Zestaw 1
a)

Jajnik

Jajnik jest parzystym narządem kształtu owalnego, leżącym wewnątrzotrzewnowo po obu stronach jamy
miednicy. Do jego najważniejszych funkcji należy: wytwarzanie dojrzałych komórek jajowych (owocyt II
rzędu, nazywany także oocytem II rzędu, w stadium metafazy mejozy II) oraz synteza i wydzielanie
hormonów płciowych.
Powierzchnia jajnika jest pokryta nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym (rzadziej jednowarstwowym
walcowatym), który wraz z wiekiem ulega obniżeniu do nabłonka jednowarstwowego płaskiego.
Powierzchnia komórek nabłonkowych pokryta jest mikrokosmkami (czasem rzęskami), u podstawy których
występują pęcherzyki pinocytarne. Nabłonek pokrywający jajnik bywa niesłusznie nazywany nabłonkiem
płciowym lub, gdyż nie jest on związany z powstawaniem komórek płciowych.
Nabłonek pokrywający jajnik spoczywa na błonie podstawnej. Pod nią znajduje się torebka jajnika
zbudowana z tkanki włóknistej zbitej zawierającej liczne i gęsto ułożone włókna kolagenowe i niewiele
komórek. Torebka jajnika nie zawiera naczyń krwionośnych i często jest nazywana błoną białawą jajnika.
W budowie jajnika wyróżnia się trzy główne części. Są to:



kora (składająca się ze zrębu, pęcherzyków jajnikowych w różnych stadiach rozwojowych lub

zanikowych oraz różnych odmian ciałka żółtego);



rdzeń;



wnęka.

Zrąb jajnika
Zrąb jajnika jest zbudowany z tkanki łącznej wiotkiej. Jej fibroblasty w części korowej jajnika często
przyjmują charakterystyczny spiralny układ. Substancja międzykomórkowa zrębu zawiera liczne włókna
kolagenowe, których ilość wzrasta wraz z wiekiem oraz retikulinowe i obfitą sieć naczyń krwionośnych.
Budowa zrębu jajnika oraz ilość lipidów zawartych w komórkach zmienia się pod wpływem działania
hormonów. Zwiększone gromadzenie się tłuszczy w komórkach zrębu, czyli tzw. luteinizacja komórek
zrębu jest obserwowana podczas ciąży.
Do najważniejszych funkcji zrębu jajnika należy:



wytwarzanie podpory dla pęcherzyków jajnikowych oraz powstających z nich ciałek żółtych;



dostarczanie komórek do budowy osłonki zewnętrznej i wewnętrznej pęcherzyka jajnikowego

wzrastającego;



produkcja i wydzielanie hormonów (estrogenów i w mniejszym stopniu androgenów).

Pęcherzyki jajnikowe
Liczba pęcherzyków jajnikowych znajdujących się po urodzeniu w korze obydwu jajników jest szacowana
na 400 tysięcy do 1 miliona. Po urodzeniu pęcherzyki stale ulegają degeneracji (podobnie dzieje się także w
życiu płodowym) i ich liczbę w okresie dojrzewania ocenia się na około 250 tysięcy, przy czym każdy
pęcherzyk zawiera jeden owocyt (wyjątkowo dwa). W zależności od wieku kobiety i fazy cyklu jajnikowego
pęcherzyki jajnikowe przyjmują różne formy wykazujące odmienną budowę histologiczną. Wyróżnia się:



pęcherzyki pierwotne;



pęcherzyki wzrastające;



pęcherzyki dojrzałe.

Gruczoł śródmiąższowy jajnika
Przerost komórek warstwy wewnętrznej osłonki pęcherzyka prowadzi do powstania komórek
śródmiąższowych jajnika. Ich grupy leżące pomiędzy komórkami zrębu jajnika są nazywane gruczołem
śródmiąższowym jajnika. Głównym zadaniem tego gruczołu jest produkcja i wydzielanie estrogenów.
Komórki gruczołu śródmiąższowego jajnika:



zajmują mniej niż 1% objętości jajnika;



obserwowane pod mikroskopem przypominają komórki luteinowe właściwe ciałka żółtego;



wykazują cechy charakterystyczne dla komórek produkujących steroidy;



otoczone są przez obfitą sieć naczyń krwionośnych.

Gruczoł śródmiąższowy jajnika jest najsilniej rozwinięty w okresie poprzedzającym dojrzałość płciową.
Wydzielane w tym czasie estrogeny wpływają na rozwój drugorzędowych cech płciowych. W okresie
dojrzałości płciowej wydzielina gruczołu śródmiąższowego stanowi istotne źródło estrogenów w fazie
lutealnej cyklu jajnikowego. Uważa się, że czynność hormonalna tego gruczołu jest zależna od wydzielania
hormonów gonadotropowych z przysadki.

Rdzeń jajnika
Rdzeń jajnika nazywany także częścią naczyniową posiada zrąb zbudowany z tkanki łącznej wiotkiej
zawierającej liczne włókna sprężyste i nieliczne pęczki komórek mięśniowych gładkich. Przez wnękę
jajnika wnikają do rdzenia naczynia krwionośne o krętym przebiegu, nerwy oraz liczne naczynia
limfatyczne. W pobliżu wnęki mogą występować także owalne lub kuliste twory wysłane nabłonkiem
jednowarstwowym sześciennym tworzące sieć jajnika. Sieć jajnika jest pozostałością rozwojową stanowiącą
odpowiednik sieci jądra. W rdzeniu jajnika nie występują pęcherzyki jajnikowe, ale mogą być obecne ciałka
białawe.
We wnęce jajnika znajdują się także skupiska komórek przypominających swą budową komórki
śródmiąższowe jądra. Ze względu na lokalizację komórki te są nazywane komórkami wnękowymi, a ich
budowa wykazuje cechy charakterystyczne dla komórek syntetyzujących steroidy. W ich kwasochłonnej
cytoplazmie występują, charakterystyczne również dla komórek Leydiga, białkowe wtręty zwane
krystaloidami Reinkego. Komórki wnękowe leżą w grupach, którym towarzyszą liczne naczynia krwionośne
oraz włókna nerwowe układu współczulnego. Uważa się, że komórki wnękowe (podobnie jak komórki
śródmiąższowe jądra) produkują i wydzielają androgeny.

b)

Komórka jajowa w drogach rodnych

c)

Narząd neurohemalny

Skupisko zakończeń aksonów komórek neurosekretorycznych przylegających do naczyń włosowatych to
narząd neurohemalny
narządy neurohemalne, narządy tworzone przez skupiska kolb synaptycznych neuronów
neurosekrecyjnych, w obrębie których są gromadzone i magazynowane → neurohormony, przed ich
wydzieleniem do układu krążenia; do n. n. zalicza się → gruczoły zatokowe skorupiaków, → ciała
sercowate (kardialne) owadów oraz część nerwową → przysadki mózgowej ssaków.

d)

Tarczka zarodkowa

Gdy podziałowi podlega krążek cytoplazmy na biegunie animalnym mówimy o bruzdkowaniu tarczowym –
jaja telolecytalne ptaków, gadów i ryb. – rozpoczyna się pojawieniem się w samym środku tarczki
zarodkowej (krążek cytoplazmy
pozbawiony żółtka, otaczający jądro zygoty i leżący na biegunie animalnym jaja) wąskiego rowka. Jest to
pierwsza bruzda podziałowa biegnąca południkowo. Druga bruzda – południkowo, prostopadle do
pierwszej (4 blastomery oddzielone tylko na biegunie animalnym). Następne dwie bruzdy tworzą się
również południkowo – prostopadle do poprzedniej, a równolegle do pierwszej. Następnie – bruzda okrężna
– odcinająca środkowe mniejsze blastomery od brzeżnych większych. Dalsze bruzdy przebiegają
południkowo i okrężnie – powstaje tarczka zarodkowa. Następnie tworzą się bruzdy równoległe do
powierzchni tarczki zarodkowej (odpowiedniki bruzd równoleżnikowych) – blastomery oddzielają się od
żółtka, z wyjątkiem obwodowych części tarczki zarodkowej, gdzie duże blastomery pozostają dalej
połączone podstawami z żółtkiem. Tworzą one tzw. strefę brzeżną (zona marginalis) – peryblastyczną.
Tarczkę zarodkową, której komórki dzielą się intensywnie i układają w kilka warstw nazywamy
blastodermą. Pomiędzy blastodermą, a żółtkiem powstaje wąska przestrzeń odpowiadająca jamie blastuli -
blastocelowi.

e)

Jelito grube

W jelicie grubym odbywa się tylko trawienie błonnika, bez udziału enzymów
trawiennych, pod wpływem bakterii znajdujących się w jelicie (Escherichia coli,
Bacillus putrificans). Odbywa się tu wchłanianie wody wraz z rozpuszczonymi
związkami mineralnymi oraz obfite wydzielanie śluzu. W jelicie grubym następuje tworzenie i zagęszczanie
mas kałowych.

Stosownie do pełnionej funkcji zachowuje się budowa histologiczna ściany jelita grubego:
1. nie występują fałdy okrężne i kosmki jelitowe.
2. nie występują gruczoły jelitowe

3. stwierdza się krypty jelitowe
4. pojawiają się w zwiększonej ilości komórki śluzowe
5. podłużna warstwa błony mięśniowej nierównomiernie otacza obwód jelita
doprowadzając do wytworzenia taśm
6. większa część jelita nie jest podwieszona na krezce

Wyróżnia się 3 odcinki jelita grubego: jelito ślepe (intestinum coecum), jelito okrężnicze (intestinum colon)
i jelito proste (intestinum rectum).

Błona śluzowa jelita grubego wysłana jest nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym tworzącym
zagłębienia zwane kryptami jelitowymi. W nabłonku jelita grubego wyróżnia się 5 typów komórek
nabłonkowych: komórki wchłaniające (enterocyty), komórki śluzowe (kubkowe), komórki
enteroendokrynowe, komórki
niezróżnicowane oraz komórki zwakuolizowane.
Enterocyty – wysokie, walcowate komórki, podobne do enterocytów jelita cienkiego.
Cechą różnicującą są niższe, rzadziej i mniej regularnie rozmieszczone mikrokosmki.
Komórki śluzowe – znacznie liczniejsze w nabłonku jelita grubego w porównaniu z
jelitem cienkim, a ich liczba wyraźnie się zwiększa w kierunku odbytu.
Komórki zwakuolizowane - mają kształt cylindryczny. Nie wyjaśniono dotąd czy są
one prekursorami komórek śluzowych, czy stanowią odrębny typ komórkowy.
Komórki enteroendokrynowe – 6 typów: EC, D, D1, P, N i L.
Poza wymienionymi podstawowymi typami komórek nabłonka jelita grubego występują w nim komórki
kępkowe oraz komórki M. Blaszka właściwa błony śluzowej jelita grubego zbudowana jest z tkanki łącznej
wiotkiej. Grudki chłonne tej warstwy
przerywają błonę mięśniowa i rozprzestrzeniają się w obręb błony podśluzowej.

Błona podśluzowa zbudowana podobnie jak w jelicie cienkim.
Błona mięśniowa w obrębie jelita ślepego oraz okrężnicy składa się z dwóch warstw komórek mięśniowych
gładkich. Wewnętrzna część zbudowana jest z okrężnie ułożonych włókien mięśniowych otaczających
równomierną warstwą grubości ok.1 mm cały obwód jelita. Zewnętrzna warstwa komórek mięśniowych o
ułożeniu
podłużnym nie jest rozmieszczona równomiernie, wytwarzając grube pasma zwane taśmami (teniae).
Napięcie taśm mięśniowych powoduje wytworzenie w ścianie jelita ślepego i w okrężnicy innych kieszonek
zwanych wypukleniami (haustra). Między wypukleniami wytwarzają się sierpowate fałdy zwane fałdami
półksiężycowatymi
(plicae semilunares), wpuklające się do światła jelita. W jelicie ślepym taśmy zbiegają się przy ujściu tego
jelita do okrężnicy. W odbytnicy natomiast przemieszczają się, tworząc ciągłą, podłużną warstwę błony
mięśniowej.
Błona surowicza stanowi najbardziej zewnętrzną warstwę i zbudowana jest podobnie jak w jelicie cienkim.
Występuje w tych obszarach jelita grubego, które jest pokryte otrzewną, natomiast w odcinku leżącym
pozaotrzewnowo zastępowana jest tkanką łączną wiotką. W obrębie okrężnicy błona surowicza wytwarza
wypustki zwane
przyczepkami sieciowymi zawierające nagromadzenie tkanki tłuszczowej pokryte
otrzewną.

Końcowy odcinek przewodu pokarmowego stanowi kanał odbytniczy. Błona śluzowa
kanału odbytniczego wytwarza 6-10 fałdów biegnących wzdłuż jego długiej osi, zwanych słupami
odbytniczymi (columnae anales). W części dolnej kanału kolumny łączą się ze sobą, tworząc zastawki
odbytnicze (valvulae anales), powyżej których formują się kieszonkowate uchyłki zwane zatokami
odbytniczymi (sinus anales).

Nabłonek strefy przejściowej (pomiędzy nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym, a
wielowarstwowym płaskim) wytwarza płytkie i szerokie
zagłębienia zwane gruczołami odbytniczymi (glandulae anales ). Komórki nabłonka
gruczołów przypominają komórki śluzowe szyjki gruczołów żołądka. W ścianie kanału

odbytniczego zanika blaszka mięśniowa błony śluzowej.

Warstwa okrężna błony mięśniowej wytwarza wewnętrzny zwieracz odbytu.
Zewnętrzny zwieracz odbytu jest utworzony z okrężnie przebiegających poprzecznie
prążkowanych włókien mięśniowych (mięsień zwieracz zewnętrzny odbytu).

Zestaw 16
a)

Węzeł chłonny

WĘZEŁ CHŁONNY
–

narządy włączone w bieg naczyń limfatycznych

–

biologiczny filtr limfy

–

kształt: ziarno fasoli, z jednej wypukłe z drugiej wklęsłe

–

otoczone torebką łącznotkankową- zawiera wł sprężyste i kom mięśniowe gładkie

–

od torebki odchodzą w głąb narządu przegrody łącznotkankowe- przeplatają się i tworzą

rusztowanie dla miąższu
–

podłoże dla miąższu węzła limfatycznego- tkanka siateczkowa z wł siateczkowymi- kratkowymi

–

w obrębie miąższu:

–

część obwodowa- kora węzła

–

zbudowane z grudek limfatycznych z ośrodkami odczynowymi

–

część środkowa- rdzeń węzła

–

utworzony przez pasma tk limfatycznej- odchodzą od grudek limf i podążają w głąb węzła

chłonnego- leżąc w przestrzeniach między przegrodami łącznotkankowymi
–

pasma przeplatają się wzajemnie- pasma rdzenne

–

pasma rdzenne- brak ognisk rozmnażania

–

w pasmach w oczkach tk siateczkowej- limfocyty i kom plazmatyczne

–

w grudkach i pasmach rdzennych- limfocyty B

–

strefa przykorowa

–

odgraniczenie między korą a rdzeniem

–

występują limfocyty T

–

miąższ nie przylega do torebki- tworzy zatoki

–

zatoka brzeżna: przestrzeń pod torebką

–

zatoki promieniste kory: znajduje się między grudkami limf lub między grudkami a przegrodami

–

zatoki promieniste rdzenia: stanowią przestrzenie między pasmami rdzenia a przegrodami

łącznotkankowymi
–

zatoka wnęki: znajduje się w obrębie wnęki węzła

–

zatoki są wysłane kom tk siateczkowej- kom brzeżne

–

zatoki wypełnione tk siateczkową-

–

w jej oczkach- limfocyty, monocyty, granulocyty (eozynofile), kom plazmatyczne, makrofagi

–

stanowi mechaniczną przeszkodę dla limfy- przeciska się przez oczka tkanki, wolno przepływa przez

zatoki- oczyszczanie z substancji szkodliwych- bakterie... (dzięki kom fagocytującym)- węzeł- filtr dla limfy
–

węzeł- filtr dla limfy

–

funkcja obronna: makrofag w tk s pochłaniają kropelki tłuszczu; wychwytywanie pyłów i węgla;

limfa opłukuje grudki limf i pasma rdzenne i zabiera dojrzałe limfocyty
–

węzeł ma:

–

naczynia limfatyczne

–

naczynia doprowadzające

–

naczynia odprowadzające- mniej- zwolnienie przepływu limfy

–

droga: naczynia limfatyczne wchodzą do węzła od str wypukłej i otwierają się do zatoki brzeżnej →

stąd limfa do zatoki promienistej kory i rdzenia → wnika do zatoki wnęki → opuszcza węzeł naczyniami
odprowadzającymi
–

droga inaczej u świni- odwrotnie

–

naczynia krwionośne- odżywiają zrąb łącznotkankowy i miąższ

–

wnikają przez wnękę z włóknami nerwowymi

–

w żyłach (połączenie naczyń wł)- znajdujących się w obrębie grudek limf- szczeliny- przez nie

limfocyty do krwiobiegu

–

włókna nerwowe

–

unerwiają naczynia przegrody łącznotkankowej, wnikają do miąższu- tam kończa się drzewkowato

–

w starszym wieku-

–

mniej tk limfatycznej- zwłaszcza w rdzeniu węzła

–

zamiast miąższu- komórki tłuszczowe

–

rozrasta się zrąb łącznotkankowy

–

węzły limf mogą się regenerować

–

znaczenie węzłów:

–

oczyszczanie limfy z czynników szkodliwych dla org

–

narządy krwiotwórcze- wytwarzają limfocyty; z kom tk siateczkowej- powstają mielocyty

–

u nowo narodzonych zwierząt- pies- odbywa się granulopoeza

–

rozpadają się zużyte limfocyty- w ośrodkach odczynowych

–

niekiedy: węzły krwiolimfatyczne- owca, krowa

–

mają przegrody łącznotkankowe- beleczki

–

miąższ- jednorodna masa z dużą ilością erytrocytów; szerokie zatoki- wypełnione krwią

–

tu odbywa się rozpad erytrocytów i przemiana hemoglobiny

b)

Jądro

Jądro (testis s. orchis)
Jest parzystym gruczołem cewkowym złożonym, kształtu elipsoidalnego. Jądro lewe jest nieco większe od
prawego.
• powierzchnia boczna (facies lateralis) i przyśrodkowa (facies medialis)
• brzeg przedni (margo anterior) i tylny (margo postarior)
• koniec górny (extremitas superior) i dolny (extremitas inferior).
• przegroda moszny (septum scroti)
Brzeg tylny i koniec górny jądra łączy się z najądrzem. Do tylnego brzegu jądra dochodzi pasmo błony
surowiczej – krezka jądra (mesorchium) prowadząca naczynia krwionośne i nerwy. Do dolnego końca jądra
przyczepia się pasmo tk. łącznej włóknistej – więzadło mosznowe (lig. scrotale) zawierające pasmo włókien
mięśniowych gładkich i będące pozostałością jądrowodu (gubernaculum testis).

Miąższ jądra (parenchyma testis) otoczony jest grubą torebką
łącznotkankową – błoną białawą (tunica albuginea), która jest silnie unerwiona i unaczyniona. W okolicy
tylnego brzegu jądra błona biaława jest grubsza, tworząc śródjądrze (mediastinum testis).

Przegródki jądra (septula testis) promieniste blaszki łącznotkankowe dzielące miąższ jądra na płaciki (lobuli
testis). Każdy płacik składa się z 1-4 kanalików krętych nasiennych (tubuli suminiferi contorti)
wytwarzających plemniki. Kanaliki kręte łączą się ze sobą w kanaliki proste (tubuli recti) prowadzące do
śródjądrza. W dolnej część śródjądrza kanaliki proste łączą się w sieć jądra (rete testis). Komórki gruczołu
śródmiąższowego jądra – w płacikach jądra, pomiędzy kanalikami krętymi; produkują hormony płciowe
męskie.
Surowicza osłonka pochwowa (tunica vaginalis testis) – na zewnątrz osłonki białawej:
blaszka trzewna (lamina visceralis) – zrośnięta z błoną białawą; nabłonek jednowarstwowy płaski i
częściowo kostkowy; pokrywa także najądrze
blaszka ścienną osłonki pochwowej jądra – tworzy krezkę (mesorchium).

Jama surowicza moszny (cavum serosum scroti) – przestrzeń pomiędzy blaszkami osłonki pochwowej;
powstaje z wyrostka pachwinowego otrzewnej i stanowi jej przedłużenie.
Kanaliki nasienne jądra (tubuli seminifari contorti).



błona własna kanalika krętego (membrana propria):

• warstwa zewnętrzna – tk. łączna luźna
• warstwa środkowa – zawiera miofibroblasty ułożone w 3–5 pokładów (skurcze tej warstwy przesuwają
płyn kanalikowy wraz z plemnikami w stronę śródjądrza)
• warstwa wewnętrzna – błona podstawna



komórka podporowa (sustentocytus, komórka Sertoli’ego ) – wysoka komórka sięgająca do światła

kanalika; duże owalne, pęcherzykowate jądro, leżące w pobliżu podstawy komórki. W cytoplazmie:

nitkowate mitochondria ułożone wzdłuż ciała komórki, obfita RER, 3 rodzaje krystaloidów. Połączone z
komórkami szeregu spermatogenicznego połączeniami jonowo- etabolicznymi. Posiadają receptory dla
testosteronu i FSH.



nabłonek plemnikotwórczy (epithelium spermatogeninum) Zachodzi w nim spermatogeneza. Za

stymulację spermatogenezy są odpowiedzialne gonadotropiny: FSH i LH oraz odpowiedni poziomu
testosteronu.
Gruczoł śródmiąższowy jądra
Niewielkie skupiska komórek w obrębie tkanki śródmiąższowej, która wypełnia miejsce pomiędzy
kanalikami krętymi. Niekiedy mogą występować także w tkance łącznej najądrza. Komórki owalne lub
wieloboczne (śr. 20 μm), pęcherzykowate owalne jądra z 2 jąderkami, widoczny centrosom w otoczeniu
GA, liczne mitochondria tubularne (charakterystyczne dla komórek produkujących hormony sterydowe),
wyraźna SER. Produkują głównie testosteron, ponadto androstendiol
i dihydrotestosteron. Wydzielanie testosteronu jest stymulowane przez LH a także PRL (wzmaga ekspresję
receptorów błonowych dla LH). Dodatni wpływ na produkcję androgenów wykazują także: hormon
wzrostowy, insulina oraz glikokortykoidy.
Śródjądrowe drogi wyprowadzające nasienie
Kanaliki proste jądra (tubuli recti) – krótkie przewody rozpoczynające się w miejscu połączenia kanalików
krętych przechodzących z poszczególnych płacików, a kończące przejściem w sieć jądra. Kanalik prosty jest
cieńszy od kanalika krętego. Początkowo wysłane nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, w dalszym
odcinku – nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym.
Sieć jądra (rete testis) – układ połączonych ze sobą, jamisto porozszerzanych kanałów wysłanych
nabłonkiem jednowarstwowym kostkowym o zróżnicowanej wysokości komórek (mikrokosmki oraz
pojedyncze rzęski).
Drogi wyprowadzające nasienie z jądra
Najądrze (epididymidis)
głowa (caput) – początkowy odcinek przewodu najądrza wraz z wpadającymi do niego kanalikami
wyprowadzającymi, które wychodzą z sieci jądra
trzon (corpus)
ogon (cauda) .

kanaliki wyprowadzające (ductuli efferentes): nabłonek jednowarstwowy z komórkami cylindrycznymi i
kostkowymi (światło kanalików jest pofałdowane). Urzęsione komórki cylindryczne przesuwają zawartość
kanalików w stronę przewodu najądrza. Komórki kostkowe są komórkami gruczołowymi. Widoczne
komórki przypodstawne.
przewód najądrza (ductus epidydimidis) – powstaje w obrębie głowy najądrza w przedłużeniu kanalika
wyprowadzającego pierwszego największego płacika głowy najądrza, biegnie wzdłuż podstaw dalszych
płacików, których kanaliki wyprowadzające kolejno dołączają do niego. W obrębie trzonu najądrza przewód
stanowi bardzo poskręcaną cewę. Wychodząc z najądrza staje się nasieniowodem.
Nabłonek dwurzędowy – przeważają komórki główne (wysokie, cylindryczne, mające pęczki stereocilli;
komórki główne pełnią rolę wydzielniczo-resorbcyjną), mniej liczne komórki podstawne (leżą na błonie
podstawnej pomiędzy przypodstawnymi częściami komórek głównych). Pod błoną podstawną wyróżnia się
błonę mięśniową (kilka warstw miocytów gładkich o okrężnym ułożeniu).
Łącznotkankowa błona biaława, zawierająca u konia miocyty gładkie. Błona biaława jest pokryta błoną
surowiczą. W najądrzu następuje końcowy etap dojrzewania plemników.
Nasieniowód (ductus deferens)



błona śluzowa: wytwarza podłużne fałdy (światło nieregularne)

o

nabłonek dwurzędowy ze stereociliami, który w dalszym odcinku przechodzi w nabłonek

jednowarstwowy cylindryczny pozbawiony stereocilii. U buhaja występuje nabłonek wielorzędowy
o

blaszka właściwa błony śluzowej: tk. łączna z licznymi włóknami sprężystymi



błona mięśniowa: 2 warstwy komórek mięśniowych gładkich: wewnętrzna – okrężna i zewnętrzna –

podłużna (u Ho – 3 warstwy); wyraźnie zaznaczone u knura i tryka, natomiast u ogiera buhaja i psa włókna
mięśniowe obu pokładów przeplatają się ze sobą.



przydanka: tk. łączna wiotka (nerwy, naczynia krwionośne i limfatyczne, a w części powrózkowej

nasieniowodu podłużnie ułożone pęczki miocytów pochodzące z mięśnia dźwigacza wewnętrznego jądra.
Nasieniowód w obrębie fałdu moczo-płciowgo (plica urogenitalis), zostaje otoczony błoną surowiczą.

