”

B.E.Wright, A Cognitivist programme for Normative Political Theory [w]: “Journal of Politics”, 1974, Vol.36,

No.3, August 1974, s.676

Zob. A. Waśkiewicz, Interpretacj..., s. 37 i następne

Tamże, s. 37

Jeżeli idzie o literaturę anglosaska, to nazwa „political theory” odnosi się i do „teorii politycznej” i do „teorii

polityki”

tepolki-wstie©simlat

tyce i jest celem badań naukowych, zrazu polegających na formułowaniu węższych syste-

mów wyjaśnień.

Ten aspekt zagadnienia nie został w niniejszym tekście poruszony.

Przeto można przyjąć, że „teoria polityczna” odnosi się do teorii normatywnej odnie-

sionej do sfery polityki i odróżnia się od opisowej „teorii polityki”; niezależnie od poziomu

ogólności i uniwersalności formułowanych twierdzeń i norm. I można tedy nazwać teorią po-

lityczną rezultat rozważań wolborskiego wójta, traktując próbę rekonstrukcji jego koncepcji w

taki sposób jako nowe jej ujęcie, które - być może - ujawni swój walor. Jaka jest więc treść

teorii politycznej Andrzeja Frycza Modrzewskiego?

Odtworzenie podstawowych idei zawartych w najważniejszym dziele Modrzew-

skiego

przyjmie formę analogiczną do tej, jaką zaproponował Robert A. Dahl dla zrekon-

struowanej przez siebie normatywnej teorii demokracji J. Madisona; będą więc na początku

przedstawione definicje podstawowych pojęć, następnie aksjomaty, dające jej walor właśnie

koncepcji zmierzającej do określenia ideału ustrojowego oraz hipotezy, czyli propozycje kon-

kretnych rozwiązań, koniecznych dla osiągnięcia postulowanych w ideale wartości.

Jest to

rodzaj analizy wewnętrznej, odtwarzającej najważniejsze pojęcia i tezy, rekonstruującej wnio-

skowania i postulaty.

Tym samym pominięta zostanie analiza zewnętrzna, czyli miejsce danej koncepcji na

szerszym tle - jej źródeł intelektualnych i pozaintelektualnych, jej związku z innymi teoriami

ówcześnie tworzonymi czy związku z ideami wcześniej przez myślicieli wyrażanymi i wpły-

wie na koncepcje później przez uczonych formułowane. Zresztą ten aspekt twórczości oma-

wiany jest dokładnie i obszernie w szeregu dostępnych publikacji o A.F. Modrzewskim;

analiza wewnętrzna pozwala na nową interpretację, teoriopolityczną, omawianej koncepcji -

analiza zewnętrzna byłaby już innym rodzajem ujęcia - doktrynalnego.

Przystępując do wskazania najważniejszych elementów teorii politycznej zawartej w

O poprawie należy wskazać pojęcia dla niej istotne. Wskazówką jest stwierdzenie celu całego

dzieła Modrzewskiego - w II rozdziale I księgi O naprawie pisał: „Teraz wyłożę, jakim spo-

sobem można rzeczpospolitą dobrze czy to ustanowić, czy poprawić, czy w trwaniu zachować

na wieki. Wszystkie sprawy rzeczypospolitej zawierają się, jak sądzę, w trzech rzeczach i jeśli

Dokładne omówienie tej problematyki jest w artykule: J. Woleński, „Spór o status metodologiczny nauki o

polityce” [w:] K. Opałek (red), Metodologiczne i teoretyczne problemy nauk politycznych, Warszaw: PWN,
1975, s. 32-57.

Jest to pewne ograniczenie, którego negatywne skutki mogą się ujawnić po uwzględnieniu całości dzieła tego

pisarza.

Zob. R.A. Dahl, A Preface to Democratic Theory, The University of Chicago Press, Chicago, 1963, s. 4-33.

Niektóre z tych opracowań podane zostały niżej bibliografii.

tepolki-wstie©simlat

one składnie będą ustanowione, będzie dobrze ustanowione i państwo. Z tych zaś trzech rze-

czy pierwsza tyczy się rządzenia obywatelskim stowarzyszeniem się ludzi, bronienia go i za-

chowania w porządku; druga — czystej i nieskalanej czci Boga nieśmiertelnego; trzecia —

słusznego wychowania i wykształcenia młodzieży.”

Istotnych hipotez należy więc po-

szukiwać w tych wypowiedziach, które odnoszą się do zagadnień obyczajów i praw, wojny,

kościoła (i Kościoła) czyli, praktycznie, we wszystkich księgach pięciu księgach O naprawie.

W niniejszej próbie rekonstrukcyjnej kwestie władzy Kościoła - jego rozumienia i roli w pań-

stwie oraz kwestie nauczania - stanu nauczycielskiego i jego roli w naprawie Rzeczpospolitej

- zostaną pominięte. Również szczegółowe rozważania zawarte na kartach dzieła Frycza a do-

tyczące kwestii tytułowych w pierwszych trzech rozdziałach nie będą odtworzone; przyjęty

poziom rekonstrukcji jest raczej ogólny.

Kluczowym pojęciem jest w koncepcji Modrzewskiego rzeczpospolita i Rzeczpospo-

lita. Pierwsze to pojęcie rodzajowe wskazujące na ogólna formę ustrojową, drugie - gatunko-

we, odnoszące się do ówczesnej Polski. Nie rozważając tej kwestii dokonajmy objaśnienia

ogólnego rzeczpospolitej. Pisze Autor, iż twierdzi się, „że rzeczpospolita to zgromadzenie i

pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ustanowiona ku życiu dobr-

emu i szczęśliwemu. (...) Rzeczpospolita bowiem jest niby ciało żyjącego stworzenia, którego

żaden członek nie służy sobie samemu, ale i oko, i ręce, i nogi, i inne członki mają pospólnie

o siebie staranie i tak pełnią swe obowiązki, aby całe ciało miewało się dobrze; gdy ono ma

się dobrze, mają się dobrze i one; gdy ono zaś źle, muszą być także członki upośledzone.”

Jednocześnie są różne odmiany państwa i są one przedstawione - warto zauważyć, że

dydaktycznie bardzo przejrzyście i dokładnie - za „filozofami: „trzy postacie rzeczypospo-

litych, którym wedle tego, jak się różnią ci, co nimi rządzą, nadano różne nazwy, i to greckie:

monarchii, oligarchii i politei. Monarchią nazywają rządy jednego człowieka. Jeśli się to

wedle praw jakichś dzieje, zwą to królestwem, jeśli wedle samowoli rządzącego - tyranią.

