Poloczek, Pusty grob Kalliroe i Chrystusa Empty to

U SCHYŁKU

STAROŻYTNOŚCI

13 (2014)

13_USS.indb 1

2015-02-17 14:49:21

U SCHYŁKU

STAROŻYTNOŚCI

STUDIA

ŹRÓDŁOZNAWCZE

13 (2014)

13_USS.indb 3

2015-02-17 14:49:21

Redakcja:

Adam Izdebski (Uniwersytet Jagielloński), Przemysław Nehring (Uniwersytet Mikołaja Kopernika),

Maria Nowak (Uniwersytet Warszawski), Rafał Toczko (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Robert Wi-

śniewski (Uniwersytet Warszawski, redaktor naczelny)

Rada Naukowa:

Bożena Iwaszkiewicz-Wronikowska (Katolicki Uniwersytet Lubelski), Maciej Kokoszko (Uniwersytet

Łódzki), Anna Nikolova (Uniwersytet Sofijski), Maciej Salamon (Uniwersytet Jagielloński), Marek Sta-

rowieyski (Uniwersytet Warszawski), Marian Szarmach (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Ewa Wip-

szycka (Uniwersytet Warszawski), Witold Witakowski (Uniwersytet w Uppsali)

Baza recenzentów czasopisma:

Phil Booth (Oxford University), Marek Jankowiak (Oxford University), Rafał Kosiński (Uniwersytet w Bia-

łymstoku), Adam Łajtar (Uniwersytet Warszawski), Magdalena Łaptaś (Uniwesytet Kardynała Stefana Wy-

szyńskiego), Maria Mossakowska-Gaubert (Institut Français d’Archéologie Orientale), Józef Naumowicz

(Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), Szymon Olszaniec (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Kry-

styna Stebnicka (Uniwersytet Warszawski), Robert Suski (Uniwersytet w Białymstoku), Stanisław Turlej

(Uniwersytet Jagielloński), Marta Tycner (Uniwersytet Warszawski/Oxford University), Adam Ziółkowski

(Uniwersytet Warszawski)

Adres redakcji:

Instytut Historyczny

Uniwersytet Warszawski

Krakowskie Przedmieście 26/28

00-927 Warszawa

uss@uw.edu.pl

Wskazówki dla autorów i opis procesu recenzyjnego dostępne są na stronie czasopisma: www.uss.uw.edu.pl

Niniejszy tom jest wersją pierwotną czasopisma. Artykuły dostępne są również w wersji elektronicznej

na stronie CEEOL, abstrakty zaś również w bazie CEJSH.

Publikacja dofinansowana przez Instytut Historyczny UW i Rektora Uniwersytetu Warszawskiego

Projekt okładki i stron tytułowych
Jakub Rakusa-Suszczewski

Redakcja
Marta Höffner

Korekta
Halina Stykowska

Ilustracja na okładce
Bazylika Efrazjusza, fragment konfesji

, fot. Anna Stróż

ISSN 2080-8097

Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa

ul. Grzybowska 37a/7, 00-855 Warszawa

www.sublupa.pl sublupa@sublupa.pl

13_USS.indb 4

2015-02-17 14:49:27

piS

treści

Sławomir Poloczek
Pusty grób Kalliroe i Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Problem autorstwa i datowania Callirhoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Opowieść o grobie Kalliroe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Problem istnienia zależności między motywem romansowym

i tradycją chrześcijańską w dotychczasowej optyce badawczej . . . . . . 13

Przesłanki domniemanego wpływu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Opowieść o Kalliroe w kontekście chrześcijańskim . . . . . . . . . . . . . . . 19

Opowieść o Kalliroe w kontekście literatury pogańskiej . . . . . . . . . . . 21

W poszukiwaniu motywu pustego grobu poza tradycją

chrześcijańską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Analiza porównawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Mateusz Stróżyński
Możność i akt w Plotyńskiej koncepcji kontemplacji . . . . . . . . . . . . 33

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Relacja mikrokosmosu do makrokosmosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Nieaktywna aktywność kontemplacji:

V 1[10],12 . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Przedmiot kontemplacji jest w akcie, a podmiot – w możności . . . . . 45

Znaczenie terminu

ἀντίληψις

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Anna Stróż
Narodziny kultu relikwii męczenników na Zachodzie . . . . . . . . . . . 55

Pignus et memoria sanguinis

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Martyrum passiones et dies anniversaria commemoratione celebramus

. . . . . 58

In martyribus societate quiescens

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Meritum venerare sepulchrum

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Sterne te sanctis tumulis mecum

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Beatae reliquiae per universum delatae mundum

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Inveni signa convenienta

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Ut sede priori martyras accitos transferrent in nova terrae hospitia

. . . . . . . . 72

Basilicam sanctorum meritu dedicamus

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Stulti omnium ecclesiarum populi, qui occurrerunt sanctis reliquiis?

. . . . . . 80

13_USS.indb 5

2015-02-17 14:49:27

Spistreści

Michał Baranowski
Przedcesarskie gesta Probusa, czyli kariera idealnego pryncepsa
w Historia Augusta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Adam Izdebski
Kanony Szkoły w Nisibis. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Adam Izdebski
Kanony Szkoły w Nisibis. Przekład . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Philippe Blaudeau
Hypatia nawrócona na nestorianizm? Historia pewnego
fałszerstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Marzena Wojtczak
Polubowne metody rozwiązywania sporów w późnej
starożytności – sprawa P.Mich.

XIII 659

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Małgorzata Sołek
Ioustinianoshophiloktistes

, czyli fundacje cesarskie i prywatne

w programie budowlanym Justyniana I w Scytii Mniejszej . . . . . . 177

Esther Garel i Maria Nowak
Mnisze i świeckie testamenty z koptyjskiej Dżeme . . . . . . . . . . . . . 191

Testament w późnym prawie rzymskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Forma testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

Model testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Recenzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Prace w toku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

List do redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

13_USS.indb 6

2015-02-17 14:49:27

ontentS

Sławomir Poloczek
Empty Tombs of Callirhoe and Jesus Christ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Mateusz Stróżyński
Potency and Act in the Plotinian Concept of Contemplation . . . . . 33

Anna Stróż
The Rise of the Cult of the Martyrs
and Their Relics in the West . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Michał Baranowski
Pre-imperial Res Gestae of Probus, or the Career of the Ideal
Princeps in the Historia Augusta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Adam Izdebski
The Canons of the School of Nisibis. Introduction . . . . . . . . . . . . . . 101

Adam Izdebski
The Canons of the School of Nisibis. Translation . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Philippe Blaudeau
Hypatia converted to Nestorianism?
About the production of an anti-Cyrillian fake . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Marzena Wojtczak
Amicable Means of Dispute Resolution in Late Antiquity
– the Case of P.Mich. XIII 659 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Małgorzata Sołek
Ioustinianoshophiloktistes

: Imperial and Private Foundations

in Justinian’s Construction Programme in Scythia Minor . . . . . . . 177

Esther Garel i Maria Nowak
Monastic and Lay Wills from Coptic Jeme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Ongoing projects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Letter to the Editor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

13_USS.indb 7

2015-02-17 14:49:27

uSty

grób

alliroe

hryStuSa

Napisał Sławomir Poloczek

W romansie Charitona z Afrodyzjas Chaireas i Kalliroe (III 3,1−7) znajdujemy

opis sceny odnalezienia pustego grobu bohaterki oraz interpretację tego fak-

tu przez świadków. Choć − jak się okazuje − dziewczyna wcale nie umarła,

to główny bohater przez pewien czas jest przekonany o rzeczywistej śmierci

i powstaniu z martwych ukochanej. Analogiczność opisanej sceny do przeka-

zów ewangelicznych sprowokowała wysunięcie tezy o istnieniu między tymi

tradycjami bezpośredniego związku literackiego. Celem niniejszej analizy jest

próba krytycznej weryfikacji tej propozycji i osadzenie motywu pustego grobu

w szerszym kontekście literackim.

roblem

autorstwa

datowania

allirhoe

Chaireas i Kalliroe

to przyjęta w literaturze nazwa greckiego romansu, zatytu-

łowanego w jedynym istniejącym manuskrypcie (Florentinus 627, XIII w.) za-

Pragnę podziękować Promotorowi, dr. hab. Pawłowi Janiszewskiemu, za możliwość

nieustannej konsultacji prowadzonych badań. Wdzięczny jestem także dr Marcie Tycner oraz

uczestnikom seminariów prof. dr hab. Ewy Wipszyckiej i dr. hab. Pawła Żmudzkiego za wiele

cennych, zwłaszcza krytycznych, uwag i możliwość prezentowania wyników swojej pracy na

różnym etapie jej zaawansowania. Last but not least − dziękuję Recenzentom pierwszej wersji

artykułu za zwrócenie uwagi na szereg kwestii szczegółowych i zachętę do odważnego sfor-

mułowania przedstawionej tezy.

Editio princeps:

Χαρίτωνος Αφροδισιέως τῶν περὶ Χαιρέαν καὶ Καλλιρρόην ἐρωτικῶν διηγημάτων

λόγοι ή

, wyd. J.Ph. D’Orville, Apud Petrus Mortier, Amsterdam 1750 (z łacińskim tłumacze-

niem J.J. Reiskego). W niniejszym artykule korzystam z edycji: Chariton, wyd. R. Hercher,

Erotici Scriptores Graeci, t. 2, Bibliotheca Teubneriana Graeca, Leipzig 1859 (cytuję je dalej

13_USS.indb 9

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

wierającym całość utworu:

Τῶν περὶ Χαιρέαν καὶ Καλλιρρόην

. Pierwotnie utwór

nosił jednak najprawdopodobniej po prostu tytuł Callirhoe

. Jest to zapewne

najstarszy ze znanych nam pięciu „wielkich” greckich romansów

. Początek

utworu przedstawia jako autora „Charitona z Afrodyzjas (

Χαρίτων Ἀφροδισεύς

który miał być sekretarzem retora Atenagorasa

”. Imię Chariton było niegdyś

interpretowane symbolicznie lub jako pseudonim, ale jego funkcjonowanie

(podobnie jak imienia Atenagoras) zostało potwierdzone przez inskrypcje

z Afrodyzjas, co zwiększa prawdopodobieństwo, że mamy do czynienia z rze-

czywistym imieniem autora tekstu

. Oprócz informacji zawartej w tekście

utworu nie posiadamy jednak żadnych pewnych wiadomości na jego temat.

Analiza języka romansu nie pozwala ustalić dokładnego okresu jego powsta-

nia. Według Antoniosa Demetriosa Papanikolaou niewielka liczba attycyzmów

w utworze Charitona wskazuje na bardzo wczesną datę kompozycji − nawet

I wiek przed Chrystusem

. Consuelo Ruiz Montero i Carlos Hernández Lara

proponują z kolei datowanie utworu na późny I lub wczesny II wiek, pokazując,

że język Charitona ma najwięcej cech wspólnych z językiem utworów Filona

z Aleksandrii, Józefa Flawiusza i Plutarcha

. W starszej literaturze proponowa-

no daty wahające się między drugą połową I wieku a VI wiekiem. Znaleziska

manuskryptowych świadectw utworu, datowanych na podstawie paleografii

jako Callirhoe), konsultuję także: Chariton, Callirhoe, wyd. G.P. Goold, Loeb Classical Library

481, London 1995.

Callirhoe

VIII 8,16 (wyd. Hercher):

Τοσάδε

περὶ Καλλιρρόης

συνέγραψα. Χαρίτωνος

Ἀφροδισιέως

τῶν περὶ Χαιρέαν καὶ Καλλιρρόην

η λόγων τέλος.

Sugeruje to titulus zawarty w ostatnim zdaniu utworu, tytuł poświadczony przez

P. Michaelidae oraz fakt, że to właśnie Kalliroe jest jedyną rzeczywistą protagonistką ro-

mansu. Tytuł dłuższy powstał wtórnie, najpewniej przez analogię do romansów Achillesa

Tacjusza i Longusa (wymienione utwory umieszczają w tytule parę głównych bohaterów);

K. de Temmerman, „Institutional Realia in Chariton’s Callirhoe. Historical and Contemporary

Elements”, Humanitas 54 (2002), ss. 165−187, na s. 166.

Temmerman, „Institutional Realia”, s. 165. Por. także jako wprowadzenie do te-

matu: C. Ruiz Montero, „Chariton von Aphrodisias: ein Überblick”, ANRW II 34,2 (1994),

ss. 1006−1054.

Callirhoe

I 1,1:

Χαρίτων Ἀφροδισιεύς, Ἀθηναγόρου τοῦ ῥήτορος ὑπογραφεύς

; na temat owe-

go Atenagorasa por. K. Stebnicka, „Athenagoras [1]”, [w:] P. Janiszewski, K. Stebnicka,

E. Szabat, Sofiści i retorzy greccy w cesarstwie rzymskim (I–VII w.). Słownik biograficzny, Warszawa

2011, s. 99.

B.P. Reardon, „Chariton”, [w:] The Novel in the Ancient World, red. G.L. Schmeling, Bo-

ston 2003, ss. 309−336, na s. 313.

A.D. Papanikolaou, Chariton-Studien. Unterschungen zur Sprache und Chronologie der grie-

chischen Romane

, Göttingen 1973, s. 163.

C. Ruiz Montero, „Aspects of the Vocabulary of Chariton of Aphrodisias’”, CQ 41

(1991), ss. 484−489. Opinię na temat wniosków Lary podaję za: E.L. Bowie, „The Chronolo-

gy of the Earlier Greek Novels since B.E. Perry: Revisions and Precisions”, Ancient Narrative 2

(2002), ss. 48−63; tam również szczegółowe omówienie problemu datacji romansu Chari-

tona.