W końcowym odcinku rozszerza się tworząc bańkę nasieniowodu (ampulla ductus deferentis) – nie
występuje u kotowatych. U zwierząt w błonie śluzowej bańki nasieniowodu występują licznie, rozgałęzione
gruczoły cewkowe, wydzielające wydzielinę o charakterze kwaśnym, która wchodzi w skład nasienia.

c)

Zaplemnienie, zapłodnienie

Warunkiem koniecznym do zapłodnienia jest zbliżenie się, a następnie zetknięcie z sobą
dojrzałych gamet – zaplemnienie (inseminatio). Z chwilą, gdy to nastąpi, plemnik wnika do jaja, dochodzi
do zespolenia się jąder komórkowych obu gamet oraz połączenie się
jaja i plemnika w jedną komórkę – zapłodnienie (fertilizatio) Zapłodnione jajo zdolne jest do rozwoju
zarodkowego i wytworzenia organizmu podobnego do rodziców.

Zaplemnienie



Wewnętrzne – spotkanie jaja z plemnikiem odbywa się w organizmie samicy (bezkręgowce, ryby

spodoustne, gady, ptaki, ssaki). Plemniki zostają wprowadzone do żeńskich dróg rodnych lub u niektórych
robaków do jamy ciała.



Zewnętrzne – poza organizmem samicy i samca (jamochłony, szkarłupnie, mięczaki, ryby). Jaja

składane do wody i polewane nasieniem przez samca (plemniki w otoczce – spermatofory)

Po zbliżeniu się do jaja plemniki przebijają osłony jajowe, aby dotrzeć do samej komórki jajowej. U
większości zwierząt do komórki jajowej wnika tylko jeden plemnik – monospermia (monospermia).
Polispermia (polyspermia) – do jaja dostaje się kilka plemników równocześnie (ptaki), jednak tylko jeden
jest plemnikiem zapładniającym.
d)

Kosmówka

(chorion)
U zwierząt, u których błony płodowe tworzą się przez fałdowanie, zewnętrzna ściana fałdu owodni tworzy
kosmówkę, błonę która otacza zarodek od zewnątrz wraz z owodnią i pęcherzykiem żółtkowym. Składa się
ona z ektodermy, która leży na zewnątrz i mezodermy ściennej wyścielającej ją od wnętrza. Przestrzeń
pomiędzy kosmówką, a owodnią jest pozazarodkową jamą ciała. Kosmówka wchodzi w połączenie z błoną
śluzową macicy w wytwarzaniu łożyska. Na powierzchni kosmówki pojawiają się wyniosłości zwane
kosmkami, które rosną w kierunku błony śluzowej i w pewnych rodzajach łożysk wrastają w nią. U
niektórych zwierząt
kosmówka zrasta się z omocznią, tworząc tzw. kosmówkę omoczniową (allantochorion). Jest ona obficie
unaczyniona i obejmuje funkcję wymiany substancji między matką a płodem. Zarodek otoczony kosmówką
nazywamy jajem płodowym.

e)

Skóra-keratynizacja

(rogowacenie) - proces wytwarzania przez komórki, głównie naskórka (keratynocyty), u ssaków płaskich
płytek zbudowanych z białka keratyny. W trakcie keratynizacji komórki keratynocytów stopniowo
obumierają tworząc zewnętrzną, zrogowaciałą warstwę naskórka, która jest nieprzepuszczalna dla wody i
ulega okresowemu złuszczaniu. Zaburzenia w procesie keratynizacji prowadzą do licznych chorób skóry, w
tym łuszczycy.

Zestaw ???
a)

Bruzdkowanie lancetnika

Bruzdkowanie (fissio s. segmentatio)
Kolejne podziały mitotyczne zapłodnionego jaja nazywamy bruzdkowaniem, natomiast komórki powstałe
wskutek tych podziałów – blastomerami. Termin „bruzdkowanie” pochodzi od bruzd widocznych na
zewnątrz dzielącego się jaja. Bruzdy te są przejawem podziału cytoplazmy (cytokinezy), następującego po
podziale jądra komórkowego. Płaszczyzny, które kolejno rozdzielają powstające blastomery, są
zorientowane według określonego wzoru. Reguły bruzdkowania Powstawanie bruzd podziałowych
Pierwsza bruzda podziałowa (I podział) przebiega w płaszczyźnie południkowej przez obydwa bieguny jaja i
rozdziela je na 2 blastomery. Druga przechodząca też w płaszczyźnie południkowej, lecz prostopadle do
poprzedniej, daje 4 blastomery (2 podział). Trzecia bruzda przebiega w płaszczyźnie równikowej,
prostopadle do obu poprzednich, odcina 4 blastomery w półkuli animalnej i 4 w półkuli wegetatywnej,
razem 8 (3 podział). Dwie następne bruzdy – płaszczyzna południkowa (4 podział), a dalsze dwie (5 podział)

w płaszczyznach równoleżnikowych. Opisany typ bruzdkowania jest prawie idealny z punktu widzenia
biologicznego i występuje tylko u lancetnika oraz osłonic.
b)

Krtań

Rozwój układu oddechowego
Około trzeciego tygodnia rozwoju zarodka pojawia się zawiązek układu oddechowego, jako entodermalny
uchyłek brzusznej ściany przedniego odcinka jelita pierwotnego. W ten sposób jelito pierwotne w swojej
dogłowowej części różnicuje
się na układ oddechowy i przełyk. Uchyłek stanowiący zawiązek układu oddechowego, rośnie w kierunku
doogonowym tworząc cewę entodermalną.
Z górnego odcinka tej cewy powstaje krtań, część środkowa tworzy tchawicę, natomiast z rozgałęzionego
zakończenia dolnego powstają pączki płucne. Rozgałęziają się one dalej drzewkowato, dzieląc się
dichotomicznie i tworząc drzewo
oskrzelowe, które wrasta w otaczającą je mezodermę trzewną. Mezoderma otaczająca drzewo oskrzelowe
różnicuje się na chrząstki, tkankę mięśniową gładką, naczynia krwionośne i limfatyczne oraz tkankę łączną
tworzącą mezodermalną podporę dla drzewa oskrzelowego i miąższu płuc.

Podział układu oddechowego
Dwie części:
- część przewodząca powietrze (jamy nosowe, zatoki przynosowe, gardło, krtań, tchawica, drzewo
oskrzelowe – oskrzela główne, płatowe, segmentowe, międzyzrazikowe, oskrzeliki śródzrazikowe i
końcowe nazywane oddechowymi).
- część oddechowa to właściwy miąższ płuc składający się z oskrzelików oddechowych, przewodów
pęcherzykowych oraz pęcherzyków płucnych.
Krtań (larynx)
Łączy gardło z tchawicą. Szkielet chrzęstny złożony z chrząstek szklistych i sprężystych leżących
bezpośrednio pod blaszką właściwą błony śluzowej.
Trzy chrząstki nieparzyste: nagłośniowa (cartilago epiglottica), tarczowata (c.
thyreoidea) i pierścieniowata (c. cricoidea) Trzy pary małych chrząstek: nalewkowate
(cartilagines arythenoideae), rożkowate (c. corniculatae) i klinowate (c. cuneiformes).
Chrząstki klinowate i rożkowate oraz chrząstka nagłośniowa są chrząstkami sprężystymi, a pozostałe
szklistymi. Chrząstki połączone są ze sobą mięśniami
wewnętrznymi i zewnętrznymi krtani, zbudowanymi z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych.
Tkanka łączna występująca w blaszce właściwej błony śluzowej ma charakter tkanki łącznej wiotkiej i
zawiera liczne włókna kolagenowe i sprężyste oraz fibroblasty, fibrocyty, komórki tuczne, komórki
plazmatyczne i limfocyty. Zawiera także gruczoły śluzowe. Krtań jest bogato unerwiona ruchowo i
czuciowo.

W obrębie krtani wyróżniamy:
- nagłośnię (epiglottis )
- fałdy głosowe (plicae vocales)
- jamę krtani (cavum laryngis ) – obejmuje przestrzeń powietrzną występującą
bezpośrednio powyżej i poniżej fałdów głosowych.
Nagłośnia (epiglottis ) Stanowi górną część krtani. Jej szkielet stanowi chrząstka sprężysta (w przeważającej
części). Błona śluzowa występująca w nagłośni wyścielona jest od strony przedniej oraz w górnej części
strony tylnej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym. W pozostałej części tylnej
powierzchni nagłośni występuje nabłonek wielorzędowy urzęsiony zawierający komórki kubkowe. Blaszka
właściwa błony śluzowej leży bezpośrednio na ochrzęstnej i zbudowana jest z tkanki łącznej wiotkiej
bogatej we włókna sprężyste. Występują tu też nagromadzenia niewielkich gruczołów cewkowo –
pęcherzykowych, produkujących wydzielinę śluzową.
Fałdy głosowe (plicae vocales) Dwie pary fałdów błony śluzowej poniżej nagłośni.
Powyżej nich leżą fałdy przedsionkowe (Placie vestibulares), zwane fałdami głosowymi rzekomymi (plicae
vocales spuriae). Wolne brzegi fałdów głosowych określa się mianem strun głosowych (chordae vocales).
Szczelina występująca pomiędzy strunami głosowymi jest nazywana szparą głosową lub szparą głośni (rima
glottidis ). Wielkość szpary głosowej oraz napięcie strun głosowych jest regulowane przez mięśnie
poprzecznie prążkowane działające na struny bezpośrednio (mięśnie wewnętrzne krtani) oraz przez mięśnie

oddziałujące pośrednio poprzez zmianę położenia tkanek otaczających struny (mięśnie zewnętrzne krtani).
Skurcz mięśnia
tarczowo – nalewkowego (musculus thyreoarythenoideus) powoduje zbliżenie się do
siebie chrząstek nalewkowatej i tarczowatej, co w efekcie daje rozluźnienie strun głosowych. Fałdy
przedsionkowe zawierają w blaszce właściwej błony śluzowej liczne gruczoły śluzowo-surowicze. Błona
śluzowa jest wysłana nabłonkiem wielorzędowym
migawkowym zawierającym komórki kubkowe. W błonie śluzowej fałdów głosowych nie występują
gruczoły. Krtań unerwiona jest w przeważającej części przez odgałęzienia nerwu błędnego. Większość
mięśni wewnętrznych unerwiona jest przez nerw krtaniowy wsteczny (nervus recurens laryngis), z
wyjątkiem mięśnia pierścieniowo-tarczowego, który jest unerwiony przez gałąź zewnętrzną nerwu
krtaniowego górnego. Skurcz tego mięśnia powoduje napięcie strun głosowych.

c)

Sznur pępowinowy

SZNUR PĘPOWINOWY FUNICULUS UMBILICALIS
Tworzy się wraz z błonami płodowymi i łączy zarodek z łożyskiem. Odchodzi on od brzusznej
strony zarodka i dochodzi do części płodowej łożyska. W skład sznura pępowinowego wchodzą:
4. Przewód żółtkowy i naczynia krwionośne żółtkowe
5. Przewód omoczni lub szypuła omoczni i naczynia krwionośne pępkowe
Światło przewodu żółtkowego zrasta szybko i powstaja naczynia żółtkowe. Przewód omoczni ma
nie regularne światło a szypuła omoczni jest niedrożna i w jej mezenchymie przebiegają naczynia
pępkowe. Potem u ssaków zanika pęcherzyk żółtkowy i naczynia żółtkowe. W mezotermach
przewud sznura pepinowego zrasta się i zarodek oddziela się od pozazarodkowej jamy ciała. Potem
mezoderma przechodzi w mezenchyme a ta w tk. Łączną galaretowata. Pepek skórny otacza od
zewnątrz sznur pępow. I jest on blaszką ektodermy tj. nabłonkiem jednowarstwowym podwinietej
omoczni, który potem przekształca się w naskórek. Sznur wydłóza się z rozwojem zarodka ajego
naczynia pepkowe tworza zgrubiałe skrety, bo rosnie szybciej niż sznur. Długość sznura
pępowinowego waha się w granicach 1,2-1,6 długości ciała noworodka. Podczas porodu sz.p.
może być przerwany ciężarem noworodka, może być przegryziony przez matkę lub odcięty. Część
sznura, która zostaje przy brzuchu noworodka wskutek przerwania i niedokrwienia usycha i
odpada, tworzy się pępek

d)

Błona zewnętrzna gałki ocznej

WARSTWA ZEWNĘTRZNA GAŁKI OCZNEJ
TWARDÓWKA
Twardówka jest twardą i nieprzezroczystą błoną, która pokrywa około 5/6 powierzchni gałki
ocznej. Jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej. Jej głównym składnikiem są włókna
kolagenowe ułożone w pęczki. W twardówce występują także w mniejszej ilości włókna
sprężyste. Dzięki splotowatej, mocnej strukturze twardówka utrzymuje kulisty kształt gałki
ocznej. Głównymi komórkami twardówki są fibroblasty. Oprócz fibroblastów występują
także komórki barwnikowe, zawierające melaninę. Szczególnie dużo komórek barwnikowych
znajduje się w najgłębszych warstwach twardówki, dlatego też tą jej warstwę, która styka się
z leżącą pod nią naczyniówką nazwano blaszką cisawą lub nadnaczyniówką.
ROGÓWKA
Rogówka jest przezroczystym przedłużeniem twardówki w kierunku przedniej części gałki
ocznej i pokrywa pozostałą 1/6 jej powierzchni. Rogówka jest głównym ośrodkiem refrakcji
oka, a jej wskaźnik refrakcji wynosi 1,376. Łączy się z twardówką w miejscu zwanym
rąbkiem rogówki.
Rogówka zbudowana jest z 5 warstw. Poczynając od powierzchni zewnętrznej są to:

Nabłonek przedni jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym, w którym
najgłębszą warstwę stanowią komórki walcowate mające zdolności proliferacyjne, dzięki

którym w przypadku uszkodzenia dochodzi do odtworzenia nabłonka. Warstwa środkowa
nabłonka - w której także widać liczne podziały - składa się najczęściej z dwu pokładów
komórek wielobocznych, na których spoczywają komórki płaskie. Nabłonek przedni rogówki
jest bardzo wrażliwy na bodźce, ponieważ zawiera liczne zakończenia bólowe. Nabłonek
przedni rogówki spoczywa na blaszce sprężystej przedniej (Bowmana). Błona ta ma grubość
kilku mikrometrów i zbudowana jest z cienkich włókienek kolagenowych. Spełnia ona rolę
błony podstawnej dla nabłonka przedniego rogówki.
Najgrubszą warstwą rogówki (około 0,9 mm) jest rogówka właściwa. Warstwa ta stanowi
9/10 masy całej rogówki. Jest zbudowana z tkanki łącznej blaszkowatej, której blaszki
ułożone są równolegle do jej powierzchni. Każda z blaszek składa się z włókien
kolagenowych układających się w pęczki. Włókna w każdej blaszce przebiegają w jednym
kierunku, równolegle do siebie. Oprócz włókien kolagenowych w skład rogówki właściwej
wchodzą nieliczne włókna sprężyste i substancja podstawowa. Między warstwami włókien
kolagenowych leżą korneocyty. Są to komórki typu fibroblastów. Posiadają liczne wypustki i
są odżywiane dzięki dyfuzji składników odżywczych z naczyń krwionośnych znajdujących
się na obwodzie rogówki w tzw. rąbku rogówki. Wyjątkową cechą rogówki właściwej jest
bowiem brak naczyń krwionośnych.
Od strony tylnej z rogówką właściwą graniczy blaszka sprężysta tylna (Descemeta)
Zbudowana jest ona z włókien kolagenowych ułożonych w specyficzne struktury węzłowe i
stanowi błonę podstawną dla nabłonka tylnego rogówki.
Tylną powierzchnię rogówki pokrywa nabłonek jednowarstwowy płaski, będący jednocześnie
śródbłonkiem komory przedniej oka.

e)

Gruczoły egzokrynowe i ich wydzielanie

egzokrynowe- trzustka-wyspy, ślinowy, potowy, mlekowy
Głównym zadaniem gruczołów jest sekrecja.
Sekrecja czyli wydzielanie polega na tym, że substancje dostające się do komórek są syntetyzowane w
drobno lub wielocząsteczkowe związki, które następnie są segregowane w Aparacie Golgiego i ulegają
zagęszczeniu w pęcherzykach wydzielniczych. Ostatecznie są uwalniane z komórki.
Gruczoły występują w dwóch postaciach: jak zwarte i rozproszone.
Gruczoły zwarte tworzą się ze zgrupowania komórek, przykładem może być gruczoł tarczycy czy ślinianki.
Gruczoły rozproszone, na przykład w układzie pokarmowym, tworzone są przez pojedyncze komórki
rozproszone wśród innych.
Aby dobrze zrozumieć „pracę’’ gruczołów, trzeba poznać mechanizm ich powstawania.
Gruczoł zwarty egzokrynowy (zewnątrz- wydzielniczy) powstaje najpierw przez pojawienie się jego
zawiązki w nabłonku, a następnie tworzy się przewód wyprowadzający oraz tzw. odcinek wydzielniczy.
Gruczoły zwarte egzokrynowe mogą mieć kształt cewki, pęcherzyka lub być cewkowo- pęcherzykowate.
Pojawiają się kształty proste, zwinięte, rozgałęzione.
Gruczoły zwarte egzokrynowe na swej powierzchni posiadają komórki mioepitelialne, które kurcząc się
wyciskają wydzielinę do przewodów odprowadzających.
Gruczoły zwarte endokrynowe mogą występować jako komórki o spolaryzowanej budowie cytoplazmy(
wówczas tworzą one pęcherzyki) lub biegunowej ( wówczas układają się w charakterystyczne sznury). Te
pierwsze posiada na przykład tarczyca, natomiast drugie- gruczoł przytarczyczny.
Wyróżniamy cztery rodzaje wydzielania:
a) merokrynowe (ekrynowe, z łać. ec- poza)
- wydzielanie odbywa się przez fuzję pęcherzyków wydzielniczych z zewnętrzną błoną komórkową i
uwalnianie wydzieliny. Proces ten nie prowadzi do zmiany kształtu komórki.
Taki typ wydzielania spotykamy w gruczole potowym (g. gudoriparae)
b) apokrynowe ( z łać. apo- z )
- odbywa się przez fuzję dużych pęcherzyków wydzielniczych z zewnętrzna błoną komórkową i powoduje
skracanie się komórki na skutek ubytku jej wierzchołkowej części.
Taki typ wydzielania spotykamy w gruczole mlekowym (g.lactifera)
c) holokrynowe (z łać. holos- cały)
- polega na przemianie całej komórki w wydzielinę i jej wydaleniu.
Taki typ spotykamy w gruczole łojowym (g.sebaceae)

d) przesącz z krwi
- towarzyszy wydzielaniu apo i merokrynowemu. Następuje przesączenie płynu z krwionośnych naczyń
włosowatych do światła gruczołu, gdzie miesza się on z wydzieliną komórek wydzielniczych (np. śliną,
mlekiem).
Wydzielanie gruczołowe regulowane jest przez układ nerwowy i hormonalny.
W związku z tym odbywa się ono za pośrednictwem neuromediatorów i hormonów.

Zestaw 11
a)

Naskórek

Naskórek (epidermis) nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący pochodzenia ektodermalnego.
Komórki dodatkowe nienabłonkowe: melanocyty (komórki barwnikowe pochodzenia ektodermalnego z
grzebienia cewy nerwowej) oraz komórki dendrytyczne (Langerhansa) pochodzenia mezenchymalnego.
Proces rogowacenia:
Cykl dojrzewania komórek naskórka – począwszy od powstania, przez podział komórki podstawowej, a
kończąc na momencie złuszczania się z powierzchni – trwa ok. 3 miesięcy. Podczas procesu rogowacenia, w
komórkach nabłonka odkłada się keratyna, która jest białkiem włókienkowym, charakteryzującym się dużą
odpornością na działanie czynników uszkadzających.

Budowa:
warstwa podstawna i warstwa kolczysta - strefa rozrodcza
warstwa ziarnista i warstwa jasna - strefa rogowacenia
warstwa zrogowaciała i złuszczająca się - strefa zrogowaciała. Naskórek nie zawiera naczyń krwionośnych.

Warstwa podstawna (stratum basale) = komórek cylindrycznych (stratum cylindrium). Pojedyncza
warstwa komórek cylindrycznych. Komórki te przylegają do błony podstawnej naskórka, zakotwiczają się w
niej wypustkami cytoplazmatycznymi, które penetrują błonę podstawną. Widoczne liczne podziały
mitotyczne. W cytoplazmie – tono fibryle zbudowane z keratyny. Tworzą one cytoszkielet, a równocześnie
są pierwszą oznaką rozpoczynającego się procesu rogowacenia. Komórki barwnikowe zawierające ziarna
melaniny.

Warstwa kolczysta (stratum spinosum) Kilka warstw wielobocznych komórek, pomiędzy komórkami
istnieją dość szerokie przestrzenie międzykomórkowe, przez które przebiegają mostki cytoplazmatyczne
łączące sąsiednie komórki za pomocą desmosomów (wygląd kolczysty). Tonofibryle tych komórek
przebiegają w poprzek
poszczególnych komórek we wszystkich kierunkach, łącząc ze sobą desmosomy znajdujące się w końcach
mostków cytoplazmatycznych. Dużo wolnych rybosomów oraz owalnego kształtu ziarnistości obłonione
(keratynosomy). W miarę postępu procesu rogowacenia zawartość keratynosomów wypełnia całą
cytoplazmę komórek. Wówczas komórki te ulegają przesunięciu do warstwy wyższej naskórka, tzw. do
warstwy ziarnistej.


Warstwa ziarnista (stratum granulosum) 2- 6 warstw spłaszczonych komórek przylegających ściśle do
siebie; wąskie przestrzenie międzykomórkowe; komórki zawierają w cytoplazmie ziarnistości złożone z
keratohialiny. Różnią się one od keratynosomów nieregularnym kształtem oraz brakiem okrywającej je
błony. W cytoplazmie - duża liczba tonofibryli, które są w ścisłym kontakcie z ziarnistościami keratohialiny.

Warstwa jasna (stratum lucidum) 1–2 warstwy bardzo płaskich komórek. Cytoplazma prawie zupełnie
wypełniona tonofibrylami, które biegną w płaszczyznach równoległych do powierzchni naskórka. Pomiędzy
tonofibrylami równomiernie rozproszona jest keratohialina. Kompleks tonofibryle – keratohialina nosi
nazwę eleidyny. Eleidyna ma ciastowatą konsystencję i stanowi ochronę głębokich warstw
naskórka przed uciskiem. Komórki warstwy jasnej wykazują wyraźne pogrubienia błony komórkowej (ok.
15 nm).

warstwa zrogowaciała (stratum corneum) Liczne warstwy martwych komórek zrogowaciałych,
zmienionych w płaskie łuski. Wnętrze komórek wypełnione jest włókienkami keratyny, które są

przetworzonymi tonofibrylami. W naskórku występuje keratyna miękka, zawierająca mało atomów siarki.
Keratyna twarda (bogata w siarkę)
występuje we włosach i paznokciach. Pomiędzy włókienkami keratyny występuje keratohialina. Błony
komórkowe tych komórek są bardzo grube. Warstwa zrogowaciała jest hydrofobowa i zapobiega zarówno
wnikaniu wody ze środowiska zewnętrznego do organizmu, jak i utracie wody z organizmu.

warstwa komórek złuszczających się (stratum disjunctum) Łuski rogowe tej warstwy tracą kontakt z
komórkami sąsiednimi i złuszczają się.

b)

Jajowód

Jajowód (tuba uterina s. salpinx)
dł. ok 12-15 cm (kobiety), 25-28 cm (u krowy); śr. 1- 2 cm. Podwieszony za pomocą krezki jajowodu
(mesosalpinx).
1) lejek (infundibulum tubae uterinae) – jego ujście brzuszne (ostium abdominalae tubae) jest postrzępione i
tworzy strzępki jajowodu (fimbriae tubae) w czasie owulacji strzępki przylegają do jajnika;
2) bańka jajowodu (ampulla tubae uterinae) najdłuższa i najszersza część jajowodu
3) cieśń jajowodu (isthmus tubae uterinae) – krótka, wąska średnica ok. 2- 3
4) część maciczna (pars uterina) /śródścienna/ – przebiegająca w ścianie macicy i przez ujście maciczne
jajowodu (ostium uterinae tubae) otwierająca się do jamy macicy.

1) błona śluzowa (tunica mucosa)
nabłonek jednowarstwowy: komórki urzęsione (epitheliocytes ciliatus) i komórki bezmigawkowe
(epitheliocytus aciliatus). Kom. urzęsione – szczególnie liczne w lejku i bańce jajowodu. Jądra położone
centralnie (niewielka ilość heterochromatyny i 1-2 jąderka), cytoplazma lekko kwasochłonna. Podlegają
wpływowi żeńskich hormonów płciowych: najwyższe komórki – w okresie owulacji, najniższe – w fazie
ciałka żółtego. Ich liczba wzrasta w fazie pęcherzykowej (wzrost poziomu estrogenów). Ich migawki
wykonują ruchy w kierunku jamy macicy wspomagając przesuwanie komórek jajowych i zarodków w
jajowodzie (głównym czynnikiem za to odpowiedzialnym są skurcze błony mięśniowej jajowodu).
Komórki bezmigawkowe (wydzielnicze) – szczególnie liczne w cieśni i części śródściennej jajowodu. Jadra
wydłużone, kilka jąderek; cytoplazma silniej kwasochłonna niż w komórkach urzęsionych. Również
podlegają cyklicznym zmianom zależnym od hormonów płciowych: różna wysokość komórek, różna
zawartość ziaren, zmienny stopień rozwoju organelli komórkowych. Największą aktywność wydzielniczą
tych komórek obserwuje się tuż przed owulacją. Komórki klinowate (0,5-1,0%) – spoczynkowa forma
komórek wydzielniczych. Komórki podstawne (0,5-0,7%) – kom. nabłonka niezróżnicowane.
blaszka właściwa błony śluzowej (lamina propria mucosae).