Rządy nielicznych nazywają oligarchią; jeśli one przede wszystkim dzielność i cnotę mają na

względzie - arystokracją, to jest panowaniem najlepszych; jeśli zaś ci nieliczni na względzie

mają co innego, jako to bogactwa czy inne dobra fortuny, wtedy dla nich zachowują nazwę

właściwą temu rodzajowi, to jest oligarchii. Politeją zwą rządy większości obywateli; w niej

zaszczyty i urzędy powierza się na podstawie głosowania powszechnego i jednako się w niej

wszyscy ubiegać mogą o chwałę cnoty i o panowanie; jeśli się to dzieje godziwie i ku

OPR-2, s. 247-248

A.F. Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej(Wybór), Siedmioróg, Wrocław 1998 [dalej: OPR-1], s. 6

tepolki-wstie©simlat

publicznemu pożytkowi, to takim rządom dają wspólną nazwę rzeczy wspólnej wszystkim,

zwąc je rzecząpospolitą. Wspólne jest bowiem to, co jest publiczne, tak że rzeczpospolita

wydaje się być nie czym innym, jeno wspólną wszystkich uczciwością i pożytkiem. Jeśli

wreszcie naród powoduje się, jak to bywa, płochością i w prowadzeniu swoich spraw nie

przestrzega uczciwości i nie chce służyć wszystkim, lecz tylko uświetnieniu i korzyściom

ubogich, wtedy ustrój taki nazywają demokracją, to znaczy rządem ludu.”

Powyższe odmiany stanowią więc zmienne pojęcia wcześniej zdefiniowanego. Ponie-

waż nie są z nimi związane żadne tezy, nie będą też te terminy osobno zdefiniowane. Należy

dodać wszakże, że jest jeszcze jeden rodzaj rzeczypospolitej - ten, który jest syntezą wszyst-

kich trzech, w których „wedle praw się dzieje”; jest to „postać” uznana za najlepszą więc

winna być ujęta jako pewien pożądany stan rzeczy więc będzie opisana niżej jako aksjomat

rekonstruowanej teorii politycznej.

Kolejnym elementem koncepcji A.F. Modrzewskiego wymagającym zdefiniowania są

obyczaje i prawa. „Wydaje się - pisał on - jakoby prawa i obyczaje dotyczyły tego samego,

prawa przepisują dobre obyczaje, zakazują złych. Prawom przydano jednakowoż nagrody i

kary, aby nimi utrzymać w powinnościach ludzi, którzy za mało sami z własnej woli

przestrzegają dobra i słuszności. Są tedy obyczaje niby źródłem i początkiem, z którego mają

powstawać i wypływać prawa.”

Różnica miedzy nimi to różnica sankcji za ich nie-

przestrzeganie oraz genetyczna niejako pierwotność.

Jaka jest definicja obyczaju? Pisze Modrzewski: „obyczaje bowiem są tym, wedle

czego każdy człek żyje w ludzkiej gromadzie z dobrej woli i wedle czego sam się sprawuje i

kieruje sprawami swoimi oraz cudzymi ze zgodą albo wszystkich, albo wielu, albo

przynajmniej dobrych i uczciwych.”

Obyczaje mają również swój wymiar ponadjednostk-

owy

i związane są z kierowaniem sprawami publicznymi na poziomie państwa - na przykład

„jest przeto wszędzie bez mała jest taki obyczaj, że przydaje się królowi senat i wiele urzę-

dów, które wraz z nim mają zarządzać rzecząpospolitą.”

Jakie najważniejsze cechy mają obyczaje? Podstawowym podziałem obyczajów jest są

dwie ich kategorie: dobre i złe; te pierwsze „polegają na rozumnym poznaniu i przywyknięciu

OPR-2, s. 246-247

OPR-1, s. 32

OPR-2, s. 248

W. Voisé pisze: „mianem obyczajów określał Frycz nie tylko ogól zwyczajowych stosunków międzyludzkich,

ale i cały zespół norm, regulujących życie społeczno-polityczne” - W. Voisé, Wstęp..., s. LXXIX.

OPR-1, s. 26

tepolki-wstie©simlat

do tego co uczciwe”, te drugie - „najbardziej wynikają z niewiedzy i przywyknięcia do zła”.

Obyczaje, napisano w Księdze I, mają „niezmierną (...) moc jest w całym życiu, [a to] widać

stąd, że chwali się tych, co ich przestrzegają, a gani tych, co nie dbają o nie.”

Dobre

obyczaje, czytamy dalej we wspomnianej księdze, mogą być determinowane i „poskromie-

niem złych namiętności” i „nawykiem czynienia dobrze.”

Od obyczajów A.F. Modrzewski odróżnia prawa, które - jak już wskazano - są oby-

czajami obwarowanymi sankcjami. Ale nie tylko; są i inne źródła praw: „Jedne tedy prawa

wyrosły z przyrodzonego stanu rzeczy, inne wynikły z obyczajów i urządzeń narodów,

niektóre boskiego są pochodzenia. (...) Prawa wyrosłe z przyrodzonego stanu rzeczy wyłożyli

dokładnie filozofowie, którzy pisali o cnotach i powinnościach.”

Prawom przypisane są

pewne funkcje ale ich opis należy już do hipotez.

W księdze O wojnie analizowana jest polityka zagraniczna, a przede wszystkim jej

postać - zbrojne rozstrzyganie konfliktów międzynarodowych. Dla rekonstrukcji teorii

politycznej Modrzewskiego istotne jest definicja wojny sprawiedliwej i uczciwej. Kilka cech

jest charakterystyczne dla takiej wojny. Po pierwsze, „słuszna przyczyna”, po drugie, taką

wojnę „trzeba prawnie wypowiedzieć” i, po trzecie, „nie prowadzi się jej dla sławy ani dla

powiększenia państwa” lecz dla „pomszczenia krzywd, które inaczej naprawić się nie dają.”

Wojna „słuszna i uczciwa” jest porównywana z niegdysiejszymi wojnami świętymi - „nie

prowadzono [ich] bowiem inaczej, niż po uprzednim domaganiu się zaspokojenia własnych

żądań i po wypowiedzeniu jej przez posła, jak prawo nakazywało. (...) ten, kto prawnie mści

się za doznana krzywdę, kto walczy w obronie domów i świątyń, życia i mienia swego ludu, z

pewnością znakomicie się zasługuje wobec Rzeczpospolitej.”

Jednym jeszcze - obok wyżej

wymienionych - warunkiem wojny sprawiedliwej jest to, ze poprzedziło ja życie wedle nauki

Chrystusowej.”