13_USS.indb 10

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

na około 150−200 rok, pozwoliły wstępnie wskazać ten właśnie okres jako ter-
minus ante quem

powstania romansu

. Przy czym osobne znaleziska fragmen-

tów utworu w Oxyrhynchos i Karanis sugerują, że już wtedy był popularny

Ruiz Montero, opierając się na materiale epigraficznym pochodzącym z Afrody-

zjas (CIG 2782, 2783, 2846) oraz na jednej wzmiance z Antologii palatyńskiej (XI

150

), przywołanej już w 1750 roku przez J.P. D’Orville’a

, proponował jako

okres powstania utworu pierwsze dekady II wieku

. Trudno jednak uznać te

przesłanki za solidne − wszak żaden z Atenagorasów z inskrypcji z Afrodyzjas

nie był retorem, a o retorze Atenagorasie z epigramu zachowanego w Antologii

nie wiemy nic. Niezbyt pomocny jest także list Flawiusza Filostratosa (Ep. 66),

w którym zwraca się do jakiegoś bliżej nieokreślonego pisarza, o imieniu Cha-

riton

. Wzmiankę o jakimś utworze zatyułowanym Callirhoe znajdujemy za to

w Satyrach Persjusza (zm. przed 62 r.). W tej konkretnej satyrze autor wyśmiewa

się z literatury niskiego lotu, do której zalicza właśnie Callirhoe

. Oczywiście,

można wątpić, czy chodzi o dzieło Charitona

, lecz nikt nie potrafił wskazać

innego utworu o takim tytule w całej znanej literaturze antycznej. Najpewniej

P. Fayum I

(1990), P. Oxy. 1019 (1910), Michaelidae (1955); zob. Ch. Lucke, „Zum

Charitontext auf Papyrus”, ZPE 58 (1985), ss. 21−33 (szczegółowa analiza wszystkich trzech

świadectw).

Schludny zapis utworu na droższym od papirusu pergaminie (w jednym przypadku)

sugeruje, że czytelników należy szukać wśród lokalnej elity, por. D.R. Edwards, „Defining the

Web of Power in Asia Minor: The Novelist Chariton and His City Aphrodisias”, Journal of the
American Academy of Religion

62 (1994), ss. 699−718, na s. 703.

The Greek Anthology

XI 150, wyd. W.R. Paton, Cambridge−London 1918, t. 4:

Ἀρκαδικὸν

πῖλον κατ᾽ ἐνύπνιον Ἀρκάδι δῶρον / Ἑρμείῃ ῥήτωρ θῆκεν Ἀθηναγόρας

[…]; „Retor Atenagoras we

śnie ofiarował w darze arkadyjską czapkę arkadyjskiemu Hermesowi […]”(tłum. K. Stebnic-

ka) za: K. Stebnicka, „Athenagoras [2]”, [w:] Sofiści i retorzy, s. 99. Jest to epigram przypisany

Ammianosowi (II w.), poecie pochodzącemu skądś z Azji Mniejszej (ibidem). Nie mamy więc

żadnych podstaw, by utożsamić go z Charitonowym Atenagorasem. Jedyne, co łączy obie

postaci, to imię i zawód.

Χαρίτωνος Αφροδισιέως

, wyd. D’Orville, ss. 200−202, podaję za: S. Tilg, Chariton of

Aphrodisias and the Invention of the Greek Love Novel

, Oxford 2010, s. 49.

Por. C. Ruiz Montero, „Una observación para la cronología de Cariton de Afrodisias”,

Estudios Clásicos

85 (1980), ss. 63−69, na s. 68.

Filostratos, Opera, wyd. C.L. Kayser, t. 2, Bibliotheca Teubneriana Graeca, Lipsiae

1871:

Χαρίτωνι. Μεμνήσεσθαι τῶν σῶν λόγων οἴει τοὺς Ἕλληνας, ἐπειδὰν τελευτήσῃς· οἱ δὲ μηδὲν

ὄντες, ὁπότε εἰσίν, τίνες ἂν εἶεν, ὁπότε οὐκ εἰσίν

; […]; „Charitonowi: Czy naprawdę sądzisz, że

Hellenowie będą pamiętać twoje słowa/opowieści kiedy umrzesz? Bo skoro ludzie są niczym,

gdy żyją, czymże będą, gdy umrą?” (tłum. S.P.).

Aulus Persjusz Flakkus, Satirae 1,133−134, wyd. J. Conington, H. Netteship, The

Satires of A. Persius Flaccus

, Oxford 1893: his mane, edictum; post prandia, Callirhoen, do; „im

[tj. zwolennikom słabej i popularnej literatury − S.P.] podaję: o poranku − edykt, po śniada-

niu − Callirhoe” (tłum. S.P.).

Wątpliwości co do identyfikacji Persjuszowej Kalliroe z bohaterką Charitona wyni-

kają z faktu, że w pierwszej części zdania Persjusz powołuje się na literacką postać jakiejś

prostytutki (nonaria), którą na zasadzie domniemania (!) paralelizmu znaczeniowego pró-

13_USS.indb 11

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

należy się więc zgodzić z Gooldem, że dysponujemy mocną przesłanką za dato-

waniem romansu i, co więcej, jest to wzmianka wskazująca na dużą popular-

ność utworu w dobie kariery Persjusza

. Na tej podstawie przyjmuje się dziś

datowanie Callirhoe na połowę I wieku

Powieść

grobie

alliroe

Chaireas i Kalliroe kochają się i zamierzają się pobrać. Jednak ulegając fałszy-

wym plotkom o niewierności Kalliroe, Chaireas wpada we wściekłość i kopie

ciężarną partnerkę w brzuch (nikt z bohaterów nie wie jeszcze o ciąży, nawet

sama Kalliroe). Przekonany, że ukochana nie żyje, urządza jej wystawny po-

grzeb. Kalliroe budzi się jednak wewnątrz grobowca. Tymczasem złodzieje gro-

bów, skuszeni kosztownymi spoliami, włamują się do grobu, plądrują go i za-

bierają samą bohaterkę, aby sprzedać ją w niewolę. Po dłuższym opisie losów

bohaterki, narrator powraca w księdze trzeciej do poczynań Chaireasa:

Rabusie zaś grobów niedbale zamknęli grobowiec, w nocy się bowiem

spieszyli. Chaireas zaś czuwał i o świcie poszedł do grobu, pod pretekstem zło-

żenia wieńców i libacji, lecz tak naprawdę powziął plan, by skończyć ze sobą:

nie mógł bowiem dalej żyć bez Kalliroe − uważał, że jedynie śmierć może ule-

czyć jego rozpacz. Zbliżywszy się jednak, znalazł kamienie odsunięte i wejście

[do grobu] otwarte. Widząc to, był wstrząśnięty i wpadł w straszne zakłopota-

nie z powodu tego, co się stało. Pogłoska zaś − szybki posłaniec − obwieściła

mieszkańcom Syrakuz [miejsce akcji − S.P.] ów cud. Zaraz wszyscy zbiegli się

do grobu, ale nikt nie odważył się wejść do środka, póki nie nakazał tego Her-

mokrates [ojciec Kalliroe − S.P.]. Ten zaś, którego wysłano, dokładnie o wszyst-

kim zdał relację. Wydawało się niewiarygodne, że nie było tam zmarłej. Wtedy

wszedł do środka i sam Chaireas, pragnąc ponownie ujrzeć Kalliroe, choćby

martwą, przeszukawszy jednak grób, nie mógł nic znaleźć. Po nim weszło wie-

lu innych, którzy nie mogli w to uwierzyć, wszyscy jednak byli bezradni. Ale

któryś ze stojących [tam] powiedział: „Wyposażenie grobu zostało zabrane, to

dzieło rabusiów grobów! Ale gdzież jest ciało zmarłej?”. Różne i rozliczne plotki

bowano utożsamić z Kalliroe z drugiego członu. Na temat tego typu interpretacji passusu

Persjusza zob: Tilg, Chariton of Aphrodisias, ss. 69−78.

Por. G.P. Goold, „Introduction”, [w:] Chariton, Callirhoe, wyd. Goold, s. 4: „It would

be a fantastic coincidence if the satirist were not referring to Chariton’s Callirhoe, which in-

vites as much as any novel ever did charge of being mawkish and sentimental”. Z pewnością

i apodyktycznością sądu Goolda polemizuje Tilg, Chariton of Aphrodisias, s. 76, który sam jed-

nak przyznaje, że nie znamy innej tak słynnej Kalliroe jak bohaterka Charitona.

Por. wprowadzenie do badań na temat romansu: G. Anderson, „Chariton; Indivi-

duality and Stereotype”, [w:] A Companion to the Ancient Novels, red. E.P. Cueva, S.N. Byrne,

Oxford 2014, ss. 13−25.

Podając nazwę romansu, zachowuję formę zlatynizowaną, a pisząc o jego bohaterce,

używam spolszczonej formy imienia.

13_USS.indb 12

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

krążyły wśród tłumu. A Chaireas podniósłszy oczy ku niebu i wyciągnąwszy

ręce, powiedział: „O któryż z bogów został moim rywalem w miłości, zabrał

Kalliroe, i teraz ma ją ze sobą, wbrew jej woli, ale pokonaną przez silniejszy los?

Oto dlaczego tak nagle umarła − aby nie zdołała [tego] pojąć. Oto w ten sposób

Dionizos zabrał Tezeuszowi Ariadnę, a Dzeus Semele. Czyż nie wiedziałem, że

boginię miałem za żonę, kogoś potężniejszego niż my? Ale nie wolno jej było

tak nagle, i pod takim pretekstem, odchodzić z grona ludzi. Chociaż Tetyda była

boginią, to przecież została z Peleusem, i miał on z nią syna, ja zaś, w zenicie

miłości zostałem porzucony”

roblem

istnienia

zależności

między

motywem

romansowym

tradycją

chrześcijańsKą

dotychczasowej

oPtyce

badawczej

Podobieństwo tej opowieści do znanego z ewangelii motywu odkrycia puste-

go grobu nie uszło uwadze badaczy. W opinii Glena W. Bowersocka pojawie-

nie się motywu pustego grobu w romansach datować należy na czasy Nerona

lub „niewiele później” i najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem tej for-

my opisu domniemania zmartwychwstania był wpływ formującej się tradycji

chrześcijańskiej na grecko-rzymską literaturę popularną. Zdaniem Bowersoc-

ka: 1. „pusty grób” pojawił się poza tradycją chrześcijańską „dokładnie” około

połowy I wieku; 2. jego źródło należy kojarzyć z Palestyną i uważać za odbicie

propagandy chrześcijan; 3. w okresie „neroniańskim” znana już była w Rzymie

tradycja ustna (a może nawet i spisana) o „pustym grobie” Chrystusa

. Podob-

nie Carsten P. Thiede dowodził tezy o bezpośrednim wpływie tradycji ewange-

licznej na romans Charitona. Podstawą jego argumentacji (poza przesłanka-

Callirhoe

III 3,1−6a:

Οἱ μὲν γὰρ τυμβωρύχοι τὸν τάφον περιέκλεισαν ἀμελῶς, οἷα δὴ σπεύδοντες

ἐν νυκτί: Χαιρέας δὲ φυλάξας αὐτὸ τὸ περίορθρον ἧκεν ἐπὶ τὸν τάφον προφάσει μὲν στεφάνους καὶ χοὰς

ἐπιφέρων, τὸ δὲ ἀληθὲς γνώμην ἔχων ἑαυτὸν ἀνελεῖν: οὐ γὰρ ὑπέμενε Καλλιρρόης ἀπεζεῦχθαι, μόνον δὲ

τὸν θάνατον τοῦ πένθους ἰατρὸν ἐνόμιζε: παραγενόμενος δὲ εὗρε τοὺς λίθους κεκινημένους καὶ φανερὰν

τὴν εἴσοδον. Ὁ μὲν οὖν ἰδὼν ἐξεπλάγη καὶ ὑπὸ δεινῆς ἀπορίας κατείχετο τοῦ γεγονότος χάριν: ἄγγελος

δὲ φήμη ταχεῖα Συρακουσίοις ἐμήνυσε τὸ παράδοξον. Πάντες οὖν συνέτρεχον ἐπὶ τὸν τάφον, ἐτόλμα

δὲ οὐδεὶς ἔνδον παρελθεῖν, πρὶν ἐκέλευσεν Ἑρμοκράτης. Ὁ δ̓ εἰσπεμφθεὶς πάντα ἀκριβῶς ἐμήνυσεν.

Ἄπιστον ἐδόκει τὸ μηδὲ τὴν νεκρὰν κεῖσθαι. Τότ̓ οὖν ἠξίωσε Χαιρέας αὐτὸς ἐπιθυμίᾳ τοῦ πάλιν

Καλλιρρόην ἰδεῖν κἂν νεκράν: ἐρευνῶν δὲ τὸν τάφον οὐδὲν εὑρεῖν ἐδύνατο. Πολλοὶ μετ̓ αὐτὸν εἰσῆλθον

ὑπ̓ ἀπιστίας: ἀμηχανία δὲ κατέλαβε πάντας, καί τις εἶπεν ἑστὼς ‘τὰ ἐντάφια σεσύληται, τυμβωρύχων τὸ

ἔργον: ἡ νεκρὰ δὲ ποῦ;’ Λογοποιίαι πολλαὶ καὶ διάφοροι τὸ πλῆθος κατεῖχον. Χαιρέας δὲ ἀναβλέψας εἰς

τὸν οὐρανὸν καὶ τὰς χεῖρας ἀνατείνας ‘τίς ἄρα θεῶν ἀντεραστής μου γενόμενος Καλλιρρόην ἀπενήνοχε

καὶ νῦν ἔχει μεθ̓ αὑτοῦ μὴ θέλουσαν, ἀλλὰ βιαζομένην ὑπὸ κρείττονος μοίρας; Διὰ τοῦτο καὶ αἰφνίδιον

ἀπέθανεν, ἵνα μὴ νοήσῃ. Οὕτω καὶ Θησέως Ἀριάδνην ἀφείλετο Διόνυσος καὶ Σεμέλην ὁ Ζεύς. Μὴ γὰρ

οὐκ ᾔδειν ὅτι θεὰν εἶχον γυναῖκα καὶ κρείττων ἦν ἢ καθ̓ ἡμᾶς. Ἀλλ̓ οὐκ ἔδει ταχέως αὐτὴν οὐδὲ μετὰ

τοιαύτης προφάσεως ἐξ ἀνθρώπων ἀπελθεῖν. Ἡ Θέτις θεὰ μὲν ἦν, ἀλλὰ Πηλεῖ παρέμεινε καὶ υἱὸν ἔσχεν

ἐκεῖνος ἐξ αὐτῆς, ἐγὼ δὲ ἐν ἀκμῇ τοῦ ἔρωτος ἀπελείφθην

(tłum. S.P.).