2) błona mięśniową (tunica muscularis)
2 warstwy kom. mięśniowych gładkich: wewnętrzna – włókna ułożone okrężnie i spiralnie, zewnętrzna –
włókna ułożone podłużnie. Najgrubsza w okolicy macicy i coraz cieńsza w kierunku lejka. Podlega
skurczom perystaltycznym (główny mechanizm przesuwający komórkę jajową i rozwijający się zarodek),
nasilającym się w miarę trwania fazy pęcherzykowej i osiągającym szczyt w okresie owulacji, a następnie
malejącym w fazie ciałka żółtego. Skurcze podlegają kontroli hormonów
wytwarzanych w jajniku.
3) błona surowicza (tunica serosa)
nabłonek jednowarstwowym płaskim (mesothelium) – przedłużenie nabłonka pokrywającego krezkę
jajowodu (mesosalpinx)
cienka warstwa tkanki łącznej wiotkiej

Histofizjologia jajowodu
• udział w wychwytywaniu komórki jajowej z jajnika podczas owulacji
• tworzenie środowiska zapewniającego odpowiednie warunki dla bytowania komórek jajowych i
plemników, zapłodnienia oraz prawidłowego rozwoju zarodka w jego wczesnych stadiach
przedimplantacyjnych
• transport komórki jajowej, plemników (ruch migawek komórek urzęsionych nabłonka jajowodu –
szczególnie liczne w lejku jajowodu.

• stworzenie odpowiedniego środowiska dla komórek rozrodczych, zapłodnienia i dla wczesnego rozwoju
zarodka, dzięki obecności płynu jajowodowego. Produkowany jest on głównie przez komórki wydzielnicze
nabłonka błony śluzowej jajowodu
• transport zarodka do macicy (gdzie ulega implantacji) dzięki skurczom komórek mięśniowych gładkich
tworzących błonę mięśniową jajowodu.

c)

Zrąb i miąsz wątroby

Wątroba (hepar)

Największy narząd jamy brzusznej i największy gruczoł organizmu. Dochodzi tętnica wątrobowa właściwa
(arteria hepatica propria) – krew o znaczeniu odżywczym oraz żyła wrotna (vena portae) – krew o znaczeniu
czynnościowym (aminokwasy, glukoza, tłuszcze)
Komórki wątrobowe – żółć (czynność zewnątrzwydzielnicza) i substancje
przechodzące do krwi (czynność wewnątrzwydzielnicza).
Żółć (bilis s. fel ) – przewodami żółciowymi do dwunastnicy. Część – pęcherzyk żółciowy (vesica fella ) –
zagęszczenie; rezerwa w okresie nasilenia czynności trawiennych (emulgacja tłuszczu). Bezpośrednio do
krwi – albuminy, lipoproteiny, białka krzepnięcia krwi, ceruloplazmina (wiąże i transportuje miedź),
hormony np. z grupy somatomedyn. Ważny produkt wątroby – cholesterol (głównie do wytwarzania
kwasów żółciowych, ale także do syntezy struktur błoniastych komórek).
Inne funkcje wątroby:
- zapewnia utrzymanie we krwi wyrównanego poziomu glukozy (magazyn glikogenu)
- funkcja detoksykacyjna (sprzęganie związków toksycznych z kwasem glukuronowym)
- metabolizowanie hormonów sterydowych, gromadzenie niektórych witamin (np. wit. A)
- narząd krwiotwórczy w okresie płodowym
Otoczona przez torebkę łącznotkankową (capsula fibrosa) – beleczki dzielące miąższ na zraziki
(anatomiczny, wrotny, gronko wątrobowe) Miąższ utworzony przez komórki gruczołowe (komórki
wątrobowe – hepatocyty) Przewody żółciowe – towarzyszą odgałęzieniom żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej

Unaczynienie wątroby
Wątroba otrzymuje krew czynnościową z żyły wrotnej (vena portae), która powstaje z połączenia żył
krezkowych (dogłowowej i doogonowej) – vena mesenterica cranialis et caudalis oraz żyły śledzionowej
(vena linealis ). Krew odżywczą wątroba otrzymuje tętnicą wątrobową (arteria hepatica), która jest
odgałęzieniem pnia trzewnego Haller’a (truncus coelicus Halleri). Od niego odchodzi także tętnica
żołądkowa lewa (arteria gastrica sinistra) i tętnica śledzionowa (arteria lienalis ).

Krążenie czynnościowe
Zlewisko żyły wrotnej:
- żyła wrotna (vena portae)
- żyły płatowe (venae lobares)
- żyły śródpłatowe (venae intralobares)
- żyły międzyzrazikowe (venae interlobulares)
- żyły okołozrazikowe (venae perilobulares)
- naczynia żylne śródzrazikowe typu zatokowego (venae intralobulares; rete mirabile veno - venosum)

Zlewisko żył wątrobowych:
- żyła centralna (vena centralis )
- żyła podzrazikowa (vena sublobularis )
- żyły wątrobowe (vene hepaticae)- 2-3 wpadają do
- żyły czczej doogonowej (vena cava caudalis)

Krążenie odżywcze
- tętnica wątrobowa (arteria hepatica)
- tętnice płatowe (arteriae lobares)
- tętnice śródpłatowe (arteriae intralobares)
- tętnice międzyzrazikowe (arteriae interlobulares)

- tętnice okołozrazikowe (arteriae perilobulares) – wpadają do naczyń żylnych śródzrazikowych typu
zatokowego


Zrazik wątrobowy - klasyczny (lobulus hepatis)
- przekrój heksagonalny
- w środku żyła środkowa (vena centralis ) zbiera krew z naczyń zatokowych i stanowi pierwszy odcinek
układu żylnego odprowadzającego krew z wątroby
- przestrzeń bramno – żółciowa (wrotno – żółciowa) – miejsce zetknięcia się kilku (3)
zrazików. W obrębie tej przestrzeni: tkanka łączna, przewód żółciowy międzyzrazikowy (ductus
interlobularis ), tętnica międzyzrazikowa i żyła międzyzrazikowa = triada wątrobowa Czasem naczynie
chłonne – wtedy tetrada
wątrobowa

Na przekroju zrazika wątrobowego biegnącym prostopadle do żyły środkowej,
hepatocyty ułożone są w nieregularne szeregi (beleczki wątrobowe – trabeculae
hepatis ) rozchodzące się promieniście od żyły środkowej na obwód. Szeregi te
porozdzielane są naczyniami typu zatokowego. Beleczki wątrobowe mogą rozgałęziać się i łączyć z innymi
beleczkami

Hepatocyty
Duże, wielościenne, 1-2 jądra Każdy hepatocyt:
- kontaktuje się z naczyniem krwionośnym
- wydziela żółć do kanalika żółciowego
Zawierają: glikogen, mitochondria, dobrze rozbudowany aparat Golgiego, rybosomy,
peroksysomy, siateczkę śródplazmatyczną gładka oraz szorstką. W okolicy siateczki
gładkiej występuje skupienie glikogenu.
Cytoszkielet hepatocytów stanowią mikrotubule, filamenty aktynowe i miozynowe oraz filamenty pośrednie.
Hepatocyt jest komórką biegunowo zróżnicowaną (biegun naczyniowy i biegun kanalikowy) Zróżnicowanie
powierzchni hepatocytu:
- mikrokosmki na powierzchni zwróconej do naczynia zatokowego (pomiędzy hepatocytem, a naczyniem -
przestrzeń Disseg’o wypełniona osoczem)
Powierzchnie hepatocytów stykające się ze sobą wykazują połączenia typu juncturae
adherentes (desmosomy i obwódka zamykająca). Obwódka zamykająca występuje w pobliżu kanalików
żółciowych włosowatych śródzrazikowych (brak własnej ściany, leży po przeciwległej stronie naczynia
krwionośnego zatokowego).

Przebieg przewodów żółciowych
- kanaliki żółciowe włosowate (canaliculus bilicapillaris )
- krótkie kanaliki żółcionośne (canaliculus bilifer ) Herringa (cholangiola Heringa, wstawka)
- przewody żółciowe okołozrazikowe (canaliculus bilifer perilobularis )
- przewody żółciowe międzyzrazikowe (canaliculus bilifer interlobularis)
- przewody śódpłatowe (ductus bilifer intralobularis ) – łączą się w przewody wątrobowe
- przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus comunis) + przewód pęcherzyka żółciowego (ductus
cysticus) = przewód żółcionośny (ductus choledochus )

Gronko złożone składa się z trzech prostych gronek i mankietu komórek miąższowych
leżących wokół przestrzeni wrotno – żółciowej. Oś gronek prostych wchodzących
w skład gronka złożonego stanowią naczynia okołozrazikowe odchodzące od naczyń
międzyzrazikowych, w przybliżeniu na tym samym poziomie.
Największą jednostkę strukturalnoczynnościową stanowią wg. Rapparot’a
agregaty gronek zawierające trzy gronka złożone. Agregat obejmuje obszar wątroby
unaczyniony przez naczynia okołozrazikowe, odchodzące od jednej pary naczyń międzyzrazikowych. W
pojedynczym zraziku anatomicznym występuje kilkanaście połówek prostych gronek wątrobowych.

Naczynia zatokowe wątroby
Trzy typy komórek wyścielających naczynie włosowate:
- cienkie spłaszczone komórki odpowiadające komórkom śródbłonka. Ich cytoplazma posiada owalne
otwory lub okienka (fenestrae), o średnicy ok. 100 nm. Są zagęszczone w tzw. płytki sitowe. Przez okienka
przechodzi osocze i chylomikrony, a
nie przechodzą upostaciowane składniki krwi.
- komórki o charakterze makrofagów (komórki Browicza-Kupfer’a) – fagocytują
stare erytrocyty i drobnoustroje w przypadku zakażenia. Zalicza się je do układu monocytarno-
makrofagowego (makrofagi jednojądrzaste).
- komórki spichrzeniowe Ito – leżą w przestrzeni okołozatokowej, posiadają liczne rozgałęzione wypustki,
magazynują tłuszcz, wyzłacają się solami srebra. Prawdopodobnie są odpowiedzialne za wytwarzanie
kolagenu w wątrobie (zwłóknienie wątroby po jej uszkodzeniu). Komórki Ito można identyfikować jako
mało zróżnicowane komórki mezenchymalne, będące prekursorami fibroblastów. Istniejące w ścianie
naczyń zatokowych włókna kratkowe, zostały prawdopodobnie wytworzone przez te komórki.

d)

Okres niezróżnicowania gonad i ich dalszy rozwój

Cytoplazma płciowa
W rozwoju osobniczym zwierząt komórki rozrodcze wyodrębniają się wcześniej niż komórki somatyczne. U
wielu bezkręgowców, a z kręgowców u płazów, już w zapłodnionym jaju daje się zauważyć specjalne
zróżnicowanie cytoplazmy. Mianowicie na jednym biegunie komórki tworzy się zagęszczenie cytoplazmy,
które jest bardziej zasadochłonne niż jej reszta. Nazwano je cytoplazmą płciową lub
biegunową. W czasie podziałów bruzdkowania cytoplazma płciowa zostaje przydzielona jednej lub paru
komórkom. Komórki te tzw. Pierwotne komórki płciowe dają początek linii komórek rozrodczych.

U ptaków i ssaków pierwotne komórki płciowe, wyodrębniają się w stosunkowo wczesnym okresie rozwoju
zarodka, w endodermie pozazarodkowej. W jajach tych zwierząt do tej pory nie zaobserwowano
zróżnicowań cytoplazmy, które mogłyby odpowiadać cytoplazmie płciowej.

Wędrówka pierwotnych komórek płciowych
Z miejsca powstania pierwotne komórki płciowe wędrują czynnie wraz z prądem krwi do somatycznego
zawiązka gonady, w którym osiedlają się, a następnie szybko się mnożą. Dalsze różnicowanie tych komórek
zależy od ich genetycznego wyposażenia w chromosomy płciowe. U zarodka kury pierwsze pierwotne
komórki płciowe można odróżnić od komórek somatycznych już w stadium smugi pierwotnej, w 18
godzinie
inkubacji. Znajdują się one na tzw. Polu płciowym, leżącym poza obrębem zarodka i otaczającym z przodu
w formie półksiężyca jego część głowową. Pierwotne komórki płciowe są nieco większe od otaczających je
komórek endodermy, zawierają w swej
cytoplazmie nieco żółtka i glikogen. Wędrują one do naczyń krwionośnych, którymi dostają się do ciała
zarodka. Po wniknięciu do krezki jelitowej czynnie przedostają się do zawiązka gonady zwanego listwą
płciową, utworzonej z mezenchymy na pranerczu zarodka. Po wniknięciu do listwy płciowej liczba
pierwotnych komórek płciowych bardzo szybko wzrasta na skutek zachodzących w nich podziałów
mitotycznych. Zależnie od genetycznej płci zarodka listwa płciowa przekształca się następnie w jądro lub
jajnik.

U ssaków pierwsze wyodrębnione komórki płciowe obserwuje się u 4 tygodniowego
zarodka w endodermie pęcherzyka żółtkowego, tuż przy zawiązku omoczni. W czasie 5 tygodnia rozwoju
komórki te wędrują czynnie przez krezkę jelitową i często przez ścianę jelita w kierunku pranerczy. Ich
celem jest listwa płciowa utworzona z nabłonka i mezenchymy na brzusznej stronie pranercza.

Różnicowanie się gonad
Listwa płciowa (u ssaków zbudowana z komórek mezenchymatycznych oraz z
nabłonka mezodermalnego) stopniowo przekształca się w jajnik lub w jądro. Po

wniknięciu pierwotnych komórek płciowych nabłonek intensywnie buja i wrasta do środka listwy płciowej,
tworząc dookoła pierwotnych komórek płciowych pasma komórkowe zwane sznurami płciowymi. Listwa
płciowa stopniowo oddziela się od
pranercza. W tym okresie rozwoju zawiązek gonady jest jednakowy dla obu płci. Zróżnicowanie płciowe
następuje w dalszym rozwoju.


Rozwijająca się gonada:
- część korowa – rozwija się bardzo intensywnie w jajniku.
- część rdzenna - rozwija się intensywnie w jądrze. Oddzielona od części korowej mezenchymatyczną
warstwą błony osłonki białawej.

Prawdopodobna przyczyna różnicowania się płciowego gonad:
- induktory rozwoju gonad
- kortycyna – pobudza do rozwoju część korową zawiązka gonady, a hamuje rozwój części rdzennej
(odpowiedzialna za różnicowanie jajnika)
- medularyna – odwrotnie niż kortycyna.

e)

Somity i ich różnicowanie

SOMITOGENEZA
Mezoderma przyosiowa ma postać dwóch pasm komórek biegnących równolegle po obu stronach struny
grzbietowej i cewy nerwowej
Pasma te to tzw. Płytki segmentalne. W ich przedniej części rozpoczyna się segmentacja i czy podział na
odrębne odcinki –somity. Segmentacja jest przygotowaniem do wytworzenia kręgosłupa

Jak dochodzi do powstania somitów?
W przedniej części płytki segmentalnej komórki zmieniają kształt, wydłużają się wrzecionowato i skupiają
w pakiety –somitomery. Dopiero somitomery przekształcają się w nabłonkowe segmenty –somity.
Powstawanie somitów odbywa się w kierunku doogonowym.

Jak wygląda somit?
Każdy somit otoczony jest błoną podstawna, a w jego środku znajduje się jama somitu –somitocel.
Somity można podzielić na:
 Głowowe
 Szyjne
 Piersiowe
 Lędźwiowe
 Krzyżowe
 Ogonowe

Każdy somit różnicuje się na sklerotom i dermatomiotom, który później dzieli się na dermatom i miotom.
Sklerotom powstaje przez rozluźnienie przysrodkowo-brzusznej części somitu. Komórki nabłonkowe
zmieniają się w wielokształtne z wypustkami i przesuwają się w kierunku struny grzbietowej – tak powstają
sklerotomy pierwotne. Równocześnie wytwarzana jest substancja międzykomórkowa.
W każdym sklerotomie wyróżnić można 2 części:
1. Gęstszą część przednia
2. Luźniejsza część tylna

Miedzy nimi znajduje się szczelina srodsegmentalna

Sklerotomy sąsiednich somitów zlewają się tworząc pochewkę otaczająca strunę grzbietowa. W ten sposób
tworzą się sklerotomy wtórne, a szczeliny miedzy nimi nazywane są szczelinami międzykręgowymi.

Zestaw 14
a)

Listki zarodkowe i organogeneza

Listki zarodkowe-zespoły komórek powstające w czasie rozwoju zarodkowego zwierząt w
procesie gastrulacji. Występują trzy typy listków zarodkowych: pierwszy to ektoderma, drugi
to entoderma (nazywana też endodermą), a trzeci to mezoderma.

Wszystkie zwierzęta zbudowane są z dwóch podstawowych listków zarodkowych (ektodermy i entodermy),
a u wyżej uorganizowanych pojawia się trzeci (mezoderma). Według tego kryterium wyróżnia się:



zwierzęta dwuwarstwowe,



zwierzęta trójwarstwowe.

Organogeneza

b)

Łożysko budowa i funkcje

Błonami płodowymi nazywamy te struktury i tkanki zarodka, które nie wchodzą w skład jego ciała, lecz
mają znaczenie tylko w życiu płodowym. Służą one dla ochrony płodu i pośredniczą w jego odżywianiu. W
błonach płodowych rozwijają się ptaki, gady i ssaki. Błony te biorą udział w wytwarzaniu łożyska czyli
narządu dostarczającego tlenu oraz niezbędnych substancji odżywczych. U zwierząt ssących listki
zarodkowe rozciągają się poza obręb okolicy, w której leży zarodek i tworzą błony pozazarodkowe, służące
do ochrony i dostarczania substancji odżywczych. Do błon tych zaliczamy:



pęcherzyk żółtkowy (saccus vitellinus),



owodnię (amnion),



kosmówkę (chorion) i



omocznię (allantois ).

Rozwój pęcherzyka żółtkowego
Pęcherzyk żółtkowy u zwierząt ssących uczestniczy w odżywianiu zarodka we wczesnych okresach
rozwoju. Na jego powierzchni powstają komórki krwi i pierwotne naczynia krwionośne oraz rozpoczyna się
krążenie krwi połączone z krążeniem krwi w zarodku. Krew do pęcherzyka żółtkowego jest doprowadzona
przez tętnice pępkowo-krezkowe (arteriae omphalomesentericae) prowadzące krew od aorty.
Rozpadają się one później w ścianie pęcherzyka żółtkowego na sieć naczyń włosowatych. Stąd zbierają się
w żyłę pępkowo-krezkową (vena omphalo-mesenterica) , która przez pępowinę wnika do zarodka i uchodzi
do zbiornika żylnego, (sinus venosus ), a z niego do serca. Pęcherzyk żółtkowy jest oddzielony od macicy
tylko cienką ścianą trofoblastu, przez którą odbywa się absorpcja substancji odżywczych i tlenu z błony
śluzowej i naczyń krwionośnych macicy. Substancje te są
doprowadzane do zarodka za pośrednictwem krążenia żółtkowego. Pęcherzyk żółtkowy jest początkowo
duży, lecz zmniejsza się szybko w miarę, jak ustala się krążenie krwi na ścianie kosmówki i u starszych
płodów tylko jego szczątki znajdują się jeszcze w pępowinie.

Owodnia (amnion)
Owodnia tworzy ponad zarodkiem błonę złożoną z ektodermy i mezodermy ściennej.
Zarodek leży w przestrzeni ograniczonej przez nią, zwanej jamą owodni, wypełnionej wodnistym płynem,
będącym przesączem z naczyń krwionośnych ściany owodni. Owodnia jest umocowana do zarodka w
miejscu, gdzie szypuła woreczka żółtkowego łączy się ze ścianą zarodka. W dalszym rozwoju w tym
miejscu, u zespolenia szypuły żółtkowej z szypułą omoczniową tworzy się pępowina, a omocznia zostaje do
niej
umocowana.

Kosmówka (chorion)
U zwierząt, u których błony płodowe tworzą się przez fałdowanie, zewnętrzna ściana fałdu owodni tworzy
kosmówkę, błonę która otacza zarodek od zewnątrz wraz z owodnią i pęcherzykiem żółtkowym. Składa się
ona z ektodermy, która leży na zewnątrz i mezodermy ściennej wyścielającej ją od wnętrza. Przestrzeń
pomiędzy kosmówką, a owodnią jest pozazarodkową jamą ciała. Kosmówka wchodzi w połączenie z błoną
śluzową macicy w wytwarzaniu łożyska. Na powierzchni kosmówki pojawiają się wyniosłości zwane

kosmkami, które rosną w kierunku błony śluzowej i w pewnych rodzajach łożysk wrastają w nią. U
niektórych zwierząt
kosmówka zrasta się z omocznią, tworząc tzw. kosmówkę omoczniową (allantochorion). Jest ona obficie
unaczyniona i obejmuje funkcję wymiany substancji między matką a płodem. Zarodek otoczony kosmówką
nazywamy jajem płodowym.

Omocznia (allantois)
Tworzy się ona jako uwypuklenie entodermy z tylnej części jelita, pokrytego od zewnątrz mezodermą
trzewną. Rozrastając się bardzo szybko, tworzy worek połączony wąską szypułą z zarodkiem. Następnie
wnika do pozazarodkowej jamy ciała, zrastając się w niektórych łożyskach z kosmówką i tworząc
kosmówkę omoczniową (allantochorion). Dalej, do omoczni wrastają naczynia tętnicze odchodzące od
tylnego końca aorty zarodka. Są to tętnice pępkowe (arteriae umbilicales). Rozpadają się one na sieć naczyń
włosowatych w ścianie kosmówki omoczniowej a z nich zbierają się żyły, przez które krew wraca do
zarodka żyłą pępkową (vena umbilicalis), uchodzącą do zatoki żylnej (sinus venosus), a z niej do serca
zarodka.

Łożyska zwierząt ssących
Łożysko jest narządem który wytwarza się w rozwoju zwierząt ssących jako narząd
pośredniczący w odżywianiu zarodka (wymiana gazów pomiędzy krwią matki, a krwią zarodka oraz
dostarczanie substancji odżywczych pochodzących z gruczołów błony śluzowej macicy i krwi matki).
Łożysko pośredniczy także w odprowadzaniu dwutlenku węgla i produktów przemiany materii zarodka. W
warunkach prawidłowych nie zachodzi nigdy zmieszanie krwi matki i płodu, lecz tylko dyfuzja gazów i
innych substancji w obrębie krwiobiegu matki i płodu w łożysku. Łożysko jest narządem, w którym
dochodzi do przylegania lub zrośnięcia się błon płodowych zarodka z błoną śluzową macicy w celu
wymiany fizjologicznej. Dokładniej, jest to część kosmówki
unaczynionej przez naczynia doprowadzane przez omocznię, przylegająca lub złączona z błoną śluzową
macicy i służąca do tej wymiany.

Powierzchnia kosmówki tylko u stekowców jest gładka. U innych zwierząt ssących i człowieka wytwarzają
się na jej powierzchni wyniosłości zwane kosmkami (villi), dzięki obecności których błona ta otrzymała
nazwę kosmówki. Kosmki stykają się lub wnikają mniej lub bardziej głęboko w błonę śluzową macicy, co
służy do umocowania płodu. Powiększają one powierzchnię kosmówki i pośredniczą w wymianie substancji
między matką a płodem.

Wniknięcie jaja zapłodnionego i umiejscowienie się go w macicy nazywamy implantacją czyli
zagnieżdżeniem. Zagnieżdżenie może się odbyć w różny sposób:



Zagnieżdżenie środkowe, jeśli pęcherzyk zarodkowy umiejscawia się w świetle macicy, wysyłając

kosmki w kierunku jej błony śluzowej. Taki rodzaj implantacji występuje u zwierząt kopytnych i
mięsożernych.



Zagnieżdżenie mimośrodowe - ekscentryczne – występuje u myszy i jeża. Zarodek wnika między

fałdy błony śluzowej i rozwija się wśród nich.



Zagnieżdżenie śródmiąższowe- interstycjalne zachodzi kiedy zarodek wżera się w błonę śluzową

macicy dzięki enzymom proteolitycznym, wytwarzanym przez trofoblast, niszcząc jej tkanki i umieszczając
się wśród tkanki błony śluzowej macicy (gryzonie, naczelne, człowiek).
W zależności od tego rozróżniamy 4 typy łożysk:



łożysko rozproszone — placenta diffusa , kiedy cała powierzchnia kosmówki jest pokryta kosmkami



łożysko wielokrotne - placenta multiplex występujące u przeżuwaczy, u których na gładkiej

powierzchni kosmówki znajdują się liczne pólka pokryte kosmkami, zwane liścieniami – kotyledo, a kosmki
wnikają do zgrubiałych okolic błony śluzowej macicy zwanych karunkulą



łożysko popręgowe – placenta zonaria , w którym pokryty kosmkami jest tylko pas kosmówki

otaczający zarodek w połowie ciała, a pozostała część kosmówki jest gładka



łożysko tarczowe – placenta discoidalis, w którym tylko okolica kosmówki mająca kształt tarczki ma

kosmki

Rozróżniamy w łożysku część płodową i część matczyną. Część płodową stanowi unaczyniona kosmówka,
część matczyną rozrośnięta i obficie unaczyniona część błony śluzowej macicy, która wchodzi w kontakt z
kosmówką. Kosmki rozwijają
się albo na całej powierzchni kosmówki – mamy wtedy do czynienia z kosmówką kosmatą (chorion
frondosum), albo też tylko niektóre jej odcinki pokryte są kosmkami, a pozostała część jest gładka - chorion
laeve.


Różnorodność zachodząca w budowie łożysk u różnych ssaków dotyczy także sposobu zespolenia się części
płodowej łożyska z częścią matczyną. Jeżeli przy ich rozłączeniu zachodzi krwawienie, mamy do czynienia
z łożyskiem prawdziwym - placenta vera. Jest to zależne od mniej lub więcej ścisłego zespolenia się tych
dwóch błon. W łożysku odżywianie zarodka zachodzi przez dyfuzję substancji z krwi matki do krwi płodu i
w różnych łożyskach błona dzieląca obieg krwi matki od obiegu krwi
zarodka jest różnie zbudowana. Nazywamy ją barierą łożyskową.