Pojęcia „rzeczpospolita”, „obyczaje”, „prawa”, „wojna sprawiedliwa” są podstawą,

mówiąc dzisiejszym językiem teorii, modelu pojęciowego koncepcji autora Comentariorum

de Republica emendanda. Ale ponieważ jest to teoria normatywna, należy wskazać te jej ele-

WP, s. 92

OPR-1, s. 8

WP, s. 92

WP, s. 134

tamże, s. 155

tamże, s. 167

tepolki-wstie©simlat

menty, które tego dowodzą. A więc postulaty co do kształtu rzeczpospolitej w ogóle i Rzeczy-

pospolitej w szczególności; w powyższym dziele nie da się tych dwóch pojęć oddzielić.

Wydaje się, że tez normatywnych - nazwijmy je tutaj aksjomatami - jest kilka. Pierw-

sza to zdanie wskazujące na cel rzeczpospolitej: „Niech tedy to będzie celem rzeczypospo-

litej, by w niej wszyscy obywatele mogli żyć dobrze i szczęśliwie, to jest (,,,) uczciwie i spra-

wiedliwie, aby wszyscy rośli godnością i pożytkami, aby wszyscy wiedli żywot spokojny i ci-

chy, aby każdy mógł strzec swej własności i ją zachować, aby przed krzywdą i mordem każdy

był jak najmocniej zabezpieczony. Bo przed tym właśnie szukano obrony w miastach i rze-

czachpospolitych.

W jakiej formie państwa można ten cel zrealizować? Modrzewski nie wskazuje na ża-

den z uprzednio wyróżnionych typów; typem pożądanym jest wspomniana wcześniej forma

syntetyczna; drugi aksjomat stwierdza, iż: „Za najlepszą zaś postać rzeczypospolitej tę [się

uważa], w której są owe trzy rodzaje: rządy królewskie, rządy najlepszych i rządy ludowe, to

znaczy tę postać, w której cnota króla wszystkim rządzi, najlepszym w narodzie najwyższe

dostają się dostojeństwa, a wszystkim na równi pole otwarte do gonienia za chwałą i sławą

dzielności. (...) Do takiej to postaci im bardziej się jaka rzeczpospolita zbliża, tym lepsza się

ona widzi; im bardziej się od niej oddala - tym gorsza.

Dla uzupełnienia dwóch powyższych aksjomatów konieczny jest trzeci, postulujący,

aby cel i ideał rzeczpospolitej został zrealizowany w XVI-wiecznej Polsce. Nie można wska-

zać jednego konkretnego fragmentu dzieła Modrzewskiego, na podstawie który można by

było sformułować taki aksjomat. A to z oczywistego powodu, że cała rzecz O poprawie

Rzeczypospolitej „nawołuje do naprawy całościowej, od podstaw”

, a poszczególne jej części

wskazują obszary dla emendacji najistotniejsze. Rozważania ogólne o rzeczpospolitej są re-

latywizowane do warunków Rzeczpospolitej Szlacheckiej; poprzez wypełnienie szeregu wa-

runków nastąpi naprawa Polski, zbliżająca ją do ustroju idealnego, subiektywnie przyjętego.

Teorie polityczne mogą być różnego typu w zależności od wartości czy czynników,

uznanych za istotne dla realizacji celów określonych aksjomatami

; teoria polityczna A.F.

Modrzewskiego jest istotna etycznie, tzn. eksponuje problematykę etyczną; poprawa

OPR-1, s. 7

OPR-2, s. 247

Korolko M., Andrzej Frycz..., s. 53-54.

Por. R.A. Dahl, A Preface… s. 2-3.

tepolki-wstie©simlat

Rzeczypospolitej miała dokonać się poprzez moralne doskonalenie obywateli i ich obycza-

jów.

Obrazują to przedstawione niżej środki.

Jakie środki naprawy Polski w omawianej teorii są proponowane? Propozycje autora

Comentariorum można przedstawić kilkoma hipotezami. Odnoszą się one, kolejno, do oby-

czajów, praw i wojny. Widzimy to w treści cytatu: „Na trzech rzeczach zdaje się polegać

dobro i godność rzeczypospolitej: na uczciwości obyczajów, na surowości sądów i na sztuce

wojennej. Te trzy rzeczy tak się do siebie mają, że dzięki sztuce wojennej broni się rzecz-

pospolita przed nieprzyjacielem postronnym, a dzięki obyczajom i sądom w domu u siebie się

rządzi i utrzymuje; ale na inny sposób dzięki obyczajom, a na inny dzięki sądom. (...) Gdy

więc te trzy rzeczy są w należytym porządku, to i w samej rzeczypospolitej dobrze się dzieje,

i przeciwnie, ile w każdej z nich braków, tyle z konieczności braków w całości i godności

rzeczypospolitej.”

100

Jakie obyczaje są istotne dla naprawy ustroju? „Rządzić tedy muszą rzecząpospolitą te

obyczaje - pisał Modrzewski - które ludzie poważni i zacni zgodnie pochwalają i które się

wiążą z dobrymi ustawami albo i same są nimi. A to są takie, które już to wsparte naszym

zrozumieniem i rozsądkiem same w nas się zrodziły, już to ukształtowały z naśladowania

ludzi szczególnej cnoty, powagi i statku.”

101

Obyczajem jest też, wyżej wspomniane, współdziałanie króla i urzędów; jakkolwiek

jest on w Polsce uznany - „u Polaków poza królem i senatem największe znaczenie ma stan

szlachecki. On to wysyła z poszczególnych ziem godnych zaufania posłów, którzy choć nie

mają prawa głosowania wśród panów rady, jednak wiele rzeczy potrzebnych pod rozwagę im

poddają. Roztrząsają także ustawy, aby, gdyby się coś zdało być szkodliwe dla

Rzeczypospolitej, temu się sprzeciwili”,

102

to owi posłowie winni posiadać szczególne

kwalifikacje. „Gdym o tych rzeczach wiele rozmyślał - pisał Modrzewski - wydało mi się, że

dla Rzeczypospolitej byłoby najpożyteczniejsze gdyby z wszystkich stanów wybrano ludzi

najbardziej wykształconych, i to nie tylko takich, którzy mają różne rodzaje sądów i podstawy

ich działalności oraz ojczyste prawa pisane i zwyczajowe, ale także takich, którzy się znają na

prawie innym, jako to kościelnym, rzymskim i prawie narodów; takich, którzy znają i dzieje

W. Voisé, Wstęp..., s. LXXIX; Korolko M., Andrze..., s. 55-56.

100

OPR-2, s. 248

101

OPR-1, s. 8

102

OPR-1, s. 26

tepolki-wstie©simlat

wszystkich wieków, i rozprawy filozofów o obyczajach i prawach, i święte ustawy Pisma św.,

takich, którzy we wszystkich naukach wyzwolonych są najbieglejsi.”

103

Jakie warunki musi prawo spełnić, aby służyło pomyślności Rzeczpospolitej? Po

pierwsze, prawo ma być stanowione dla dobra wspólnego: „Pierwszą tedy troską prawodawcy

musi być to, aby przy ustanawianiu praw nie odstępował od rozumnej zasady i aby przy

wszystkich prawach (jak sam rozum przepisuje) miał na względzie już to uczciwość, już to

wspólną korzyść.”