G.W. Bowersock, Fiction as History: Nero to Julian, Berkley 1994, ss. 116−119.

13_USS.indb 13

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

mi, które podzielał z Bowersockiem) była niekonwencjonalna, bardzo wczesna

datacja spisania ewangelii kanonicznych (na lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte

I wieku; zob. dalej). Thiede zestawił również szereg podobieństw fabularnych

między tradycją ewangeliczną i romansem

. Najnowszą znaną mi próbę przed-

stawienia tezy o zależności antycznych romansów od Ewangelii Marka, podję-

ła Ilaria Ramelli, nie dodała jednak nic nowego do argumentacji przytoczonej

przez Bowersocka i Thiedego

. Podstawą każdej z tych opinii badawczych jest

przekonanie o wyjątkowości motywu odkrycia pustego grobu na tle całej lite-

ratury pogańskiej i przypuszczenie (lub pewność), że tradycja chrześcijańska

o pustym grobie Chrystusa (w formie ustnej lub spisanej) była znana w środo-

wiskach pogańskich Rzymu już w połowie I wieku

. Te przesłanki wystarcza-

ją − zdaniem przytoczonych badaczy − by podobieństwo opowieści o pustym

grobie w obu tradycjach uznać za wynik intencjonalnego wykorzystania moty-

wu ewangelicznego przez Charitona. Inni badacze w sposób bardziej wstrze-

mięźliwy ustosunkowywali się do tego problemu, przystając jednak na istnienie

jakiejś formy zależności między tradycją ewangeliczną a romansową

. Daniel

A. Smith postulował dwa rozwiązania: istnienie wzajemnego wpływu literac-

kiego (bez rozstrzygania o kierunku jego oddziaływania) lub wykorzystanie

wcześniejszego toposu

. Sebastian Tilg przedstawił sugestię niezależnej ewo-

lucji opowieści o pustym grobie u Charitona i synoptyków, i możliwej częścio-

wej zależności Ewangelii Jana od romansu

. Żaden z wymienionych autorów

(Smith, Tilg) nie podjął się jednak weryfikacji postawionej tezy. Z kolei zwo-

lennicy istnienia wpływu tradycji o zmartwychwstaniu Chrystusa na romans

Charitona (Bowersock, Thiede, Ramelli) opierają się − moim zdaniem − na

przesłankach, które można zakwestionować. Pragnę więc przyjrzeć się bliżej

temu zagadnieniu i podjąć próbę weryfikacji postawionych tez o istnieniu za-

leżności romansu od ewangelii.

C.P. Thiede, Ein Fisch für den römischen Kaiser; Juden, Griechen, Römer: Die Welt des Jesus

Christus

, München 1998, ss. 124−134.

I. Ramelli, „The Ancient Novels and the New Testament: Possible Contacts”, Ancient

Narrative

5 (2007), ss. 41−68; teza została powtórzona w: D. Konstan, I. Ramelli, „The Novel

and Christian Narrative”, [w:] A Companion to the Ancient Novels, ss. 184−185.

Ramelli, „The Ancient Novels and the New Testament”, s. 42: „At that time it is

likely that Mark’s Gospel was already circulating in some form”.

Już po oddaniu niniejszego tekstu do druku, dzięki uprzejmości dr Przemysława Sie-

kierki, uzyskałem dostęp do książki Paula M. Fullmera, Resurrection in Mark’s Literary Perspec-
tive

, London 2008. Na stronach 58−135 badacz argumentuje na rzecz chronologicznego

pierwszeństwa Callirhoe wobec Ewangelii Marka i tezy o „romansowej” (novelistic) przynależ-

ności gatunkowej ewangelicznego opisu zmartwychwstania.

D.A. Smith, Revisiting the Empty Tomb. The Early History of the Easter, Minneapolis 2010,

s. 48; podobnie: A.M. Reimer, „A Biography of a Motif: The Empty Tomb in the Gospels, the

Greek Novels, and Shakespeare’s Romeo and Juliet”, [w:] Ancient Fiction: The Matrix of Early
Christian and Jewish Narrative

, red. J.A. Brant, C.W. Hedrick, C. Shea, Atlanta 2005, s. 309.

Tilg, Chariton of Aphrodisias, s. 65.

13_USS.indb 14

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

rzesłanKi

domniemanego

wPływu

Najpierw chciałbym ustosunkować się do argumentów, które nie dotyczą bez-

pośrednio Callirhoe, zostały jednak przytoczone przez Bowersocka i Thiedego

jako przesłanki rozstrzygające dla stwierdzenia zależności romansu Charitona

od tradycji chrześcijańskiej. Nie jest to równoznaczne z przyjęciem tezy o ist-

nieniu takiej zależności ani nie dotyczy samego tekstu Charitona. Niemniej

sam fakt nadania im kluczowego znaczenia w dyskusji powoduje konieczność

krótkiej weryfikacji. Pomijam w tym miejscu stwierdzenie o „pojawieniu się”

motywu pustego grobu poza kontekstem chrześcijańskim „dokładnie” około

połowy I wieku. Ten problem omówię w dalszej części tekstu.

Po pierwsze, twierdzenie o znajomości nauki o pustym grobie Chrystusa

w środowisku pogańskiego Rzymu w tak wczesnym okresie jak lata pięćdzie-

siąte i sześćdziesiąte I wieku jest nieuzasadnione. Wpływ literatury chrześcijań-

skiej na autorów pogańskich przed II wiekiem (a dokładniej przed Celsusem)

wydaje się bowiem bardzo mało prawdopodobny

, a pierwsze wzmianki po-

gańskich autorów o chrześcijanach, pochodzące z początków II wieku, ukazują

dużą ignorancję w sprawie nauk wyznawców Chrystusa

Po drugie, nie da się ustalić chronologicznego pierwszeństwa ewangelicznej

tradycji o pustym grobie wobec Callirhoe. Problem datowania romansu był niegdyś

przedmiotem ożywionej dyskusji, lecz obecnie panuje consensus co do datowania

utworu na połowę I wieku (o czym pisałem już wcześniej). Taką też datację za-

akceptowali Bowersock i Thiede. Większym problemem jest przyjęcie za pewnik

samego istnienia opowieści o odkryciu pustego grobu Chrystusa (w takiej formie

narracyjnej, jaką przedstawiają synoptycy) w pierwszej połowie I wieku. Każ-

dy z przytoczonych postulatów zależności romansu Charitona od tradycji ewan-

gelicznej musi albo zakładać a priori istnienie przed-Markowej tradycji o pustym

grobie, albo uznawać bardzo wczesną datę powstania ewangelii kanonicznych.

Już K. Hopkins w recenzji książki Bowersocka oponował przeciw jego tezie, wskazu-

jąc, że literatura chrześcijańska w większości pozostawała nieznana w I w. Zob. K. Hopkins,

„Past Alternative: Review of G.W. Bowersock’s Fiction as History”, The Times Literary Supple-
ment

4846 (16.02.1996), s. 29. Najbardziej aktualne monograficzne opracowanie problema-

tyki percepcji przekazów nowotestamentalnych przez autorów pogańskich: J.G. Cook, The
Interpretation of the New Testament in Greco-Roman Paganism

, Tübingen 2000. Autor komentuje:

„Tertullian, the second century rhetor, lamented that «no one turns to our literature who is

not already Christian». One exception to that general observation was the second century

philosopher, Celsus” (ibidem, s. 17). Cook odwołuje się tu oczywiście do: Tertulian, De testi-
monio animae

1,4, wyd. A. Reifferscheid, G. Wissowa, CSEL 20,1, Lipsiae 1890: Tanto abest, ut

nostris litteris annuant homines, ad quas nemo uenit nisi iam Christianus.

Locus classicus

to: Swetoniusz, Claudius 25, wyd. M. Ihm, Lipsiae 1908; por. także:

Pliniusz, Epistulae X 96−97, wyd. M. Schuster, Lipsiae 1958. Zob. np. R.E. Van Voorst, Je-
sus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence

, Grand Rapids, MI 2000,

ss. 19−53; tam wskazanie dalszej (nadzwyczaj obszernej) literatury tematu.

13_USS.indb 15

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

Jednak istnienie przed-Markowej „narracji pasyjnej” − jednolitej przedewange-

licznej opowieści o śmierci i pochówku Chrystusa − wykorzystanej przez Ewan-

gelistę w ostatniej części jego dzieła, ma jedynie walor spekulacji

. Przyjęcie takiej

możliwości rodzi kolejny problem: czy opowieść o pustym grobie stanowiła część

tego domniemanego źródła? Poważnym argumentem przeciw takiemu przypusz-

czeniu jest zmiana imion głównych bohaterów tych samych wydarzeń w Ewangelii
Marka

15,47 i 16,1, wyraźnie łamiąca ciągłość narracji ewangelicznej i jednolitość

przekazu

. Wysoce spekulatywne, choć rzeczywiście pojawiające się w literaturze

przedmiotu, jest także założenie o ostatecznej redakcji ewangelii kanonicznych już

przed 60 rokiem

. Dwa główne „dowody prawdziwości” tej tezy przedstawione

przez Thiedego to identyfikacja fragmentu greckiego manuskryptu z siódmej groty

z Qumran z zapisem Ewangelii Marka 6,52 oraz autorska, bardzo wczesna datacja

paleograficzna Papirusu Magdaleńskiego (manuskryptowe świadectwo Ewangelii
Mateusza

). Obie propozycje zostały ostatecznie zweryfikowane negatywnie

. Kło-

pot z przyjęciem tezy o pierwotnym związku kerygmy o zmartwychwstaniu Jezusa

z opowieścią o pustym grobie sprawia także egzegeza listów Pawłowych. Tak roz-

budowana nauka o powstaniu Jezusa z martwych, jak i dowód prawdziwości tego

wydarzenia wyprowadzony ze świadectwa apostolskiego, a oparty jedynie na epi-

faniach zmartwychwstałego (1Kor 15,3−8), pozbawione są jakichkolwiek śladów

znajomości motywu „odkrycia pustego grobu”

. Porównanie ze sobą analogicz-

Szczegółowa krytyka tezy o istnieniu wczesnej tradycji pasyjnej wykorzystanej przez

Marka: The Passion in Mark: Studies on Mark 14–16, red. W.H. Kelber, Philadelphia 1976. Omó-

wienie dyskusji nad tym zagadnieniem: M.L. Soards, „Appendix IX: the Question of a Pre-

Marcan Passion Narrative”, [w:] The Death of the Messiah, red. R.E. Brown, New York 1994,

ss. 1492−1524.

G. Lüdemann, The Resurrection of Jesus: History, Experience, Theology, London 1994,

s. 115; J.J. Lowder, „Historical Evidence and the Empty Tomb Story: A Reply to William Lane

Craig”, [w:] The Empty Tomb: Jesus Beyond the Grave, red. R.M. Price, J.J. Lowder, Amherst

2005, ss. 251−293, na ss. 260−266.

Omówienie propozycji zarówno bardzo wczesnego powstania Ewangelii Marka, jak

i dużo późniejszego: D.A. Carson, D.J. Moo, L. Morris, An Introduction to the New Testament,

Grand Rapids, MI 1992, ss. 92−96.

C.P. Thiede, „Papyrus Magdalen Greek 17 (Gregory-Aland P64): A Reappraisal”,

ZPE

105 (1995), ss. 13−20, oraz: The Earliest Gospel Manuscript? The Qumran Papyrus 7Q5 and

Its Significance for New Testament Studies

, Exeter−Carlisle 1992. Szczegółowa argumentacja

przeciwna, zob. P.M. Head, „The Date of the Magdalen Papyrus of Matthew (P. Magd. Ge. 17

= P64): A Response to C.P. Thiede”, Tyndale Bulletin 43 (2013), ss. 251−285; S.R. Picke-

ring, „Controversy Surrounding Fragments of the Gospel of Matthew in Magdalen College,

Oxford”, New Testament Textual Research Update 3 (1995), ss. 22−25; K. Wachtel, „P54/67:

Fragmente des Matthäusevangeliums aus dem 1. Jahrhundert?”, ZPE 107 (1995), ss. 73−80,

oraz: T.C. Skeat, „The Oldest Manuscript of the Four Gospels?”, [w:] The Collected Biblical
Writings of T.C. Skeat

, red. T.C. Skeat, J.K. Elliott, Leiden 2004, ss. 158−179.