W najprostszym przypadku błona śluzowa nie zniszczona przylega do kosmówki i krew płodu od krwi matki
oddziela śródbłonek naczyń krwionośnych kosmków, ich tkanka łączna i nabłonek pokrywający je, od
strony matki nabłonek błony śluzowej, jej tkanka łączna i śródbłonek jej naczyń włosowatych. W tych
przypadkach tkanki matki pozostają nie zniszczone podczas porodu, gdyż nabłonek kosmówki przylega
tylko do nabłonka macicy i rozłączenie ich zachodzi bezkrwawo. Łożyska takie nazywamy nabłonkowo –
kosmówkowymi (placenta epitheliochorialis). Typ taki spotykamy u świni, konia, a spośród naczelnych u
lemarów. Jest to łożysko rzekome (semiplacenta).

Jeżeli w łożysku przez niszczące działanie kosmówki nabłonek pokrywający błonę śluzową macicy zostanie
zniszczony, kosmówka wchodzi w kontakt z jej tkanką łączną i mamy do czynienia z łożyskiem
łącznotkankowo – kosmówkowym (placenta syndesmochorialis), w którym już tylko 5 błon rozdziela
krążenie krwi matki od krążenia krwi płodu. A mianowicie: tkanka łączna błony śluzowej i śródbłonki jej
naczyń, nabłonek kosmków, ich tkanka łączna i śródbłonek ich naczyń. Łożyska takie spotykamy u
przeżuwaczy.

Jeżeli błona śluzowa macicy zostaje jeszcze głębiej zniszczona przez destrukcyjną działalność kosmówki i
nabłonek kosmków styka się ze śródbłonkiem naczyń włosowatych błony śluzowej macicy, mówimy o
łożysku śródbłonkowo kosmówkowym – placenta endotheliochorialis. Błona oddzielająca dwa krążenia
składa się więc w tych łożyskach tylko ze śródbłonków matki, nabłonka kosmków, ich tkanki łącznej i
śródbłonków ich naczyń. Łożysko takie występuje u mięsożernych i niektórych owadożernych.

Przy jeszcze dalej posuniętej redukcji tkanek macicy także śródbłonek jej naczyń krwionośnych zostaje
zniszczony i krew z naczyń krwionośnych błony śluzowej macicy wylewa się do przestrzeni
międzykosmkowych, opłukując bezpośrednio kosmki. Błona rozdzielająca te dwa krążenia składa się tylko z
tkanek kosmków, a łożysko takie jest łożyskiem krwio – kosmówkowym (placenta haemochorialis).
Łożysko takie tworzy się u naczelnych i człowieka.

Jeszcze bardziej zredukowana staje się błona łożyskowa pod koniec ciąży u myszy, szczura, świnki morskiej
i królika, gdzie i nabłonek kosmówki zostaje zniszczony i między krwią matki, a krwią płodu znajduje się
tylko śródbłonek naczyń włosowatych
kosmków. Taki typ łożyska nazywamy krwio-śródbłonkowym (placenta haemoendothelialis).

c)

Rdzeń kręgowy

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis)
Substancja szara umieszczona jest w środkowej części i otoczona jest substancją białą. Przez środek rdzenia
przebiega kanał środkowy rdzenia , wyścielony komórkami ependymy (ependymocytami). W części
brzusznej znajduje się szczelina, zaś od strony grzbietowej jest przegroda grzbietowa.
Istota szara uformowana jest na kształt motyla.



róg grzbietowy – dochodzący do powierzchni rdzenia,



część pośrednia – w odcinku piersiowym przyjmuje formę rogu bocznego.



róg brzuszny – nie dochodzą do powierzchni rdzenia

Od podstawy rogów grzbietowych odchodzą przegródki (septula medullaria) tworzące twór siatkowaty
(formatio reticularis). Na szczycie rogu dogrzbietowego znajduje się substancja galaretowata (substantia
gelatinosa Rolandi), a na nią nasadzona jest w formie czapeczki strefa gąbczasta (zona spongiosa). Zrąb
tworzy tk. glejowa i tk. łączna, która towarzyszy naczyniom krwionośnym. Widoczne są astrocyty
krótkowypustkowe, oligodendrocyty i mikrocyty. W pobliżu naczyń krwionośnych tkanka łączna wraz z
komórkami tk. glejowej wytwarza błonę graniczną okołonaczyniową (membrana limitans gliae
perivascularis). Miąższ stanowią komórki nerwowe skupione w jądra (nuclei).

Komórki nerwowe rdzenia można zgrupować w dwa zespoły:
1) komórki korzonkowe tworzące korzonki rdzenia
2) komórki wewnętrzne, spełniające rolę komórek wspomagających funkcjonowanie komórek
korzonkowych

Komórki korzonkowe tworzą:



w obrębie rogu brzusznego jądro ruchowe rogu brzusznego (nucleus motorius cornus ventralis).

Neuryty tych komórek tworzą korzonek brzuszny.



w części pośredniej (w rogu bocznym):

o

jądro sympatyczne boczne (nucleus sympaticus lateralis)

o

jądro sympatyczne przyśrodkowe (nucleus sympaticus medialis)

Neuryty tych komórek nerwowych wychodzą razem z neurytami komórek ruchowych w kierunku
brzusznym. Włókna układu sympatycznego wychodzące w korzonku brzusznym są włóknami bezrdzennymi
i biegną jako włókna zazwojowe układu sympatycznego
o

jądro parasympatyczne (nucleus parasympaticus). Neuryty opuszczają istotę szarą przez korzonek

dogrzbietowy.

W grupie komórek wewnętrznych wyróżnia się:
a) komórki powrózkowe – ich neuryty nie opuszczają rdzenia, biegną do istoty białej tworząc drogi
nerwowe rdzenia kręgowego. Komórki te tworzą trzy skupiska:



jądro grzbietowe (nucleus dorsalis) tworzące słup Stilling-Clarke’a zlokalizowany u podstawy rogu

grzbietowego,



jądro wielkokomórkowe (nucleus magnocellularis cornus dorsalis) u podstawy rogu grzbietowego



jądro czuciowe (nucleus sensibilis proprius) w istocie galaretowatej rogu grzbietowego którego

komórki nerwowe prowadzą czucie powierzchowne
b) komórki kojarzeniowe (asocjacyjne). Neuryty komórek kojarzeniowych zbierają bodźce z kilku komórek
i podążają do istoty białej.
c) komórki łączące – najliczniejsze, łączą komórkę czuciową i ruchową stanowiąc ogniwo pośrednie w łuku
odruchowym. Mogą łączyć neuryty z dendrytami tej samej strony (homomeryczne) lub z dwóch stron
(heteromeryczne).
d) komórki spoidłowe (komisuralne) – ich neuryty przechodzą z jednej strony substancji szarej rdzenia na
drugą, tworząc cienkie spoidła leżące między spoidłem szarym a dnem szczeliny brzusznej. Komórki
spoidłowe leżą także w rogach grzbietowych rdzenia kręgowego.

Istota szara wraz z korzonkami brzusznymi i grzbietowymi oraz przylegającym do niej wąskim rąbkiem
istoty białej tworzy układ własny rdzenia kręgowego. Podstawową funkcją tego układu są czynności
odruchowe tj. realizowanie automatycznych reakcji będących odpowiedzią na bodźce zewnętrzne.

Receptory – urządzenia odbierające bodźce:
eksteroreceptory – odbierają bodźce ze środowiska zewnętrznego i działające na powierzchnię organizmu
(czucie dotyku, bólu, temperatury, wrażenia wzrokowe, węchowe, smakowe),
interoreceptory – odbierają bodźce powstające wewnątrz organizmu (czucie głębokie) ukł. pokarmowego,
serca, naczyń i innych narządów oraz z mięśni, stawów, ścięgien i okostnej.

Włókna dośrodkowe (czuciowe) – przewodzą bodźce czuciowe.

Włókna odśrodkowe (ruchowe) – przekazują bodźce z ośrodków nerwowych do mięśni.

Łuk odruchowy
Najprostszy – 2 neurony: czuciowy i ruchowy. Zazwyczaj pomiędzy 2 neurony (czuciowy i ruchowy)
włączony jest jeden lub kilka neuronów kojarzeniowych.
Bodziec może też zostać przekazany z jednego odcinka rdzenia kręgowego na inne, za pośrednictwem
neuronów międzyodcinkowych (komórki powrózkowe), w wyniku czego prosty odruch zamienia się w
reakcję dużej grupy mięśni. Istota szara stanowi zatem zespół ośrodków odcinkowych, tworzący złożony
narząd odruchowy. Włókna nerwowe utrzymujące łączność między poszczególnymi odcinkami rdzenia
przylegają do powierzchni zewnętrznej istoty szarej, tworząc pęczki własne rdzenia (fascicalus ventralis,
dorsalis, lateralis) należące topograficznie do istoty białej rdzenia kręgowego.
Istota biała
Leży na obwodzie rdzenia, tworząc pochwę dla istoty szarej. Rogi istoty szarej dzielą istotę białą na obszary
określane powrózkami.



Powrózek grzbietowy (funiculus dorsalis) – między przegrodą grzbietową rdzenia a rogiem

grzbietowym istoty nerwowej. Składa się z:
o

części przyśrodkowej (pars medialis funiculi dorsalis) określanej także jako pęczek smukły

(fasciculus gracilis),
o

części bocznej (pars lateralis funiculi dorsalis) określanego jako pęczek klinowaty (fasciculus

coneatus).



Powrózek boczny (funiculus lateralis) – między rogiem grzbietowym a brzusznym.



Powrózek brzuszny (funiculus ventralis) – między szczeliną środkową brzuszną a rogiem brzusznym.

Istota biała zasadniczo nie zawiera komórek nerwowych. Jest zbudowana z włókien nerwowych będących
przedłużeniem wypustek komórek nerwowych w istocie szarej rdzenia kręgowego. Włókna nerwowe łączą
się w pęczki. Poszczególne pęczki są otoczone tkanką glejową zawierającą astrocyty włókienkowe i
oligodendrocyty i noszą nazwę dróg nerwowych rdzenia kręgowego. Astrocyty włókienkowe wytwarzają na
powierzchni rdzenia błonę graniczną glejową powierzchowną (membrana limitans Galie superfitialis), która
dotyka opony miękkiej.


Drogi nerwowe rdzenia kręgowego

I. Drogi wstępujące (czuciowe) prowadzą bodźce z rdzenia do móżdżku i mózgu
1) droga rdzeniowo-mózgowa grzbietowa (tractus spinocerebralis dorsalis) w powrózku grzbietowym, w
której rozróżnia się: pęczek smukły i pęczek klinowaty. Oba pęczki zawierają włókna czuciowe (neuryty
komórek pseudojednobiegunowych zwojów międzykręgowych);
2) droga rdzeniowo-móżdżkowa grzbietowa (tractus spinocerebellaris dorsalis) w powrózku bocznym,
utworzoną z neurytów komórek jądra grzbietowego;
3) droga rdzeniowo-móżdżkowa brzuszna (tractus spinocerebellaris ventralis) w powrózku bocznym,
utworzona z neurytów komórek powrózkowych. Obie drogi rdzeniowo-móżdżkowe przechodzą czucie
głębokie;
4) droga rdzeniowo-wzgorzową boczna (tractus spinothalamicus lateralis) oraz brzuszna (ventralis),
zaczynająca się w komórkach rogów grzbietowych w jądrze grzbietowym. Droga boczna prowadza czucie
bólu i temperatury, brzuszna – czucie dotyku;
5) droga rdzeniowo-oliwkowa (tractus spinoolivaris) utworzona z neurytów komórek powrózkowych.

II Drogi zstępujące (prowadzą bodźce z mózgowia):
1) droga korowo-rdzeniowa (piramidalna) boczna (tractus corticospinalispyramidalis- lateralis) – w
powrózku bocznym, przewodzi bodźce z kory mózgowej (aksony komórek piramidalnych) do komórek
ruchowych rogów brzusznych;
2) droga korowo-rdzeniowa (piramidalna) brzuszna (tractus corticospinalispyramidalis- ventralis) – w
powrózku brzusznym, przewodzi z kory
mózgowej bodźce ruchów dowolnych;

3) droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis) – w powrózku bocznym, zaczyna się w jądrze
czerwiennym, dochodzi do komórek ruchowych rogów brzusznych i przewodzi bodźce regulujące napięcie
mięśniowe;
4) droga przedsionkowo-rdzeniowa (tractus vestibulospinalis) – w powrózku brzusznym, zaczyna się w
jądrze Deitersa i przewodzi bodźce związane z utrzymywaniem równowagi ciała.

d)

Żołądek konia

U konia i świni przełyk zostaje „przedłużony” do wnętrza żołądka, dlatego wyróżnia się u nich część
przedżołądkową i część trawienną.
Część przedżołądkowa jest większa w żołądku konia, gdzie obejmuje worek ślepy (saccus coecus), u świni
natomiast jest mniejsza i leży wzdłuż krzywizny małej. Błona śluzowa wysłana jest nabłonkiem
wielowarstwowym płaskim (u konia zrogowaciałym), który przechodzi nagle w nabłonek jednowarstwowy
cylindryczny części trawiennej (u konia na margo plicatus ).

W części trzewnej rozróżnia się
- okolicę wpustową
- okolicę gruczołów właściwych
- okolice odźwiernikową
Okolica wpustowa u konia – wąski pas za margo plicatus Okolica wpustowa u świni obejmuje uchyłek
żołądka (diverticulum ventriculi). W blaszce właściwej błony śluzowej występują gruczoły wpustowe oraz
skupienia tkanki limfatycznej (szczególnie obficie u świni). Okolica gruczołów właściwych żołądka i
okolica
odźwiernikowa są zbudowane podobnie jak u mięsożernych i człowieka.

Błona śluzowa:
- nabłonek błony śluzowej (epithelium tunicae mucosae)
- powierzchniowy
- gruczołowy
- blaszka właściwa błony śluzowej (lamina propria tunicae mucosae)
- blaszka mięśniowa błony śluzowej (lamina muscularis tunicae mucosae

Na powierzchni błony śluzowej widoczne są wąskie rowki, dzielące ja na nieregularne, wielokątne obszary
(1x6mm) zwane polami żołądkowymi (areae gastricae). Na powierzchni pól żołądkowych widać zagłębienia
zwane dołeczkami żołądkowymi (foveolae gastricae). Dno żołądka jest miejscem ujścia kilku cewek
nabłonkowych zwanych gruczołami żołądkowymi (glandulae gastricae). Nabłonek powierzchniowy błony
śluzowej żołądka pokrywa powierzchnię pól i dołeczków żołądkowych jako nabłonek 1- warstwowy
cylindryczny. Jest on utworzony z jednego rodzaju komórek tj. komórek produkujących śluz (białka i
obojętne mukopolisacharydy) – gruczoł rozpostarty żołądka.

Nabłonek gruczołowy błony śluzowej żołądka są to proste, nierozgałęzione cewki o
wąskim świetle. Wyróżniamy:
- gruczoły wpustowe żołądka,
- gruczoły denne żołądka
- gruczoły odźwiernikowe żołądka.

Gruczoły wpustowe. Błona śluzowa okolicy wpustu żołądka jest odmiennie ukształtowana niż w trzonie.
Dołeczki żołądkowe rozgałęziają się do połowy grubości
błony śluzowej. Uchodzą do nich gruczoły zwane wpustowymi, które są prostymi lub rozgałęzionymi
cewkami. Ich najgłębsze odcinki mają formę krętych cewek o szerokim świetle. Gruczoły wpustowe są
zbudowane z komórek o jasnej cytoplazmie, produkujących wydzielinę surowiczą (enzymy amylolityczne).

Gruczoły dna żołądka (właściwe żołądka). Są prostymi, nierozgałęzionymi cewkami o
wąskim świetle. W gruczole wyróżnia się dwie części: część górną uchodzącą do
dołeczka żołądkowego zwaną cieśnią gruczołu (isthmus glandulae) i część dolną

zwaną trzonem gruczołu (corpus glandulae). W trzonie gruczołu wyróżnia się szyjkę gruczołu (collum
glandulae) łączącą się z cieśnią i dno gruczołu (fundus glandulae) sięgające do blaszki mięśniowej błony
śluzowej. Gruczoły właściwe żołądka utworzone są z 6 typów komórek nabłonkowych tj. komórek
głównych, okładzinowych, śluzowych szyjki (dawniej dodatkowych), komórek enteroendokrynowych,
kępkowych i niezróżnicowanych.
Komórki główne. Niskie komórki piramidalnego kształtu z kulistym jądrem i zasadochłonną cytoplazmą.
Ziarna wydzielnicze komórek głównych zawierają
pepsynogen (nieaktywna forma pepsyny). U noworodków produkują podpuszczkę. Wolna część błony
komórkowej zwróconej do światła cewki posiada nieliczne mikrokosmki.
Komórki okładzinowe. Występują najliczniej w cieśni i szyjce gruczołów właściwych żołądka. Duże
piramidalne komórki o szerokiej podstawie (30μm), wykazujące dużą kwasochłonność cytoplazmy.
Występują jako pojedyncze elementy wtrącone pomiędzy komórki śluzowe (dodatkowe), a główne.
Wykazują one głębokie rozgałęziające się wpuklenia szczytowej części błony komórkowej oraz bardzo
liczne mitochondria. W komórkach okładzinowych nie stwierdza się ziaren wydzielniczych, a aparat
Golgiego i siateczka śródplazmatyczna ziarnista są słabo rozwinięte.. Komórki
okładzinowe wytwarzają kwas solny soku żołądkowego oraz są miejscem powstawania czynnika
wewnętrznego Castle’a wiążącego wit. B12.
Komórki śluzowe (dodatkowe) szyjki. Występują pojedynczo lub w grupach
rozproszone pomiędzy komórkami głównymi. Ich duże spłaszczone jądra są
zepchnięte ku podstawie komórki przez wypełniające cytoplazmę szczytową ziarna
mucynogenu. Ziarna te zawierają kwaśne mukopolisacharydy.
Komórki enteroendokrynowe. W nabłonku gruczołów żołądkowych człowieka stwierdza się występowanie
komórek enteroendokrynowych typu G, EC, D, P, X oraz ECL. Komórki enteroendokrynowe - wysokie,
piramidalne, z szeroka podstawą. Produkowane przez nie hormony działają jako czynniki modulujące
funkcje przewodu pokarmowego, lub neuromediatorów (somatostatyna, bombezyna, neurotensyna, motylina
i oktapeptyd CCK). W zakończeniach włókien nerwowych komórki G produkują gastrynę, komórki EC
serotoninę i peptydy, komórki D somatostatynę.
Komórki kępkowe. Stwierdzone niedawno w nabłonku gruczołów żołądka u człowieka. Występują także w
nabłonku jelit oraz w nabłonku pęcherzyka żółciowego, przewodu żółciowego i przewodu trzustkowego. Są
to komórki cylindryczne z charakterystyczną „kępką” mikrokosmków (długich i szerokich).
Komórkom tym przypisuje się rolę receptorową.

Gruczoły odźwiernikowe
Błona śluzowa okolicy odźwiernika – głębokie dołeczki żołądkowe sięgające połowy jej grubości. Do
dołeczków otwierają się cewkowate, niekiedy rozgałęzione, spiralnie ułożone gruczoły odźwiernikowe –
krótsze i szersze niż gruczoły właściwe żołądka. Ich odcinki wydzielnicze wyścielone są komórkami
stożkowatymi ze spłaszczonym jądrem. Produkują śluz o odczynie zasadowym. Pomiędzy nimi – nieliczne
komorki
okładzinowe oraz enteroendokrynowe (głównie G).

Blaszka właściwa błony śluzowej
Gruczoły błony śluzowej oddzielone są od siebie oraz od blaszki mięśniowej cienką
warstwą tkanki łącznej. Oprócz typowych komórek tkanki łącznej w warstwie tej
obserwuje się liczne przekroje naczyń krwionośnych i limfatycznych.
Blaszka mięśniowa błony śluzowej. Utworzona z komórek mięśniowych gładkich ułożonych w dwie
warstwy. Skurcz komórek tych warstw powoduje powstanie fałdów błony śluzowej, a skurcz włókien
przenikających do blaszki właściwej ułatwia wyrzut wydzieliny z gruczołów żołądkowych.

Błona podśluzowa
Oddziela błonę śluzowa od błony mięśniowej. Występują tu naczynia krwionośne i limfatyczne, komórki
tkanki łącznej, komórki zwojowe, włókna splotów nerwów błony podśluzowej (plexus nervorum
submucosus).

Błona mięśniowa
Zbudowana z trzech warstw komórek mięśniowych gładkich:



- warstwa zewnętrzna – podłużna (stratum longitudinale) – komórki mięśniowe wzdłuż długiej osi

żołądka



- warstwa środkowa – okrężna (stratum circulare) – komórki mięśniowe prostopadle do długiej osi

żołądka. Tworzy zwieracz w okolicy wpustu i odźwiernika. Między warstwami podłużną i okrężną są
komórki zwojowe i włókna nerwowe splotu śródmięśniowego (plexus nervorum myentericus)



- warstwa skośna (stratum obliquum) – występuje tylko w okolicy wpustu, dna i trzonu żołądka.

Błona surowicza
Najbardziej zewnętrzna warstwa ściany żołądka zbudowana z tkanki łącznej wiotkiej
pokrytej nabłonkiem jednowarstwowym płaskim. Poprzez małą i dużą sieć błona
surowicza żołądka łączy się z otrzewną.

e)

Drogi wyprowadzające nasienie

Śródjądrowe drogi wyprowadzające nasienie
Kanaliki proste jądra (tubuli recti) – krótkie przewody rozpoczynające się w miejscu połączenia kanalików
krętych przechodzących z poszczególnych płacików, a kończące przejściem w sieć jądra. Kanalik prosty jest
cieńszy od kanalika krętego. Początkowo wysłane nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, w dalszym
odcinku – nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym.
Sieć jądra (rete testis) – układ połączonych ze sobą, jamisto porozszerzanych kanałów wysłanych
nabłonkiem jednowarstwowym kostkowym o zróżnicowanej wysokości komórek (mikrokosmki oraz
pojedyncze rzęski).

Drogi wyprowadzające nasienie z jądra
Najądrze (epididymidis)
głowa (caput) – początkowy odcinek przewodu najądrza wraz z wpadającymi do niego kanalikami
wyprowadzającymi, które wychodzą z sieci jądra
trzon (corpus)
ogon (cauda) .

kanaliki wyprowadzające (ductuli efferentes): nabłonek jednowarstwowy z komórkami cylindrycznymi i
kostkowymi (światło kanalików jest pofałdowane). Urzęsione komórki cylindryczne przesuwają zawartość
kanalików w stronę przewodu najądrza. Komórki kostkowe są komórkami gruczołowymi. Widoczne
komórki przypodstawne.

przewód najądrza (ductus epidydimidis) – powstaje w obrębie głowy najądrza w przedłużeniu kanalika
wyprowadzającego pierwszego największego płacika głowy najądrza, biegnie wzdłuż podstaw dalszych
płacików, których kanaliki wyprowadzające kolejno dołączają do niego. W obrębie trzonu najądrza przewód
stanowi bardzo poskręcaną cewę. Wychodząc z najądrza staje się nasieniowodem.
Nabłonek dwurzędowy – przeważają komórki główne (wysokie, cylindryczne, mające pęczki stereocilli;
komórki główne pełnią rolę wydzielniczo-resorbcyjną), mniej liczne komórki podstawne (leżą na błonie
podstawnej pomiędzy przypodstawnymi częściami komórek głównych). Pod błoną podstawną wyróżnia się
błonę mięśniową (kilka warstw miocytów gładkich o okrężnym ułożeniu).
Łącznotkankowa błona biaława, zawierająca u konia miocyty gładkie. Błona biaława jest pokryta błoną
surowiczą. W najądrzu następuje końcowy etap dojrzewania plemników.




Nasieniowód (ductus deferens)



błona śluzowa: wytwarza podłużne fałdy (światło nieregularne)

o

nabłonek dwurzędowy ze stereociliami, który w dalszym odcinku przechodzi w nabłonek

jednowarstwowy cylindryczny pozbawiony stereocilii. U buhaja występuje nabłonek wielorzędowy
o

blaszka właściwa błony śluzowej: tk. łączna z licznymi włóknami sprężystymi



błona mięśniowa: 2 warstwy komórek mięśniowych gładkich: wewnętrzna – okrężna i zewnętrzna –

podłużna (u Ho – 3 warstwy); wyraźnie zaznaczone u knura i tryka, natomiast u ogiera buhaja i psa włókna
mięśniowe obu pokładów przeplatają się ze sobą.



przydanka: tk. łączna wiotka (nerwy, naczynia krwionośne i limfatyczne, a w części powrózkowej

nasieniowodu podłużnie ułożone pęczki miocytów pochodzące z mięśnia dźwigacza wewnętrznego jądra.
Nasieniowód w obrębie fałdu moczo-płciowgo (plica urogenitalis), zostaje otoczony błoną surowiczą.
W końcowym odcinku rozszerza się tworząc bańkę nasieniowodu (ampulla ductus deferentis) – nie
występuje u kotowatych. U zwierząt w błonie śluzowej bańki nasieniowodu występują licznie, rozgałęzione
gruczoły cewkowe, wydzielające wydzielinę o charakterze kwaśnym, która wchodzi w skład nasienia.

Przewód wytryskowy (ductus ejaculatorius)
U zwierząt NIE występuje – istnieje tylko otwór wytryskowy (ostium ejaculatorium).
U ludzi rozpoczyna się w miejscu, gdzie do zwężającej się końcowej części bańki nasieniowodu dochodzi
ujście pęcherzyka nasiennego, a kończy się przejściem w część sterczową cewki moczowej na wzgórku
nasiennym. Wysłany nabłonkiem dwurzędowym nieurzęsionym. W ujściach przewodów nabłonek
przechodzi w nabłonek wielowarstwowy kostkowy.

