POWSZECHNA HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA –

OPRACOWANE ZAGADNIENIA

El-..... ®

2002

http://strony.wp.pl/wp/eltho/

1. Pojęcie państwa i jego ewolucja.
2. Pojęcie prawa i jego ewolucja.
3. Pojęcie źródeł prawa w naukach historycznych.
4. Królestwo

Rzymskie.

Ustrój Republiki Rzymskiej.

Ustrój Cesarstwa Rzymskiego.

7. Senat

rzymski.

8. Urzędy rzymskie.
9. Instytucje

Justyniana.

10. Geneza i ustrój pierwszych państw germańskich i słowiańskich.
11. Prawo

salickie.

12. Państwo patrymonialne.
13. Pojęcie feudalizmu.
14. Stosunek

poddańczy.

15. Stosunek

lenny.

16. Prawo

lenne.

17. Własność podzielona.
18. Immunitet.
19. Komendacja i prekarium.
20. Monarchia lenna (feudalna).
21. Rada Królewska i jej ewolucja.
22. Zasady

następstwa tronu w monarchiach europejskich.

23. Zarząd centralny i lokalny.
24. Statutowa teoria następstwa tronu.

25. Cesarstwo Rzymskie po roku 476.
26. Papiestwo i prawo kościelne.
27. Prawo boskie, naturalne i kanoniczne.
28. Prawo feudalne - charakterystyczne cechy.
29. Ustrój

sądów państw feudalnych.

30. Zwierciadło saskie.
31. Pruska

Prawda.

32. Magna Charta Libertatum.
33. Złota Bulla.
34. Państwo stanowe.
35. Definicja stanu społecznego.
36. Systemy

zgromadzeń i urzędów stanowych państw europejskich.

37. Parlament Angielski i Zgromadzenie Hrabstw + ustrój.
38. Statut o proklamacjach.
39. Petycja o prawa.
40. Zgromadzenia i urzędy stanowe we Francji.
41. Zgromadzenia i urzędy stanowe Rzeszy.
42. Monarchia stanowa w Rosji.
43. Grupy

funkcjonujące na marginesie struktury stanowej -

średniowieczny samorząd żydowski.

44. Angielski

samorząd lokalny

45. Parlament

paryski.

46. Powstanie i rozwój Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
47. Ruch komunalny miast w Europie.
48. Powstanie

samorządu wiejskiego w średniowiecznej Europie.

49. Związki miast i wolnych gmin wiejskich. Konfederacja

Szwajcarska. Dithmarschen.

50. Geneza i funkcjonowanie średniowiecznych uniwersytetów.
51. Zakony - ich geneza i rola w feudalnej Polsce.
52. Federalne prawo karne - CONSTITUTIO CRIMINALIS

CAROLINA.

53. Monarchia

absolutna.

54. Absolutyzm

oświecony.

55. Organizacja aparatu państwowego monarchii absolutnej.
56. Struktura polityczna i charakter prawny I Rzeszy.
57. Relacje

między państwem i prawem a związkami

wyznaniowymi.

58. Pokój religijny w Augsburgu i pokoje Westfalskie.
59. Ustrój i prawo Państwa Pruskiego (1525-1947)
60. Konfederacje i federacje niemieckie w XIX w.
61. Cesarstwo

Austriackie.

62. Ustrój polityczny monarchii Austro-Węgierskiej.
63. Konstytucja II Rzeszy.
64. Republika Weimarska i jej konstytucja.
65. Ustrój i prawo faszystowskich Niemiec.
66. Powstanie RFN i jej konstytucja.
67. NRD i jej konstytucje.
68. Republika i protektorat w Anglii. Instytucje rządzenia.
69. Habeas Corpus Act.
70. Bill o prawach. Angielska chwalebna rewolucja i jej następstwa.
71. Rządy parlamentarnogabinetowe w Anglii.
72. Ustrojowo prawne związki Anglii z Walią, Szkocją i Irlandią.
73. Demokratyzacja prawa wyborczego do Izby Gmin. Ustawa z

1832 r.

74. Ograniczenie

uprawnień brytyjskiej Izby Lordów w XX w.

Ustawa o parlamencie z 1911 r.

75. Pojęcie konstytucji i prawa konstytucyjnego.
76. Monarchia

konstytucyjna.

77. Ewolucje ustroju politycznego i prawa we Francji po roku 1789 r.
78. Deklaracje praw człowieka i obywatela z 1789 i 1793 r.
79. Konstytucja Francuska z 1791 r.
80. I republika we Francji.
81. II republika we Francji.
82. Konsulat i cesarstwo Napoleona Bonaparte.
83. Konkordaty

Francuskie.

84. II Cesarstwo Francuskie.
85. Francuska karta konstytucyjna z 1814 i 1830 r.
86. III republika we Francji i szczególne cechy jej konstytucji.

87. Francja w czasie II Wojny Światowej. Podstawowe akty prawne.
88. Dzieje ustrojowe Francji po II Wojnie Światowej - Konstytucja

IV oraz V republiki.

89. Deklaracja

Niepodległości Stanów Zjednoczonych.

90. Artykuły konfederacji z 1778 r.
91. Podstawowe zasady ustrojowe Konstytucji Stanów

Zjednoczonych.

92. Władza ustawodawcza w Stanach Zjednoczonych.
93. Władza wykonawcza w Stanach Zjednoczonych.
94. Władza sądowa w Stanach Zjednoczonych.
95. Stosunki

między władzą ustawodawczą i wykonawczą w Stanach

Zjednoczonych.

96. Poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych.
97. Rosyjska monarchia konstytucyjna.
98. Republika liberalnodemokratyczna w Rosji i jej pierwsze akty

prawne.

99. Przewrót bolszewicki w Rosji i pierwsze akty państwowe nowej

władzy.

100. Ewolucja ustroju Rosji Radzieckiej i ZSRR po 1917 r. -

konstytucje z lat 1918-1977.

1. POJĘCIE PAŃSTWA I JEGO EWOLUCJA

• PAŃSTWO - neutralna instytucja (społeczność) polityczna

obejmująca ludność zamieszkałą na określonym terytorium,
posiadająca własne prawo i suwerenną władzę, czuwającą nad jego
przestrzeganiem. Celem instytucji państwa jest dobro społeczne, o
które winno ono zapobiegać w sposób nie naruszający wolności
obywateli.

• CHRONOLOGIA EWOLUCJI PAŃSTWA WG PROF. KLEINA

a) Państwo starożytne (antyczne)
b) Państwo patrymonialne
c) Państwo feudalne
d) Państwo stanowe
e) Państwo absolutne i rzeczpospolite
f) Państwo konstytucyjne

2. POJĘCIE PRAWA I JEGO EWOLUCJA

• PRAWO - zasady zachowania się, których realizacje zapewnia się

przez zorganizowany przymus państwowy, służące określonym
siłom politycznym jako środek celowego oddziaływania na stosunki
społeczne.

• CHRONOLOGIA EWOLUCJI PRAWA

a) Prawo antyczne

a) Prawo zwyczajowe

b) Prawo feudalne

b) Prawo stanowe

c) Prawo

konstytucyjne

3. POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA W NAUKACH HISTORYCZNYCH

W nauce historii prawa używa się terminu ŹRÓDŁO PRAWA w

dwojakim znaczeniu:

• źródło powstania prawa - FONTES IURIS ORIUNDI - czynniki

tworzące prawo

• źródło poznania prawa - FONTES IURIS COGNOSCENDI -

przekazy pozwalające poznać dane prawo

Do fontes iuris oriundi zaliczamy:

• zwyczaj - prawo zwyczajowe

• akt normatywny - prawo stanowe

• precedens (prejudykat) - orzecznictwo sądowe

• jurysprudencja - nauka prawa

Cognes iuris cognoscendi dzielimy na:

• bezpośrednie

• pośrednie

Dla poznania i opracowania źródeł prawa duże znaczenie mają nauki

pomocnicze historii:

• paleografia - nauka o dawnym piśmie

• epigrafika - nauka o piśmie w materiale twardym

• dyplomatyka - nauka o dokumentach

• archeologia prawna

4. KRÓLESTWO RZYMSKIE

• Istniało od 753 do 509 r. p. n. e., najmniej udokumentowany okres

w dziejach Rzymu

• Rzym - Roma - pod panowaniem Etrusków tworzył miasto-państwo

(CIVITAS); obejmował ok. 150 km2 i 10-12 tys. mieszkańców

• Naród rzymski (POPULUS ROMANUS) opierał się na więzi

rodowej oraz związanej z nią instytucji klienteli

RÓD

(GENS)

300

RODZINA (FAMILIA)

10 RODÓW = KURIA, CURIA

- 30

10 KURII = PLEMIĘ (TRIBUS)

-3

KLIENCI (CLIENTES) → OPIEKUN OSOBISTY (PATRONUS)

• Na czele CIVITAS stał REX, tradycyjnie 7, nie dziedziczny,

wybierany przez zgromadzenie ludowe i senat; posiadał najwyższą
władzę wojskową, sądowniczą, administracyjną, religijną
(PONTIFEX MAXIMUS). Posiadał inicjatywę ustawodawczą,
zwoływał i przewodniczył zgromadzeniom
ludowym i senatowi.

• Urzędnicy - PRAEFECTUS URBI - prefekt miasta

o TRYBUNUS CELERUM - dowódca jazdy

• SENAT (100—300), COMITIA CURIATA - głos VIRITIM

5. USTRÓJ REPUBLIKI RZYMSKIEJ

• Istniało od 509 do 27 r. p. n. e. Rzymska CIVITAS znacznie różniła

się od greckiej POLIS. Była republiką arystokratyczną opierającą
swój ustrój na zgromadzeniach ludowych, instytucji senatu i
administracji tworzonej przez pion urzędników.

• ZGROMADZENIA LUDOWE

o COMITIA CURIATA - komisje kurialne swą genezą sięgają

czasów królewskich, nadawały urzędnikom wybranym przez
COMITIA CENTURIATA tzw. IMPERIUM - formalność;
dokonywano na nich pewnych czynności prawnych z zakresu
prawa cywilnego np. spisywano
testamenty.

o COMITIA CENTURIATA - komisje centurialne - najważniejsze za

republiki; wprowadzone w V w. p. n. e. przy zastąpieniu
organizacji rodowej kryteriami majątkowymi w związku z
organizacją armii rzymskiej. Centurie były podzielone na 5 klas;

początkowo ich liczba wynosiła 193, od III w. p. n. e. - 350,
odbywały się poza miastem, zwoływane przez urzędnika
posiadającego IMPERIUM, on przewodniczył. Kompetencje:

wybór urzędników zwyczajnych (wskazanych przez

przewodniczącego; do III w. p. n. e. Wybór zatwierdzany przez
senat);

odrzucanie i przyjmowanie projektów ustaw konsulów

(zatwierdzane przez senat) - LEGES;

uchwalenie wypowiedzenia wojny i ratyfikacja traktatów

pokojowych zawartych przez senat;

jurysdykcja w sprawach karnych, rozpatrywanie odwołań

obywatela - PROVOCATIO AD POPULUM

GŁOSOWANIE - początkowo w kolejności klas, od III w. p. n. e.