Szczegółowe omówienie tej kwestii i wskazanie dalszej literatury: R.C. Carrier,

„The Spiritual Body of Christ and the Legend of the Empty Tomb”, [w:] The Empty Tomb,

ss. 105−231. Por. także: M. Hengel, „Das Begräbnis Jesu bei Paulus und die liebliche Aufer-

13_USS.indb 16

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

nych opowieści o pustym grobie w czterech ewangeliach kanonicznych i w Ewan-
gelii

Piotra (tudzież w dalszej literaturze apokryficznej) ukazuje bardzo szybki proces

ewolucji literackiej opowieści w obrębie samej literatury chrześcijańskiej, co także

powinno skłaniać do ostrożności wobec założenia, że wcześniej ta opowieść − jeśli

istniała − zachowywała większą stabilność narracyjną

. Nie chcąc wchodzić szcze-

gółowo w te kwestie i powstrzymując się od dyskusji, pragnę jedynie zaznaczyć, że

nie ma nawet pewności, czy w pierwszej połowie I wieku motyw odkrycia pustego

grobu w ogóle był już obecny w tradycji chrześcijańskiej. Tym bardziej nieupraw-

nione są postulaty, że mógł wtedy stymulować rozwój pogańskiej literatury popu-

larnej. Nawet przyjęcie tezy o „pierwotnym” charakterze chrześcijańskiej opowieści

o wizycie przy grobie nadal nie uzasadnia opinii o jej „powszechnej” znajomości

w środowisku pogańskim w połowie I wieku.

Po trzecie, trudno wskazać Palestynę jako źródło motywu pustego grobu. Dla

Bowersocka przesłanką takiej tezy była tak zwana inskrypcja z Nazaretu, czyli

zapis treści edyktu cesarskiego penalizującego naruszanie grobów. Zakazuje się

w nim pod karą śmierci między innymi przenoszenia ciał pochowanych w inne

miejsce. Według Bowersocka jest to oficjalna reakcja władzy na pogłoski o znik-

nięciu z grobu ciała Jezusa

. Nie można jednak zaakceptować tej interpretacji

z kilku powodów: oryginalne miejsce wystawienia i znalezienia inskrypcji jest

nieznane, a Nazaret jest jedynie miejscem nabycia kamienia na czarnym rynku.

stehung aus dem Grabe”, [w:] Auferstehung – Resurrection, red. F. Avemarie, H. Lichtenberger,

Tübingen 2001, ss. 119−183.

W obrębie przekazów innych synoptyków, w porównaniu z Ewangelią Marka, widać

m.in. następujące elementy rozbudowania opisu: zwiększenie liczby młodzieńców przy gro-

bie, wprowadzenie strażników do fabuły (Ewangelia Mateusza), pominięcie milczenia kobiet.

Rozwój tradycji o epifaniach zmartwychwstałego doskonale ilustrują interpolowane zakoń-

czenia Ewangelii Marka. Ewangelia Jana przedstawia już zamiast aniołów samego Jezusa i głę-

biej podkreśla uczucia głównej bohaterki, Marii Magdaleny, po spotkaniu ze zmartwych-

wstałym. Ewangelia Piotra (Das Evangelium nach Petrus: Text, Kontext, Intertexte; wyd. T.J. Kraus,

T. Nicklas, Berlin 2007; por. przekład polski M. Starowieyskiego, [w:] Apokryfy Nowego Te-
stamentu

, Lublin 1980, t. 1, cz. 2, ss. 409−419) dodaje nowe, coraz bardziej fantastyczne

szczegóły: opis samego zmartwychwstania, nieobecny w żadnej ewangelii kanonicznej, wraz

z otwarciem się niebios i gigantycznymi aniołami, kulisy wysłania straży przez Piłata, liczbę

pieczęci zamykających grób itp. Szczegółowe omówienie tego procesu ewolucji literackiej tra-

dycji paschalnej, wraz z literaturą przedmiotu, zob. Smith, Revisiting Empty Tomb, ss. 83−176.

Bowersock, Fiction as History, s. 116: „The novelistic interest in empty tomb and the

fictional possibilities of tomb robbing bears directly upon the interpretation of notorious

Greek inscription acquired a little over a century ago by a European collector in France from

Palestinian antiquities dealer” […] (wyróżn. S.P.). I dalej (s. 117): „Obviously the impli-

cations of such a text from Palestine at this time, so soon after the fateful disappearan-

ce of Jesus’s body from his tomb, have been apparent from the beginning”. Autor popada

w argumentację błędnego koła, sugerując zaraz potem, że romanse Charitona i Ksenofonta

„wspierają” datację edyktu cesarskiego na okres ok. poł. I w.: „The evidence of Chariton and

Xenophon can now serve to reinforce the epigraphical and linguistic arguments in placing

this imperial edict in the Neronian or immediately post-Neronian context”.

13_USS.indb 17

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

Wśród propozycji oryginalnej lokalizacji tekstu pojawiały się: Galilea, Samaria,

Dekapolis. Wyjątkowo problematyczna jest także datacja tekstu (propozycje roz-

ciągają się od czasów Augusta po Hadriana). Polski czytelnik znajdzie szczegóło-

we omówienie tych kwestii w artykule Pawła Janiszewskiego

. Co jednak naj-

ważniejsze, zakaz przenoszenia ciał trudno traktować jako reakcję na konkretne

wydarzenie (w domyśle spory o los ciała Jezusa), gdyż jest on elementem długiej

tradycji legislacyjnej dotyczącej przestępstw o charakterze sepulchri violatio

. Treść

dokumentu należy raczej łączyć z szeroko poświadczonym w literaturze epoki

lękiem przed kradzieżą ciała, np. na potrzeby praktyk magicznych, niż z konkret-

nym przypadkiem szerzenia się nauki chrześcijan o „pustym grobie”

Konkludując: założenie możliwości zaistnienia wpływu chrześcijańskiej tra-

dycji o pustym grobie na romans Charitona, wymaga przyjęcia całego szeregu prze-

słanek wątpliwych lub spekulatywnych. Nie możemy stwierdzić pierwszeństwa

tradycji chrześcijańskiej wobec romansowej ani zaakceptować tezy o powszechnej

znajomości opowieści ewangelicznych w środowisku pogańskiego Rzymu w poło-

wie I wieku, ani utrzymać tezy o istnieniu geograficznego „epicentrum ekspansji”

motywu pustego grobu. Oczywiście, od dyskusji nad możliwym schematem lite-

rackim wykorzystanym w Ewangelii Marka 16 (i w kolejnych wersjach ewange-

licznych) należy oddzielić centralny element chrześcijańskiego kerygmatu: wiarę

w zmartwychwstanie Jezusa. Przedmiotem niniejszej analizy nie jest treść dok-

tryny czy jej historyczne podstawy, ale przyjęta przez autorów ewangelii forma

literacka opisu okoliczności, które miały doprowadzić do jej zaistnienia.

P. Janiszewski, „Pierwsze polemiki wokół zmartwychwstania i losów ciała Jezusa w kon-

tekście rzeczywistości praktyk grzebalnych epoki”, Przegląd Historyczny 100 (2009), ss. 407−435.

Zachowane w postaci cytatów teksty w sprawie violatio sepulchri: Macer, Publ. Pros.1

apud Digesta Iustiniani 47,12,8, wyd. T. Mommsen, Berlin 1870; Paulus apud Digesta Iusti-

niani 47,12,11; Gajusz, Institutiones 2,2−10, wyd. F. de Zulueta, Oxford 1946−1953; Ulpian,
De officio proconsulis

2 apud Digesta Iustiniani 47,12,1−3 (cytat rozporządzenia Septymiu-

sza Sewera). Analiza zakresu semantycznego terminu oraz prawodawstwa w tym zakresie:

A. Giovanini, M. Hirt, „L’inscription de Nazareth: nouvelle interprétation”, ZPE 124 (1999),

ss. 107−132; G. Klingenberg, „Die Grabschändung (sepulchri violatio)”, RE XIII, Stuttgart

1983, colls. 617−622; Por. Janiszewski, „Pierwsze polemiki…”, s. 424. Dokładne omówienie

problemu znieważenia grobu w świetle źródeł prawnych: M. Jońca, Przestępstwo znieważenia
grobu w rzymskim prawie karnym

, Lublin 2013.

Apulejusz, Metamorphoses II 20,2−3, wyd. D.S. Robertson, P. Vallette, Paris 1965; He-

liodor, Aethiopica VI 14,2; VI 15,5 wyd. I. Bekker, Lipsiae 1855; Lukan, Pharsalia VI 430−434,
passim

, wyd. C.E. Haskins, Cambridge 1887; Apollonios z Rodos, Argonautica IV 50−51, wyd.

G.W. Mooney, Dublin 1912; Stacjusz, Thebais IV 500−511, wyd. A. Klotz, Lipsiae 1908; Ho-

racy, Satirae I 8,14−22, wyd. E. Gowers, Cambridge 2012; Tacyt, Annales II 69, wyd. C.D.

Fischer, Oxford 1906. Por. także świadectwa wykorzystywania fragmentów zwłok w prakty-

kach nekromantycznych zawarte w papirusach magicznych: PGM IV 1928−2005 − czaszka,

wyd. K. Preisendanz et al., Stuttgart 1973−1974; PGM IV 2574−2601; IV 2643 − serce; PGM

IV 2140−2144; IV 2076 − głowa; PGM IV 2031−2032; IV 2038−2041; IV 2088 − ogólnie:

zwłoki. Por. Carrier, „The Plausibility of Theft”, [w:] The Empty Tomb, ss. 349−368, oraz: Ja-

niszewski, „Pierwsze polemiki...”, ss. 407−435.

13_USS.indb 18

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

Powieść

alliroe

KonteKście

chrześcijańsKim

Thiede i Ramelli odwołali się także do istnienia jeszcze jednej ważnej analo-

gii fabularnej między romansem Charitona a ewangeliami, mianowicie sceny

ukrzyżowania bohatera

. Po ucieczce części więźniów z niewoli karyjskiego

satrapy Mitrydatesa (wśród tych, którzy zostali znajdował się Chaireas i jego

towarzysz Polychramos) wszyscy zostają skazani na ukrzyżowanie:

Ten zaś ani ich nie widząc, ani nie słuchając ich obrony, zaraz rozkazał

owych szesnastu współwięźniów ukrzyżować. Zostali wyprowadzeni, ze wspól-

nie skutymi stopami i szyjami i każdy niósł swój krzyż. Kaci dodali do koniecz-

nej kary owo ponure widowisko jako przerażający przykład dla podobnych

[złoczyńców]. Chaireas wyprowadzany milczał, lecz Polychramos, podnosząc

krzyż, powiedział: „To przez ciebie, Kalliroe, tak cierpimy!”

Wezwanie imienia Kalliroe zaciekawiło jednego z katów. Myśląc, że chodzi

o ukrywającą się współuczestniczkę spisku, zaprowadził Polychramosa przed

Mitrydatesa. Naturalnie Mitrydates wysłuchał ze współczuciem całej opowieści

o losach Chaireasa i jego ukochanej, i rozkazał uwolnić bohatera:

Mitrydates wysłał wszystkich po Chaireasa, aby uratować go od śmierci.

Znaleźli innych już powieszonych, a on właśnie wchodził na swój krzyż. Z da-

leka zaczęli więc krzyczeć jeden przez drugiego: „Puścić go! Niech zejdzie! Nie

robić krzywdy! Uwolnić!”. Kat więc wstrzymał ruchy, a zasmucony Chaireas

zszedł z krzyża, cieszył się bowiem, że rozstanie się z podłym życiem i nieszczę-

snym uczuciem

Sam motyw ukrzyżowania nie jest oczywiście unikalny. Jednak wydaje

się, że scena z romansu Charitona jest zbieżna z ewangeliami w wielu szcze-

gółach: niesłusznie ukrzyżowany zostaje ktoś sprawiedliwy, znosi on swoje

cierpienie w milczeniu (w ewangeliach Jezus krzyczy dopiero przed zgonem),

a sama „droga krzyżowa” jest publicznym widowiskiem. Jego towarzysz urąga

Thiede, Ein Fisch für den römischen Kaiser, ss. 128−129; Ramelli, „The Ancient Novels

and the New Testament”, ss. 50−53.

Callirhoe

IV 2,6−7:

κἀκεῖνος οὐδὲ ἰδὼν αὐτοὺς οὐδὲ ἀπολογουμένων ἀκούσας εὐθὺς ἐκέλευσε

τοὺς ἓξ καὶ δέκα τοὺς ὁμοσκήνους ἀνασταυρῶσαι. Προήχθησαν οὖν πόδας τε καὶ τραχήλους συνδεδεμένοι,

καὶ ἕκαστος αὐτῶν τὸν σταυρὸν ἔφερε: τῇ δὲ ἀναγκαίᾳ τιμωρίᾳ καὶ τὴν ἔξωθεν φαντασίαν σκυθρωπὴν

προσέθηκαν οἱ κολάζοντες εἰς φόβου παράδειγμα τοῖς ὁμοίοις. Χαιρέας μὲν οὖν ἀπαγόμενος ἐσίγα,

Πολύχαρμος δὲ τὸν σταυρὸν βαστάζων ‘διὰ σὲ’ φησίν, ‘ὦ Καλλιρρόη, ταῦτα πάσχομεν

(tłum. S.P.).

Callirhoe

IV 5−6:

καὶ πάντας ἔπεμψε Μιθριδάτης ἐπὶ Χαιρέαν, ἵνα μὴ φθάσῃ τελευτήσας.

Εὗρον δὲ τοὺς μὲν ἄλλους ἀνῃρημένους, ἄρτι δ̓ ἐκεῖνον ἐπιβαίνοντα τοῦ σταυροῦ. Πόρρωθεν οὖν

ἐκεκράγεσαν ἄλλος ἄλλο τι ‘φεῖσαι, κατάβηθι, μὴ τρώσῃς, ἄφες.’ Ὁ μὲν οὖν δήμιος ἐπέσχε τὴν ὁρμήν:

Χαιρέας δὲ λυπούμενος κατέβαινε τοῦ σταυροῦ: χαίρων γὰρ ἀπηλλάσσετο βίου πονήρου καὶ ἔρωτος

ἀτυχοῦς

(tłum. S.P.).