Zestaw 1
a)

spermatogeneza

Spermatogeneza obejmuje dwa procesy:
Spermatocytogeneza – polega na przemianach dotyczących ilości jądrowego materiału genetycznego
prowadzących do powstania komórek o haploidalnej ilości chromosomów. Dotyczy przemiany od
spermatogonii do stadium spermatydy.
Spermiogeneza – obejmuje przekształcenia spermatyd w plemniki i polega na zmianach jakościowych.

Spermatocytogeneza
Spermatogonie – leżą na błonie podstawnej pomiędzy przypodstawnymi częściami komórek podporowych;
śr. 9-15 μm, jądra owalne położone centralnie. Ze względu na morfologię jąder wyróżnia się 3 typy
spermatogonii: Ad, Ap oraz B. Spermatocyty I rzędu – śr. 25μm, oddalają się od błony podstawnej; okrągłe
jądro z rozproszoną chromatyną, dobrze wykształcone jąderko. W okolicy jądra widoczne wszystkie
struktury niezbędne do podziału komórki. W obwodowej części cytoplazmy występują mitochondria.
Ulegają pierwszemu podziałowi (redukcyjnemu), który doprowadza do
powstania 2 komórek potomnych – spermatocytów II rzędu. Spermatocyty II rzędu – o połowę mniejsze od
ich prekursorów, leżą bliżej światła kanalika krętego. Bardzo szybko (bez podwojenia ilości DNA) wchodzą
w II podział dojrzewania (mitotyczny) i w efekcie potomne spermatydy zawierają haploidalną (1n) ilość
materiału genetycznego w jądrze.

Spermiogeneza
Spermatyda – rozbudowany GA, pojawia się proakrosam, a następnie akrosom, który zbliża się do jądra
spermatydy i układa na błonie jądrowej. Centriole wytwarzają rzęskę – zaczątek witki. Płynna część
pęcherzyka akrosomalnego ulega wchłonięciu, a nadmiar błony akrosomalnej tworzy osłonę główki. Jądro
wydłuża się, a chromatyna ulega zagęszczeniu. Jądro pozbywa się rybonukleoprotein, które tworzą w
cytoplazmie ciało chromatoidalne w postaci skupienia drobnych ziarenek. Później ciałko to wytwarza
pierścień wokół centrioli, który następnie wchodzi w skład
pierścienia dolnego plemnika. Centriola bliższa (centriolum proximale) w sąsiedztwie jądra spermatydy
układa się w tzw. Zagłębieniu implantacyjnym, w kontakcie z płytką podstawną, w której bierze początek
włókno osiowe. Centriola dalsza (centriolum distale) wytwarza pierścień wokół włókna osiowego, który
następnie wytwarza włókno grube plemnika i na końcu wstawki formuje pierścień dalszy (anulus distalis).
Mitochondria spermatydy w obrębie wstawki otaczają włókno osiowe wytwarzając osłonkę
mitochondrialną. W czasie wzrostu witki wokół włókna osiowego wytwarza się osłonka zbudowana z
okrężnie ułożonych włókienek – osłonka okrężna. W okolicy wstawki i częściowo witki gromadzi się
nadmiar cytoplazmy (ciałko resztkowe), które zostaje sfagocytowane przez sustentocyty. W procesie
spermiogenezy wyróżnia się 4 fazy: faza aparatu Golgiego, faza czapeczki, faza akresomu, faza
dojrzewania. Z jednej wchodzącej w cykl spermatogeniczny spermatogonii powstaje u człowieka 16
plemników.

Budowa plemnika (spermatozoon, spermatozoidum, spermium)



główka (caput spermatozoidi): kształt spłaszczonej gruszki (Ho), owalnylub spłaszczony. Jądro

(nucleus spermatozoidi) zawiera zagęszczoną, nieaktywną chromatynę i otoczone jest błoną jądrową
pozbawioną porów. Ok. 1/3 przedniej powierzchni jądra plemnika pokrywa akrosom (acrosoma) – płaski
pęcherzyk kształtu czapeczki. Krawędź akrosomu jest pogrubiona tworząc pierścień równikowy. Akrosom
zawiera enzymy umożliwiające wniknięcie do komórki jajowej.



szyjka (collum spermatozoidi): centriole i 9 segmentowanych kolumn połączonych z 9 grubymi

włóknami wstawki i witki. W szyjce bierze początek włókno osiowe witki.



wstawka (corpus spermatozoidi): włókno osiowe (filum axiale), które przebiega także przez witkę,

składające się z 9 par mikrotubuli na obwodzie i jednej pośrodku. Na zewnątrz każdej pary mikrotubuli
obwodowych leży włókno grube ciągnące się wzdłuż witki plemnika. Zewnętrznie występuje pochewka
mitochondrialna, która ściśle łączy się z włóknami grubymi. Wstawka kończy się pierścieniem
zamykającym.



witka (cauda spermatozoidi) składa się z włókna osiowego wraz z otaczającymi go włóknami

obwodowymi. Odcinek końcowy witki zawiera tylko zakończenia podwójnych mikrotubuli włókna
osiowego, które otacza błona komórkowa witki. Za ruch witki odpowiadają 2 białka kurczliwe –
spermiozyna i flaktyna.

b)

Hemopoeza

Hemocytopoeza (powstawanie komórek krwi),

W rozwoju ontogenetycznym wyróżnia się trzy okresy:

1. okres mezoblastyczny (megaloblastyczny) – w życiu zarodkowym i u człowieka trwa do 3

miesiąca

2. okres wątrobowo – śledzionowy – rozpoczyna się w 2 miesiącu i trwa do końca ciąży

3. okres szpikowy – rozpoczyna się w 5 miesiącu ciąży i trwa do końca życia osobniczego

Komórką macierzystą dla wszystkich komórek krwi jest hemocytoblast powstający w szpiku

kostnym. Komórki te charakteryzują dwie cechy:

- zdolność do odtwarzania

- możliwość różnicowania się w każdy rodzaj komórek

c)

drzewo oskrzelowe

Płuca (pulmonales)
Drzewo oskrzelowe stanowi rusztowanie dla całego miąższu płucnego. Oskrzela główne wnikają poprzez
wnękę do płuc, które są parzystym narządem zamkniętym w jamach opłucnowych w klatce piersiowej.
Wyróżniamy następujące piętra drzewa
oskrzelowego:
- oskrzela główne (bronchi principales)
- oskrzela płatowe (bronchi lobares)
- oskrzela segmentowe ((bronchi segmentales)
- oskrzela międzyzrazikowe (bronchi interlobulares)

Oskrzela główne – budowa podobna do budowy tchawicy, ale zamknięte pierścienie.
Oskrzela płatowe – płytki chrzęstne z chrząstki szklistej leżące w błonie podśluzowej oskrzeli. Po
wewnętrznej stronie chrząstek – gruczoły oskrzelowe (glandulae bronchiales ) – śluzowo – surowicze.
Gruczoły zanikają przy przejściu w oskrzeliki.
W okolicach rozgałęzień drzewa oskrzelowego – grudki chłonne. Na granicy blaszki właściwej błony
śluzowej i błony podśluzowej znajduje się warstwa mięśni gładkich, która począwszy od oskrzeli płatowych
obejmuje cały obwód oskrzeli. Nabłonek wyścielający oskrzela – wielorzędowy migawkowy.

Drzewo pęcherzykowe (arbor alveolaris ):
- oskrzeliki śródzrazikowe (bronchioli intralobulares)
- oskrzeliki oddechowe (bronchioli respiratorii)
- przewody pęcherzykowe (ductes alveolares)
- woreczki pęcherzykowe (sacculi alveolares)

- pęcherzyki płucne (alveoli pulmonis)



Oskrzeliki – nabłonek jednowarstwowy cylindryczny, brak komórek kubkowych i
płytek chrzęstnych oraz gruczołów. Dobrze widoczna warstwa mięśniowa.
W oskrzelikach końcowych – nabłonek jednowarstwowy sześcienny migawkowy

d)

cykl maciczny

Cykl maciczny – okresowe zmiany budowy błony śluzowej macicy w zależności od zmian zachodzących w
jajniku (u krowy co 21 dni, u psa co 6 mies., u zwierząt dziko żyjących – 1 raz w roku, u kobiety co ok. 28
dni).
1) Faza wzrostu (faza proliferacyjna, pęcherzykowa, estrogenowa)
Estrogeny stymulują: rozrost błony śluzowej, gruczołów macicznych oraz zrębu łącznotkankowego. Wzrost
ilości receptorów dla progesteronu w niektórych komórkach błony śluzowej oraz błony mięśniowej macicy.
2) Faza wydzielnicza
Zależy od progesteronu (komórki luteinowe ciałka żółtego) oraz od niewielkiej ilość estrogenów (komórki
paraluteinowe, gruczoł śródmiąższowy jajnika). Błona śluzowa ulega dalszemu pogrubieniu. Kom. tk.
łącznej ulegają powiększeniu. Gruczoły intensywnie wydzielają substancje śluzowe, ulęgają poszerzeniu i
skręceniu. Wzrasta liczba naczyń krwionośnych. Brak zapłodnienia: ciałko żółte ulega stopniowemu
zanikowi (spadek poziomu progesteronu i estrogenów). Skurcz i zamknięcie światła tętnic spiralnych błony
śluzowej i jej niedokrwienie (wysoki poziom PGF2α).
3) Faza zmian wstecznych (u kobiet – menstruacyjna)
Naczynia krwionośne pękają, a krew z wydzieliną gruczołów dostaje się do światła macicy. Powierzchowna
warstwa błony śluzowej ulega złuszczeniu.
4) Faza spoczynku
U Ca trwa do momentu rozpoczęcia przygotowania do następnej rui. U Bo – krótki okres, bo już w 19 dniu
cyklu zaczyna się następna faza czynnościowa błony śluzowej macicy. U Ho – faza odnowy nabłonka i
gruczołów (faza pomenstruacyjna).

e)

Błona wewnętrzna gałki ocznej

SIATKÓWKA
Siatkówka jest najbardziej wewnętrzną błoną gałki ocznej. Składa się z części ślepej i
wzrokowej, których granicę stanowi tzw. rąbek zębaty
Część ślepa (nabłonkowa) pokrywa ciałko rzęskowe i tęczówkę. Zbudowana jest z dwóch
warstw komórek: powierzchownej, warstwy komórek walcowatych, zwanych inaczej
komórkami Müllera, oraz leżącej pod nią warstwy komórek sześciennych zawierających
melaninę. Ta część siatkówki nie zawiera neuronów i nie uczestniczy w odbieraniu bodźców
wzrokowych.
Część wzrokowa siatkówki różni się od części rzęskowej i tęczówkowej tym, że oprócz
elementów nabłonkowych zawiera komórki nerwowe. Zbudowana jest ona z komórek
wyspecjalizowanych w odbieraniu bodźców świetlnych (komórki fotoreceptorowe) oraz
komórek przekazujących impuls nerwowy (komórki dwubiegunowe i zwojowe). Ponadto w
tej części siatkówki występują komórki nerwowe modulujące przejście impulsu z
fotoreceptorów do komórek zwojowych (komórki horyzontalne, amakrynowe i
różnokształtne) oraz komórki podporowe (komórki Müllera i astrocyty). Pomiędzy neuronami
tej części siatkówki istnieje skomplikowany system połączeń synaptycznych. W siatkówce
leżą trzy pierwsze neurony drogi wzrokowej. Pierwszym neuronem są komórki pręciko- i
czopkonośne, drugim komórki dwubiegunowe, trzecim neurony wzrokowo-zwojowe.
Histologicznie część wzrokowa siatkówki podzielona jest na 10 warstw. Licząc od zewnątrz,
czyli od błony naczyniowej, są to:
1. Warstwa komórek barwnikowych zawierająca melaninę, która zapobiega odbiciom
światła wewnątrz gałki ocznej. Warstwa ta jest stosunkowo słabo połączona z kolejną
warstwą, dlatego w tym miejscu dochodzi najczęściej do odklejenia siatkówki.
Komórki barwnikowe spoczywają na błonie podstawnej, zwanej błoną Brucha.

Posiadają one ponadto zdolności do fagocytozy(usuwają zużyte fragmenty
fotoreceptorów).
2. Warstwa fotoreceptorów zbudowana z pręcików i czopków.
3. Błona graniczna zewnętrzna, która łączy fotoreceptory z komórkami glejowymi
Müllera.
4. Warstwa ziarnista zewnętrzna, którą budują ciała komórek pręcikowych i
czopkowych.
5. Warstwa splotowata zewnętrzna zbudowana z połączeń synaptycznych pomiędzy
krótkimi aksonami komórek pręcikowych i czopkowych, a komórkami nerwowymi
łączącymi, których ciała stanowią następną warstwę.
6. Warstwa ziarnista wewnętrzna, zbudowana z ciał komórek nerwowych łączących. W
tej warstwie spoczywają komórki nerwowe amakrynowe, których charakterystyczną
cechą jest brak neurytu. Ich dendryty wchodzą w połączenia zarówno z komórkami
dwubiegunowymi jak i z trzecią grupą neuronów drogi wzrokowej - neuronami
wzrokowo-zwojowymi. W tej warstwie leżą także jądra komórek glejowych Müllera.
7. Warstwa splotowata wewnętrzna, w której dochodzi do połączenia komórek warstwy
ziarnistej wewnętrznej z dendrytami komórek zwojowych, tworzących kolejną
warstwę.
8. Warstwa komórek zwojowych. Warstwę tą tworzą neurony wzrokowo-zwojowe
stanowiące trzeci neuron drogi wzrokowej.
9. Warstwa włókien nerwowych przechodzących do krążka nerwu wzrokowego i
tworzących nerw wzrokowych.
10. Błona graniczna wewnętrzna oddzielająca siatkówkę od ciała szklistego.
Specyficznym fragmentem siatkówki jest plamka żółta. Budowa plamki żółtej różni się od
innych części siatkówki wzrokowej bardzo silnym rozwinięciem warstwy komórek
zwojowych. W warstwie pręcików i czopków plamki żółtej przeważają czopki. Plamka żółta
jest fragmentem siatkówki o największej rozdzielczości, gdyż na jeden czopek lub pręcik
przypada tylko jedna komórka dwubiegunowa i komórka zwojowa (w pozostałej części
siatkówki jedna komórka dwubiegunowa przypada na kilka czopków lub pręcików).
W skład siatkówki wchodzą także komórki glejowe, z których najliczniejszymi są komórki
Müllera. W części rzęskowej oraz tęczówkowej komórki te tworzą jedną z dwóch warstw
siatkówki.
W części nerwowej siatkówki komórki Müllera są rozmieszczone pomiędzy neuronami. Ich
jądra leżą w warstwie ziarnistej wewnętrznej, natomiast ciała sięgają od błony granicznej
wewnętrznej do warstwy pręcików i czopków. Komórki Müllera połączone są pomiędzy sobą
oraz z komórkami wzrokowymi, a połączenia te widoczne są w mikroskopie optycznym pod
postacią błony granicznej zewnętrznej. Wypustki komórek Müllera sięgają pomiędzy czopki i
pręciki, i dotykają komórek barwnikowych.

Zestaw 24
a)

Powstawanie krwi i pierwotnych naczyń

W 3 tygodniu – z komórek mezenchymalnych(angioblasty) powstaje układ krążenia,
Ok 2 tygodnia - Skupienia angioblastów w mezodermie pozazarodkowej pęcherzyka żółtkowego powstają
wyspy krwiotwórcze z angioblastów.
Komórki z obwodu wyspy – śródbłonek naczyń, a leżące na środku przekształcają się w komórki
krwiotwórcze. W 3 tygodniu, powstają wewnątrzzarodkowe skupienia angioblastów, tworzą lite pasma
komórkowe po obu stronach zarodka, początkowo w głowowej części, tworzy się szczelinowate światło, a w
nim osocze.
Podobne parzyste zawiązki mezenchymalne serca tworzą w części głowowej dwie podłużna cewy sercowe i
wkrótce łączą się w linii środkowej. po fałdowaniu zarodka naczynia i serce zmieniają swoje położenie,
ostatecznie w 4 tygodniu cewa sercowa zawieszona w jamie osierdzia tworzy wyraźne uwypuklenie w
brzusznej części zarodka(zgrubienie osierdziowe)
21 dnia następuje połączenie cewy sercowej z naczyniami zarodka oraz szypuła brzuszną, kosmówkąi
pęcherzykiem żółtkowym i rozpoczyna się krążenie.

b)

Przełyk

Łączy gardło z żołądkiem. Rozwija się z przedniej części jelita pierwotnego, przy czym nabłonek powstaje z
entodermy, a pozostałe warstwy z otaczającej mezenchymy. Ściana przełyku zbudowana z czterech warstw:
błony śluzowej, błony podśluzowej, błony mięśniowej, przydanki w części nadprzeponowej i błony
surowiczej w części podprzeponowej.
Błona śluzowa – wyścielona nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym (20-25 warstw
komórek). U przeżuwaczy, ptaków i gryzoni nabłonek ulega rogowaceniu. Blaszka właściwa błony śluzowej
– tkanka łączna
wiotka unaczyniona i unerwiona. W warstwie tej spotyka się pojedyncze grudki chłonne (człowiek, świnia).
U człowieka w górnej i dolnej części przełyku występują gruczoły cewkowe. Blaszka mięśniowa błony
śluzowej – komórki mięśniowe gładkie o przebiegu podłużnym i skośnym. U konia, przeżuwaczy i
mięsożernych warstwa ta składa się z pojedynczych pęczków włókien mięśniowych, które w pobliżu
żołądka łączą się w ciągłą warstwę.
Błona podśluzowa – tkanka łączna wiotka zawierająca naczynia i nerwy oraz rozgałęzione gruczoły śluzowe
nazywane gruczołami przełyku (glandulae oesophageae), których przewody wyprowadzające wychodzą na
powierzchnię błony
śluzowej. U psa sięgają do połowy wpustu żołądka, u świni do połowy części piersiowej przełyku, u konia,
przeżuwaczy i kota występują tylko w części początkowej przełyku.
Błona mięśniowa (mięśnie poprzecznie prążkowane szkieletowe i mięśnie gładkie).
- warstwa wewnętrzna mięśni – okrężna (stratum circulare)
- warstwa zewnętrzna – podłużna (stratum longitudinale)
U królika, zwierząt drapieżnych i ptaków – 3 warstwy (podłużna, okrężna i podłużna).
Cztery warstwy u świni. U różnych gatunków oba rodzaje mięśni przechodzą w siebie w różnych miejscach
przełyku. U świni – przed wpustem do żołądka, u konia i kota w końcowym odcinku części piersiowej
przełyku, u człowieka w ¼ górnej części przełyku występują mięśnie poprzecznie prążkowane. U
przeżuwaczy i psa przełyk ma na całej swojej długości tylko mięśnie poprzecznie prążkowane.

Przełyk u ptaków jest zbudowany podobnie jak u ssaków, z tą różnicą, że blaszka
właściwa błony śluzowej zawiera liczne gruczoły śluzowe, w których otoczeniu
występują skupienia tkanki limfatycznej. Skupienia te są szczególnie duże u kaczki i
wytwarzają migdałek przełykowy. Występujące u kury, indyka, perliczki i gołębia
wole (ingluvies ) stanowi uwypuklenie ściany brzusznej przełyku. U ptaków tych występuje rozszerzenie
przełyku przed jego wejściem do żołądka. Ściana wola ma budowę podobną jak przełyk. Błona śluzowa
wola wysłana jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. W blaszce właściwej błony śluzowej – gruczoły
cewkowe
złożone. W wolu pokarm ulega rozmiękczeniu. U gołębia w wolu powstaje tzw. mleczko wola – pokarm dla
piskląt.

c)

Tarczyca

Tarczyca składa się z dwóch płatów bocznych (lobi glandulae thyreoidae) połączonych cieśnią (isthmus
thyreoidae). Gruczoł ten położony jest na przedniej powierzchni szyi. Jego miąższ otoczony jest torebką
włóknistą (capsula fibrosa). Torebka włóknista pokryta jest powięzią tarczową (fascia thyreoidea), która
umożliwia stosunkowo dużą ruchomość tarczycy np. przy ruchach szyi, przy połykaniu.
Z części wewnętrznej torebki włóknistej wnikają do wnętrza narządu przegrody i beleczki dzieląc tarczycę
na zraziki (lobuli glandulae thyreoidae). Dominującą strukturą anatomiczną, a jednocześnie jednostką
architektoniczną i czynnościową są pęcherzyki tarczycy. Osobną jednostką strukturalną i czynnościową są
komórki przypęcherzykowe (parafolikularne, komórki C).
Są wysłane nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym. Komórki tego nabłonka zawierają duże jądro
położone centralnie lub przesunięte do części podstawnej. Cytoplazma jest lekko zasadochłonna. W
aktywnej wydzielniczo komórce aparat Golgiego położony jest ponad jądrem w strefie przyszczytowej. W
komórkach nieaktywnych ulega on przesunięciu w stronę boczną. W stanach zwiększonej syntezy aparat
Golgiego powiększa się.

W okolicy przyszczytowej widoczne sa liczne ziarnistości i pęcherzyki wydzielnicze. Obok pęcherzyków
wydzielniczych wyprodukowanych w komórce i przemieszczanych do koloidu, występują duże pęcherzyki

o średnicy 150 nm, będące zresorbowanym koloidem i transportowane przez całą komórkę do okolicy
przypodstawnej. Oba procesy transportu występują w komórce w tym samym czasie.
Ponadto w komórkach nabłonka pęcherzyków tarczycy obserwuje się różne postaci lizosomów, często
zawierające wewnątrz zresorbowany koloid (fagolizosomy). W lizosomach zachodzi proces oddzielania
hormonów tarczycy – jodotyronin (tyroksyny i trójjodotyroniny) od pozostałych aminokwasów
występujących w tyreoglobulinie.
Synteza oraz uwalnianie jodotyronin do krwioobiegu znajduje się pod kontrolą tyreotropiny (TSH).
Tyreotropina łączy się przejściowo ze swoistym receptorem błony komórkowej tyreocytów. Powstanie
kompleksu TSH – receptor komórkowy aktywuje cyklazę adenylową, w następstwie czego w komórce
zwiększa się stężenie cAMP.
Obecność jodotyronin jest niezbędna dla prawidłowego wzrostu, dojrzewania i różnicowania się komórek
układu nerwowego. Wzmagają metabolizm tlenowy komórek, przyspieszają metabolizm węglowodanów
oraz syntezę białek. Trójjodotyronina działa na wszystkie komórki organizmu, co uzależnione jest od
obecności specyficznych receptorów komórkowych.Receptory te występują w cytoplazmie,
mitochondriach oraz jądrze komórkowym.
Komórki przypęcherzykowe - komórki C (thyreocyti parafolliculares)

Są komórkami

polimorficznymi, jasnymi, występującymi pojedynczo lub w grupach po kilka komórek. Ich wolna
powierzchnia nie dochodzi do światła pęcherzyków tarczycy, a połączenie z komórkami pęcherzyków
tarczycy nie jest ścisłe. Komórki przypęcherzykowe przylegają bezpośrednio do błony podstawnej nabłonka
pęcherzyków. Jądro zlokalizowane jest centralnie, zawiera jasną chromatynę. W cytoplazmie występują
ziarnistości elektronowo gęste o średnicy 100 – 180 nm.
W komórkach wykazano obecność amin katecholowych oraz enzymu rozkładającego –
monoaminooksydazy (MAO). Komórki przypęcherzykowe uważa się za producenta kalcytoniny, która
może być także produkowana w przytarczycach, grasicy i w niektórych komórkach układu
pokarmowego. Jest ona ważnym regulatorem gospodarki wapniowo – fosforowej.
Powoduje hamowanie czynności osteoklastów, zmniejszając uwalnianie jonów wapnia w procesie działania
tych komórek. Powoduje przesunięcie jonów wapnia z surowicy do substancji międzykomórkowej
powierzchownych warstw osteoblastów. Bodźcem stymulującym wydzielanie kalcytoniny jest
zwiększenie stężenia jonów wapnia w surowicy.
Mechanizm działania kalcytoniny na komórki docelowe (osteoklasty, nabłonek jelit, komórki nabłonkowe
nefronu) sprowadza się do aktywacji układu: receptor komórkowy kalcytoniny – cyklaza adenylowa –
cykliczny AMP.

d)

Błony jajowe

Osłony jajowe



Pierwszorzędowe (pierwotne)wytwarzane w jajniku przez komórki pęcherzykowe i oocyt odkładane

między komórkami pęcherzykowymi
zbudowane z glikozaminoglikanów i białka, są błonami przepuszczalnymi noszą różne nazwy np.. błona
żółtkowa u ptaków, osłonka galaretowata u jeżowców, osłonka przejrzysta (zona pellucida) u ssaków



Przestrzeń okołożółtkowa lub prewitellarna – jama wypełniona płynem pomiędzy osłoną

pierwszorzędową, a powierzchnią oocytu.



Drugorzędowe (wtórne) - wytwarzane przez gruczoły jajowodu i dodatkowe gruczoły żeńskich dróg

rodnych: jaja płazów otoczone są w jajowodzie galaretowatą osłonką (osłona wtórna), u królika – otoczka
białkowa (osłona wtórna)

Osłony I rzędowe – wytwarzane są w jajniku przez oocyt i komórki folikularne. Zbudowane są z
mukoproteidów. Do osłon I rzędowych zaliczamy:

osłonę żółtkową (owady, mięczaki, płazy, ptaki)
osłonę galaretowatą (jeżowce)
osłonę przejrzystą (ssaki)
chorion (ryby, chorion)

Osłony II rzędowe – wytwarzane są w jajowodzie lub w niższych partiach żeńskich dróg rodnych. Do osłon
II rzędowych zaliczamy:

osłonę galaretowatą (owady, płazy)

osłonę białkową (królik)
osłony jajowe ptaków
chorion (owady)

Osłony jajowe spełniają następujące funkcje:
Ochraniają komórkę jajową oraz zarodek
przed czynnikami fizycznymi (szok termiczny, urazy mechaniczne)
przed czynnikami chemicznymi (trucizny)
przed mikroorganizmami i drapieżnikami
osłony jajowe uczestniczą w wydalaniu zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii
ochraniają przed utratą wody
ochraniają przed zaburzeniami równowagi jonowej
są odpowiedzialne za wymianę gazową
są odpowiedzialne za unoszenie się jaj na określonych głębokościach wody
przytwierdzają jaja do podłoża (dzięki obecności struktur czepnych)
są źródłem węglowodanów i białka dla młodych osobników
biorą udział w procesie zapłodnienia.

e)

Obwodowy układ nerwowy

1) zwoje nerwowe, 2) nerwy oraz 3) zakończenia nerwowe.