kolejność ustalano przez los; wpierw jawne, później tajne. Przy wyborze
otrzymywano tabliczki (TABELLAE), przy głosowaniu dwie: nad ustawą i
w sprawach karnych (UR-UTI ROGAS -jak proponujesz; A-ANTIQUO - po
staremu; A-ABSOLVO - C-CONDEMNO)

• COMITIA TRIBUTA - komisje trybusowe zorganizowane na

zasadzie terytorialnej, wg dzielnic (TRIBUS). Ich liczba wynosiła
35 (4 miejskie, 31 wiejskich) od III w. p. n. e. (TRIBUS
URBANAE; RUSTICAE). Pomimo wzrostu liczby ludności nie
zmieniono liczby dzielnic, nowych zapisywano do wiejskich.
Wybierały niższych urzędników, losowo wybrane 17 TRIBUS
dokonywało wyboru do 4 kolegiów kapłańskich. Przy
wyborze urzędników przewodniczyli KONSULOWIE, przy
uchwałach PRETORZY (ich projekty); pod koniec REP.
rozpatrywały C. T. wszystkie projekty ustaw. Odwołania w
sprawach karnych mniejszej wagi. Głosowanie tajne tabliczkami,
wyniki - większość w TRIBUS, ostateczne - większa liczba
TRIBUS.

• CONCILIA PLEBIS - zgromadzenia plebejskie; powstałe w V w.

p. n. e., walka patricjuszy i plebejuszy. Zrzeszały jedynie
plebejuszy, obradowały wg tribus pod przewodnictwem
TRYBUNÓW LUDOWYCH. Decydowały o sprawach
plebejuszy, wybierały trybunów i edylów ludowych, uchwalały
PLEBISCITA - na wniosek trybunów, od III w. p. n. e.
obowiązywały wszystkich obywateli.

• SENAT(vide7)

• URZĘDNICY (vide 8)

• W wyniku podbojów Rzym i jego ustrój uległ w II i I w. p. n. e.

poważnym przeobrażeniom. U schyłku II w. GAJUSZ
MARIUSZ przeprowadził reformę wojskową (wojsko
zawodowe), w I w. wzrosła rola armii, odbyły się wojny
domowe, doszło do rządów jednostek (LUCJUSZ
KORNELIUSZ SULLA 81-79 po wojnie 88-82, senat do 600; G.
J. CEZAR 49-45) będących wstępem do Cesarstwa.

6. USTRÓJ CESARSTWA RZYMSKIEGO

• PRINCIPATUS - PRYNCYPAT 27-284 r. n. e. Istniał od

powierzenia OKTAWIANOWI najwyższej władzy w państwie
do wstąpienia na tron DIOKLECJANA. Charakteryzuje się

zachowaniem pozorów ustroju republikańskiego, dalszym
(choć ograniczonym w uprawnieniach) funkcjonowaniem senatu,
zgromadzeń ludowych i urzędów republikańskich.
CESARZ skumulował najważniejsze urzędy w swojej ręce,
decydował o wojnie i pokoju, dawał obywatelstwo; był czczony,
miał szczególną ochronę prawną (CRIMEN LAESAE
MAIESTATIS). ZGROMADZENIA LUDOWE zanikły w I w. n.
e., choć nie zostały nigdy formalnie zniesione, SENAT stracił
prawo prowadzenia polityki zagranicznej i decydowania o całości
finansów państwa. Znaczenie URZĘDÓW
REPUBLIKAŃSKICH podupadło. KONSULOM, PRETOROM,
EDYLOM I KWESTOROM odebrano większość kompetencji.
CENZORZY I TRYBUNI LUDOWI stracili całkowicie na
znaczeniu. Zniesiona została zasada, że posiadający imperium
urzędnik nie może przenieść go na inne osoby – rozbudowano
administrację, stworzono pion urzędników cesarskich: niżsi -
prokuratorzy, wyżsi - PRAEFECTI (PREFECTUS:
PRAETORIO; URBI, ANNONAE, VEHICULORUM,
VIGILIUM). KANCELARIA dzieliła się na biura - SCRINA.

• DOMINUS - DOMINAT 284-476/565 (DIOKLECJAN -

ODOAKER / JUSTYNIAN) - nieograniczona władza cesarska
oparta na armii i rozbudowanej, zbiurokratyzowanej
administracji.

CESARZ - najwyższy, niekontrolowany ustawodawca, sędzia, wódz
armii, polityka zagraniczna, wojna i pokój, znaczne uprawnienia w
dziedzinie religii, na czele administracji. Za Dioklecjana model 2 C i 2
A, model ten upada już w 305 - Konstantyn W. o następstwie tronu
decydowały: armia, Kościół, senat, władca części wschodniej.
URZĘDNIKÓW mianował cesarz na 15 lat - MINISTER DWORU -
MAGISTER OFFICIORUM, KANCLERZ - QUESTOR SACRI
PALATII, MINISTER SKARBU, MINISTER PRYWATNEGO
SKARBU KRÓLEWSKIEGO, ZARZĄDCA DWORU.
CESARSKIEGO, PRAEFECT PRAETORIO. 4KANCELARIE,
ŚWIĘTY KONSYSTOR (WYŻSI URZĘDNICY) - SACRUM
CONSISTORIUM - rada dla CESARZA; nadal istniał senat.