13_USS.indb 19

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

Kalliroe i przeklina los (por. Łk 23,39), co kontrastuje ze spokojem głównego

bohatera (por. Łk 23,34). Można jeszcze dodać do tego (idąc tropem argumen-

tacji Thiedego), że bardzo charakterystyczne jest zawołanie: Niech zejdzie z krzy-
ża

(por. Mk 15,30:

καταβὰς ἀπὸ τοῦ σταυροῦ

), choć oczywiście różni się jego

intencja, a podkreślenie, że każdy dźwigał swój krzyż, przypomina metaforę

użytą przez Jezusa (Mk 8,44:

ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ

) oraz werset Ewangelii

Jana

19,17. Trudno mi jednak uznać te przesłanki za rozstrzygające. Szczegó-

ły procedury ukrzyżowania odnoszą się po prostu do rzeczywistego wyglądu

kary, który znamy ze źródeł

. Spokój bohatera w obliczu śmierci i cierpienia

również jest dosyć standardowym elementem obrazu osobistej szlachetności

Najbardziej znany epizod ściągnięcia żywej osoby z krzyża pochodzi z Autobio-
grafii

Józefa Flawiusza

. Taki motyw pojawia się jednak także w romansach

innych niż Callirhoe. W romansie Jamblicha Babyloniaca − według tego, co po-

daje Focjusz (Photii Bibliotheca, codex 94, wyd. I. Bekker) − główny bohater aż

dwa razy był krzyżowany i zdejmowany z krzyża żywym [!], a w Opowieściach
efeskich

(Pseudo-)Ksenofonta z Efezu, ukrzyżowanego już człowieka uratowa-

ła od śmierci boska interwencja (Ephesiaca IV 2,1−2, wyd. R. Hercher, Lipsiae

1858). A zatem prawdopodobnie ocalenie ukrzyżowanego bohatera było regu-

larnym motywem fabuły romansowej

. Występowanie motywu ukrzyżowania

w literaturze popularnej ilustruje także opowieść o wdowie efeskiej zawarta

w Satyriconie (111−112, wyd. K. Müller, Münich 1961). Thiede uważał epizod

z romansu Charitona za intencjonalną adaptację epizodu ewangelicznego. Ra-

melli aż w trzech przypadkach (Callirhoe, Opowieści efeskich i Satyriconu) uważa

sceny ukrzyżowania, za intencjonalną parodię ewangelii [!]

. Oboje opierają

Novum Testamentum Graece et Latine

, E. Nestle, K. Aland, editio XXVII, Stuttgart 1993.

Wyczerpujące katalogi i studia źródeł dotyczących procedury ukrzyżowania: M. Hen-

gel, Crucifixion in the Ancient World and the Folly of the Message of the Cross, Philadelphia 1977;

H.-W. Kuhn, „Die Kreuzesstrafe während der frühen Kaiserzeit. Ihre Wirklichkeit und Wertung

in der Umwelt des Urchristentums”, ANRW II 25,2, ss. 648−793. Ostatnie bardzo kontrowersyj-

ne przedstawienie tej kwestii (negujące istnienie innych form rzymskiego krzyża niż crux simplex

w I−II w.): G. Samuelsson, Crucifixion in Antiquity, Tübingen 2013. Argumentację Samuelssona,

że standardową formą krzyża był jedynie prosty pal, znacznie osłabia jego stronnicza egzegeza

przekazów Plauta i Józefa Flawiusza oraz całkowite zignorowanie źródeł archeologicznych.

Por. przykłady pogańskich opisów męczeństwa: J.W. van Henten, F. Avemarie, Mar-

tyrdom and Noble Death: Selected Texts from Graeco-Roman, Jewish and Christian Antiquity

, Lon-

don−New York 2002, ss. 9−40.

Józef Flawiusz, Vita 75,420−241, wyd. A. Pelletier, Paris 1959; przekład polski: Józef

Flawiusz, Przeciw Apionowi; Autobiografia, tłum. J. Radożycki, Poznań 1986.

Na temat motywu uratowania bohatera przed śmiercią na krzyżu (oraz motywu sa-

mego ukrzyżowania) w romansach antycznych zob. Hengel, Crucifixion in the Ancient World,

ss. 81−82, K. Kerényi, Die griechisch-orientalische Romanliteratur in religionsgeschichtlicher Bele-
uchtung

, Darmstadt 1967, ss. 109−125.

Thiede, Ein Fisch für den römischen Kaiser, ss. 128−129; Ramelli, „The Ancient Novels

and the New Testament”, ss. 50−53.

13_USS.indb 20

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

swoją argumentację na poddanym wcześniej krytyce przekonaniu o szerokiej

znajomości opowieści nowotestamentalnych wśród pogan w połowie I wieku.

W ogóle nie odwołują się do pozachrześcijańskiego kontekstu literackiego tych

epizodów. Tymczasem to właśnie on jest właściwym kluczem interpretacyjnym

sceny. Powszechność motywu skazania bohatera na krzyż w literaturze popu-

larnej, a także nasza znajomość szczegółów wykonywania tej kary, wynikają-

ca z innych źródeł, nie pozwalają uznać tego epizodu za element specyficznie

„ewangeliczny”.

Powieść

alliroe

KonteKście

literatury

PogańsKiej

Najważniejszą kwestią dla interpretacji genezy motywu pustego grobu w ro-

mansie Charitona jest odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu autor odwołuje

się do wcześniejszej, niechrześcijańskiej tradycji mitologicznej lub literackiej.

Pierwsze wspomniane już elementy narracji, które mają szeroki kontekst po-

zachrześcijański, to motyw rabunku grobów i kradzieży ciała. Również letarg,

czy też „pozorna śmierć” (którą można by określić jako motyw thanatosis), po-

jawia się poza romansami

jako możliwe „naturalne” wytłumaczenie powrotu

do życia lub spektakularnego publicznego zmartwychwstania

. Następnie brak

ciała ukochanej, który Chaireas interpretuje jako dowód porwania przez bóstwo

(harpagma). Dosyć dobrze znamy tradycję literacką, w której nieodnalezienie

ciała bohatera jest znakiem jego heroizacji, apoteozy lub porwania do bogów

Jednak z reguły owo zniknięcie zastępowało fizyczną śmierć. Jedynie w kilku

Opowieści efeskie

przedstawiają analogiczną scenę pozornej śmierci bohaterki i jej po-

grzebania. Dokładniej zob. dalej.

Filostratos, Vita Apollonii IV 45, wyd. C.L. Kayser, Lipsiae 1870 (wątpliwość narrato-

ra, czy chodzi o cud wskrzeszenia, czy raczej wybudzenia z letargu); Apulejusz, Florida XIX,

wyd. R. Helm, Lipsiae 1910 (Asklepiades z Prusy odkrywa, że grzebany człowiek wciąż żyje);

Pliniusz, Historia naturalis VII 37, wyd. A. Rackham, London−Cambridge 1942−1950 („ka-

talog” nagłych wybudzeń ze stanu pozornej śmierci); Diogenes Laertios, Vitae philosophorum.
Empedocles

VIII 61, wyd. H.S. Long, Oxford 1964 (Empedokles przywraca „dech” kobiecie

nieprzytomnej od trzydziestu dni); Focjusz, Bibliotheca 94, wyd. I. Bekker, Berlin 1824−1825

(testimonium romansu Jamblicha ze sceną wskrzeszenia dziewczyny uznanej za zmarłą); Cel-

sus, De medicina II 6,13, wyd. F. Marx, Leipzig−Berlin 1915 (wyjaśnienie, że z punktu wi-

dzenia medycyny każde wskrzeszenie jest wybudzeniem ze stanu pozornej śmierci, błędnie

zdiagnozowanej jako rzeczywisty zgon).

Por. Smith, Revisiting the Empty Tomb, ss. 49−61. Ważniejsze przykłady: Herakles

(Diodor, Bibliotheca historica IV 38,5, wyd. Bekker/Dindorf, Lipsiae 1888−1906); Arysteasz

z Prokonezu (Plutarch, Romulus 28,4, wyd. K. Ziegler, München−Leipzig 2000); Empedokles

(Diogenes Laertios, Vitae philosophorum. Empedocles VIII 68); Eneasz (Dionizjusz z Halikarna-

su, Antiquitates Romanae I 64,1, wyd. K. Jacoby, Stuttgart 1967); Romulus (Plutarch, Romulus

27,5; Liwiusz, Ab urbe condita I 16, wyd. R.M. Oglivie, Oxford 1974); Kleomedes (Plutarch,
Romulus

28,5); Apolloniusz z Tyany (Vita Apolloni VII 30).

13_USS.indb 21

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

przypadkach „porwanie” bohaterki mogło nastąpić po jej śmierci. Według mitu

etiologicznego kultu Artemidy Meliteńskiej, przytaczanego (za Nikandrem

z Kolofonu) przez Antoninusa Liberalisa, Aspalis, córka Argeusa, powiesiła się,

broniąc w ten sposób swojej cnoty przed tyranem Tartarosem (!), gwałcącym

każdą nadobną kobietę z okolic Melite. Pomścił ją brat, lecz po zwycięstwie

nad tyranem nikt nie mógł odnaleźć ciała powieszonej − zamiast niego pojawił

się posąg Artemidy

. W Pochwale Ptolemeusza Teokryta − zmarła w rzeczywisto-

ści − Berenike I za sprawą Afrodyty „nie przepływała fal smutnego Acherona;

Porwałaś ją, nim siadła na ponurym okręcie […]”

, a w Plutarchowym opi-

sie zniknięcia zwłok Alkmeny mamy do czynienia ze zmarłą, ale niepochowa-

ną jeszcze w grobie bohaterką

. W przywołanych przykładach nie ma mowy

o zniknięciu ciała z grobowca.

Chariton expressis verbis odwołuje się do mitów o apoteozie Ariadny i Semele

(

οὕτω

καὶ Θησέως Ἀριάδνην ἀφείλετο Διόνυσος καὶ Σεμέλην ὁ Ζεύς

). Co więcej, Edmund

Cueva wykazał zależność literacką autora od źródeł wykorzystanych w Plutarcho-

wym Żywocie Tezeusza do opisu losu Ariadny

. W żadnym jednak z przekazów nie

pojawia się motyw pośmiertnego porwania Ariadny (Chaireas jest w chwili od-

krycia grobu przekonany o uprzedniej śmierci bohaterki!). Wbrew sugestii Cuevy,

który domniemywał istnienia takiej, zaginionej dziś, legendy o apoteozie Ariadny

po jej śmierci

, uważam, że analogia wykorzystana przez Charitona nie jest do-

kładna. Jej przedmiotem jest jedynie piękność bohaterki jako przyczyna boskiego

Antoninus Liberalis, Metamorphoses 13, wyd. M. Papathomopoulos, Paris 1968; tłuma-

czenie angielskie wraz ze szczegółowym komentarzem: F. Celoria, The Metamorphoses of Antoninus
Liberalis

, London−New York 1992. U Liberalisa znajdują się jeszcze inne opowieści o cudownym

zniknięciu bohatera (najczęściej w rzece), w żadnej nie ma jednak wyraźnego stwierdzenia jego

zgonu. Ewenementem w tej materii jest opowieść o Kronidach Metioche i Menippe (Metamorpho-
ses

25), które w czasie zarazy poświęciły się w ofierze przebłagalnej, ale z woli Hadesa i Persefony

ich ziemskie ciała zniknęły, one zaś otrzymały nowe, niebiańskie (jako komety). Zestawienie

(niedokładne) opowieści o zniknięciu/porwaniu bohaterów: R.C. Miller, „Mark’s Empty Tomb

and Other Translation Fables in Classical Antiquity”, JBL 129 (2010), ss. 759−776.

Teokryt, Idyllia XVII 45, wyd. R.J. Cholmeley, London 1919: […]

σέθεν δ᾽ ἕνεκεν

Βερενίκα εὐειδὴς ᾿Αχέροντα πολύστονον οὐκ ἐπέρασεν, ἀλλά μιν ἁρπάξασα, πάροιθ᾽ ἐπὶ νῆα κατελθεῖν

κυανέαν καὶ στυγνὸν ἀεὶ πορθμῆα καμόντων

[…]; przekład polski za: K. Kraszewski, Utwory Teo-

kryta (Idylle i epigramaty)

, Warszawa 1901.

Plutarch, Romulus 28,6:

λέγεται δὲ καὶ τὸν Ἀλκμήνης ἐκκομιζομένης νεκρὸν ἄδηλον γενέσθαι,

λίθον δὲ φανῆναι κείμενον ἐπὶ τῆς κλίνης

; przekład polski za: Plutarch. Żywoty równoległe, t. 1, tłum.

K. Korus, Warszawa 2004: „To samo mówi się o zwłokach Alkmeny, które niesiono na cmen-

tarz: miały nagle zniknąć, a na marach znaleziono kamień”.

E.P. Cueva, The Myths of Fiction. Studies in the Canonical Greek Novels, Ann Arbor 2004, s. 16;

idem

, „Plutarch’s Ariadne in Chariton’s Chaereas and Callirhoe”, AJP 117 (1996), ss. 473−484.

Cueva, The Myths of Fiction, s. 17: „In the third book of the novel Chaereas attributes

the disappearance of his wife to some divinity, and likens her disappearance to Dionysus’s

theft of Ariadne from Theseus (3.3). Unlike the version of the Ariadne myth found in 1.6.2,

this version is slightly different. It becomes obvious that there is a specific source Chariton

is using to draw these different versions” (wyróżn. S.P.).

13_USS.indb 22

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

porwania, na co wskazuje sam Chariton (Callirhoe I 6,2; VIII 1,2). W takim przy-

padku odpada konieczność domniemywania istnienia niezachowanej wersji mitu

o Ariadnie z motywem pośmiertnego porwania, a samo porównanie użyte w ro-

mansie pozostaje w zgodzie z popularną i znaną z wielu źródeł tradycją mityczną.