Zwoje nerwowe (ganglia) są skupieniami komórek nerwowych, które w czasie rozwoju zarodkowego
wywędrowały z OUN. Są otoczone torebką tkanki łącznej, która stanowi przedłużenie onerwia
(perineurium). Wewnątrz znajduje się unaczyniony zrąb łącznotkankowy, który zawiera liczne pęczki
włókien nerwowych oraz komórki nerwowe z otaczającymi je komórkami glejowymi.
Zwoje mózgowo-rdzeniowe (ganglia cerebro-spinalia) – okrągłe lub owalne komórki nerwowe
rzekomojednobiegunowe (neurocyti pseudounipolares), zwane także komórkami zwojowymi (głównie na
obwodzie zwoju). W centrum – pasma włókien nerwowych, nieliczne komórki nerwowe.

– przewodzą czucie dotyku i temperatury;

– czucie głębokie;

-30μm ) – impulsy bólowe.

Każda komórka zwojowa jest otoczona przez dwuwarstwową torebkę:

– pojedynczy układ komórek płaszczowych (oligodendrogleju).

– błona podstawna + zewnętrznie położone włókna

kolagenowe.

2) Nerwy obwodowe – nagromadzenie włókien nerwowych łączących OUN z narządami efektorowymi.
włókna efferentne (neurofibrae efferentes) – przewodzą impulsy z OUN
włókna afferentne (neurofibrae afferentes) – przewodzą impulsy do OUN
W nerwach występują włókna nerwowe somatycznego i autonomicznego układu nerwowego. W zależności
od ich składu wyróżnia się włókna ruchowe (nervi motorici) i nerwy czuciowe (nervi sensorii).

Budowa nerwu:

włókna układu autonomicznego)

– śródnerwie, onerwie i nanerwie.

Wyróżnia się 3 kategorie włókien obejmujące rozmiary włókien, średnicę aksonu i jego osłonek, szybkość
przewodnictwa oraz przynależności do określonego układu czynnościowego.
Grupa A – włókna wyposażone w osłonki mielinowe (włókna somatyczne).
Grupa B – włókna układu autonomicznego.
Grupa C – włókna bezmielinowe.
Zakończenia nerwowe zostały omówione w rozdziale „tkanka nerwowa”.

Zestaw ????

a)

Tworzenie pierwotnego narządu pokarmowego u ptaków i ssaków.

Układ pokarmowy rozwija się z entodermalnej cewy jelitowej połączonej z woreczkiem żółtkowym
przewodem żółtkowo – jelitowym. Po stronie głowowej i ogonowej cewa jelitowa kończy się ślepo. Do
entodermy przylega mezoderma
trzewna, przy czym nie występuje w miejscu, gdzie oba ślepe zakończenia stykają się z ektodermą. Później
ektoderma wytwarza dwa zagłębienia: po stronie głowowej – zatokę ustną, po stronie zaś ogonowej zatokę
odbytniczą. W miejscach tych ektoderma i entoderma zrastają się i wytwarzają błonę gardłową (po stronie
głowowej) i stekową po stronie ogonowej. W toku rozwoju obie błony ulegają przerwaniu, w związku z
czym cewa jelitowa uzyskuje połączenie ze środowiskiem zewnętrznym.
Z entodermy powstaje wyściółka nabłonkowa poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego oraz
gruczoły. Mezoderma wytwarza błonę surowiczą okrywającą większość narządów leżących w jamie
brzusznej. Między entodermą, a mezodermą pojawia się mezenchyma, która daje początek tkance łącznej
oraz tkance mięśniowej
gładkiej. Ponieważ cewa jelitowa jelita pierwotnego intensywnie rośnie i uzyskuje większą długość niż ciało
zarodka, wykonuje ona szereg zgięć, zwrotów i pętli. Poza tym ulega zmianom wewnętrzna powierzchnia
ściany, która wpukla się w postaci
fałdów lub kosmków jelitowych lub wytwarza zagłębienia, w których powstają gruczoły mogące wychodzić
poza obręb jelita pierwotnego i osiągać duże rozmiary (ślinianki, trzustka, wątroba) jako gruczoły
pozaścienne. Te gruczoły, które tkwią w
obrębie ściany określamy jako gruczoły śródścienne (gruczoły przełyku, żołądkowe, jelitowe).

b)

Oogeneza i jej typy

Typy oogenezy:
Podział ze względu na sposoby odżywiania oocytu w czasie oogenezy:



Rozsiany - proces oogenezy nie jest zlokalizowany, komórki rozrodcze powstają w różnych rejonach

ciała (jamochłony i gąbki)



Samotny - oocytowi nie towarzyszą komórki wspomagające komórki rozrodcze czerpią substancje

odżywcze z organizmu matki (nicienie, jamochłony)



Odżywczy - komórki rozrodcze odżywiają się za pomocą komórek wspomagających:

o

komórki pęcherzykowe

o

komórki troficzne – w odżywianiu oocytu oprócz komórek pęcherzykowych biorą udział komórki

odżywcze – trofocyty.

Trofocyty pochodzą z linii płciowej(tak samo jak oocyty),a ich rolą jest zaopatrywanie komórek jajowych w
substancje odżywcze. U niektórych owadów dochodzi nawet do inaktywacji transkrypcyjnej jądra oocytu,
któremu towarzyszą trofocyty.

Komórki pęcherzykowe natomiast są pochodzenia mezodermalnego.Ich funkcją jest synteza pewnych
hormonów dla oocytu. U płazów jest to progesteron, uwalniający z bloku, a u ssaków substancje
podtrzymujące ten blok.

Profaza pierwszego podziału mejotycznego u ssaków może trwać nawet kilkadziesiąt lat. Przerywa ją faza
diktyotenu, kiedy jądro komórkowe i cytoplazma przejawiają specjalną aktywność metaboliczną - oocyt
wchodzi w okres wielkiego
wzrostu (prewitellogeneza i witellogeneza). Objętość jego zwiększa się wielokrotnie, w ooplazmie
gromadzą się substancje niezbędne do rozwoju zarodka oraz substancje zapasowe w formie żółtka (vitellus).
Po nagromadzeniu odpowiedniej ilości żółtka zostaje dokończony pierwszy podział mejotyczny – powstaje
oocyt II rzędu.

Prewitellogeneza
oocyt gromadzi RNA, białka i organelle, ilość DNA jest dwukrotnie większa niż w interfazie (4c), u płazów
i owadów niektóre odcinki DNA, zostają zwielokrotnione-amplifikacja DNA, pewne geny występują w
wielu kopiach, rozpoczyna się aktywność komórek pomocniczych

Witellogeneza
Oocyt gromadzi żółtko (substancje zapasowe – białka, lipidy, węglowodany),



żółtko białkowe (białko pobierane z krwi i syntetyzowane w oocycie)



żółtko tłuszczowe

Zależnie od gatunku zwierzęcia żółtko występuje w formie ziaren, płytek, kulek. Może też być płynne (ryby)
U większości zwierząt najpierw syntetyzowane są kulki żółtka
tłuszczowego, następnie pojawiają się płytki żółtka białkowego, a na końcu glikogen.
W okresie wzrostu i witellogenezy oocyty pozostają w pęcherzykach jajowych (folliculi ovarici)
warstwa wewnętrzna ziarnista -zbudowana z komórek pęcherzykowych, wchodzi w bezpośredni kontakt z
oocytem
warstwa zewnętrzna tzw. Osłonka pęcherzykowa – silnie unaczyniona


Funkcje pęcherzyków

materiałów z krwi do oocytów

– u niektórych zwierząt

Ciałka kierunkowe
W rezultacie pierwszego podziału mejotycznego powstaje:
- oocyt II rzędu
- mała komórka zwana pierwszym ciałkiem kierunkowym (polocytus primus)

Drugi podział mejotyczny daje:
- ootydę
- drugie ciałko kierunkowe (polocytus secundus)

Pierwsze ciałko kierunkowe ulega często podziałowi razem z drugim podziałem
mejotycznym – w efekcie obok ootydy powstają 3 ciałka kierunkowe. Wyrzucenie ciałek kierunkowych
następuje w różnych momentach:
- przed zapłodnieniem – u jednych zwierząt
- po wniknięciu plemnika do oocytu – u innych

c)

anastomozy tętniczo-żylne

Bezpośrednie zespolenia między tętnicami i żyłami mogą przybierać formę krótkich, prostych naczyń
lub kłębków naczyniowych (narządów Hoyera-Grossera) - w obu wypadkach z pominięciem sieci naczyń
włosowatych. Anastomozy te służą precyzyjnej regulacji przepływu krwi przez narządy, których
poziom metabolizmu zmienia się w czasie; wpływa na to stopień skurczu mięśniówki gładkiej (lub komórek
nabłonkowo-mięśniowych), otaczających tętniczki (metaarteriole) prowadzące na dany obszar. Zespolenia
proste spotykamy w płucach, sercu, nerkach, tkance łącznej,jajnikach, łożysku, macicy, gruczołach
dokrewnych, ścianie żołądka i jelit oraz ciele jamistym prącia. Zespolenia kłębkowate istnieją w
skórze głowy i szyi, małżowinie usznej czy palcach. Pełnią tam funkcje termoregulacyjną, pozwalając
organizmowi zaoszczędzić energię traconą zwykle w postaci ciepła. Anastomozy podlegają regulacji
hormonalnej i nerwowej (układ autonomiczny).

d)

Hepatocyty

Duże, wielościenne, 1-2 jądra Każdy hepatocyt:
- kontaktuje się z naczyniem krwionośnym
- wydziela żółć do kanalika żółciowego
Zawierają: glikogen, mitochondria, dobrze rozbudowany aparat Golgiego, rybosomy,
peroksysomy, siateczkę śródplazmatyczną gładka oraz szorstką. W okolicy siateczki
gładkiej występuje skupienie glikogenu.

Cytoszkielet hepatocytów stanowią mikrotubule, filamenty aktynowe i miozynowe oraz filamenty pośrednie.
Hepatocyt jest komórką biegunowo zróżnicowaną (biegun naczyniowy i biegun kanalikowy) Zróżnicowanie
powierzchni hepatocytu:
- mikrokosmki na powierzchni zwróconej do naczynia zatokowego (pomiędzy hepatocytem, a naczyniem -
przestrzeń Disseg’o wypełniona osoczem)
Powierzchnie hepatocytów stykające się ze sobą wykazują połączenia typu juncturae
adherentes (desmosomy i obwódka zamykająca). Obwódka zamykająca występuje w pobliżu kanalików
żółciowych włosowatych śródzrazikowych (brak własnej ściany, leży po przeciwległej stronie naczynia
krwionośnego zatokowego).

e)

Drogi nerwowe rdzenia kręgowego

Drogi wstępujące (czuciowe) prowadzą bodźce z rdzenia do móżdżku i mózgu
droga rdzeniowo-mózgowa grzbietowa (tractus spinocerebralis dorsalis) w powrózku grzbietowym, w
której rozróżnia się: pęczek smukły i pęczek klinowaty. Oba pęczki zawierają włókna czuciowe (neuryty
komórek pseudojednobiegunowych zwojów międzykręgowych);
droga rdzeniowo-móżdżkowa grzbietowa (tractus spinocerebellaris dorsalis) w powrózku bocznym,
utworzoną z neurytów komórek jądra grzbietowego;
droga rdzeniowo-móżdżkowa brzuszna (tractus spinocerebellaris ventralis) w powrózku bocznym,
utworzona z neurytów komórek powrózkowych. Obie drogi rdzeniowo-móżdżkowe przechodzą czucie
głębokie;
droga rdzeniowo-wzgorzową boczna (tractus spinothalamicus lateralis) oraz brzuszna (ventralis),
zaczynająca się w komórkach rogów grzbietowych w jądrze grzbietowym. Droga boczna prowadza czucie
bólu i temperatury, brzuszna – czucie dotyku;
droga rdzeniowo-oliwkowa (tractus spinoolivaris) utworzona z neurytów komórek powrózkowych.

II Drogi zstępujące (prowadzą bodźce z mózgowia):
droga korowo-rdzeniowa (piramidalna) boczna (tractus corticospinalispyramidalis- lateralis) – w powrózku
bocznym, przewodzi bodźce z kory mózgowej (aksony komórek piramidalnych) do komórek ruchowych
rogów brzusznych;
droga korowo-rdzeniowa (piramidalna) brzuszna (tractus corticospinalispyramidalis- ventralis) – w
powrózku brzusznym, przewodzi z kory
mózgowej bodźce ruchów dowolnych;
3) droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis) – w powrózku bocznym, zaczyna się w jądrze
czerwiennym, dochodzi do komórek ruchowych rogów brzusznych i przewodzi bodźce regulujące napięcie
mięśniowe;
4) droga przedsionkowo-rdzeniowa (tractus vestibulospinalis) – w powrózku brzusznym, zaczyna się w
jądrze Deitersa i przewodzi bodźce związane z utrzymywaniem równowagi ciała.

Zestaw

a)

Pierwotna i wtórna jama ciała

Blastocel, protoceloma, pierwotna jama ciała – szczelinowata jama ciała w zarodku znajdującym się w
stadium blastuli. Wypełniona jest płynem wydzielanym przez otaczającą ją, pojedynczą
warstwę blastomerów, ograniczona blastodermą. U dwuwarstwowców blastocel jest jedyną jamą ciała.

Wtórna jama ciała, celoma (gr. koílōma jama) – jama ciała, która powstaje w mezodermie w trakcie
rozwoju zwierząt triploblastycznych. Powstanie wtórnej jamy ciała umożliwiło oddzielenie głównej jamy
ciała (zawierającej przewód pokarmowy i inne narządy) od ściany zewnętrznej, stanowiącej ograniczenie dla
mięśni i nadającej wygląd zwierzęciu. Stanowi szkielet hydrauliczny i umożliwia funkcjonowanie układu
pokarmowego niezależnie od ruchów powłok ciała i sposobu poruszania się zwierzęcia.
U płazińców, wstężnic i obleńców ograniczona jest do wnętrza gonad, u pozostałych grup zastępuje w
rozwoju osobniczym pierwotną jamę ciała. Po raz pierwszy pojawiła się u pierścienic.
Celoma jest cienkościennym workiem wciśniętym pomiędzy narządy. Jest zawsze wysłana
własnym nabłonkiem, połączona ze środowiskiem zewnętrznym celomoduktami

[1]

.

Może się rozwijać dwoma sposobami. Są to: schizocelia (rozszczepienie) lub enterocelia (uwypuklenie).

Schizocelia polega na migracji komórek entodermalnych do wnętrza blastocelu. Tworzą one tam zwarte
skupienia po bokach prajelita, tzw. mezodermę przyśrodkową, pośrednią i boczną. Ta ostatnia rozsuwa się,
tworząc mezodermę boczną ścienną i trzewną, między nimi zawarta zaś jest celoma.

Enterocelia występuje u wtóroustych. Polega na tworzeniu się uwypukleń komórek mezodermy, które po
oderwaniu od ścian prajelita zamykają się, tworząc wtórną jamę ciała

.

b)

Łożysko u koniowatych

Dojrzałość płciową osiągają osobniki męskie i żeńskie w wieku do 2 lat, a zdolność do rozmnażania się w
wieku 3 lat. Rodzi się zwykle jedno źrebię, bliźnięta są rzadkie. Czas trwania ciąży wynosi przeciętnie 11
miesięcy, czyli 336 dni, u niektórych ras nieco krócej, do 327 dni. U osła natomiast ciąża trwa 12 miesięcy.
Wędrówka jaja przez jajowód trwa 8-10 dni.

Najmłodszy znany zarodek konia to 15-16-dniowa gastrula. Jest to zarodek kulisty o średnicy 19 mm.
Tarczka zarodkowa składa się już z trzech listków zarodkowych i jest otoczona polem jasnym i ciemnym.
Na tarczce zarodkowej widoczna jest smuga pierwotna, węzeł zarodkowy i przed nim rozpoczyna się
tworzenie płytki nerwowej. Następnym jest zarodek mający już 4 pary somitów. Leży on na owalnej tarczce
zarodkowej i nie wszedł jeszcze w połączenie z błoną śluzową macicy. Staraszy zarodek z końca 3 tygodnia
ma już 20 par somitów. Jest to jajo płodowe o kształcie
gruszkowatym. Zarodek znajduje się na jego tępym końcu i jest zagłębiony do pęcherzyka żółtkowego.

Pecherzyk żółtkowy jest unaczyniony: od zarodka odchodzi tętnica pepkowo – krezkowa (arteria
omphalomesenterica), która rozpada się na drobne naczynia w
ścianie pęcherzyka żółtkowego, nie dochodzi jednak do jego ostrego końca. W pobliżu niego tworzy zatokę
brzeżną (sinus terminalis ). Parzyste żyły żółtkowe (venae omphalomesentericae) odprowadzają krew do
zarodka. Zarodek leży w jamie owodni i fałdy jej zamknęły się już nad nim. W dalszym rozwoju jajo
płodowe przybiera postać kulistą, a na jednym jego biegunie tworzy się kopułkowate wzniesienie. Jest to
biegun, na którym znajduje się zarodek. Biegun przeciwległy,
który był poprzednio zaostrzony spłaszcza się obecnie i tu wytwarza się tzw. pole pępkowe. Jest to miejsce
w którym mezoderma nie rozszczepia się na dwa listki i do którego nie dochodzi jama ciała. W tym miejscu
kosmówka przylega do pęcherzyka
żółtkowego i po jego ścianie naczynia krwionośne od zarodka wchodzą na kosmówkę. Tworzy się tu
łożysko kosmówkowo-żółtkowe (omphaloplacenta)

Pole pępkowe otoczone jest pierścieniowatym wzniesieniem, pod którym
przebiega zatoka brzeżna. W łożysku tym odżywianie odbywa się za pośrednictwem mleczka macicznego
(embriotroph). Zachodzi tu dyfuzja substancji pochodzących z wydzieliny gruczołów błony śluzowej
macicy. Łożysko żółtkowo-kosmówkowe trwa tylko krótki czas. Wkrótce wytwarza się inny typ łożyska –
łożysko omoczniowokosmówkowe. W kopułkowatym wzniesieniu pęcherza płodowego leży zarodek
otoczony błoną owodniową, a omocznia uwypuklająca się z tylnej części jelita po prawej stronie, rozrastając
się, obrasta owodnię i zaczyna wsuwać się między kosmówkę i woreczek żółtkowy, dochodząc aż do pola
pępkowego. Nie wnika jednak między nie a pępowinę, tak że pozostaje tu połączenie miedzy zarodkiem i
kosmówką za pomocą pępowiny. Do 5 tygodni zarodek leży luźno w jednym rogu macicy.

Omocznia rozrasta się coraz bardziej, pęcherzyk żółtkowy zostaje zredukowany do sznura leżącego w
pępowinie, a omocznia wraz z kosmówką wnika z rogu macicy do jej trzonu wypełniając go, a następnie
wsuwa się i do rogu drugiego i w ten sposób pęcherz płodowy przybiera kształt półksiężycowaty. Omocznia
zrasta się na całej swej powierzchni zewnętrznej z kosmówką, na wewnętrznej zaś z owodnią. Tworzy się
błona kosmówkowoomoczniowa (allantochorion). Na powierzchni kosmówki powstają teraz kosmki –
drzewkowate wypuklenia, które stykają się z błoną śluzową macicy, ale jej nie przebijają. Wnikają one tylko
do uchyłków błony śluzowej macicy, pomiędzy którymi uchodzą gruczoły maciczne i wydzielina ich
wypełnia te uchyłki. Do kosmków, które zbudowane są z nabłonka kosmówki na zewnątrz i tkanki łącznej w
środku, wnikają naczynia krwionośne od zarodka po ścianie kosmówki omoczniowej.

Teraz dopiero zachodzi ściślejsze zespolenie kosmówki z błoną śluzową macicy. Tworzy się łożysko
nabłonkowo-kosmówkowe. Od 14 tygodnia cała powierzchnia kosmówki zostaje pokryta wzniesieniami w
postaci listewek i połączenie z błoną śluzową staje się ściślejsze, a wzniesienia w postaci listewek

przekształcają się w kosmki drzewkowate. Łożysko konia nazywamy z tego powodu łożyskiem
rozproszonym (semiplacenta diffusa completa). Wymiana substancji między matką a płodem odbywa się w
takim łożysku w sposób następujący: Błona śluzowa macicy pokryta jest nabłonkiem płaskim. Przylegające
do niej kosmki kosmówki mają także nabłonek niski na szczycie kosmków i tu zachodzi głównie wymiana
gazów. U podstawy kosmków nabłonek jest wysoki, walcowaty resorpcyjny i poprzez niego odbywa się
dyfuzja substancji odżywczych pochodzących z gruczołów macicznych, których wydzielina uchodzi do
przestrzeni między kosmkami.

Owodnia początkowo ściśle przylega do zarodka, później rozrasta się i ilość wód zawartych w niej zwiększa
się. Przy końcu ciąży owodnia zawiera 3-6 litrów wody płodowej, która jest przezroczysta. Jest to
wydzielina nabłonka tej błony. W omoczni
ilość mętnego płynu, który można uważać za mocz zarodka wynosi 8-15 litrów. Jajo płodowe dochodzi do 1
metra 20 cm długości, a 40-50 cm szerokości. Podczas porodu błona śluzowa macicy nie ulega zniszczeniu,
po wydaleniu płodu kosmki wysuwają się łatwo z zagłębień błony śluzowej, która wkrótce przybiera wygląd
taki, jaki miała przed ciążą.

c)

Przysadka mózgowa

leży w siodełku tureckim
w ścisłym związku z podwzgórzem
przysadka i podwzgórze: układ podwzgórzowo- przysadkowy
Układ podwzgórzowo-przysadkowy – to wzajemne sprzężenie podwzgórza z przysadką. Układ ten
odpowiada za homeostazę w organizmie. Podwzgórze stanowi centrum regulacji hormonalnej. Otrzymuje
informacje z rożnych obszarów OUN i reguluje wydzielanie przez przysadkę hormonów drogą nerwową i
hormonalną. Podwzgórze pobudza przysadkę poprzez liberyny podwzgórzowe, a hamuje ją za pomocą
statyn. W ten sposób reguluje na drodze hormonalnej czynność wydzielniczą przysadki. Na drodze
nerwowej zaś kontroluje magazynowanie i wydzielanie zgromadzonych w przysadce hormonów
podwzgórzowych.
hormony wydzielane działają pobudzająco na inne gruczoły- gruczoł nadrzędny
jest to ogniwo pośrednie- bodźce z podwzgórza przekształcają się z nerwowych w hormonalne
aktywność przysadki sterowana bodźcami nerwowymi, drogą humoralną (liberyny podwzgórza)
rozw z ektodermy
POWSTANIE
cz gruczołowa- z nabłonka pierwotnej jamy ustnej, zawiązek czerwonawy
powstaje z grzbietowej ściany- wytwarza uwypuklenie- kieszonka przysadki
kieszonka wnika do mezenchymy i podąża w kierunku wyrostka lejkowatego
zawiązek oddziela się od nabłonka jamy ustnej (łączność- szypułka)
kieszonka → w woreczek- jego ściana z nabłonka
kom nabłonka- mnożenie- początek dla elementów gruczołowych
jama wew woreczka- zanika
oba zawiązki łączą się w jeden narząd ze wspólną torebką
cz nerwowa- z międzymózgowa, zawiązek szarawy
nawiązuje się w obrębie podwzgórza z lejkowatego uwypuklenia
CZĘŚĆ GRUCZOŁOWA:
część przednia-
u konia przylega do cz pośredniej, u reszty szczelina- jama przysadki
składa się z kom gruczołowych (adenocytów)- tworzą skupienie-pasma lub grona otoczone wł kratkowymi
i siecią naczyń wl typu zatokowego
w ścianie naczyń- komórki mające zdolność gromadzenia substancji (koloidy)
komórki przysadki
komórki barwnikooporne (niezróżnicowane) (kom gamma)
małe
jądro z luźną chromatyną
w cytoplazmie brak ziarnistości
leża w cz środkowej pasm i gniazd
kom adrenokortykotropowe: większe, zaw ziarnistości wydzielają hormon adrenokortropowy (ACTH);

grupują się w środku przedniej cz przysadki, zaw pęcherzyki otoczone bł
kom niezróżnicowane to również kom ciążowe przysadki
komórki barwnikochłonne
właściwe kom wydzielnicze
większe
na obwodzie pasm i gniazd, przylegają do ściany naczyń- do nich oddają wydzielinę
w cytoplazmie: ziarnistości (powinowactwo do barwników)
podział:
komórki kwasochłonne (alfa, acydofilne)
liczne
na obwodzie cz przedniej przysadki
okrągłe lub owalne
jądra w środku przylega a g
w cytoplazmie: ziarnistości kwasochłonne, RE szorsta
rodzaje: kom somatotropowe- wydzielają somatotropinę; kom laktotropowe- wydzielają prolaktynę
komórki zasadochłonne (beta)
mało liczne
w środku przedniej cz przysadki
w cytoplazmie: zasadochłonne ziarnistości
rodzaje: kom tyreotropowe- nieregularne, wieloboczne, dużo ziarnistości, zaw glikoproteidy, wydzielają
hormon tyreotropowy; komórki gonadotropowe: okrągłe lub owalne, więcej glikoproteidów, jądra
obwodowo, w cytoplazmie- małe liczne mitochondria, ziarnistości wydzielnicze, pecherzyki RE
część pośrednia
ma rusztowanie łącznotkankowe- w oczkach kom beta i barwnikooporne
zawiera jamy i torbiele- twory podobne do pęcherzyków wysłane nabłonkiem sześciennym lub
walcowatym- może mieć mikrokosmki, wnętrze wypełnia koloid gruczołu tarczowego
mogą wyst gruczoły cewkowe śluzowe- słaba funkcja wydzielnicza- uchodzą do jam i torbieli
wyst nagromadzenie tk limfatycznej
wydzielany hormon:
intermedyna- melanotropina- wpływ na zabarwienie skóry, powstanie melaniny w chromatoforach
lipotropina: wpływ na metabolizm tłuszczów
część guzowa
powstaje na skutek rozrastania się na boki cz przedniej
podobna budowa do cz pośredniej
liczne naczynia i pasma kom sześciennych- zasadochłonna cytoplazma
brak u zwierząt
CZĘŚĆ NERWOWA:
przedłużenie lejka- tworzy połączenie z podstawą mózgu
w lejku- jama
jama lejka częściowo wysłana komórkami ependymy, wnętrze: płyn mózgowo- rdzeniowy- do niego mogą
przechodzić hormony
lejek zbudowany z tkanki glejowej i licznych bezmielinowych wł nerwowych- wypustki kom zwojowych
tworzących jądra nadwzrokowe i jądra przykomorowe; komórki obu jąder- zdolność wytwarzania
wydzieliny- neurosekrecja
–

cz nerw ma unaczyniony zrąb- w nim zróżnicowane kom glejowe- pituicyty

–

zrąb stanowią wypustki pituicytów, wł siateczkowe, liczne bezmielinowe wł nerwowe