104

Polega ona na tym, że „powinny zatem prawa utrzymywać każdego w

jego obowiązkach; odciąć możność szkodzenia innym; poskramiać zuchwalstwo ludzi nie-

poczciwych, uczynić całkowicie bezpieczną niewinność, jak najmocniej troszczyć się o pokój

i godność ludzi uczciwych; swary, niezgody i spory, o ile to możliwe, łagodzić, utwierdzać i

strzec spokojnego trwania Rzeczypospolitej.”

105

Po drugie, warunkiem koniecznym jest równość wobec prawa. „Nie masz tedy dla

Rzeczypospolitej - pisał Autor - rzeczy niebezpieczniejszej niż niejednakie prawa i kary, za-

leżnie od różności przestępców. Bo jednakie prawo winno do wszystkich i takim samym gło-

sem przemawiać, jedną i taką samą władzą panować nad wszystkimi, i kiedy nakazuje, i kiedy

zakazuje, uzasadniać i uświęcać jedną i taką samą racją i pożytki wszystkich, i przykrości, i

krzywdy.”

106

W innym miejscu zaś stwierdza: „Jeżeli te same prawa mają rządzić Rzeczą-

pospolitą, to i tymi samymi karami należy karać przestępców. Nic bowiem mniej prawom nie

przystoi, jak owa różnorodność w karaniu tej samej zbrodni, zależnie od tego, czy się jej ci,

czy inni dopuścili, skoro zaiste - gdyby rzecz brać skrupulatnie - cięższa godzi się kara tym,

co grzeszą na wyższych stopniach dostojeństwa niż ludziom podlejszej kondycji. (...) Tak

tedy, myślę, rozważanie to mogę zakończyć, że dla wszystkich żyjących w tej samej

rzeczypospolitej i winnych tych samych przestępstw ta sama powinna być kara. A jeżeli ma

się jakąś różność jej ustanowić, to z pewnością nie taką, aby nią swawole możnych jeszcze

powiększać, ale taką, która by zmierzała do ochrony słabych przed krzywdami.”

107

Jak wojny wpływają na pomyślność Rzeczypospolitej? Księga III O wojnie zawiera

stwierdzenia o tym, że „trzeba jak najbardziej dbać o zachowanie pokoju z postronnymi naro-

dami i nigdy nie dopuszczać, by miały one jakąś przyczynę do knucia przeciw nam czegoś

103

PW, s.135

104

OPR-2, s. 258

105

WP, s. 133

106

OPR-1, 38

107

OPR-1, s. 38, 39

tepolki-wstie©simlat

wrogiego”

108

oraz że „wojnę (...) opłaca się okrutną stratą mienia i rozlewem krwi ludzkiej, a

wynik jej jest albo jak najgorszy, albo w każdym razie nie przynosi zysku tak wielkiego, jak

wielkie były koszty, krew przelana i nieskończone nieszczęścia.”

109

Dlaczego mimo

przekona-nie o konieczności utrzymania pokoju i mimo ten destrukcyjny skutek wojen autor

tej księgi rozważa kwestie ich prowadzenia?

Bowiem wojna usprawiedliwiona jest, kiedy „krzywdy naszym ludziom uczynione i

chęć strzeżenia Rzeczypospolitej powinny być wystarczającymi pobudkami do wojny, prowa-

dzonej dla zapewnienia spokojnego życia bez ujmy dla pożytków i godności państwa.”

110

dalej wyjawiona jest przyczyna tego sądu - jest obowiązkiem władcy taka wojnę prowadzić:

„Władca bowiem, który by i takiej wojny unikał (...) nie usiłował odzyskać tego, co zabrane,

ani pomścić krzywd, dawałby nieprzyjacielowi sposobność do takich złych czynów w przysz-

łości, zaniedbywałby złożonego w jego ręce prawa karania mieczem złych i musiałby być po-

czytany nie za władcę rzeczypospolitej, ale za zbiega z niej i zdrajcę.”

111

Jest zatem wojna

sprawiedliwa narzędziem sprawowania władzy dla pomyślności państwa.

Wszystkie powyższe stwierdzenia można zestawić - formułując je, w miarę możliwo-

ści, językiem współczesnym - w sposób syntetyczny, jako odpowiedź na tytułową kwestię.

Definicja 1: Rzeczypospolita to wspólnota polityczna związana prawem, której części są

funkcjonalnie ze sobą powiązane; warunkują pomyślność bądź zły stan całości.

Definicja 2: Obyczaje to zasady zachowania się człowieka w społeczeństwie w

realizowaniu własnych celów i w relacjach z innymi ludźmi. Są dwa

podstawowe rodzaje obyczajów - dobre i złe.

Definicja 2A: Obyczaje dobre to uczciwe postępowanie.

Definicja 2B: Obyczaje złe to postępowanie, które nie opiera się na uczciwości.

Definicja 3: Prawo to obyczaj który związany jest z przypisaniem mu kar i nagród dla

uzyskania powinnego zachowania ludzi.

Definicja 4: Wojna sprawiedliwa to wojna, której przyczyną jest pomszczenie krzywd, nie

dających się inaczej naprawić i prawnie wypowiedziana.

108

WP, s. 149

109

tamże, s. 160.

110

Tamże, s. 166.

111

Tamże, s. 166-167.

Aksjomat 1: Celem rzeczypospolitej jest życie dobre i szczęśliwe wszystkich obywateli w

jej granicach; ochrona ich własności, gwarantowanie im wolności oraz

bezpieczeństwa.

Aksjomat 2: Ideałem ustrojowym rzeczypospolitej jest połączenie monarchii, arystokracji i

politei; tym rzeczpospolita jest lepsza im połączenie jest ściślejsze i

równomierne.

Aksjomat 3: Cel i ideał rzeczypospolitej winien być zrealizowany w Rzeczypospolitej.

Hipoteza 1: Jeżeli sztuka wojenna zapewnia obronę przed wrogiem zewnętrznym i jeżeli

obyczaje i sądy należycie funkcjonują to w rzeczpospolitej dobrze się dzieje.

Hipoteza 2: Należycie funkcjonują obyczaje oparte na rozsądku, zrozumieniu i

naśladowaniu ludzi obyczajnych.

Hipoteza 3: Współdziałanie w rządzeniu króla, senatu i posłów nie jest wystarczającą

gwarancją pomyślności Rzeczypospolitej.

Hipoteza 4: Posłowie winni reprezentować różne stany i winni być to ludzie najbardziej

wykształceni - to warunkuje pomyślność Rzeczypospolitej.