7. SENAT RZYMSKI

Senat we wszystkich okresach Rzymu był ciałem formalnie jedynie

doradczym, jednak za republiki od III w. stał się senat czynnikiem
decydującym w państwie. Wpierw senatorów mianował król, później
konsulowie i trybuni z uprawnieniami konsularnymi, a od III w. co 5 lat listę
senatorów układali cenzorzy. 100—król 300—Sulla 600—Cezar 900.
Początkowo jedynie byli konsulowie i pretorzy, później byli wyżsi urzędnicy.

UPRAWNIENIA:

a) zatwierdzanie

ustaw,

b) rozporządzenia dotyczące bezpieczeństwa,
c) finanse,
d) polityka

zagraniczna,

e) uchwała wypowiedzenia wojny i zawarcia pokoju,
f) powoływanie dyktatora.

Posiedzeniom przewodniczył zwołujący (konsul, pretor, dyktator),

pierwszy był pytany o zdanie PRINCEPS SENATUS, po wypowiedzeniu
wszystkich odbywało się głosowanie - decydowała większość obecnych i
jeżeli tylko TRYBUN się nie sprzeciwił stawała się prawomocna po
podpisaniu przewodniczącego.

8. URZĘDY RZYMSKIE

• Po upadku królestwa władzę króla (IMPERIUM: wojskową,

administracyjną i sądową) przejęło 2 konsulów (CONSULES).
Wytworzył się pion administracji z urzędnikami niższymi i
wyższymi (MINORES, MAIORES), zwyczajnych i
nadzwyczajnych (ORDINARII, EXTRAORDINARII); zarówno

sam urząd, jak i urzędnik - MAGISTRATUS.

• CECHY REPUBLIKAŃSKICH URZĘDÓW ZWYCZAJNYCH

WYBIERALNOŚĆ - przez zgromadzenia,
KADENCYJNOŚĆ - reelekcja możliwa dopiero od III w. p. n. e.,
KOLEGIALNOŚĆ - co najmniej 2 osoby,
BEZPŁATNOŚĆ - arystokracja urzędnicza,
BRAK PODZIAŁU KOMPETENCJI,
OSOBISTE WYKONYWANIE FUNKCJI-zakaz delegacji,
ODPOWIEDZIALNOŚĆ przed zgromadzeniem, niżsi podczas,

wyżsi po kadencji, oprócz cenzorów.

• Wszyscy urzędnicy posiadali zakres uprawnień POTESTAS, tj.

prawo do wydawania przepisów obowiązujących podczas kadencji
(IUS EDICENDI), stosowanie przymusu (COERCIO MINOR),
czyli kary. Ponadto urzędnikom wyższym przysługiwało
IMPERIUM - władza wojskowa (I. MILITAE), sądowa,
administracyjna, zwoływanie zgromadzeń i senatu, uprawnienia
cywilne
(IMPERIUM DOMI). Istniało IMPERIUM wyższe i niższe
(MAIUS I MINUS)

• URZĘDNICY WYŻSI ZWYCZAJNI:

KONSULOWIE (CONSULES) - najwyżsi za republiki, wybierani

przez COMITIA CENTURIATA na rok w liczbie dwóch, reelekcja
po 10 latach; do 367 r. p. Ch. - patrycjusze, później plebejusze IV
w. Posiadali najwyższą władzę wojskową i cywilną (IMPERIUM
MAIUS), dowództwo w Italii, pobór żołnierzy; władza
administracyjna, sądownictwo cywilne i karne (kara
śmierci), przewodniczenie i zwoływanie zgromadzeń, senatu,
inicjatywa ustawodawcza. Zmieniali się co miesiąc, na wojnie
codziennie, mieli prawo sprzeciwu wobec swoich decyzji
wzajemnie, od III w. p. n. e. senat mógł ich wyposażyć w
pełnomocnictwa specjalne (stan wojenny, zawieszenie sądów); po
wygaśnięciu mandatu od I w. p. n. e. zarząd prowincji z tytułem -
IMPERIUM
PROCONSULARE. Posiadali woźnych - 12 LICTORES z
wiązkami na lewym ramieniu (FASCES), poza murami miasta na
toporze czerwona wstęga FASCES CUM SECURBIUS) -władza
życia i śmierci.

PRETORZY (PRAETOR) - urząd powstał w IV w. p, n. e. przez

oddzielenie od konsulatu funkcji sądownictwa cywilnego. Od III w.
p. n. e. - 2 - PRAETOR URBANUS i PRAETOR PEREGRINUS
(1-dla obywateli, 2-dla cudzoziemców). Pretor nie sądził, a po
ustaleniu i sformułowaniu przedmiotu sporu kierował sprawę do

sądu (IN IUDICIO). Sędzia (IUDEX) pochodził z listy senatorów i
ekwitów sporządzonej przez pretora i po rozpatrzeniu,
przeprowadzeniu postępowania dowodowego wydawał wyrok.
PRETOR miał w porównaniu z konsulem IMPERIUM MINUS,
miał IMPERIUM MAIUS, gdy nie było obu konsulów w Rzymie.
Po objęciu urzędu pretor ogłaszał edykt (zasady sprawowania
urzędu). Liczba pretorów wzrastała, w I w. p. n. e. było ich 16, w
tym samym wieku senat przedłużył imperium dla pretorów z
tytułem PROPRETORÓW i zarząd prowincji.