–

w cytoplazmie pituicytów i między włóknami: ziarenka barwnika

–

w miąższu: ciałka neurosekrecyjne spichrzowe- przez nie przechodzą wł bezmielinowe, ciałka

uważane za zgrubienia aksonów wychodzących z kom jądra nadwzrokowego zawierającego neurosekret
–

wypełniona bezmielinowymi wł nerwowymi których aksoplazma zawiera ziarenka neurosekretu,

włókienka wytwarzają gęste sploty okołonaczyniowe- neurosekret do cz nerwowej, do naczyń lub do
substancji podstawowej

UNACZYNIENIE:
–

naczynia wytwarzają układ wrotny

–

tętnice przysadkowe odchodzą od koła tętniczego Willisa → do podwzgórza → w pobliżu guza

popielatego rozgałęzienie na naczynia wł → naczynia zbierają się w żyły wrotne → biegną wzdłuż lejka →
rozdzielają się na kapilary typu zatokowego
–

w podwzgórzu naczynia wl kontaktują się z wł nerwowymi- wychodzące z jąder guza popielatego,

neurosekret dost się do krwi- pobudza działalność wydzielniczą komórek

–

krew dopływa przez tętnice przysadkowe górne i dolne

–

górna daje gałęzie przechodzące w pętle i sieć naczyń wł → do trzonu lejka i wyniosłości

przyśrodkowej → odchodzą długie naczynia wł (żyły wrotne) → do sieci naczyń wł płata przedniego
–

od górnej → odchodzą tętnice beleczkowe (w cz pośredniej dają pętle i sieć naczyń wł) → sieć łączy

się przez żyłę wrotną z z siecią naczyń wł płata przedniego
–

od dolnej → gałęzie w sieć naczyń wł płata tylnego → żyłami przysadki do zatoki jamistej

UNERWIENIE:
–

unerwienie przez wł nerw wychodzące z powyższych jąder podwzgórza

–

z naczyniami do przysadki wnikają wł współczulne- odchodzą od splotu szyjnego

–

w tk łącznej- ciałka blaszkowate

–

przysadka wydziela:

–

cz przednia:

–

somatotropina STH- wzrost narządów, przemiana białkowa, tłuszczową, cukrową

–

gonadotropina

–

folitropina FSH- pobudza wzrost i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych w jajniku, rozwój kom

rozrodczych męskich w jądrze
–

luteotropina LH- identyczny z prolaktyną PRL, pobudza sekrecje progesteronu przez ciałko żółte w

jajniku, wydzielanie gruczołu lekowego
–

tyreotropina TSH- czynność wydzielnicza tarczycy

–

kortykotropina- pobudza wydzielanie części korowej nadnercza

–

cz pośrednia:

–

melanotropina MSH- przemiana barwnikowa

–

lipotropina LPH- metabolizm tłuszczów

–

cz nerwowa

–

hormon antydiuretyczny ADH- skurcz mięśni gładkich, naczyń krwionośnych, podwyższenie

ciśnienia krwi, hamuje wydzielanie moczu- wpływ na resorpcje zwrotną wody
–

oksytocyna- skurcz mięśni gładkich macicy, u ptaków- macicy

d)

Archi i neocortex

Kora mózgu - najbardziej zewnętrzna struktura mózgu człowieka i niektórych innych grup kręgowców.
Składa się z ciał komórek nerwowych(stanowi więc część istoty szarej układu nerwowego). Pokrywa
obie półkule kresomózgowia. Charakteryzuje się warstwową budową. U człowieka i innych
dużych ssaków powierzchnia kory jest silnie pofałdowana, co znacznie zwiększa jej powierzchnię. U
człowieka jej grubość wynosi 2-4 mm

[1]

, a powierzchnia 2500 cm

2[2]

.

Filogenetycznie dzieli się na:



korę nową (neocortex lub isocortex) składającą się z sześciu warstw, obecną wyłącznie u ssaków,

zaangażowaną w odbieranie i przetwarzanie wrażeń zmysłowych, planowanie i wykonywanie ruchów
dowolnych oraz procesy poznawcze (m.in. pamięć, myślenie, funkcje językowe).
Kora nowa mózgu jest zbudowana z sześciu warstw, leżących równolegle do powierzchni mózgu.
Poszczególne warstwy różnią się zawartością i rodzajem komórek nerwowych oraz połączeniami
odbieranymi i wysyłanymi do innych struktur mózgu.
Warstwy mózgu numeruje się zazwyczaj cyframi rzymskimi I-VI, w kolejności od najbardziej zewnętrznej
(leżącej tuż pod oponą miękką mózgu) do najbardziej wewnętrznej (graniczącej z istotą białą mózgu)

[3]

:



warstwa I (drobinowa) - zawiera głównie aksony biegnące równolegle do powierzchni mózgu i

nieliczne małe neurony (np. neurony gwiaździste)



warstwa II (ziarnista zewnętrzna) - zawiera małe neurony piramidowe i liczne neurony gwiaździste



warstwa III (piramidowa zewnętrzna) - zawiera małe i średnie neurony piramidowe oraz inne rodzaje

neuronów



warstwa IV (ziarnista wewnętrzna) - zawiera neurony gwiaździste i małe neurony piramidowe,

dochodzi do niej większość zakończeń aksonów biegnących ze wzgórza



warstwa V (piramidowa wewnętrzna) - zawiera duże neurony piramidowe (zwane w obrębie

pierwszorzędowej kory ruchowej - pole 4 Broadmanna - komórkami Betza), których bardzo długie aksony
biegną do struktur podkorowych oraz pnia mózgu i rdzenia kręgowego



warstwa VI (komórek wielokształtnych) - zawiera neurony piramidowe oraz neurony

wrzecionowate, których aksony biegną do wzgórza
W różnych obszarach funkcjonalnych kory mózgu poszczególne warstwy kory mogą mieć różną grubość,
np. w korze czuciowej dobrze rozwinięta jest IV warstwa otrzymująca projekcję ze wzgórza, a w korze
ruchowej dobrze rozwinięta jest warstwa V zawierająca olbrzymieneurony piramidowe zwane komórkami
Betza, których aksony biegną do jąder ruchowych pnia mózgu i rdzenia kręgowego związanych z
aktywnością ruchową.
W całej korze mózgu człowieka znajduje się ok. 10 mld komórek nerwowych, z czego ok. 60%
stanowią neurony piramidowe.



korę starą (archi- i paleocortex) składającą się z mniej niż sześciu warstw, obecną również u niższych

grup kręgowców, tworzącą różne struktury układu limbicznego (m.in. hipokamp i węchomózgowie), który
jest zaangażowany w procesy związane z emocjami, motywacją oraz w powstawanie niektórych rodzajów
pamięci
U wyższych ssaków (w tym człowieka) kora nowa stanowi znacząco większą część kory mózgu.
Obszar kory mózgu można bardzo ogólnie podzielić na trzy podstawowe obszary:



obszar związany z odbieraniem i początkowym przetwarzaniem informacji zmysłowych (m.in.

pierwszorzędowa kora czuciowa, pierwszorzędowa kora wzrokowa, pierwszorzędowa kora słuchowa)



obszar związany z kontrolą czynności ruchowych (kora ruchowa)



obszary asocjacyjne (m.in. drugo- i trzeciorzędowa kora wzrokowa, drugorzędowa kora

czuciowa, kora przedczołowa, obszary związane z funkcjami językowymi: ośrodek Broki, ośrodek
Wernickiego)
Większość informacji zmysłowych jest przekazywana od odpowiednich receptorów do kory mózgu
poprzez wzgórze. Ośrodki znajdujące się w określonej półkuli mózgu otrzymują informację zmysłową
pochodzącą z przeciwnej strony ciała, np. kora czuciowa leżąca w lewej półkuli mózgu otrzymuje
informacje od mechanoreceptorów leżących w prawej części ciała.

e)

Powstawanie nerki i drogi wyprowadzające mocz

Z mezodermy wyróżnicowuje się nephrocoele. U kręgowców najpierw powstają narządy pierwotne, a
dopiero później – ostateczne (wyj. ryby kostnoszkieletowe – narząd nerkowy pierwotny jest czynny przez
całe życie)

1. Przednercze (pronephros)
Rozwija się z nefrotomów górnych (szyjnych, pozagłowowych). Występujące w nich światło ma
początkowo połączenie z jamą somitu i jamą ciała. Z zewnętrznej ścianki nefrotomu wyrasta kanalik
przednercza, po czym nefrotom oddziela się od somitu. Odcinki końcowe utworzonych metamerycznie
kanalików przednercza zespalają się w jeden przewód przednercza. Przewód ten wzrasta na długość
równolegle do osi ciała po obu stronach zarodka (pod ektodermą). Początkowy odcinek przednercza
zachowuje łączność z jamą ciała przez otwór zwany nefrostomem. Z aorty grzbietowej wyrastają tętniczki
wpuklające ścianę jamy ciała i tworzące kłębek naczyń włosowatych. Kłębek ten wpukla się w ścianę
kanalików przednercza.
U większości kręgowców kanaliki przednercza zanikają. Ich przewód wyprowadzający utrzymuje się jednak
i obsługuje następne serie narządów moczowych.

2. Śródnercze (mesonephros)
Powstaje z nefronów odcinka piersiowego. Kanaliki śródnercza nie łączą się z jamą ciała. Przebiegające w
pobliżu kanalików śródnercza naczynia krwionośne wytwarzają szereg pętli włosowatych, tzw. kłębek
śródnercza. Dwuścienna torebka
otaczająca kłębek (nabłonek jednowarstwowy płaski) przemienia się w 2 blaszki torebki kłębka. Jama
torebki kłębka przedłuża się w światło kanalika, który przekształca się w kanalik główny, a odcinek dalszy

w kanalik zbiorczy uchodzący do przewodu śródnercza (Wolff’a). Obok przewodu Wolff’a wykształca się
przewód przypranerczowy (Műller’a).

3. Nerka ostateczna (metanephros)
Rozwija się z nefrotomów odcinka lędźwiowego, które wytwarzają utkanie nerkotwórcze. Drogi
wyprowadzające mocz rozwijają się z pączka moczowodowego, stanowiącego uwypuklenie końcowego
odcinka przewodu śródnercza. Oba zawiązki rozwijają się oddzielnie a następnie ulegają zespoleniu. Pączek
moczowodowy powstaje z kanału śródnercza (Wolff’a) a następnie rozwija się ku górze wrastając w
mezodermę nerki ostatecznej. Początkowo tworzy długie, grube pasmo komórek a następnie uzyskuje
światło. Na szczycie wytworzonego kanału powstają rozgałęzienia. Z nierozgałęzionego kanału powstają
moczowody i miedniczki nerkowe, a z kolejnych rozgałęzień formują się: kielichy nerkowe większe i
mniejsze, przewody brodawkowe i kanaliki zbiorcze. Wokół zawiązka dróg wyprowadzających mocz
namnażają się komórki mezodermy nerki ostatecznej. W strefie mezodermy tworzą się esowate kanaliki,
które jednym biegunem kontaktują się z licznymi naczyniami, a drugim łączą się z najmłodszą generacją
rozgałęzień zawiązka dróg
wyprowadzających mocz. Biegun kontaktujący się z naczyniem krwionośnym formuje ciałko nerkowe.
Kanalik wydłuża się i powstaje z niego kanalik nefronu.



Pęcherz moczowy i cewka moczowa
powstają z entodermy końcowego odcinka jelita ogonowego. Przewód śródnerczowy (Wolff’a) u samic
ulega prawie w całości zanikowi. U samców stanowi zawiązek przewodów wyprowadzających nasienie. U
osobników żeńskich powstaje przewód przypranerczowy (Műller’a), który różnicuje się w jajowody, macicę
i pochwę

zestaw

a)

etapy oogenezy a położenie komórki jajowej w drogach rodnych

gonocyty-pierwotne komórki płciowe pojawiają się w ścianie pęcherzyka żółtkowego w okolicy omoczni.
Przesuwją się do jelita tylnego, dalej po krezce osiągają niezróżnicowaną gonadę.
Oogonie- zaczynają wchodzić w podziały mejotyczne i mnożą się.(zahamowanie w diplotenie
Oocyt I rzędu – zatrzymany(w pierwotnym pęcherzyku jajnikowym)
Oocyt IIrzędu – zatrzyman w metafazie II
W tym stanie następuje owulacja, a kontynuacja podziału zależna od plemnika
Jeśli nie – miesiączka, jeśli zapłodnienie – komórka wędruje przesuwana przez jajowód, po 3-4 dniach w
stadium moruli trafia do jamy macicy, następnie powstaje wczesna blastocysta (wolna) , ok, 6-7 dnia
następuje zagnieżdżenie na tylnej ścianie trzonu macicy.
b)

Tworzenie zarodków ptaków i ssaków

Jajo ptaka, żeńska komórka rozrodcza wytwarzana przez lewy jajnik samicy ptaka (jajnik prawy jest silnie
zredukowany). Dojrzały jajnik lewy złożony jest z dużej ilości pęcherzyków jajowych, z których najbardziej
dojrzały pęka i uwalnia dużą komórkę jajową, która przemieszcza się do przedniej części jajowodu. W
górnym jego odcinku ulega ona zapłodnieniu. W następnych odcinkach jajowodu jajo ulega kolejnym
przeobrażeniom: liczne gruczoły nabłonka jajowodu wytwarzają kolejno białko otaczające właściwe jajo,
osłonkę pergaminową i białkową oraz płynne białko przenikające przez te osłonki do jaja. W końcowym
odcinku jajowodu (gruczoł skorupkowy) wytwarzana jest twarda skorupka wapienna nadająca jaju
ostateczny kształt. Najniższy odcinek jajowodu produkuje śluz pozwalający na wydobycie się
ukształtowanego jaja na zewnątrz przez stek.
Budowa jaja: najistotniejszą częścią składową jaja jest żółtko z tarczką zarodkową, zwane również kulą
żółtkową. Jest ono jedną, jedyną komórką jajową, największą, jaką spotyka się wśród zwierząt kręgowych.
U dużych ptaków ma ona wielkość kilku centymetrów.
Bruzdkowanie częściowe tarczowe
Żółtko składa się z dwóch współśrodkowo rozmieszczonych warstw - żółtka białego i żółtego. Białe żółtko

wypełnia wnętrze woreczka żółtkowego i dochodzi aż do tarczki zarodkowej. Podczas rozwoju tarczka
zarodkowa ulega kolejnym podziałom (bruzdkowaniu) i przekształca się wzarodek. Żółtko żółte służy
zarodkowi jako pokarm. Żółtko w całości osłonięte jest błoną żółtkową.
c)

Narząd Jacobsona

Narząd Jacobsona, narząd przylemieszowy (łac. organum vomeronasale

[1]

) nazywany również narządem

lub organem lemieszowym, lemieszowo-nosowym, lub womero-nasalnym, w skrócie oznaczany VNO (od
ang. vomeronasal organ) – występujący u wielu zwierząt,

chemoreceptywny

, parzysty narząd zmysłu

wykrywający szereg substancji chemicznych. Wśród

gadów

stanowi główny organ zmysłu powonienia.

Zawiera

receptory feromonów

z rodzin V1R, V2R i V3R

[2]

, które mają duże znaczenie w komunikacji

zwierząt, ale jego funkcjonalność w zakresie przenoszenia bodźców ze związków infochemicznych wśród
ludzi nie została potwierdzona.Narząd Jacobsona płazów i gadów nie ma połączenia z

jamą nosową

, która

jest umiejscowiona powyżej. Składa się z 2 kieszonek, których kanały otwierają się
na

podniebieniu

przedniej części

jamy gębowej

niezależnie od siebie. Kieszonki te stale wypełnia ciecz

produkowana w gruczołach przyocznych. Koniec języka przenosi substancje zapachowe z powietrza lub
przedmiotów do wnętrza tego narządu, a tam za pośrednictwem płynu docierają do nabłonka węchowego na
ściankach kieszonek. Gdy zwierzę wciągnie język do pyska jego rozdwojone końce przylegają do ujść
narządu Jacobsona.

Węże

używają narządu Jacobsona do tropienia ofiary.

U ssaków występuje w pobliżu

kości lemieszowej

, wewnątrz jamy nosowej po obu stronach przegrody nosa.

Większość ssaków poprzez lizanie lub węszenie przenosi zawarte w powietrzu molekuły do śliny, która
następnie dociera do VNO.

Słonie

używają do tego celu swojej trąby. Niektóre ssaki (np. kotowate i

kopytne) unoszą górną wargę w charakterystyczny sposób, by zapewnić dostęp powietrza do narządu
Jacobsona. Dodatkowo narząd kurczy się i rozszerza zasysając docierające do niego substancje.

d)

Łożysko człowieka i pojęcia doczesnej

Łożysko człowieka

Łożysko człowieka zaliczyć należy do łożysk typu :
prawdziwego, tarczowego, krwio-kosmówkowego, kosmówkowo-omoczniowego i doczesnowego.

Około 7 dnia trofoblast wnikając w błonę śluzową macicy
różnicuje się na dwie warstwy : wewnętrzną (cytotrofoblast) i zewnętrzną (syncytiotrofoblast).

• Około 21 dnia wewnątrzkosmówkowe naczynia włosowate łączą się z naczyniami
pępowinowoomoczniowymi i rozpoczyna się krążenie łóżyskowe (typu kosmówkowo-omoczniowego)

Na początku 3 tygodnia pojawiają się kosmki pierwotne. Są to uwypuklenia syncytiotrofoblastu, do których
w formie rdzenia wnikają komórki cytotrofoblastu .Na przekroju poprzecznym kosmek pierwotny składa się
z części środkowej którą stanowią komórki cytotrofoblastu o jaśniejszej cytoplazmie i wyraźnej błonie
komórkowej oraz z części obwodowej, syncytialnej bez granic komórkowych, ale o ciemniejszej
cytoplazmie i z licznymi mikrokosmkami na powierzchni. Z chwilą kiedy do cytotrofoblastycznego rdzenia
kosmka pierwotnego wnikają komórki mezenchymalne powstają kosmki wtórne .W końcu 3 tygodnia część
komórek mezenchymalnych różnicuje się na wyspy krwiotwórcze i wyspy naczyniowe stanowiąc początek
przyszłego krążenia . Kosmki w których występują drobne naczynia krwionośne określa się kosmkami
ostatecznymi

DOCZESNA
Błona śluzowa macicy podczas ciąży przekształca się w błonę doczesnową, a zmiany zachodzące w komórkach
tkanki łącznej, naczyniach krwionośnych oraz gruczołach określa się mianem reakcji doczesnowej.

Doczesna, podobnie jak łożysko jest tkanką o funkcji dokrewnej.
W zależności od położenia względem miejsca implantacyjnego wyróżnia się doczesną podstawną (decidua basalis),
torebkową lub zagiętą (decidua capsularis s. reflexa), ścienną (decidua parietalis).

Doczesna podstawna leży poniżej zagnieżdżonego zarodka i tworzy część matczyną łożyska. Tworzy płytę
doczesnową.

Płyta doczesnowa wytwarza naprzeciw penetrującego trofoblastu kosmówki kosmatej przegrody łożyskowe.

Doczesna torebkowa pokrywa zarodek od strony światła macicy.
Doczesna ścienna to pozostała część błony śluzowej macicy.
Na początku trzeciego miesiąca łożysko jest w pełni rozwiniętym narządem.
Wówczas łożysko rośnie wraz z macicą, co jest spowodowane przyrostem i wydłużaniem się kosmków.


e)

Przysadka jako nadrzędny gruczoł endokrynowy

Przysadka mózgowa stanowi gruczoł wewnętrznego wydzielania, którego czynność jest niezwykle ważna.
Narząd ten leży w siodełku tureckim (sella turcica) połączonym za pośrednictwem lejka (infundibulum) z
podstawą mózgu (tuber cinereum). Pozostaje ona w ścisłym związku rozwojowym, anatomicznym i
czynnościowym z podwzgórzem (hypothalmus), które jest głównym ośrodkiem autonomicznym.
Dlatego też ośrodki autonomiczne podwzgórza oraz przysadkę ujmuje się w jeden wspólny układ
podwzgórzowo – przysadkowy. Większość hormonów wydzielanych przez przysadkę działa pobudzająco
na wydzielanie innych gruczołów dokrewnych. Z tego też powodu przysadka pełni rolę gruczołu
nadrzędnego w układzie dokrewnym.
Przysadka mózgowa rozwija się z dwóch narządów. Z ektodermy pierwotnej jamy ustnej (kieszonka
Radtke’go) rozwija się płat gruczołowy, zaś z neuroektodermy międzymózgowia rozwija się płat
nerwowy.
W 6 tygodniu życia w grzbietowej części jamy ustnej pojawia się uwypuklenie, zwane kieszonką
przysadkową (kieszonką Radtke’go). Kieszonka ta tworzy następnie pęcherzyk wysłany niskim nabłonkiem,
niekiedy urzęsionym.
U ssaków z części przednio – grzbietowej kieszonki przysadkowej rozwija się część gruczołowa, z części
ogonowej część pośrednia, a z części grzbietowo – bocznych część guzowata. Pozostałością wnętrza
kieszonki jest szczelina (jama przysadki). Część nerwowa (płat nerwowy) przysadki rozwija się z
rozrastającej się ku dołowi części międzymózgowia. Około 12 tygodnia życia płodowego zawiązki płata
gruczołowego i nerwowego znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie, które ostatecznie zrastają się w jeden
wspólny narząd zwany przysadką mózgową.
Przysadka składa się z kilku części różniących się budową mikroskopową, czynnościa i histogenezą. W
przysadce mózgowej wyróżnia się 2 płaty:
1. Płat gruczołowy (przysadka gruczołowa – adenohypophysis)
2. Płat nerwowy (przysadka nerwowa – neurohypophysis)
U niektórych gatunków występuje część pośrednia – pars intermedia

f)

Unaczynienie nerki

Unaczynienie nerki:



tętnica nerkowa (a. renalis) – odchodząca od aorty brzusznej (aorta abdominalis)



tętnice międzypłatowe (aa. interlobares renis) – biegną miedzy piramidami nerkowymi



tętnice łukowate (aa. arcuatae) – na granicy kory i rdzenia



tętnice międzypłacikowe (aa. interlobulares) oraz dochodzące do rdzenia tętniczki proste prawdziwe

(arteriolae rectae verae)



tętniczki doprowadzające (vasa afferentia) tworzące kłębki nerkowe (glomerulus) zlokalizowane w

ciałkach nerkowych.



naczynie odprowadzające (vas efferens)



sieć naczyń włosowatych (kory i rdzenia) oraz tętniczki proste rzekome (arteriolae rectae spuriae)

unaczyniające część rdzenną nerki wspólnie z tętniczkami prostymi prawdziwymi.



żyły gwiaździste (vv. stellatae) – pod torebką nerki



żyły międzypłacikowe (vv. interlobulares)



żyły łukowate (vv. arcuatae)



żyły międzypłatowe (vv. interlobares)



żyła nerkowa (v. renalis)



żyła czcza doogonowa (v. cava caudalis)

zestaw

a)

substancje twarde i miękkie zęba

Zęby (dens, dentis)
U człowieka i większości ssaków występuje dwa rodzaje uzębienia: zęby mleczne (dentes decidui) w liczbie
20 oraz zęby stałe (dentes permanentes). Zęby wraz z ozębną (periodontium), wyrostkiem zębodołowym
(processus alveolaris ) i dziąsłem
(gingiva) tworzą narząd zębowy. Mianem przyzębia (paradontium) określa się ozębną, dziąsło i wyrostki
zębodołowe. Zarówno zęby mleczne jak i stałe mają
podobną budowę anatomiczną i histologiczną, przy czym zęby stałe osiągają wyższy stopień rozwoju. W
każdym zębie wyróżnia się koronę (corona dentis), szyjkę (collum dentis), oraz korzeń (radix dentis). W
obrębie korony znajduje się jama zęba (komora zęba) – cavum dentis, która zwężając się w kierunku
korzenia, przechodzi w kanał korzenia zęba (canalis radicis dentis). Kanał ten kończy się otworem
wierzchołkowym (foramen apicis dentis). Jama zęba i kanał korzenia zęba wypełniony jest miazgą (pulpa
dentis). Przez otwór wierzchołkowy wnikają do miazgi naczynia krwionośne i nerwy. Części twarde zęba
zbudowane są z trzech różnych tkanek zmineralizowanych: zębiny (dentium), szkliwa (enamelum) i
cementu (cementum).
Do części miękkich zęba zalicza się miazgę zęba (pulpa dentis), ozębną (periodontium) łącząca
powierzchnię z kością zębodołu oraz dziąsło (gingiva).