Hipoteza 5: Dobro wspólne jest zapewnione, kiedy każdy wykonuje swoje obowiązki, nie

szkodzi innym i strzeże spokojnego trwania Rzeczypospolitej.

Hipoteza 6: Prawodawca ma uczciwie tworzyć prawo warunkujące dobro wspólne.

Hipoteza 7: Zagrożeniem dla Rzeczypospolitej jest nierówność wobec prawa; równość

wobec prawa gwarantują dwa warunki:

Warunek pierwszy: prawo winno być takie samo dla wszystkich

Warunek drugi:

tymi samymi karami należy karać za te same przestępstwa

Hipoteza 8:

Zagrożeniem dla Rzeczypospolitej są inne państwa, dlatego trzeba utrzymywać

z nimi stosunki pokojowe.

Hipoteza 9: Jeżeli jednak inne państwa wyrządzą rzeczpospolitej krzywdę, obowiązkiem

władcy jest ją naprawić i co stracone odzyskać prowadząc z nimi konieczną

wojnę.

BIBLIOGRAFIA

B.E.Wright, A Cognitivist programme for Normative Political Theory [w]: “Journal of
Politics”, 1974, Vol.36, No.3, August 1974.

Modrzewski A.F., Wybór pism, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1977.

Modrzewski A.F., O poprawie Rzeczypospolitej(Wybór), Wrocław: Siedmioróg.

Modrzewski A.F., O poprawie Rzeczypospolitej [w:] Filozofia i myśl społeczna XVI wieku,
PWN, Warszawa 1978.

Dahl R.A., A Preface to Democratic Theory, The University of Chicago Press, Chicago 1963.

Olszewski H., Słownik twórców idei, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1998.

Lepszy K., A.F. Modrzewski, Warszawa 1953.

Korolko M., Modrzewski. Humanista, pisarz, Warszawa 1978.

Korolko M., Andrzej Frycz Modrzewski, DiG, Warszawa 2000.

Shivley W. Ph., Sztuka prowadzenia badań politycznych, Zysk i S-ka, Poznań, 2001.

Piwko S., Frycza Modrzewskiego program reformy państwa i Kościoła, Warszawa 1979.

Voisé W., Andrzej Frycz Modrzewski (1503 -1572), Wrocław 1975.

Voisé W., Frycza Modrzewskiego nauka o państwie i prawie, Warszawa 1956.

Waśkiewicz A., Interpretacje teorii politycznej, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”,
Warszawa 1998.

SUMMARY

1. Ideas expressed in Comentariorum de Republica emendanda can be viewed as a

normative political theory; the article is but an attempt of its reconstruction.

2. A.F. Modrzewski’s political theory is composed of basic definitions, basic axioms,

and the argument (a few hypotheses).

3. The definitions describe the republic, customs, law and justified and fair war.

4. Axioms put forward the ideal, the goal to be attained in the Polish Republic of the

16th century.

5. The argument describes - in form of hypotheses - the way of reaching the above ends.

Tekst ukazał się w czasopiśmie Kultura i Edukacja, 1997, nr 1-2/07

Marek Simlat

ROBERTA A. DAHLA TEORIA PROCESU DEMOKRATYCZNEGO JEJ

ZNACZENIE DLA EDUKACJI OBYWATELSKIEJ

Proces demokratyczny jest hazardem, w którym

stawką jest możliwość, że ludzie działając

autonomicznie, nauczą się działać właściwie.

Robert A. Dahl

112

W poniższym artykule przedstawione zostaną następujące kwestie: ogólny opis sylwetki

naukowej R. Dahla, wskazanie zasadniczych elementów jego teorii procesu demokratycznego

z punktu widzenia jej funkcji edukacyjnej oraz wnioski, czyli wskazanie znaczenia

omawianej koncepcji dla kształcenia obywatelskiego.

113

Ogólne przybliżenie naukowej sylwetki R. Dahla

Robert Alan Dahl, dziś 82-letni emerytowany profesor Uniwersytetu Yale. To

współczesny politolog amerykański. Jego dzieło jest w Polsce raczej słabo znane; z

ogromnego dorobku tego badacza została na nasz język przetłumaczona ledwie ostatnia

książka pt. Demokracja i jej krytycy, jeżeli nie brać pod uwagę dwóch fragmentów z książki

wydanej bezdebitowo

114

a Uczony jest postrzegany przede wszystkim jako przedstawiciel

nurtu pluralistycznego w politologii. Nie bez przyczyny jest tutaj nagłośnienie w polskiej

literaturze słynnej polemiki z C.W. Millsem dotyczącej kwestii struktury władzy w USA - czy

jest ona elitystyczna czy pluralistyczna

115

- oraz dwie książki S. Ehrlicha dotyczące

112

R.A. Dahl. Democracy and its Critics, Yale University Press, New Haven, 1989, s 192.

113

Rekonstrukcja teorii ma charakter wyjściowy dla celów artykułu - nie będzie więc przedmiotem osobnej i

szczegó³owej analizy; jej synteza została oparta na następujących pracach R,A Dahla: A Preface to Democratic
Theory, The University of Chicago Press, Chicago 1963 (1956); Polyarchy. Participation and Opposition, Yale
University Press New Haven, l971; Democracy, Liberty, and Equality, Norwegian University Press, Oslo 1986;
Democracy and its Critics…. Edukacyjne wnioski z teorii oparte są po części na: „The Problem of Civic
Competence” w: Journal of Democracy, Vol. 3 nr 4, ss. 45-59.

114

Władza i polityka. Wybór tekstów ze współczesnej z politologii zachodniej pod red M. Ankwicza.

Wydawnictwo In Plus, Warszawa 1988.

115

Np. J. Staniszkis, „Millsa i Dahla spór o elitę władzy” w: Studia Socjologiczno-Polityczne, 1962, nr 12, ss.

157-167; A. Bryk, L. Rothenberg, „Elitarne i pluralistyczne koncepcje władzy - próba krytki immanentnej” w:
Studia Nauk Politycznych, 1982, Vol. 1. Najnowsze omówienie sporu i przyczyny owego „nagłośnienia”
omówione są w: L. Porębski, Behawioralny model władzy, Universitas, Kraków 1996.

problematyki pluralizmu.

116

Taka kwalifikacja jest zawężająca i pomija całościowy obraz

sylwetki intelektualnej tego uczonego; pluralistyczne widzenie świata społecznego i

politycznego to ledwie podstawa, fundament, na którym wznosi się imponujący gmach

politologicznych koncepcji tego uczonego.

Robert A. Dahl urodził się 17 grudnia 1915 roku w miejscowości Inwood, stan Iowa.