Podobnie, prawdopodobnym powodem odniesienia do mitu o Semele jest raczej

fakt, że − tak jak Kalliroe − nosiła ona w sobie dziecko. Jednocześnie oba porów-

nania nabierają sensu w kontekście romansu tylko wtedy, gdy Chaireas zakłada

cielesne zmartwychwstanie bohaterki. Przedmiotem miłości bóstwa i przyczyną

porwania w mitach o Semele i Ariadnie jest żywa, nie martwa kobieta; tymczasem

Chaireas − nawet w chwili odkrycia grobu − nie kwestionuje faktu uprzednie-

go zgonu ukochanej. Upewnia nas o tym gramatyka wypowiedzi Chaireasa:

Διὰ

τοῦτο ... ἀπέθανεν

(„dlatego … umarła), by nie rozeznała” [zamiaru porwania przez

boga] (

ἵνα μὴ νοήσῃ

), który teraz ma ją u siebie, mimo że ona wcale tego nie chce

(

καὶ

νῦν

ἔχει μεθ̓ αὑτοῦ

μὴ θέλουσαν

− patricipium praesentis activi). Stwierdzenie dzia-

łania wolnej woli porwanej cieleśnie bohaterki po jej śmierci implikuje uprzedni

powrót do życia w grobie. To ten element jest anomalią na tle innych opisów mi-

tycznych apoteoz i znajduje dokładną analogię właśnie w tradycji chrześcijańskiej.

PoszuKiwaniu

motywu

Pustego

grobu

Poza

tradycją

chrześcijańsKą

O ile motyw niezwykłego zniknięcia ciała można bez trudu odnaleźć w litera-

turze pogańskiej, o tyle motyw odkrycia pustego grobu jest dosyć unikalny

Bezpośrednią paralelę tematyczną do opowieści o losach Kalliroe i Chaireasa

znajdujemy w kolejnym romansie: Opowieściach efeskich (Pseudo-)Ksenofonta

z Efezu

. Sytuacja opisana w tym utworze jest analogiczna do fabuły Callirhoe.

Należy tu wspomnieć o teorii E. Bickermanna („Das leere Grab”, Zeitschrift für die Neu-

testamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche

23 (1924), ss. 281−291), powtarzanej

przez licznych autorów, zgodnie z którą „pusty grób” był typowym elementem rozpozna-

nia zmarłego jako herosa w okresie hellenistycznym, nie zaś dowodem zmartwychwstania

(w tym przypadku za „dowód” służyły epifanie zmarłego). W kręgu anglojęzycznym została

ona spopularyzowana przez N.Q. Hamiltona („Resurrection Tradition and the Composition of

Mark”, JBL 84 (1965), ss. 415−421). Zasadnie skrytykował ten pomysł P.G. Bolt, który poka-

zał, że w każdym z przytoczonych przypadków mamy do czynienia z grobem symbolicznym

herosa, cenotafem − wzniesionym po heroizacji, a nie z rzeczywistym pochówkiem, zob.

P.G. Bolt, „Mark 16,1−8: The Empty Tomb of a Hero?”, Tyndale Bulletin 47 (1996), ss. 27−37.

Najnowsze studium porównawcze motywu pustego grobu, praca Smitha, Revisiting the Empty
Tomb

, podaje wbrew tytułowi rozdziału 3 („Empty Tombs and Missing Bodies in Antiquity”)

tylko przypadek Kalliroe (ibidem, ss. 47−49) jako „pogański pusty grób”, a dalej autor po

prostu przechodzi do omówienia kolejnego tematu: zniknięcia/apoteozy zmarłego.

Wprowadzenie do studium tego romansu i omówienie podstawowych kwestii:

J.N.D. O’Sullivan, „Xenophon, The Ephesian Tales”, [w:] A Companion to the Ancient Novel,

13_USS.indb 23

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

Główna bohaterka z rozpaczy za ukochanym próbuje popełnić samobójstwo,

zamiast trucizny zażywa jednak środek nasenny, przez co pozornie umiera

(Ephesiaca III 7,1:

ᾤκτειρον τὴν δοκοῦσαν τεθνηκέναι

) i zostaje pogrzebana. Do

grobu włamują się rabusie, którzy zabierają wybudzoną ze snu dziewczynę.

W przeciwieństwie do romansu Charitona w Ephesiaca nie ma sceny odnalezie-

nia pustego grobu − zainteresowani bohaterowie dowiadują się z opowieści,

że grób został opustoszony. Nie ma też domniemania „cudu” − ciało zostało

zabrane lub ukryte gdzieś przez rabusiów:

To zaś […] jest owej biednej panny największe nieszczęście: bo Perila-

os i pochował ją kosztownie, i wyposażył, ale gdy jacyś zbójcy dowiedzieli się

o tym, co zostało z nią pochowane, włamali się do grobu, zabrali spolia i spra-

wili, że ciało zniknęło [

τὸ σῶμα ἀφανὲς ἐποίησαν

= ukryli gdzieś ciało − S.P.], za

którym Perilaos rozpoczął wielkie i rozliczne poszukiwania

Przyczyną rabunku ciała była − w opinii zainteresowanych − rzekoma żądza

miłosna (

ἐρωτικός

) złodziei: „Cóż za żądza owego bandyty, że nawet martwej cię

pożąda! Że nawet ciało zabiera!”

. Problem w tym, że nie mamy tu do czynienia

z tradycją niezależną od Charitona. Liczne podobieństwa tematyczne i zbieżności

leksykalne nie pozostawiają wątpliwości, że w grę wchodzi bezpośrednia zależ-

ność literacka jednego romansu od drugiego. Przedmiotem sporu był jedynie jej

kierunek, przy czym najczęściej przyjmuje się, że to Ephesiaca były utworem wtór-

nym, powstałym w II wieku, a ich autor bezpośrednio wykorzystał tekst Callirhoe

Kolejny pusty grób w tradycji romansowej znajdujemy w testimonium Focjusza

o romansie Jamblichosa (II w.)

Babyloniaca / Rodanes i Sinnonis (Focjusz, cod. 94):

I znów [para głównych bohaterów] uciekają stamtąd, i dopadają do dziew-

czyny niesionej do grobu i mieszają się z widownią. Powstaje stary Chaldejczyk

i zakazuje grzebania, mówiąc, że dziewczyna nadal żyje − i rzeczywiście tak

ss. 43−61.

Ephesiaca

III 9,8, wyd. R. Hercher, Erotici Scriptores Graeci, t. 1, Lipsiae 1858:

τοῦτο

γὰρ’ ἔφη ‘τῇ κόρῃ τῇ ταλαιπώρῳ τὸ δυστυχέστατον: ὁ μὲν γὰρ Περίλαος καὶ ἔθαψεν αὐτὴν πολυτελῶς

καὶ ἐκόσμησε: πυθόμενοι δὲ τὰ συνταφέντα λῃσταί, ἀνορύξαντες τὸν τάφον τόν τε κόσμον ἀνείλοντο καὶ

τὸ σῶμα ἀφανὲς ἐποίησαν: ἐφ̓ οἷς πολλὴ καὶ μεγάλη ζήτησις ὑπὸ Περιλάου γίνεται

(tłum. S.P.).

Ephesiaca

III 10,2:

‘Τίς ἄρα λῃστὴς οὕτως ἐρωτικός, ἵνα καὶ νεκρᾶς ἐπιθυμήσῃ σου; ἵνα καὶ

τὸ σῶμα ἀφέληται

Papanikolaou, Chariton-Studien, ss. 153−159 (szczegółowa argumentacja na rzecz

zależności romansu Ksenofonta od Charitona); J.N.D. O’Sullivan, Xenophon of Ephesus: His
Compositional Technique and the Birth of the Novel

, Berlin−New York 2005, ss. 146−167 (argu-

mentacja na rzecz tezy o przeciwnym kierunku zależności). Zreferowanie stanu dyskusji:

Bowie, „The Chronology of the Earlier Greek Novels”, ss. 47−63.

Zbiór wszystkich testimoniów romansu i aktualny stan badań, zob. S.A. Stephens,

J.J. Winkler, Ancient Greek Novels: The Fragments. Introduction, Text, Translation, and Commentary,

Princeton 1995, ss. 179−227.

13_USS.indb 24

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

było! […]. Grób dziewczyny pozostał pusty, zostawiono liczne szaty, które

miały być przy nim spalone, oraz zboże i napoje […]

Bohaterowie zjadają pozostawione dobra na kolację, a grobowiec służy im

za miejsce noclegu. W cytowanym tekście widać wyraźnie zestawienie motywu

zmartwychwstania i pustego w następstwie zdarzenia tego grobu. Najprawdo-

podobniej mamy tu do czynienia z kolejną mutacją tego samego motywu, który

występuje w Callirhoe, ale fakt, że znamy jedynie streszczenie utworu, uniemoż-

liwia wyciągnięcie konkretnych wniosków.

Poza tym znamy jeszcze tylko jeden podobny przypadek w literaturze po-

gańskiej. Flegon z Tralles w swoim zbiorze „dziwacznych przypadków” (ta pa-
radoksa

) Opuscula de rebus mirabilibus (I, 12−16) opowiada historię powstałej

z martwych Filinnion, która składa nocne wizyty kochankowi. Zostaje jednak

nakryta przez domowników i oddaje (ponownie) ducha w alkowie kochanka

Na miejscu pozostają jedynie jej zwłoki. Plotka o wydarzeniach rozchodzi się po

mieście, a władze decydują się sprawdzić grobowiec:

[…] bardzo szybko miasto obiegła wieść o tym zdarzeniu, dotarła też i do

mnie. Jeszcze tej samej nocy znalazłem się w tłumie ludzi, którzy zebrali się

przy domu, pilnując, czy nie stanie się coś nowego z powodu rozejścia się plot-

ki. Wczesnym rankiem teatr wypełnił się [ludźmi]. Wszyscy razem (a każdy

z osobna) dyskutowali; uznając, że najpierw udamy się do grobu i otworzymy

go, aby zobaczyć, czy znajdziemy ciało na marach, czy też puste miejsce: jeszcze

bowiem sześć miesięcy nie upłynęło od śmierci niewiasty. Po tym jak otworzy-

liśmy pomieszczenie, w którym pochowani byli wszyscy [jej] zmarli

krewni,

na pozostałych marach widoczne były leżące ciała, tych zaś, którzy już dawno

umarli, kości. Tylko na tych jednych, gdzie pochowana została i złożona Filin-

nion, znaleźliśmy leżący żelazny pierścień, należący do gościa, i pozłacany ku-

Focjusz, Bibliotheca, codex 94:

Καὶ φεύγουσι πάλιν ἐκεῖθεν, καὶ καταλαμβάνουσι κόρην ἐπὶ

ταφὴν ἀγομένην, καὶ συρρέουσιν ἐπὶ τὴν θέαν καὶ Χαλδαῖος γέρων ἐπιστὰς κωλύει τὴν ταφήν, ἔμπνουν

εἶναι τὴν κόρην ἔτι λέγων· καὶ ἐδείχθη οὕτω. […]

Καταλιμπάνεται κενὸς ὁ τῆς κόρης τάφος, καὶ πολλὰ

τῶν πέπλων, ἃ ἔμελλεν ἐπικαίεσθαι τῷ τάφῳ, ἔτι τε σιτία καὶ ποτά

· […] (tłum. i wyróżn. S.P.).

Filinnion czyni rodzicom wyrzuty, podkreślając jednocześnie nadnaturalny charak-

ter powrotu do życia: Flegon, Opuscula de rebus mirabilibus et de longaevis I,11, wyd. A. Strama-

glia, Teubner, New York 2001:

ὦ μῆτερ καὶ πάτερ, ὡς ἀδίκως ἐφθονήσατέ µοι µετὰ τοῦ ξένου ἐπὶ τρεὶς

ἡμέρας gενέσθαι ἐν τῇ πατρῴα οἰκίᾳ λυποῦσαν οὐδεν, ἐγὼ δὲ ἄπειµι πάλιν εἰς τὸν διατεταγμένον τόπον,

οὐ γὰρ ἄνευ θείας βουλήσεως ἦλθον εἰς ταῦτα

; „O ojcze i matko, jak niesprawiedliwie zazdro-

ściliście mi, że przez trzy dni spotykałam się z gościem w ojcowskim domu, nie powodując

żadnego smutku. Przeto na nowo będziecie rozpaczać, z powodu zbytniej ciekawości. Od-

chodzę bowiem ponownie do miejsca [dla mnie] wyznaczonego. Nie można bowiem było tu

przyjść bez bożego postanowienia” (tłum. S.P.). W tym miejscu na marginesie chrześcijański

[?] kopista zanotował:

ὢ τοῦ ψεύδους καὶ τῆς µαταιότητος τοῦ ευγγραφέως

; „cóż za kłamliwość

i głupota autora!” (tłum. S.P.).

μεταλλάσσοντες

to emendacja Herchera i Naucka z:

μεταλλάξαντες

(MS), por. A. Stram-

maglia, „Sul

Περὶ θαυμασίων

di Flegonte di Tralle: problemi di tradizione, lingua ed esegesi”,

Studi classici e orientali

45 (1995), ss. 191−234, na s. 209.