Zębina (dentinum)
- barwa jasnożółta
- twardość 4° twardości wg 10° skali Moks’a
- dzięki swej elastyczności zwiększa wytrzymałość mechaniczna zęba na wszystkie urazy, a jej sprężystość
chroni ząb przed złamaniem
- pod względem budowy fizyczno – chemicznej zbliżona do kości, zawiera jednak nieco więcej minerału o
wyższej krystaliczności.
W skład zębiny wchodzi ok. 13% wody, 17% substancji organicznych oraz ok.70% składników
nieorganicznych. Minerały zębiny to głównie fosforany wapniowe występujące w postaci kryształów
hydroksyapatytu z niewielką domieszka węglanów (4%) oraz śladowymi ilościami jonów, takich jak: Mg++,
K+, Na+, Fe- i Cl-. Substancję organiczną stanowi w 90% kolagen, pozostałe 10% to fosfoproteiny z
niewielką domieszką glikoprotein i proteoglikanów. Zębina w odróżnieniu od kości nie zawiera komórek
biorących udział w jej formowaniu, a jedynie wypustki cytoplazmatyczne odontoblastów. Wypustki te
(włókna Tomas’a) znajdują się w kanalikach zębiny (canaliculi dentini), które przebiegają przez całą
szerokość tkanki.
Komórki zębiny układają się promieniście w części koronowej i prawie równolegle w części korzeniowej.
W swoim przebiegu tworzą dwojakiego rodzaju wygięcia: w kształcie litery „S” w części koronowej oraz
spirale obecne najczęściej w części korzeniowej zębiny. W odcinkach kanalików położonych w zębinie
wewnętrznej, wypustki odontoblastów otoczone są cienką warstewką niezmineralizowanej zębiny
zawierającej włókna kolagenowe i substancję podstawową. Przylega do niej warstwa zmineralizowanej
zębiny tworząca ścianę kanalika. W dalszych partiach zębiny ściany kanalika tworzy zmineralizowana
zębina międzykanalikowa (dentinum intertubulare), natomiast w zewnętrznej warstwie zębiny ściana
kanalika jest silniej zmineralizowana, tworząc zębinę okołokanalikową (dentinum peritubulare) w
odróżnieniu od słabiej zmineralizowanej zębiny międzykanalikowaej.
Zębina wytwarzana jest przez komórki zębinotwórcze – odontoblasty, które tworzą
warstwę równolegle ułożonych komórek, przylegających do jej wewnętrznej
powierzchni od strony miazgi. Odontoblast jest wysoką walcowatą komórką mającą na powierzchni
wydzielniczej długą wypustkę cytoplazmatyczną (processus
odontoblasti dentini). Wypustki cytoplazmatyczne odontoblastów (włókna Tomas’a) znajdują się w
kanalikach zębiny i przebiegają przez całą szerokość tkanki. Oprócz wypustek odontoblastów w kanalikach
zębiny znajduje się płyn tkankowy i bezrdzenne włókna nerwowe. Odontoblasty zawierają owalne jądro
zlokalizowane przypodstawnie. W pobliżu jądra w części szczytowej stwierdza się duże
nagromadzenie ziarnistej siateczki śródplazmatycznej, a w części środkowej obfity
aparat Golgiego. Świadczy to o dużej aktywności wydzielniczej komórki. W wypustkach
cytoplazmatycznych siateczka ziarnista nie występuje; obecne są liczne pęcherzyki i ziarna wydzielnicze,

mikrotubule i mikrofilamenty. Odontoblasty, podobnie jak komórki kościotwórcze (osteoblasty) najpierw
syntetyzują macierz
organiczną, która ulega wtórnie mineralizacji. Inny jest mechanizm organizacji tkanki kostnej i zębiny.
Odontoblasty wytwarzają macierz organiczną tylko na jednym biegunie, która w postaci
niezmineralizowanej prazębiny (predentinum) odkładana jest powyżej części szczytowej komórek pomiędzy
ich wypustkami cytoplazmatycznymi. Prazębina ulega następnie, zazwyczaj w ciągu jednego dnia,
mineralizacji tworząc zmineralizowaną zębinę.

Szkliwo (enamelum)
Stanowi jednolitą, gładką tkankę o odcieniu biało niebieskim. Pokrywa ono warstwą całą zębinę koronową,
zwężając się w kierunku szyjki zęba. Jego grubość jest największa na powierzchniach żujących zębów
trzonowych i przedtrzonowych (1,6 – 2,6mm), na powierzchniach zębów siecznych 1mm, a w okolicy szyjki
zęba 0,01mm.
Szkliwo jest najtwardszą tkanką organizmu. Nie zawiera komórek ani wypustek komórkowych. W jego
skład wchodzi około 96% substancji nieorganicznych, pozostałe 4% to składniki organiczne i woda.
Substancja nieorganiczna zbudowana jest przede wszystkim z fosforanów wapnia (90%) z domieszką jonów
węglanowych,
fluorowych i magnezowych oraz śladowymi ilościami K+, Na+ i Cl-. Fosforany wapniowe tworzą kryształy
hydroksyapatytu. Substancja organiczna szkliwa stanowi
delikatną siateczkę znajdującą się w obrębie pryzmatów szkliwa oraz w substancji międzypryzmatycznej.
Szkliwo zbudowane jest z pryzmatów, zwanych też słupkami szkliwa (prisma enameli ) oraz z substancji
międzypryzmatycznej. Pryzmaty biegną przez całą szerokość szkliwa, od linii szkliwowo-zębinowej do jego
wolnej powierzchni. Na przekrojach poprzecznych mają różne kształty, najczęściej są
sześciokątne, lecz spotyka się także kształty wielokątne, owalne i łukowate przypominające rybią łuskę.
Część pryzmatów ma przebieg prostolinijny lecz większość ma przebieg falisty lub spiralny, zwłaszcza na
powierzchniach żujących zęba, co zwiększa wytrzymałość mechaniczną szkliwa. Poszczególne pryzmaty
zbudowane są z ciasno upakowanych kryształów hydroksyapatytu, których zrąb stanowi substancja
organiczna. Kryształy ułożone są swoją długą osią równolegle do długiej osi pryzmatu. Komórkami
wytwarzającymi szkliwo są komórki szkliwotwórcze – ameloblasty zwane enameloblastami lub
adamantoblastami. Wchodzą one w skład
narządu szkliwotwórczego. Wkrótce po wytworzeniu przez komórki zębinotwórcze
(odontoblasty) pierwszej, cienkiej warstwy prazębiny, ameloblasty zaczynają
produkować szkliwo. Ameloblasty są wysokimi, walcowatymi komórkami zawierającymi na powierzchni
wydzielniczej wypustkę szczytową (wypustka Tomas’a). Posiadają owalne jądro położone u podstawy
komórki, poniżej którego zgromadzone są mitochondria. Wąskie cysterny ziarnistej siateczki
śródplazmatycznej dochodzą do wypustki szczytowej. Ziarna wydzielnicze, wytwarzane w aparacie
Golgiego gromadzą się głównie w wypustce szczytowej komórki. Ziarna wydzielnicze zawierające
glikoproteiny są uwalniane do przestrzeni pozawłośniczkowej na drodze egzocytozy. W przestrzeni
pozakomórkowej glikoproteidy tworzą struktury tubularne. Owe struktury tabularne zapoczątkowują proces
mineralizacji szkliwa. Układ kryształów hydroksyapatytu jest ściśle związany z układem tubul tworzących
zrąb pryzmatu. Wraz ze wzrostem pryzmatów zwiększa się długość obecnych w nim kryształów. Im dalej od
wypustki ameloblastu, tym większa długość kryształów i wyższy stopień mineralizacji szkliwa. Na
przekroju podłużnym pryzmatów widoczne jest poprzeczne prążkowanie (co 4μm), będących wyrazem
rytmicznego przyrostu pryzmatów na długość podczas ich rozwoju. Zaburzenia w procesie formowania i
mineralizacji szkliwa prowadzą do powstania różnych nieprawidłowości. Są one miejscami zmniejszonej
oporowości szkliwa i mogą stanowić wrota dla bakterii
zapoczątkowujących proces próchnicy.

Cement (cementum)
Pokrywa cienką warstwą zębinę w obrębie korzenia zęba. Warstwa ta jest najcieńsza (40μm) w pobliżu
szyjki zęba, a najgrubsza (200μm) w okolicy wierzchołka korzenia zęba. Cement stanowi ochronę dla
zębiny oraz przez aparat więzadłowy ozębnej umożliwia zawieszenie zęba w zębodole. Zarówno budowa
chemiczna substancji

międzykomórkowej, jak i morfologia cementu zbliżone są do tkanki kostnej. Głównymi składnikami
substancji mineralnej są fosforany wapniowe występujące w postaci kryształów hydroksyapatytu. Wyróżnia
się dwa rodzaje cementu:
1) pierwotny - odkładany przed wyrżnięciem się zęba, tworzący cienką warstewkę na powierzchni zębiny w
pobliżu szyjki – to tzw. cement bezkomórkowy (cementum acellulare)
2) wtórny - odkładany już po wyrżnięciu się zęba. Cement ten tworzy grubszą warstwę zawierającą komórki
– cementocyty i nazywa się cementem komórkowym (cementum cellulare).
Komórkami cementotwórczymi są cementoblasty wywodzące się z tkanki mezenchymalnej pęcherzyka
zębowego. Cementoblasty, podobnie jak osteoblasty, po otoczeniu się ze wszystkich stron substancją
międzykomórkową stają się cementocytami, które umieszczone są w jamkach.

Miazga zęba (pulpa dentis )
Wypełnia jamę zęba oraz kanał korzenia zęba i przez otwór szczytowy korzenia zęba łączy się z ozębną.
Powstaje z mezenchymy pierwotnej brodawki zębowej i zachowuje się we wnętrzu zęba po jego
uformowaniu. Struktura dojrzałej miazgi zęba przypomina tkankę łączną galaretowatą o charakterze
mezenchymalnym. Zawiera dużo zasadochłonnej substancji międzykomórkowej zbudowanej z
proteoglikanów, siateczkę zmineralizowanych włókien kolagenowych, które nie tworzą pęczków oraz
niewielką liczbę włókien przypominających budową włókna elastynowe. W miazdze zęba wyróżnia się trzy
warstwy komórek:
- warstwę odontoblastów,
- warstwę jasną (ubogokomórkową Weil’a)
- miazgę właściwą, zwaną miazgą bogatokomórkową.
Odontoblasty ułożone są na powierzchni i łączą się ze sobą za pośrednictwem desmosomów.
Ubogokomórkowa warstwa jasna zawiera pojedyncze fibroblasty oraz naczynia i nerwy tworzące splot
pododontoblastyczny. Jest to warstwa, w której wyróżnicowują się odontoblasty. W bogatokomórkowej
miazdze wtórnej najliczniejszą grupą komórek stanowią fibroblasty i komórki gwiaździste przypominające
komórki mezenchymy zarodkowej.

Ozębna (periodontium)
Zajmuje przestrzeń zawartą pomiędzy korzeniem zęba, a ścianami zębodołu. Ozębna powstaje z komórek
mezenchymalnych pęcherzyka zębowego. Włókna ozębnej stanowią zasadniczy składnik aparatu
więzadłowego zęba utrzymującego jego
prawidłową pozycję. Są to przede wszystkim biegnące w grubych pęczkach włókna kolagenowe, które
tworzą więzadła utrzymujące ząb w zębodole. W okolicy szyjki zęba tworzą włóknisty pierścień zwany
więzadłem okrężnym zęba (ligamentum
circulare dentis). Poniżej więzadła okrężnego zęba, wnikają do cementu skośnie biegnące od ściany
zębodołu pęczki włókien kolagenowych, tworząc więzadło skośne (ligamentum obliquum dentis).
Zabezpiecza ono przed wtłoczeniem zęba do zębodołu. W okolicy wierzchołka korzenia zęba ma układ
włókien bardziej pionowy i wyodrębnione jest jako więzadło wierzchołkowe zęba (ligamentum apicis
dentis).

Rozwój zęba (odontogenesis)
Zęby powstają z dwóch listków zarodkowych: z nabłonka ektodermalnego pokrywającego zawiązek szczęki
i żuchwy (szkliwo) i z tkanki mezenchymalnej
(miazga, zębina, cement i ozębna) Rozwój zębów rozpoczyna się (człowiek,
świnia) w drugim miesiącu życia płodowego. Komórki nabłonka pokrywającego zawiązki szczęki i żuchwy
zaczynają się intensywnie mnożyć wytwarzając pierwotną listewkę zębową w kształcie podkowy. Po
pewnym czasie pierwotna listewka zębowa różnicuje się na dwie części: definitywną listewkę zębową oraz
listewkę rozwoju wargowego, które biegną wzdłuż zawiązków szczęki i żuchwy. Każda z definitywnych
listewek zębowych dzieli się poprzecznie na dwie części w kształcie rozszerzonych ampułek, noszących
nazwę kolbek zębowych, które powstają w liczbie odpowiadającej ilości zębów mlecznych. Kolbka zębowa
wraz z przylegającym do niej
nabłonkiem stanowi nabłonkowy zawiązek zęba otoczony tkanką mezenchymalną. Tkanka mezenchymalna
rozrasta się pod nabłonkowymi zawiązkami zębów i zaczyna wpuklać się do poszczególnych kolbek w

postaci brodawek zębowych. W ten sposób każda kolbka przybiera kształt czapeczki. Twór ten nosi nazwę
narządu szkliworodnego. Z narządu szkliworodnego powstaje szkliwo, natomiast z brodawki
mezenchymalnej miazga, zębina, cement i ozębna.

b)

Łożysko przeżuwaczy

Rozwój trzech przedstawicieli przeżuwaczy domowych: krowy, owcy i kozy przebiega
podobnie. Ciąża u krowy trwa 280 dni, u owcy 149, a u kozy 154 dni. Rozwój zapłodnionego jaja krowy,
podobnie jak u innych ssaków, rozpoczyna się w jajowodzie. Pierwszy podział zygoty następuje w 46-48
godzin po owulacji, drugi po 56 godzinach, a stadium ośmiu blastomerów zostaje osiągnięte po upływie 72
godzin, w cieśni jajowodu. Morula o 16-32 blastomerach dostaje się do macicy po 96 godzinach rozwoju,
gdzie po upływie 8-9 dni dochodzi do stadium blastocysty.

Pęcherzyk zarodkowy jest początkowo kulisty, lecz wkrótce trofoblast wydłuża się i jajo płodowe
przekształca się w twór nitkowaty, dochodzący do 50-60 cm długości, a następnie do 125 cm. Dalszy rozwój
zarodków przeżuwaczy przebiega w sposób podobny jak u świni. Łożysko u tych zwierząt należy do łożysk
rzekomych. Jest to
łożysko wielokrotne (semiplacenta multiplex). Zespolenie kosmówki z błoną śluzową macicy nie zachodzi
na całej powierzchni, lecz tworzą się tu liczne tzw. łożyszcza (placentomata), w obrębie których na
kosmówce znajdują się kępki kosmków, tzw. liścienie (kotyledo) , którym odpowiadają na powierzchni
błony śluzowej wzniesienia, tzw. brodawki maciczne - carunculae. W obrębie łożyszcza kosmki liścieni
wnikają do
odpowiednich zagłębień na brodawkach i w ten sposób kosmówka zostaje zespolona z błoną śluzową.
Zespolenie to jest luźne i podczas porodu albo nie następuje krwawienie, albo jest ono względnie słabe.
Woreczek żółtkowy zostaje wyodrębniony dosyć późno i nie bierze udziału w tworzeniu łożyska, a krążenie
krwi rozwija się na
nim tylko w najwcześniejszych okresach.

Łożysko przeżuwaczy nie przechodzi okresu łożyska żółtkowego –omphaloplacenta tak jak u konia.
Wydłużone końce woreczka żółtkowego wcześnie ulegają zanikowi i pozostaje z niego tylko część leżąca w
centrum, lecz i ona pod koniec ciąży ulega rozpadowi. Owodnia powstaje przez podnoszenie się fałdów
ekto- i mezodermy ponad zarodkiem i tworzy obszerną jamę owodni wypełnioną płynem. Omocznia jako
uwypuklenie tylnej części jelita tworzy wydłużony woreczek, wciskający się do pozazarodkowej jamy ciała,
a następnie zrasta się z kosmówką tworząc kosmówkę omoczniową – allantochorion. Na omoczni
rozgałęziają się naczynia krwionośne. Odchodzą one od zarodka i przechodzą na kosmówkę, nie dochodząc
do obszarów kosmków końcowych. Powoduje to ich zanik. Omocznia wrasta do pozazarodkowej jamy ciała,
lecz nie obrasta owodni tak jak u klaczy. Obie jamy owodni i omoczni leżą obok siebie, ewentualnie jedna
nad drugą.

Kosmówka jest początkowo gładka, dopiero 40-50 dnia rozwoju tworzą się na niej grupy kosmków, leżące
w strefach nie zawierających gruczołów. W tych miejscach tworzą się brodawki- carunculae Kosmki
wrastają do brodawek uwypuklając ich
nabłonek do powstałych w ten sposób krypt, przez co połączenie płodu z matką staje się bardziej ścisłe.
Tworzą się łożyszcza (placentomata), których u krowy jest 80-100, u owcy ok. 100, u kozy 120. Są one
ułożone w 3-4 szeregach. Wyniosłości na błonie śluzowej macicy są początkowo płaskie, ale pod koniec
ciąży przewężają się u podstawy, tworząc rodzaj szypuły, a liścienie otaczają je ze wszystkich stron.
Liścienie łatwo dają się wysunąć z brodawek, ale pod koniec ciąży zespolenie staje się bardziej ścisłe. W
obrębie liścieni kosmki tworzą rozgałęziające się krzaczasto kępki, porozdzielane przegrodami utworzonymi
z tkanek błony śluzowej macicy. Kosmki są obficie unaczynione - naczynia włosowate pochodzące ze
ściany omoczni w wielu miejscach wnikają pomiędzy nabłonek kosmków.

Także w przegrodach obszaru matczynego przebiegają liczne naczynia krwionośne i włosowate, a ich
odgałęzienia wnikają pomiędzy komórki nabłonka wyścielającego krypty. W ten sposób w obrębie liścieni
dochodzi do bardzo bliskiego zetknięcia naczyń włosowatych matki i płodu i tu zachodzi wymiana gazów i
substancji odżywczych między krwią matki i płodu. Pomiędzy liścieniami kosmówka jest gładka, a
naprzeciwko tych okolic w błonie śluzowej znajdują się ujścia gruczołów. Wydzielina wytwarzana przez te

gruczoły – embriotroph - mleczko maciczne, jest absorbowana przez nabłonek kosmówki gładkiej, który jest
także nabłonkiem resorpcyjnym. Pod koniec ciąży nabłonek wyścielający krypty ulega miejscami zanikowi i
w tych miejscach charakter łożyska zmienia się z nabłonkowo – kosmówkowego (epitheliochorialis) , na
łącznotkankowo – kosmówkowy (syndesmochorialis).

c)

Gruczoł mlekowy

Gruczoł mlekowy (glandula mammaria s. lactifera s. mamma)
Zawiązuje się u obu płci w postaci parzystych listewek mlekowych, utworzonych wskutek zgrubienia
nabłonka ektodermalnego na brzusznej części skóry. Od każdej listewki wnikają do tkanki mezenchymalnej
(zawiązek skóry właściwej i tk. podskórnej) pasma komórek nabłonkowych, stanowiące materiał, z którego
powstaną elementy gruczołowe oraz przewody wyprowadzające wydzielinę. W tym czasie zapadnięte
początkowo zgrubienie ektodermy zmienia kształt (dzięki wnikaniu do niego mezenchymy), staje się
wypukłe tworząc brodawkę sutka. Otaczająca ją skóra przekształca się w zawierającą liczne komórki
barwnikowe (melanocyty) otoczkę brodawki sutka. Następnie pasma komórkowe tworzące zawiązki
przewodów mlekowych i ich rozgałęzień uzyskują światło. U osobników męskich gruczoł mlekowy
pozostaje w postaci zredukowanej, u osobników żeńskich natomiast ulega rozwojowi,
który rozpoczyna się w okresie dojrzałości płciowej. Szczyt rozwoju osiąga gruczoł mlekowy pod koniec
ciąży, a następnie w okresie laktacji, poczym ulega inwolucji. Zanik gruczołu polega na przeroście tkanki
łącznej i przekształceniu jej w tkankę tłuszczową, w której znajdują się resztki tkanki gruczołowej.

Gruczoł mlekowy jest gruczołem pęcherzykowym lub cewkowopęcherzykowym
złożonym. Jest otoczony torebką łącznotkankową z włókienkami kolagenowymi i sprężystymi, które łączą
się z powięzią podskórną, stanowiącą aparat podwieszający. Od torebki odchodzą pasma tk. łącznej
wiotkiej, dzielące gruczoł na płaty, które z kolei składają się z płacików oddzielonych od siebie tk. łączną
międzypłacikową. Płacik gruczołu mlekowego jest zbudowany z odcinków wydzielniczych w kształcie
pęcherzyków. Między pęcherzykami znajduje się tk. łączna wiotka z naczyniami krwionośnymi i chłonnymi
oraz włóknami nerwowymi. Tkanka łączna środpłacikowa zawiera małą ilość włókien kolagenowych, co
ułatwia
rozrost gruczołu podczas laktacji. W tkance łącznej śródpłacikowej spotyka się, oprócz fibroblastów,
histiocyty, komórki tuczne i granulocyty kwasochłonne. Pewne komórki w pierwszych dniach laktacji
przechodzą do światła pęcherzyków, tworząc ciałka siary. Ściana pęcherzyków jest zbudowana z nabłonka
różnej wysokości, która jest zależna od stanu funkcjonalnego gruczołu. Wśród przewodów
wyprowadzających wyróżnia się przewody śródpłacikowe, przewody mlekonośne, zatoki mleko nośne oraz
przewody strzykowe u przeżuwaczy i klaczy) lub brodawkowe (u pozostałych gatunków zwierząt
domowych i człowieka). W gruczole nieczynnym pęcherzyki są małe, wysłane nabłonkiem
jednowarstwowym płaskim lub sześciennym.
Z początkiem ciąży dochodzi do powiększenia objętości gruczołu: nabłonek odcinków wydzielniczych
tworzy uwypuklenia, które jako pasma wnikają do przegród łącznotkankowych. Pasma te uzyskują światło
oraz wytwarzają liczne pączki, przekształcające się w połowie ciąży w pęcherzyki, których ściany są
zbudowane z nabłonka jednowarstwowego sześciennego. Równocześnie zmniejsza się ilość tk. łącznej oraz
zwiększa ilość naczyń krwionośnych, które wytwarzają sieć kapilarów, oplatających odcinki wydzielnicze.
Wytwarzanie wydzieliny rozpoczyna się jeszcze przed porodem. Stanowią ją kropelki tłuszczu, które
wchodzą w skład siary. Siara (collostrum) jest gęstym płynem o żółtej barwie, w którym znajdują się
kropelki tłuszczu oraz komórki zawierające wtręty tłuszczu (ciałka siary) lub ich fragmenty. Komórki te są
elementami histiocytarnymi, które przechodzą przez nabłonek ze zrębu łącznotkankowego. W okresie
laktacji nabłonek odcinków wydzielniczych przekształca się w nabłonek cylindryczny. Między nabłonkiem
a błoną podstawną są komórki mioepitelialne, których skurcz przyczynia się do opóźnienia pęcherzyków z
wydzieliny.
Cytoplazma komórek gruczołowych zawiera dużą obfitość błon RER, liczne mitochondria, dobrze
rozwinięty aparat Golgiego oraz dużą aktywność enzymów utleniających. Leżące wewnątrz cytoplazmy
wtręty tłuszczu przekształcają się w duże krople, które przesuwają się ku powierzchni komórki wytwarzając
kopułkowate uwypuklenia. Z kolei część wierzchołkowa komórki wraz z wydzieliną odrywa się od reszty
komórki, (wydzielanie apokrynowe).

Oprócz tłuszczu komórki gruczołowe wydzielają merokrynowo: białko, barwniki rozpuszczalne w
tłuszczach (karotenoidy) oraz cukry. Po opróżnieniu komórek z wydzieliny nabłonek odcinków
wydzielniczych spłaszcza się, po czym cykl wydzielniczy powtarza się od nowa. Łącznie z procesem
wydzielania niektóre komórki gruczołowe ulegają zużyciu, złuszczają się i wchodzą w skład wydzieliny. U
starszych krów po okresie laktacji światło odcinków wydzielniczych może być wypełnione masą koloidalną.
Są to tzw. ciała skrobiowate (corpora amylacea), które mogą być przepojone związkami mineralnymi.

Od pęcherzyków wydzielniczych odchodzą przewody wyprowadzające śródpłacikowe (nabłonek
jednowarstwowy kostkowy), które łączą się w większe przewody międzypłacikowe (nabłonek
jednowarstwowy cylindryczny). Stąd wydzielina wydostaje się do przewodów mleko nośnych (ductus
lactiferi), które wpadają do zatok mlekonośnych (sinus lactiferi). Z zatok wychodzą przewody strzykowe
lub brodawkowate wyprowadzające wydzielinę na zewnątrz. Przewody te występują u
różnych gatunków w różnej liczbie i przebiegają w obrębie strzyków (u krowy i klaczy) lub w obrębie
brodawek sutkowych, u pozostałych gatunków i u człowieka). Każdy strzyk zawiera u krowy i owcy jeden
przewód, u klaczy – 2. U kota brodawka zawiera 1-7 , u psa 8-20, a u człowieka 15-24 przewody. Przewody
i zatoki mlekonośne są wysłane nabłonkiem dwuwarstwowym cylindrycznym, który w przewodach
strzykowych i brodawkowych przechodzi w nabłonek wielowarstwowy płaski.
Po zakończeniu laktacji gruczoł ulega inwolucji.

1993