Za swą twórczość otrzymał wiele nagród oraz dostąpił wielu zaszczytów naukowych w

swoim kraju i poza jego granicami, Jest znanym i uznanym w środowisku nauk społecznych

nie tylko teoretykiem demokracji, ale, po prostu, jednym z najwybitniejszych we

współczesnym świecie politologów. Kanon jego twórczości to trzy prace: rozprawa Socialist

Programs and Democratic Politics: An Analysis na stopień doktora w Uniwersytecie Yale w

1940 roku (w której została postawiona teza, iż demokracja nie da się pogodzić z

socjalizmem); książka A Preface to Democratic Theory (1956; praca już klasyczna, złożona z

esejów, w których stawiane są najistotniejsze dla teorii demokracji pytania) oraz wydana w

1989 roku monografia Democracy and its Critics (polskie tłumaczenie pod takim samym

spolszczonym tytułem ukazało się w ubiegłym roku); jest to - jak napisał jeden z

recenzentów, I. Howe - synteza „wspaniałej pracy subtelnego analityka i wiernego obrońcy

wartości demokratycznych”

117

Przeglądając wszystkie teksty, jakie wyszły spod pióra Roberta

Dahla, można sformułować następujący wniosek. Zawartość publikacji tego autora oddaje

logikę prowadzonych przez niego studiów i badań - są tam kwestie teoretyczne i

metodologiczne, szczegółowe i ogólne, modelowe i empiryczne; niemniej jednak, centralnym

tematem jest dla Dahla demokracja, w różnych aspektach i na różnych stopniach ogólności i

poziomu życia społecznego ujmowana. Innymi słowy, problematyka demokracji, teorii

demokracji i modelu ustroju demokratycznego jest najważniejsza, a wszelkie inne

zagadnienia są podejmowane i rozwiązywane przy założeniu, iż stanowią one środek do

skonstruowania modelu poliarchii jako realnie istniejącego ustroju realizującego nieistniejący

ideał demokracji.

Zasadnicze elementy teorii procesu demokratycznego

Teoria procesu demokratycznego Roberta A. Dahla jest częścią jego teorii demokracji,

jej przedmiot materialny stanowią stowarzyszenia, a przedmiotem formalnym jest proces

polityczny, ale nie każdy, lecz jedynie demokratyczny proces polityczny - stąd krótka nazwa:

proces demokratyczny.

116

S. Ehrlich, Władza i interesy. Studium struktury politycznej kapitalizmu, Warszawa, 1974; tenże, Oblicza

pluralizmów, PWN, Warszawa 1980.

117

Tylnia strona obwoluty książki Democracy and its Critics...

Jak każda teoria, również i ta, zaproponowana przez R. Dahla ma swoją strukturę

ogólną, na którą składają się założenia, pojęcia, zmienne oraz twierdzenia. Założenia odnoszą

się do podstawowego odróżnienia pojęcia „demokracja” w sensie ideału i jego realnego

korelatu.

Założenia:

Demokracja jest systemem idealnym, który nigdy nie istniał, nie istnieje i,
prawdopodobnie, istniał nie będzie.

Poliarchia to instytucjonalny układ, który jest realnym przybliżeniem do ideału
demokratycznego.

Zbliżanie do ideału dokonuje się poprzez proces demokratyczny.

Jednostką podstawową procesu demokratycznego jest państwo, ale obejmuje
on również struktury pod- i ponadpaństwowe na zasadzie „chińskich pudełek”
oraz inne stowarzyszenia występujące w społeczeństwie.

Model pojęciowy rzeczywistości, która jest przedmiotem tej teorii, opisują poniżej

zdefiniowane pojęcia i, częściowo, zmienne:

Definicje:

Porządek polityczny polega na tym, że członkowie stowarzyszenia są
obowiązani do działań zgodnych z jego polityką, którą określają wiążące ich
decyzje zbiorowe.

Proces polityczny to podejmowanie wiążących decyzji określających politykę
stowarzyszenia, przebiegające w dwu stadiach: selekcji spraw do
rozstrzygnięcia i ostatecznej decyzji.

Demokratyczny porządek polityczny to taki porządek polityczny, w którym
wyłącznie członkowie stowarzyszenia biorą udział w procesie politycznym.

Polityka to decyzja zastosowania pewnych środków dla wywołania
określonych skutków.

Państwo to takie stowarzyszenie, które z dużą skutecznością i wyłącznością
kontroluje użycie przymusu wśród terytorialnego zbioru osób.

Obywatel: dorosła osoba dostatecznie kompetentna do udziału w
podejmowaniu zbiorowych decyzji dotyczących jego interesów.

Adekwatny obywatel to osoba posiadająca wystarczająco mocne motywacje,
aby zdobyć minimum wiedzy o swoich interesach i o politycznych wyborach
najbardziej je przybliżające, jak również mająca wystarczająco mocne bodźce
do działania na rzecz tych właśnie interesów.

Proces demokratyczny to proces polityczny, który czyni zadość następującym
kryteriom:

1. Kryterium skutecznego uczestnictwa. W procesie podejmowania decyzji

wszyscy obywatele winni mieć rzeczywistą i jednakową możliwość
wyrażania swych preferencji co do jego końcowego wyniku. Winni też

mieć takąż możliwość wpływu na ustalenie porządku dziennego oraz
przedstawienia swych racji na rzecz preferowanego rozwiązania.

2. Kryterium równości głosowania przy podejmowaniu decyzji. W stadium

decyzyjnym każdy obywatel musi mieć zapewnioną jednakową możliwość
wyrażenia swej preferencji, która będzie traktowana jako równie ważna w
stosunku do preferencji wyrażanych przez innych obywateli. Przy
określaniu wyników w stadium decyzyjnym te, i tylko te, preferencje
muszą być brane pod uwagę.

3. Kryterium warunków oświeconego rozeznania. Każdy obywatel winien

mieć odpowiednie i jednakowe możliwości stwierdzania i oceny (w czasie.
jaki pozostawia konieczność podjęcia decyzji), który z możliwych jej
wariantów najlepiej przysłuży się jego interesom.

4. Kryterium kontroli porządku dziennego. Demos musi mieć wyłączną

możliwość decydowania o tym, jakie sprawy mają być umieszczone na
porządku dziennym, co do których podejmuje się decyzje w procesie
demokratycznym.

5. Kryterium powszechności. Do demos muszą należeć wszyscy dorośli

członkowie stowarzyszenia za wyjątkiem osób należących doń chwilowo
oraz uznanych za upośledzonych umysłowo.