CENZORZY (CENSORES) - wybierani w liczbie 2 na 5 lat,

uprawnienia polityczne i moralne; przeprowadzali spis majątku i
obywateli co 5 lat. Ustalali listę senatorów (LECTIO SENATUS),
decydowali o prawach politycznych obywateli, dzieląc ich na
centurie, klasy, trybusy. Badali zachowania obywateli, nakładając
kary za uchybienia w obyczajach, przenosili z klas, trybusów;
skreślali z listy senatorów. Od ich decyzji nie było odwołań.
Ustalali podatki. Wybierani spośród najzacniejszych.

• URZĄD NADZWYCZAJNY (DYKTATOR) - Powoływany na

urząd przez jednego z konsulów na podstawie uchwały senatu na
okres 6 m-cy. w przypadku zagrożenia zewnętrznego lub
wewnętrznego. DICTATOR - władza nieograniczona, niezależna,
podlegali mu urzędnicy, od jego wyroków i decyzji nie było
odwołania. Dopiero po wygaśnięciu pełnomocnictw składał
sprawozdania (niezobowiązany). Władzę podkreślało 24
LICTORES. Należy odróżniać dyktaturę klasyczną od dyktatury
końca republiki.

• TRYBUNI LUDOWI (TRYBUNI PLEBIS) - Ochrona jedynie

plebejuszy, pojawili się 494 r. p. n. e. powoływani przez
CONCILIA PLEBIS na 1 rok, jedynie plebejusze, nie mogli
opuszczać Rzymu, władza jedynie w mieście i w promieniu 1 mili.
Nie posiadali IMPERIUM, ale mieli większe uprawnienia niż
posiadający je urzędnicy, byli nietykalni, osoby święte (zabójca
mógł być bezkarnie zabity, majątek na świątynię plebejską).
Przychodzili z pomocą plebejuszom, zwoływali zebrania plebejskie,
przewodniczyli im, mogli się sprzeciwiać zarządzeniom
urzędników, wnioskom ustawodawczym, projektom ustaw senatu
nieprzychylnych plebejuszom. Mogli karać więzieniem i grzywną
pieniężną. Początkowo 2, później 10, od LEX HORTENSIA z 287
r. p. n. e. trybuni posiadali prawo inicjatywy ustawodawczej na
zgromadzeniach ludowych, odtąd wybierani przez COMITIA
TRIBUTA.

• URZĘDNICY NIŻSI:

EDYLOWIE: KURULNI i PLEBEJSCY (AEDILES CURULES

AT AEDILES PLEBIS) Pierwsi w liczbie 2 wybierani przez
COMITIA TRIBUTA, drudzy w liczbie 2 przez CONCILIA
PLEBIS. Czuwali nad bezpieczeństwem publicznym, sprawowali
policję targową i jurysdykcje karną w zakresie ścigania wykroczeń
wobec porządku publicznego i nieuczciwych sprzedawców.
EDYLOWIE KURULNI mieli prawo sądzenia spraw cywilnych i
wydawania edyktów, po kadencji mogli zostać wpisani na listę
senatu. EDYLOWIE PLEBEJSCY początkowo byli jedynie
pomocnikami trybunów ludowych. Posiadali POTESTAS w ramach
urzędu.

KWESTORZY (QUAESTORES) Wybierani w liczbie 2 przez

COMITIA TRIBUTA, posiadali jedynie potestas, od I w. p. n. e.
ich liczba 40 - liczba związana z rozrostem państwa. Dzielili się na:
QUAESTORES URBANI - 2 i QUAESTORES PROVINCIAE.
Pierwsi - administracja skarbem państwowym, ściąganie
wierzytelności, archiwum państwowe. Drudzy - administracja
finansowa prowincji i prowadzenie jej spraw cywilnych.

TRZECH MĘŻÓW NOCNYCH (TRESVIRI NOCTURNI) -

Bezpieczeństwo, nadzór więzienny, wykonywanie wyroków
śmierci, ściganie przestępców

TRZECH MĘŻÓW MONETARNYCH (TRESVIRI

MONETALES)

10 NIŻSZYCH SĘDZIÓW
4 MĘŻÓW OD CZYSTOŚCI

9. INSTYTUCJE JUSTYNIANA

Na początku VI w. n. e. cesarz JUSTYNIAN (527-565) powołał komisję

pod przewodnictwem TRYBONIANA dla usystematyzowania prawa. Komisja
zebrała konstytucje cesarskie i wydała w 529 r. pod tytułem KODEKS (II
redakcja - 534). Pod tym samym kierunkiem inna komisja stworzyła z dzieł
prawników-uczonych DIGESTA (PANDEKTA), podzielony na 50 ksiąg
wyciąg z ok. 2000 dzieł prawników oraz tzw. INSTYTUCJE - do nauki prawa.
Całość w latach następnych uzupełniono NOWELAMI. Od XVI w. nazywano
CORPUS IURIS CIVILIS.

10. GENEZA I USTRÓJ PIERWSZYCH PAŃSTW GERMAŃSKICH I

SŁOWIAŃSKICH

• GERMAŃSKIE PAŃSTWA SZCZEPOWE

PAŃSTWO WIZYGOTÓW (415-711)

Południowa Galia i Półwysep Iberyjski (stolice - Tuluza - Toledo)

PAŃSTWO WANDALÓW (429-534)

Na terenie Maroka, Algierii, Tunezji i zach. Libii, stolica w
Kartaginie, Korsyka, Sardynia, Baleary -w 455 złupili Rzym.

PAŃSTWO BURGUNDÓW (443-534)

Południowo-wschodnia Galia, stolica Lyon.