13_USS.indb 25

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

bek, który

pierwszego dnia dostała od Machatesa. Zadziwieni i przestraszeni,

zaraz udaliśmy się do Demostratosa [ojca Filinnion − S.P.], do pokoju gościn-

nego, aby zobaczyć, czy zmarłą rzeczywiście można tam zobaczyć. Zobaczywszy

zaś, że leży na ziemi, zebraliśmy się na zgromadzeniu − było to bowiem zarów-

no wielkie, jak i niewiarygodne wydarzenie

W porównaniu z Callirhoe i ewangeliami widać tu kilka specyficznych rozwią-

zań fabularnych. Przechodząc do opowieści w pierwszej osobie, narrator próbuje

uwiarygodnić przekaz, stawiając się w gronie bezpośrednich świadków. Wobec

faktu, że mamy do czynienia z grobowcem rodzinnym, wprowadza materialne

dowody prawdziwości nocnych wizyt (podarki Machatesa) złożone na jedynych

pustych marach. Fabuła zakłada, że epifanie zmartwychwstałej Filinnion były

przyczyną, a nie następstwem „inspekcji” grobu. Ciało Filinnion pozostaje w al-

kowie, stąd odpada konieczność wyjaśnienia jego losu (np. poprzez kradzież). Fi-

linnion nie jest duchem

: jej spotkania z Machatesem mają charakter obcowania

Struve i Hercher proponują poprawę:

ἅπήρ

(MS) na

ὁπερ

. Stramaglia odrzuca tę

emendację, konfrontując to wyrażenie z

ἁπαλόσαρκος

w VII 41−44, por. Stramaglia, „

Sul Περὶ

θαυμασίων”

, ss. 209−210.

Flegon, Opuscula de rebus mirabilibus, I 12b−16:

ταχέως ἐγένετο διὰ πόλεως τὸ πρᾶγμα

περιβόητον καὶ µοι προσηγγέλ<θ>η. τὴν μὲν οὖν νύκτα ἐκείνην διακατέσχον ἐγὼ τοὺς ὄχλους

ἀθροιζομένους ἐπὶ τὴν οἰκίαν, εὐλαβη θεὶς μή τις εἴη νεωτερισμὸς διαδεδομένης τοιαύτης φήμες. ὄρθρου

δὲ βαθέος πλῆρες ἦν τὸ θέατρον. ῥηθέντων δὲ πάντων τῶν κατὰ μέρος ἔδοξεν πρῶτον εἰσελθεῖν ἐπὶ τὸν

τάφον ἡμᾶς καὶ ἀνοίξαντας εἰδῆσαι, πότερον εἴη τὸ σῶμα ἐπὶ τῆς κλίνες ἢ κενὸν <τὸν> τόπον εὑρήσομεν,

οὐδε γὰρ ἑξάμηνος ἐγεγόνει τῷ θανάτῳ τῆς ἀντρώπου. Ἀνοιχθείσης δὲ ὑφ’ἡμῶν τῆς καμάρας, εἰς ἣν

πάντες οἱ οἰκεῖοι μεταλλάσσοντες ἐτίθεντο, ἐπὶ μὲν τῶν ἄλλων κλινῶν ἐφάνη τὰ σώματα κείμενα, τῶν

δὲ παλαίτερον τετελευτηκότων τὰ ὀστᾶ, ἐπὶ μόνης δὲ ἧς ἡ Φιλίννιον ἐτέθη καὶ συνέβη ταφῆναι εὕρομεν

ἐπικείμενον τὸν δακτύλιον τὸν σιδηροῦν, ὃς ἦν τοῦ ξένου, καὶ τὸ. χρυσόκλυστον ποτήριον, ἅπήρ ἔλαβε

παρὰ τοῦ Μαχάτου τῇ πρώτῃ τῶν ἡμερῶν. θαυμάσαντες δὲ καὶ ἐκπλαγέντες εὐθέως παρεγενόμεθα πρὸς

τὸν Δημόστρατον εἰς τὸν ξενῶμα ὀψόμενοι τὴν νεκράν, εἰ κατ’ἀλήθειαν ἐμφανής ἐστιν. ἰδόντες δὲ χαμαὶ

κειμένην εἰς τὴν ἐκκλησίαν ηθροιζόμεθα. τὰ γὰρ γενόντα μεgάλα τε ἦν καὶ ἄπιστα

(tłum. S.P.).

Powracający zmarły określany jest przez Flegona w tej i w kolejnych opowieściach

terminem

τὸ φάσμα

, przez co cały zbiór jest zwykle klasyfikowany jako „opowieści o duchach”.

Jednak we wszystkich przypadkach podkreślony zostaje fakt powrotu do życia animowanych

zwłok bohatera (

τὸ σῶμα

) i ich pozostanie na danym miejscu po ponownym oddaniu ducha.

Jest to dokładnie to samo ciało, które bohaterowie mieli za życia i którego − w przypadku

Filinnion − brakuje w grobie. Co więcej, w jednej z kolejnych anegdot o powracającym zmar-

łym (Opuscula de rebus mirabilibus III 4) Flegon wprost posługuje się „biblijnym” wyrażeniem:

ανέστη ὁ βούπλαγος εκ τῶν νεκρών

(„Bouplagos powstał z martwych”). Jest to jedyny przykład

zastosowania tego sformułowania w ówczesnej literaturze pogańskiej (por. szczegółowo: J.-

D. Gauger, „Phlegon von Tralleis, mirab. III, Zu einem Dokument geistigen Widerstandes

gegen Rom”, Chiron 10 (1980), ss. 225−251, na s. 232, przyp. 22). Także Proklos przytacza

opowieść o Filinnion jako przykład anabiosis analogicznej do Platońskiego przypadku Era,

syna Armeniosa, nie zaś jako jedną z epifanii duchów. Termin phasma należy więc w tych

przypadkach rozumieć raczej jako „coś, co się ukazuje” (por. staropolskie „widziadło”), a nie

jako klasyfikację ontologiczną. Por. H.G. Liddell, R. Scott, Greek-English Lexicon: A New Edition
Revisited by H.S. Jones with R. McKenzie et al.

, Oxford 1925−1940, s.v.,

φάσμα

τὸ

(znaczenia: „an

appearance, a strange phenomena”).

13_USS.indb 26

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

cielesnego (włącznie z kontaktem seksualnym). Jednakże jej ciało jest w stanie

przenikać przez zapieczętowany od chwili pogrzebu grobowiec (por. J 20,9). Za-

interesowani zastają grób zamknięty, co zapewne ma jeszcze bardziej podkreślić

nadnaturalność zdarzenia (wykluczenie „naturalnych” wyjaśnień braku ciała).

Początek manuskryptu Opuscula de rebus mirabilibus (a wraz z nim początek

passusu o Filinnion) nie zachował się. Na szczęście opowieść o Filinnion prawie do-

słownie w tej samej formie pojawia się u Proklosa, co pozwala nam na rekonstruk-

cję niezachowanych u Flegona szczegółów (In Platonis Rem Publicam Commentarii,

II 115, wyd. Kroll, Lipsiae 1889). Proklos umiejscawia zmartwychwstania Filinnion

w Amfipolis za czasów „króla Filipa”. Amfipolis przeszło pod macedońskie pano-

wanie po aneksji dokonanej przez Filipa II w 357 roku przed Chrystusem

. A zatem

czas dramatyczny akcji to IV wiek przed Chrystusem. We wszystkich passusach

traktujących o powrocie zmarłych do życia Flegon korzysta z dwóch hellenistycz-

nych źródeł, które przypisuje Antystenesowi Perypatetykowi i Hieronowi (Proklos

uściśla, że chodzi o Hierona z Efezu), choć ich rzeczywiste autorstwo jest przed-

miotem dyskusji

. Materiał „Hieronowy”, do którego prawdopodobnie zalicza się

opowieść o Filinnion, jest datowany na przełom IV i III wieku przed Chrystusem

na podstawie przesłanek wewnętrznych, pojawiających się w kolejnej anegdocie

(odniesienia do ataku Kassandra na Etolię w 314/313 r. przed Chr. we włożonym

w usta bohatera proroctwie w Opuscula de rebus mirabilibus II 11)

naliza

Porównawcza

Zwolennicy tezy o bezpośredniej zależności romansu od ewangelii wskazywali na

ogólne podobieństwa łączące obie tradycje. Pragnę zestawić ze sobą wszystkie ele-

menty analogiczne łączące te przekazy, uzupełniając zestawienie także o przekaz

Flegona. Zaznaczam, że nie występują tu zbieżności leksykalne, lecz tematyczne

i sekwencyjne. Widoczne są także pewne wyraźne różnice. Moim zdaniem nie

stanowią one jednak argumentu przeciw hipotezie związku literackiego, są raczej

naturalną konsekwencją adaptacji danego schematu literackiego do nowych wy-

mogów fabularnych. Zwróćmy uwagę, że znaczące różnice widać nawet wtedy,

gdy porównamy ze sobą dwie bezpośrednio zależne od siebie opowieści o pustych

grobach w Callirhoe i Opowieściach efeskich (zob. wcześniej). Poza romansem Chari-

W. Hansen, Phlegon of Tralles’ Book of Marvels. Translated with an Introduction and Com-

mentary

, Exeter 1996, ss. 71, 96.

E. Rohde, „Zu den Mirabilia des Phlegon”, ss. 329−339; Gauger, „Phlegon von Tral-

leis, mirab. III”, ss. 261−335; J. Mesk, „Über Phlegons Mirabilia I−III”, Philologus 80 (1925),

ss. 298−311; M. Holloux, „Sur un passage de Phlégon de Tralles”, Revue de Philologie 4 (1930),

ss. 209−305, J. Janda, „D’Antisthène, auteur des Successions des philosophes”, Listy Filolo-
gické

89 (1966), ss. 341−364; Hansen, Phlegon of Tralles’ Book of Marvels, passim.

Por. Hansen, Phlegon of Tralles’ Book of Marvels, ss. 85−86.

13_USS.indb 27

2015-02-17 14:49:27

SławomirPoloczek

tona i ewangeliami odwołuję się także do przekazu Flegona. Odbiega on fabular-

nie od obu tradycji, romansowej i chrześcijańskiej, ale zasadnicze elementy narra-

cji o „niezwykłym odkryciu” i „inspekcji” grobu występują także w nim:

— we wszystkich przypadkach akcja rozgrywa się wczesnym rankiem; Cha-

ireas o świcie poszedł do grobu (

φυλάξας αὐτὸ τὸ περίορθρον ἧκεν ἐπὶ τὸν

τάφον

), podobnie jak kobiety u synoptyków i u Jana (Mk 16,1; Mt 28,1;

Łk 24,1; J 20,1), u Flegona zaś na porannej naradzie w teatrze została

podjęta decyzja o inspekcji grobu (

ὄρθρου δὲ βαθέος πλῆρες ἦν τὸ θέατρον

);

— podobny jest cel (lub pozorny cel) wizyty przy grobie u Charitona i synopty-

ków − dokończenie czynności związanych z pogrzebem (Chariton: pretekst

złożenia wieńców i dokonania libacji; por. Mk 16,1; Łk 24,1; Mt 28,1);

u Flegona celem wizyty jest konkretnie inspekcja grobu w poszukiwaniu

ciała Filinnion (wymóg fabularny: epifanie zmartwychwstałej poprzedzają

sprawdzenie grobu); Jan w ogóle nie podaje celu wizyty Marii;

— u Charitona i we wszystkich ewangeliach wizytatorzy odkrywają grób

otwarty, a kamienie odsunięte od wejścia do grobowca (Chariton:

εὗρε

τοὺς λίθους κεκινημένους καὶ φανερὰν τὴν εἴσοδον

; Mk 16,4; Łk 24,2; Mt 28,2);

u Flegona grobowiec otwierają ludzie (ale zapieczętowany grób jest tu

fabularnie konieczny do ostatecznego udowodnienia nadnaturalności

wcześniejszych wizyt Filinnion);

— reakcją na niezwykłe odkrycie we wszystkich przekazach jest szok: Cha-

ireas „był wstrząśnięty” (

ἐξεπλάγη

) „i wpadł w straszne zakłopotanie”

(

ὑπὸ δεινῆς ἀπορίας κατείχετο

); odkrywcy grobu Filinnion byli zadziwieni

i przestraszeni (

θαυμάσαντες δὲ καὶ ἐκπλαγέντες

); por. Mk 16,5; Mt 28,4−5;

Łk 24,4−5; J 20,11;

— motyw rozejścia się plotki pojawia się u Charitona (

ἄγγελος δὲ φήμη ταχεῖα

Συρακουσίοις ἐμήνυσε τὸ παράδοξον

), Flegona (

ταχέως ἐγένετο διὰ πόλεως τὸ

πρᾶγμα περιβόητον

) i w Ewangelii Mateusza 28,11;

— we wszystkich przekazach, poza Ewangelią Marka (pamiętać jednak nale-

ży, że na wersecie 16,8 urywa się oryginalne zakończenie tej ewangelii),

poinformowani zostają najbliżsi zmarłego: ojciec Kalliroe − Hermokra-

tes, ojciec Filinnion − Demostratos, uczniowie Chrystusa (Mt 28,7−8;

Łk 24,9; J 20,2);

— w większości przekazów przy grobie pojawia się zbiegowisko: mieszkańcy

Syrakuz u Charitona, delegacja Amfipolis u Flegona, Piotr i kobiety w Ewan-

gelii Łukasza (24,12), Piotr wraz z drugim uczniem w Ewangelii Jana (20,3);

— bardzo specyficzny motyw występuje jedynie u Charitona i w Ewangelii Jana

− pierwsze z osób przy grobie wcale nie wchodzą do środka jako pierwsze:

„nikt jednak nie odważył się wejść do środka, póki nie nakazał tego Hermo-

krates. Ten zaś, którego wysłano, dokładnie o wszystkim zdał relację […] .