Poliarchia to ustrój, który charakteryzuje się występowaniem następujących

instytucji:

1. Wybór przedstawicieli - do sprawowania kontroli nad decyzjami rządowymi w

sferze polityki są konstytucyjnie uprawnieni wybrani przedstawiciele;

2. Wolne i uczciwe wybory - przedstawiciele są wybierani w częstych i uczciwie

przeprowadzanych wyborach, w których przemoc nie jest w zasadzie
stosowana;

3. Powszechne czynne prawo wyborcze - praktycznie wszyscy dorośli mają

prawo do udziału w wyborach i głosowania;

4. Bierne prawo wyborcze - praktycznie wszyscy dorośli mają prawo do

ubiegania się o wybieralne stanowiska, chociaż cenzus wieku może być
wyższy niż w przypadku czynnego prawa wyborczego;

5. Wolność słowa - obywatele, nie obawiając się kary, mają prawo do

wypowiadania się na temat szeroko rozumianych kwestii politycznych, co
obejmuje m.in. krytykę urzędników, rządu, ustroju, porządku społecznego i
ekonomicznego oraz dominującej ideologii;

6. Dostęp do informacji - obywatele mają prawo do poszukiwania różnych źródeł

informacji; takowe istnieją i są chronione prawem; informacji;

7. Autonomia stowarzyszeń - w egzekwowaniu różnych praw, łącznie z wyżej

wymienionymi, obywatele mają również prawo do tworzenia względnie
niezależnych stowarzyszeń czy organizacji, w tym partii politycznych i grup
interesu.

Istotne dla teorii Roberta A. Dahla są również zasady opisujące cechy podmiotów i

uczestniczących w procesie demokratycznym:

Zasady:

Mocna zasada równości: większość osób dorosłych ma odpowiednie
kwalifikacje, by rządzić samym sobą.

Zasada osobistej autonomii: każdą dorosłą osobę należy traktować jako
najlepszego znawcę własnych interesów. Interes czy dobro jednostki jest tym,
co dana jednostka za swe dobro czy interes uzna na podstawie rozeznania
konsekwencji płynących z tego wyboru oraz wyborów wariantowych.

Zasada istotnej równości: przy podejmowaniu zbiorowych decyzji „wszyscy
ludzie” są w pewnym istotnym sensie równi i tak też powinni być traktowani.

Zasada jednakowego traktowania interesów każdego: istotna równość znaczy,
iż dobro i interes każdego winny być jednakowo brane pod uwagę.

Jeżeli dobro i interesy każdego uwzględniane mają być jednakowo, a każdy

dorosły w zasadzie najlepiej sam je rozpoznaje, znaczy to, że każdy dorosły
członek stowarzyszenia jest dostatecznie kompetentny do udziału w
podejmowaniu zbiorowych decyzji dotyczących jego interesu.

Istotny dla tej teorii jest warunek wzmacniający powyższą zasad.

Warunek:

Jeżeli proces demokratyczny ma funkcjonować, to wymaga pewnego poziomu
kompetencji politycznych obywateli.

Związki między zmiennymi określa szereg twierdzeń, z których kilka można

przytoczyć:

Twierdzenia:

Instytucje poliarchii są niezbędne, aby możliwy był proces demokratyczny.

Kryterium równości głosowania przy podejmowaniu decyzji (równego prawa
wyborczego) jest spełnione poprzez instytucje wyboru przedstawicieli oraz
wolnych i uczciwych wyborów.

Realizację kryterium skutecznego uczestnictwa zapewniają następujące
instytucje: wybór przedstawicieli, powszechne czynne prawo wyborcze, bierne
prawo wyborcze, wolność słowa, odstęp do informacji, autonomia
stowarzyszeń (swoboda stowarzyszania się).

Realizację kryterium kontroli warunków do rozeznania (oświeconego
rozeznania) zapewniają instytucje: wolności słowa, dostępu do informacji,
autonomii stowarzyszeń (swobody zrzeszania się).

Realizację kryterium kontroli porządku dziennego zapewniają wszystkie
instytucje poIiarchii: wybór przedstawicieli, wolne i uczciwe bory, powszechne
czynne prawo wyborcze, bierne prawo wyborcze, wolność słowa, dostęp do
informacji, autonomia stowarzyszeń (swoboda stowarzyszania się).

Realizację kryterium powszechności zapewniają wybór, instytucje
powszechnego czynnego prawa wyborczego, biernego prawa wyborczego,
wolności słowa, dostępu do informacji, autonomii stowarzyszeń (swobody
stowarzyszania się).

Powyższa rekonstrukcja bierze pod uwagę jedynie te elementy teorii procesu

demokratycznego sformułowanej przez R.A. Dahla, które są istotne dla określenia jej

edukacyjnych konsekwencji.

Znaczenia omawianej koncepcji dla kształcenia obywatelskiego

Omawiany Autor nie podał żadnej definicji kształcenia obywatelskiego; w literaturze

przedmiotu (pismach edukatorów amerykańskich) nie ma zgodnych opinii co do znaczenia

terminu „kształcenie obywatelskie” i czego winno się po nim oczekiwać. Dla jednych jest ono

ograniczone do sfery wiedzy koncentrującej się na prawach i powinnościach obywatelskich;

inni w kształceniu obywatelskim akcentują umiejętności praktyczne i wartości. W pierwszym

przypadku najważniejsze jest rozwijanie umysłu, w drugim - danie możliwości działania:

aktywne uczestnictwo i zobowiązanie się do wartości demokratycznych są nierozłącznymi

aspektami kompetencji obywatelskiej, która musi być nauczona.

118

Hipotetyczny program

kształcenia obywatelskiego wynikający z teorii procesu demokratycznego Roberta A. Dahla

odpowiada temu drugiemu określeniu.

Wychodząc zatem od tej definicji możemy połączyć najważniejsze wypunktowane

elementy teorii, które stanowią o jej edukacyjnym znaczeniu. Wizja edukacji obywatelskiej

Dahla może zostać zarysowana jako zespół jego poglądów na: (1) potrzebę edukacji

obywatelskiej w ogóle, (2) zakres wiedzy, jaka winna być przekazana, (3) zakres

umiejętności. jakie należy wykształcić, (4) wartości wychowawczego aspektu kształcenia

obywatelskiego oraz (5) dróg i sposobów jego realizacji.

Ogólna potrzeba kształcenia obywatelskiego jest funkcją warunku W, stwierdzającego

konieczność kompetencji obywatelskiej dla funkcjonowania procesu demokratycznego i

zasady ZD

, która stanowi o niezależności jednostki przy określaniu własnych potrzeb i

interesów. Jednakże powyższe tezy wymagają uzupełnienia o pewne założenia relatywizujące

standard obywatela do osiągalnego realnie wzorca:

ZR: Pożądanym standardem jest nie tyle dobry obywatel, co obywatel

wystarczająco dobry (lub: adekwatny).