PAŃSTWO FRANKÓW

Powstałe na przełomie IV/V w., za twórcę uważany jest
CHLODWIG (481-511); w 486 r. pokonuje ostatniego namiestnika
rzymskiego, w 496 r. z rąk biskupa Remigiusza w katedrze Remis
przyjmuje chrzest. W 751 r. Pepin Krótki detronizuje Merowingów
i wprowadza Karolingów. W 800 r. Karol W. -cesarzem (768-814) -
Leon III. Podział w Verdun w 843 r. - Verdun - Karol II Łysy,
Lotariusz, Ludwik Niemiec. Plemiona frankońskie - f. saliccy,
rypuarscy, chamawscy.

PAŃSTWO ANGLOSASKIE - HEPTARHIA - ANGLOWIE,

SASI, JUCI
Zjednoczeni przez króla Alfreda W. koniec IX w.

PAŃSTWO LONGOBARDÓW (568-774)

Północne i środkowe Włochy bez Rzymu ze stolicą w Pawii
-Alamani (Szwabi), Bawarowie, Fryzowie, Sasi

• GENEZA I USTRÓJ PAŃSTW GERMAŃSKICH

Powstały w wyniku wędrówki ludów, na gruzach upadłego

cesarstwa, będące w mniejszym lub większym stopniu skrzyżowaniem
pierwiastków germańskich i romańskich. USTRÓJ: organizacja
społeczna opierała się o RÓD z najmniejszą jednostką- RODZINĄ. Kilka
rodów stanowiło REMIĘ -SZCZEP. Nie były państwami terytorialnymi a
ZWIĄZKAMI OSÓB. Organizacji państwowej nie oparto na
zmodyfikowanych wzorach rzymskich, brak było administracji i pojęcia
państwa jako RZECZY PUBLICZNEJ. Na czele państwa stał wódz, król,
początkowo wybierany z określonego rodu przez wiec. W okresie wojny
miał nieograniczoną władzę, w czasie pokoju ograniczoną przez wiec. To
on decydował o najważniejszych sprawach, stopniowo jednak tracił na
znaczeniu wobec pozycji króla. Ważna drużyna (osobista zależność).

• SŁOWIAŃSKIE PAŃSTWA SZCZEPOWE

PAŃSTWO SAMONA (623-658)

Federacja plemion pod władzą jednego króla, na terenie Panonii

PAŃSTWO KORUTAN

Pierwsze poddane chrystianizacji w obrządku zach., powstałe w VII
w., poddane zwierzchności kolejno: p. Samona, p. Bawarów i p.
Franków

PAŃSTWO BUŁGARSKIE

Zostało założone przez zeslawinizowanych PROTOBUŁGARÓW
w 679 r., w 864 r. przyjęło chrzest od Bizancjum, a w latach 1018-
1186 znalazło się pod jego panowaniem. Ostatecznie podbite przez
Turków w 1396 r.

PAŃSTWO WIELKOMORAWSKIE (WIELKA MORAWA 830-

906)
Zjednoczone plemiona pod władzą Mojmira, zchrystanizowane
przez Cyryla i Metodego. Upadło pod naporem Węgrów za rządów
Mojmira II.

PAŃSTWO RUSKIE IX w.

Państwo plemienne, po opanowaniu Kijowa przez Księcia
Nowogrodu Olega (879-912) - Księstwo Rusi Kijowskiej - 988 r.
chrzest.

PAŃSTWO CZESKIE

Na gruzach państwa Wielkomorawskiego, wojny plemienne
Sławnikoniców (Libice) i Przemyślidów (Praga). Zjednoczenie
przez Bolesława II - 966. W 929, 950 r. uznanie zwierzchności
lennej Rzeszy -do 1867 część składowa.

• STRÓJ PAŃSTW SŁOWIAŃSKICH - jak wyżej.

11. PRAWO SALICKIE

Było zespołem norm prawnych obowiązujących w państwie frankijskim,

przejętym od jednego z plemion - FRANKÓW SALICKICH. W dobie istnienia
Królestwa Francji stało się elementem prawa lennego, wykluczało od
dziedziczenia kobiety, dotyczyło to również porządku dziedziczenia korony
(kobieta nie mogła jej odziedziczyć), w przypadku braku męskich dziedziców
koronę otrzymywał reprezentant najbliższej linii bocznej. Zapewniło to
utrzymanie korony w rękach Kapetyngów i ich młodszych linii do końca
istnienia Królestwa we Francji.

12. PAŃSTWO PATRYMONIALNA

Państwem patrymonialnym sensu stricto było na zach. Państwo

Frankijskie i Angielskie, na wsch. Ruś. Jego istota polegała na przekonaniu
monarchy o pełnej własności państwa (PATRIMONIUM) co przejawiało się
we wszelkich jego podziałach dynastycznych (Karolingowie 843, Rurykowicze
1054). Konsekwencją i przedłużeniem państwa patrymonialnego było jego

rozdrobnienie; różnie utytułowani monarchowie rządzili udzielnie, choć zakres
ich władzy był terytorialnie ograniczony.

13. POJĘCIE FEUDALIZMU

Dominującymi cechami feudalnego życia społeczno-gospodarczego są:

agraryzacja życia ekonomicznego i rozrost kategorii ludności zależnej. Termin
feudalizm pochodzi od łac. FEUDUM i oznacza rozpowszechnione w
średniowieczu "prawo na rzeczy cudzej". Dla uniknięcia zamętu pojęciowego
wprowadzono pojęcia FEUDALIZMU GOSPODARCZEGO (związanego z
instytucją własności podzielonej, tj. WŁASNOŚĆ ZWIERZCHNIA -
DOMINIUM DIRECTUM, WŁASNOŚĆ PODLEGŁA POŚREDNIA -
DOMINIUM INDIRECTUM albo UŻYTKOWA - DOMINIUM UTILE) w
odróżnieniu od FEUDALIZMU POLITYCZNEGO utożsamianego ze
stosunkami lennymi.