Wtedy wszedł do środka i sam Chaireas, pragnąc ponownie ujrzeć Kalliroe,

choćby martwą”; por. J 20,1−6: „Biegli oni obaj razem, lecz ów drugi uczeń

13_USS.indb 28

2015-02-17 14:49:27

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

wyprzedził Piotra i przybył pierwszy do grobu […] ale nie wszedł do środka,

nadszedł i Szymon Piotr, idący za nim, wszedł on do wnętrza”;

— we wszystkich przypadkach „inspekcja” wykazuje brak ciała w grobie;

— we wszystkich przypadkach wydaje się to niewiarygodne (Chariton:

Ἄπιστον

ἐδόκει,

Flegon:

ἄπιστα

; por. niewiarę uczniów: interpolowane zakończenie

Mk 16,11; Mt 28,17; Łk 24,11; 20,8−9; 24−29);

— u Charitona, Flegona i w Ewangelii Mateusza (28,11−15), a prawdopodob-

nie także w Ewangelii Jana (20,19) wieść o zdarzeniu dochodzi do władz;

motywu tego brakuje w Ewangelii Marka i Ewangelii Łukasza;

— u Charitona i w Ewangelii Mateusza (28,11−15) pojawia się domniemanie

kradzieży ciała; motywu tego brak u pozostałych Ewangelistów; u Flego-

na ów element jest fabularnie zbędny (ciało Filinnion spoczywa w alko-

wie jej kochanka, zbędne są przypuszczenia, co się z nim stało);

— we wszystkich przekazach wspólny jest element zmartwychwstania (lub

domniemanego zmartwychwstania) bohatera: Chariton jest przekonany,

że zmarła Kalliroe została porwana przez boga i obecnie odzyskała zmysły

i wolę; u Flegona epifanie cieleśnie zmartwychwstałej Filinnion poprze-

dzają inspekcję grobu i kończą się ponownym oddaniem przez kobietę

ducha; w ewangeliach młodzieńcy (Mk 16,6; Mt 28,5−6; Łk 24,8) lub

sam Chrystus (J 20,14) proklamują zmartwychwstanie;

— w każdym przypadku pusty grób jest wynikiem (prawdziwej lub domnie-

manej) boskiej interwencji: Chariton uznaje boskie porwanie i apoteozę

ukochanej, u Flegona Filinnion zaznacza, że powróciła do życia z woli

bożej (

θείας βουλήσεως

), Chrystus jest cudownie wskrzeszony, a w czę-

ści przekazów dokonuje wniebowstąpienia (interpolowany Mk 20,17;

Łk 24,50−51) lub wraca do Ojca (J 20,17).

Ponadto szczególnie interesujący jest według mnie fakt, że we wszystkich

źródłach (ewangelie, Flegon, romans Charitona) występuje ten sam lub zbliżo-

ny typ grobowca (grób skalny, prawdopodobnie komorowy), mimo że tradycja

funeralna okresu grecko-rzymskiego znała jeszcze co najmniej kilka innych ro-

dzajów pochówków szkieletowych, teoretycznie dogodnych do osadzenia w od-

powiedniej scenerii ewentualnego zmartwychwstania (np. loculi, tumuli, gro-

bowce wieżowe na Wschodzie). Przy porównaniu ewangelii i dzieła Charitona

rzuca się w oczy także podkreślenie bardzo specyficznych szczegółów: grób jest

nie tylko otwarty, ale też odsunięty kamień (lub kamienie) to pierwszy element,

który zwraca uwagę bohatera(-ów).

niosKi

W formułowanych przez wcześniejszych badaczy konkluzjach, dotyczących

możliwego zaistnienia zależności między opisami ewangelicznymi a romansem,

13_USS.indb 29

2015-02-17 14:49:28

SławomirPoloczek

wyraźnie widać brak jasnej definicji problemu i wizji procesu domniemanego

oddziaływania literackiego. Pragnąc uniknąć używania niesprecyzowanej ter-

minologii i wynoszenia wrażenia do rangi argumentu

, chciałbym uściślić kilka

rzeczy. Porównanie języka romansów z ewangeliami wykazuje istnienie między

nimi paraleli leksykalnych i gramatycznych, opisywanych zazwyczaj jako specy-

ficzne dla Septuaginty i Nowego Testamentu

. Odzwierciedlają one podobne milieux

językowe i środowiskowe obu tradycji i zapewne pozostają bez związku z hipote-

zą wpływu literackiego. Wykryto także przypadki paraleli kontekstualnych wy-

stępowania specyficznych wyrażeń

i pojedyncze analogie fabularne

. Sam opis

odkrycia pustego grobu w romansie Charitona zawiera sytuacyjne i sekwencyjne

analogie do opisów ewangelicznych, nie wykazuje jednak zbieżności leksykal-

nych. Nie da się więc udowodnić postulowanej bezpośredniej zależności literac-

kiej na poziomie: Chariton−ewangelie (w sensie celowego zapożyczenia), choć

nie można też jej wykluczyć. W szerszym kontekście porównawczym (Flegon)

można jednak postawić tezę o wykorzystaniu tego samego schematu narracyj-

nego. Jego źródłem może być archetypiczna forma opowieści, którą autorzy po-

znali dzięki lekturze lub tradycji ustnej. Możliwe jest wykorzystanie tych samych

elementów konstrukcyjnych „idealnej” opowieści o jakimś wydarzeniu („mite-

mów” w nazewnictwie C. Lévi-Straussa

); niekoniecznie wszystkich i w takim

samym porządku lub szczególe. Intencjonalne stosowanie takiej praktyki przez

Wydaje się, że tak właśnie postąpiła Ramelli, „The Ancient Novels and the New Tes-

tament”, s. 51, gdyż pisze wprost: „After a methodical analysis on the ancient novels I feel

that several motifs that seem linked to the Gospel narratives are present not only in Petro-

nius, but also in other classical novelists”.

Np. pominięcie

τινὲς

w wyrażeniach „jacyś ludzie / jakieś rzeczy z grupy/zbioru” przy

użyciu

ἀπὸ

lub

ἐκ

(Mt 23,24, por. Longus, Daphnis et Chloe IV 15,4, wyd. R. Hercher, Lipsiae

1858 (

ἀπ’ῶν ησθίον

− „coś z tego, co jedli”). Zwraca na to uwagę R.F. Hock, „Why New Testa-

ment Scholars Should Read Ancient Novels”, [w:] Ancient Fiction and Early Christian Narrative,

red. R.F. Hock, J.B. Chance, J. Perkins, Atlanta 1988, ss. 121−138.

Np. użycie w Ewangelii Marka (1,1)

ἀρχὴ

do zasygnalizowania realizacji proroctwa.

U Ksenofonta Apollon przepowiada cierpienia, które mają się stać udziałem bohaterów,

a początek wypełnienia owej wróżby (atak piratów) sygnalizuje wyrażeniem

ἀρχὴ

(Ephesiaca

I 12,3; por. także: Callirhoe I 6,5; Achilles Tacjusz, Leucippe and Clitophon I 3,1 wyd. J.P. Gar-

nauld, Paris 1991). Obaj autorzy posługują się także w tym samym kontekście, prorockiej

zapowiedzi, wyrażeniem „wiele wycierpieć” (

πολλὰ παθεῖν

). Hock („Why New Testament

Scholars”, s. 51n.) przytacza cały szereg dalszych przykładów.

Np. motyw powrotu marnotrawnego krewnego (Łk 15,11−32; Callirhoe VIII 6,8;

Longus, Daphnis et Chloe IV 23,1; II 30,1; IV 36,3; Achilles Tacjusz, Leucippe et Clitophon I 4,1;

VII 16,3) czy oskarżenia o profanację kultu Artemidy.

Według tego antropologa struktura opowieści mitycznych zbudowana jest z małych

jednostek fabularnych, które mogą powtarzać się w narracjach w podobnym kontekście,

budując kolejne „te same, ale inne mity”. Taka metoda sugeruje działanie niekoniecznie

świadome, ale zakładające zależność narratywną i znajomość formy archetypicznej przez au-

tora opowieści; zob. C. Lévi-Strauss, „The Structural Study of Myth”, The Journal of American
Folklore

68 (1955), ss. 428−444.

13_USS.indb 30

2015-02-17 14:49:28

Pusty grób Kalliroe i Chrystusa

Ewangelistów do modelowania opisu działalności i życia Jezusa potwierdza spo-

sób wykorzystania przez nich tekstów i motywów starotestamentalnych, co aku-

rat nie jest − ze względu na swoją „naturalność” − przedmiotem kontrowersji

Badanie podobnej, możliwej intertekstualności ewangelii i literatury pogańskiej

prowadzone było dotąd w stopniu ograniczonym

. Ewangeliczne opisy odkrycia

pustego grobu i podkreślenie jego związku ze zmartwychwstaniem w przeciwień-

stwie do większości innych epizodów ewangelicznych nie mają dobrych analogii,

czy też adekwatnego modelu literackiego w Starym Testamencie lub w literaturze

międzytestamentalnej. Uzasadnia to sensowność postawienia pytania o możli-

wość genezy schematu narracyjnego opowieści o pustym grobie poza obrębem

judaizmu − w kulturze pogańskiej. Na pierwszeństwo pojawienia się takiej nar-

racji w kontekście pozajudeochrześcijańskim wskazuje:

— prawdopodobne chronologiczne pierwszeństwo Callirhoe wobec chrześci-

jańskiej tradycji o pustym grobie;

— popularność Callirhoe już w połowie I wieku (zob. przekaz Persjusza)

i kontrastująca z tym ignorancja autorów pogańskich w sprawie kerygmy

chrześcijańskiej, trwająca aż do drugiej połowy II wieku;

— występowanie w romansie Charitona elementów specyficznych jedynie

dla tradycji pogańskiej (letarg uznany za śmierć, rabusie grobów, odwo-

łania mitologiczne);

— istnienie wcześniejszego od Callirhoe i ewangelii przekazu o inspekcji gro-

bu zmartwychwstałej osoby (opowieść o Filinnion);

— swobodne adaptowanie motywu pustego grobu w dalszej tradycji roman-

sowej (Ksenofont z Efezu, Jamblichos).

Możliwość istnienia zaginionego archetypu opowieści sugeruje wyjątko-

wość przedstawionego schematu literackiego (widocznego u Charitona, Flegona

i w ewangeliach) na tle innych opisów mitycznych zmartwychwstań i apoteoz.

Sławomir Poloczek, slawomir-poloczek@wp.pl

nstytut

istoryczny

Por. np. modelowanie opisów pasyjnych na podstawie tekstów starotestamental-

nych: S.P. Ahaerne-Kroll, The Psalms of Lament in Mark’s Passion: Jesus’ Davidic Suffering, Cam-

bridge 2007; tam dalsza literatura.

M.W.G. Stibbe, John as Storyteller: Narrative Criticism and the Fourth Gospel, Cambridge−

New York 1992 (potencjalny literacki związek, czy też zależność Ewangelii Jana i Bakchantek

Eurypidesa); J. Moles, „Jesus and Dionysus in the Acts of the Apostles and Early Christiani-

ty”, Hermathena 180 (2006), ss. 65−104 (przekonująco uzasadniona teza o literackiej zależ-

ności Dziejów Apostolskich od Bakchantek); D.R. MacDonald, The Homeric Epics and the Gospel of
Mark

, New Haven 2010 (kontrowersyjna teza o literackiej inwersji Odysei Homera w Ewangelii

Marka

); A. Winn, The Purpose of Mark’s Gospel: An Early Christian Response to Roman Imperial

Propaganda

, Tübingen 2008 (argumentacja na rzecz tezy o celowej polemice autora Ewangelii

Marka

z propagandą kultu cesarskiego).

13_USS.indb 31

2015-02-17 14:49:28

SławomirPoloczek

EMPTY TOMBS OF CALLIRHOE AND JESUS CHRIST

ummary

The paper touches upon the question of the alleged literary dependence of Chari-

ton’s of Aphrodisias story about the empty tomb of Callirhoe (Chaereas and Cal-
lirhoe

3.3.1−7) on the Gospels’ narratives of the resurrection of Jesus, postulated by

G.W. Bowersock, C.P. Thiede and I. Ramelli. The paper counterchecks this hypoth-

esis and presents a broad Greco-Roman (non-Christian) context of the empty tomb

stories. The plausible chronological priority of Callirhoe over the gospel stories, the

popularity of the Chariton’s Novel in the middle of 1

century, and the ignorance

of the second-century pagan writers’ about the Christian teaching, seem to exclude

the adaptation of the Christian tradition in Callirhoe. The author discusses also oth-

er examples of the literary pattern of the discovery of an empty tomb, sometime

dating back to the Hellenistic period. The absence of the empty tomb motif in the

Old Testament and Hellenistic Jewish literature, and its popularity in pagan literary

fiction justifies the hypothesis of its non-Christian origin.

13_USS.indb 32

2015-02-17 14:49:28

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
13 Pusty grób, Fundamenty wiary Josh McDowell
kat52-Łk 24 i J 20-pusty grób, katecheza
Pusty grób
Najpoważniejsza rana ziemi – pusty grób
25 KAPŁAN TO DRUGI CHRYSTUS
To Pusty plik
chrystus chrystus to nadzieja
Chrystus to nadziej cała nasza
Chrystus, Chrystus to nadzieja 2
Chrystus, Chrystus to nadzieja
Chrystus, Chrystus, to nadzieja
Tron Jezusa KRÓLA POLSKI jest pusty Ty decydujesz , czy zasiądzie na nim CHRYSTUS czy antychryst 2
Co to jest intronizacja JEZUSA CHRYSTUSA Ogłaszamy alarm dla Polski i całego świata ! Hasło INTRON
Jeśli Bóg jest suwerenny, to dlaczego mamy się modlić Zwiedzenie w Kościele Pana Jezusa Chrystusa
To judaiści zrzeszeni w episkopacie polskim odmawiają intronizacji i posłuszeństwa królewskiej władz
Ulica Prosta Czy Jesus Chrystus i Jezus Eucharystyczny to ta sama osoba
CHRYSTUS TO NADZIEJA CAŁA NASZA
T A Chase Remove the Empty Spaces (Rags to Riches #1)

więcej podobnych podstron