Jest to ujęcie analogiczne do założeń demokracji - nierealny ideał i jego rzeczywiste

przybliżenie. „Dobry obywatel - pisze Dahl - jest wielce zainteresowany sprawami

publicznymi i życiem politycznym; jest dobrze obeznany z kwestiami, zna kandydatów i

118

Por. M. Simlat, „Edukacja obywatelska jako kształtowanie kompetencji obywatelskich” w: J. Żebrowski

(red.], Edukacja w społeczeństwie obywatelskim i system wartości, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk
1996, ss. 67-75.

programy partii politycznych; zawsze z innymi obywatelami jest zaangażowany w debaty o

sprawach publicznych; jest czynnym uczestnikiem działań zmierzających do wywierania

wpływu na decyzje państwowe poprzez głosowanie, komunikowanie poglądów i stanowisk

urzędnikom publicznym, uczestniczenie w spotkaniach publicznych i tym podobnych; a cała

ta aktywność jest motywowana pragnieniem popierania ogólnego dobrobytu”.

119

Natomiast istotę owego „adekwatnego obywatela” określa definicja D

. W jakim

stopniu jednostki odpowiadają wzorcowi nie tylko „dobrego obywatela” a przynajmniej

„wystarczająco dobrego obywatela”? W opinii R. Dahla w niewielkim, a wynika to z

obserwacji zachowań obywatelskich prowadzonych od lat 50. bieżącego stulecia; na faktach

opiera się więc następująca obserwacja (empiryczna):

OE: Większość obywateli to okolicznościowi, okresowi (albo: półetatowi

obywatele).

Zatem, z powyższych tez wynika zasadność i konieczność edukacji obywatelskiej; jest

ona konieczna, aby wykształcić u obywateli kompetencje wystarczające do pełnienia - co

najmniej w dostatecznym stopniu - roli obywatela. Skoro tak, to jakie kompetencje są istotne

dla roli adekwatnego obywatela?

Konieczne kompetencje obywatelskie - a więc zakres wiedzy i umiejętności można

wyprowadzić z kolejnych elementów teorii procesu demokratycznego. I tak, obszar wiedzy i

wynika z definicji D

i twierdzenia T

- jest to wiedza o instytucjach poliarchii niezbędna do

rozumienia procesu demokratycznego i aktywnego w nim uczestniczenia. Z tegoż twierdzenia

można również określić umiejętności, jakie trzeba wykształcić - są to: uzyskiwania i

wykorzystywania potrzebnych informacji, wypowiadania się publicznego, współpracy i

współdziałania w grupach oraz autonomicznych stowarzyszeniach.

W odniesieniu do wychowawczego aspektu edukacji obywatelskiej, teoria Dahla

wskazuje pośrednio na wartości, jakie winny być wpojone realnemu obywatelowi. Z definicji

wynikają wolność, indywidualizm, tolerancja, równość (którą implikuje też ZD

);

następstwem definicji D

i D

jest praworządność. Wnioskiem płynącym z założeń od Z

jest przesłanie aktywności obywatelskiej przejawiającej się permanentnym

uczestniczeniem w procesie demokratycznym. Jest tak dlatego, bowiem realnie osiągane

przybliżenia demokracji

119

R.A. Dahl, „The Problem of Civil...“

zawsze mogą być ulepszone.

Ze zrekonstruowanych powyżej elementów teorii R.A. Dahla nie wynika bezpośrednio

coś, co można by nazwać „cnotą” obywatelską, ale w pismach tego uczonego występuje takie

określenie i warto je tutaj przedstawić. Otóż dla cnoty „wystarczającego obywatela”

najistotniejsze jest empatyczne rozumienie, czyli stawianie się w sytuacji innego obywatela i

uświadamiania sobie, jak on widzi, doświadcza i interpretuje świat.

W tak rozumianej edukacji obywatelskiej, która daje wystarczające kompetencje,

interna lizuje wartości oraz promuje szerszą zdolność do wczuwającego się rozumienia,

decydująca rola do odegrania przypada - zdaniem R. Dahla - szkołom i mediom, a

szczególnie telewizji, a proces dydaktyczny winien obejmować nie tylko młodych członków

demos, ale i dorosłą jego część, co jest szczególnie ważne w społeczeństwach

demokratyzujących się.

Istota kształcenia obywatelskiego opartego na Roberta A. Dahla teorii procesu

demokratycznego polega na tym, że - nawiązując do motta - edukacja obywatelska sprawia, iż

autonomiczne działania ludzi stają się bardziej racjonalnymi - tym samym zwiększa szansę

nauczenia się przez nich postępowania demokratycznego.

Na ile ten tekst mógłby być podstawą - do rozbudowania - rozprawy? Spróbujmy

naszkicować kierunki jego rozbudowy...

WOLNOŚĆ, RÓWNOŚĆ, POLIARCHIA.

ROBERTA A. DAHLA TEORIA PROCESU DEMOKRATYCZNEGO

Proces demokratyczny jest hazardem, w którym

stawką jest możliwość, że ludzie działając

autonomicznie, nauczą się działać właściwie.

Robert A. Dahl

120

Niniejsza rozprawa dotyczy koncepcji demokracji zawartej w dziele współczesnego

amerykańskiego politologa Roberta Alan Dahla.

W poniższym artykule przedstawione zostaną następujące kwestie: ogólny opis

sylwetki naukowej R. Dahla, wskazanie zasadniczych elementów jego teorii procesu

demokratycznego z punktu widzenia jej funkcji edukacyjnej oraz wnioski, czyli wskazanie

znaczenia omawianej koncepcji dla kształcenia obywatelskiego.

121

Dość dokładna charakterystyka naukowej sylwetki R. Dahla

Robert Alan Dahl, dziś 82-letni emerytowany profesor Uniwersytetu Yale. To

współczesny politolog amerykański. Jego dzieło jest w Polsce raczej słabo znane; z

ogromnego dorobku tego badacza została na nasz język przetłumaczona ledwie ostatnia

książka pt. Demokracja i jej krytycy, jeżeli nie brać pod uwagę dwóch fragmentów z książki

wydanej bezdebitowo

122

a Uczony jest postrzegany przede wszystkim jako przedstawiciel

nurtu pluralistycznego w politologii. Nie bez przyczyny jest tutaj nagłośnienie w polskiej

literaturze słynnej polemiki z C.W. Millsem dotyczącej kwestii struktury władzy w USA - czy

120

R.A. Dahl. Democracy and its Critics, Yale University Press, New Haven, 1989, s 192.

121

Rekonstrukcja teorii ma charakter wyjściowy dla celów artykułu - nie będzie więc przedmiotem osobnej i

122

Władza i polityka. Wybór tekstów ze współczesnej z politologii zachodniej pod red M. Ankwicza.

Wydawnictwo In Plus, Warszawa 1988.

jest ona elitystyczna czy pluralistyczna

123

- oraz dwie książki S. Ehrlicha dotyczące

problematyki pluralizmu.

124