14. STOSUNEK PODDAŃCZY

• Geneza stosunku poddańczego łączy się z rzymską prekarią i

kolonatem, które spowodowały skupienie ziemi i ludzi wokół
feudała. Wyróżnia się poddaństwo gruntowe (HORIGKEIT) i
osobiste (LEIBEIGENSCHAFT). Pierwsze obejmowały nawet
człowieka wolnego, który przez okres przebywania roku i 1 dnia
stawał się poddany zgodnie z zasadą, że: LANDLUFT MACHT
EIGEN.
Poddaństwo osobiste pozbawiało chłopa dysponowania własną
osobą, był związany z panem, nie mógł opuścić jego ziemi i podlegał
jego sądownictwu. Pan nim rozporządzał, mógł przenosić z miejsca
na miejsce, a nawet zabić. Chłopi byli jednak podmiotami prawa
znajdującymi w nim ochronę. Poza wszelkimi obowiązkami chłopi
musieli także płacić maritagium i mortuarium.

• CECHY PODDAŃSTWA:

a) Chłop był jedynie użytkownikiem ziemi, na której pracował;
b) Z tytułem użytkownika był zobowiązany do świadczeń w

postaci RENTY FEUDALNEJ (odrobkowa, naturalna, pieniężna);

c) Władza publiczno-prawna pana nad chłopem, tzw. Władza

dominalna, poddaństwo sądowe;

d) Również pewne obowiązki pana wobec chłopa (sprawiedliwy sąd,

pomoc materialna itp. )

• RODZAJE CHŁOPÓW PODDANYCH

a) Wolność osobista i swoboda poruszania: SOKMENI-Anglia,

VTLAINS-Francja, GEMEINFREIEN- Niemcy;

b) GLEBAE ADSCRIPTI - przypisańcy: WILLANI-Anglia,

SERFS-Francja, GRUND UND SCHUTZHORIGEN-Niemcy;

c) LEIBEIGEN - poddani osobiście w Niemczech, którym pan mógł dać

każde zajęcie.

15. STOSUNEK LENNY

Jako stosunek prawny LENNO powstało z połączenia WASALSTWA i

BENEFICJUM, wykorzystanych dla ułożenia stosunków między wolnymi.
WASALSTWO było pochodzenia germańskiego i zawiązywane było miedzy
SENIOREM a WASALEM. Pierwszy zobowiązywał się do ochrony wasala i
jego materialnego bytu w zamian za służbę wojskową i dworską wasala. Dla
umożliwienia wasalowi wypełnienia obowiązków (podstawa materialna)
wykorzystywano rzymski stosunek beneficjalny, który był stosunkiem realnym.
Stworzyło to personalno-realny stosunek prawny. UMOWA LENNA zawierana
była w bardzo uroczystej formie. Składała się z HOŁDU zwanego również
KOMENDACJA (HOMAGIUM, COMMENDATIO), który to wasal składał

seniorowi (złożenie rąk w dłonie seniora w postawie klęczącej) i
INWESTYTURY, tj. symbolicznego wprowadzenia wasala w posiadanie lenna
przez wręczenie mu jego symbolu (pierścień, berło, pastorał). Pocałunek
kończył ceremonię. Przedmiotem lenna była ziemia, urząd, renta.

16. PRAWO LENNE

Stosunki lenne zostały uregulowane drogą zwyczajową w formie nieraz

bardzo drobiazgowych przepisów prawnych, określanych mianem PRAWA
LENNEGO. Dotyczą one przede wszystkim sposobów pozbywania i
dziedziczenia lenna. Początkowo dziedziczność lenna była kwestionowana, ale
szybko zatriumfowało o ile tylko syn zmarłego wasala złożył HOMAGIUM i
uiścił opłatę zwaną RELEVIUM. Najczęściej dziedziczył najstarszy syn (do
końca feudalizmu nie poradzono sobie ze sposobem wyposażenia młodszych
synów), dziedziczyć mogły również kobiety pod warunkiem, że senior dobierał
lenniczce męża mającego obowiązek służby wojskowej. Małoletniego wasala
pan brał na swój dwór i dbał o jego wychowanie pobierając za ten czas dochody
z lenna. Później prawo opieki przeszło na bliższych krewnych. Z czasem też
wykształciła się zasada swobodnego obrotu lennami obwarowana prawami:
pierwokupu i złożenia przez nabywcę homagium seniorowi. Dla zapobieżenia
konfliktowi interesów (wasal miał np. 2 seniorów) stworzono
HOMAGIUM LIGIUM, rozpowszechnione we Francji, tzn. że można było
złożyć hołd jednemu tylko seniorowi. Ewolucja prawa lennego szła w kierunku
stopniowego zwiększenia praw posiadania lennika, aż do pełnej własności
alodialnej.

Wzajemne stosunki seniora i wasala były zabezpieczone poważnymi

sankcjami karnymi. W wypadku FELONII- wystąpienia wasala przeciwko
seniorowi, ten miał prawo odebrać lenno. O ile senior nie wykonywał swoich
obowiązków, wasal przeskakiwał szczebel w hierarchii lennej. Stosowanie
sankcji opierało się na wyrokach sądów równych.

Do najważniejszych źródeł prawa lennego należy zaliczyć: LIBRI

FEUDORUM - pracę powstałą prywatnie na przełomie XI i XII w. we Włoszech
północnych i powstałe w latach 1220-1235 SACHSENSPIEGEL - dzieło
Eike'go von Repkow obejmujące prawo lenne (LEHNRECHT) i prawo ziemskie
(LANDRECHT).

17. WŁASNOŚĆ PODZIELONA

Średniowieczne pojęcie własności podzielonej zawiera w sobie dwa

podstawowe rodzaje własności: PODLEGŁĄ i ZWIERZCHNIĄ, które
wykształciły się z prawa germańskiego nie rozróżniającego własności od
posiadania. Prawo germańskie nie wiązało posiadania z rzeczywistym
dzierżeniem gruntu, a jedynie z pobieraniem pożytków. Każdy pobierający
pożytki uważany był za właściciela, co umożliwiło zaistnienie własności

podzielonej. Obejmowała ona WŁASNOŚĆ ZWIERZCHNIĄ lub
BEZPOŚREDNIĄ (DOMINIUM DIRECTUM) i WŁASNOŚĆ PODLEGŁĄ
(POŚREDNIĄ -
DOMINIUM INDIRECTUM; UŻYTKOWĄ - DOMINIUM UTILE). Instytucja
prawna własności podzielonej występuje w średniowieczu, tak w stosunkach
lennych, jak i poddańczych.

18. IMMUNITET

Rozwój immunitetu w średniowieczu był procesem długotrwałym,

sięgającym schyłku cesarstwa rzymskiego i państwa Franków, a w Europie
środkowej jego rozwój nastąpił w X-XIII w.

Immunitet frankoński nawiązywał do treści negatywnej immunitetów

rzymskich zakazując wstępu urzędnikom państwowym na teren dóbr
immunizowanych. Na mocy przywilejów właściciele włości uzyskali stopniowo
pełną kontrolę nad ziemią i zamieszkującą ją ludnością, stopniowo też
przywileje immunitetowe zaczęły zawierać treści pozytywne oddając w ręce
właściciela prawa przysługujące przedtem panującemu.

Przywileje mogły mieć charakter ogólny lub jednostkowy, np. przywilej

dla Kościoła króla Chlotara II (614 r.)

Immunitety mogły być w swej treści częściowe (CAUSAE MINORES) i

całkowite (CAUSAE MAIORES). Ogólnie rozróżnia się immunitety sądowo-
administracyjne i ekonomiczne, a także niekiedy wojskowe. Immunitety
ograniczały władzę monarchy, przyczyniły się do powstania władztwa
gruntowego. Dla wykonywania władzy administracyjno-sądowej oraz skarbowej
właściciele zatrudniali urzędników zwanych ADVOCATUS.

19. KOMENDACJA I PREKARIUM

• KOMENDACJA (HOMAGIUM) vide - 15

• PREKARIUM wywodzi się od rzymskiego terminu PRECARIUM

oznaczającego oddanie komuś rzeczy w tymczasowe posiadanie z
zastrzeżeniem zwrotu na wezwanie. W średniowieczu termin ten
uległ zmianie oznaczając teraz odpowiednio:

a) Nadanie ziemi chłopu przez możnego duchownego lub świeckiego w

zamian za czynsz i ochronę (PRECARIA DATA) - chłopu
bezrolnemu,

b) Chłop oddawał swoją ziemię panu i otrzymywał ją znowu jako

prekarium (PRECARIA OBLATA),

c) Chłop otrzymywał od pana oddaną wcześniej ziemię wraz z

fragmentem ziemi pańskiej (PRECARIA REMUNERATORIA),

• Początkowo nadanie było czasowe (5 lat), później dożywotnie, a z

czasem dziedziczne. Do szybkiego uzależnienia chłopów od panów
przyczyniła się chęć uchylenia chłopów od służby wojskowej i
innych ciężarów, jak również brak poczucia bezpieczeństwa w
czasach ciągłych wojen, tak prywatnych, jak i z wrogami
zewnętrznymi.

20. MONARCHIA LENNA (FEUDALNA)

Z chwilą ukształtowania się stosunków lennych, ustrój państw zachodniej

Europy oparł się na prawie lennym, dlatego też określa się je mianem
MONARCHII FEUDALNYCH od IX do XIII w. Organizacja państwa
opierała się na związkach osobistych, brak było poddaństwa publiczno-
prawnego. W wyniku wymieszania elementów publiczno-prawnych z
prywatno-prawnymi, urzędnicy administrujący ziemiami zaczęli je (na skutek
immunitetów) traktować jak własne. Przy rozwoju zasady HOMO HOMINIS
MEI HOMO MEUS NON EST doszło do zaniku zależności pośrednich
lenników od monarchy. Dokonany został podział władzy, ale i ziemi
pomiędzy króla i feudałów. Stało się tak we Francji i w Rzeszy, ale nie w
Anglii.

21. RADA KRÓLEWSKA I JEJ EWOLUCJA

W okresie monarchii feudalnej centralny ośrodek zarządu krajem

stanowił DWÓR KRÓLEWSKI, bez stałej siedziby i sprecyzowanych funkcji,
na który składały się dwa elementy:

a) ZESPÓŁ DYGNITARZY wywodzących się z dawnych urzędników

frankońskich i anglosaskich,

b) BEZPOŚREDNI LENNICY KRÓLA.

Zespół dygnitarzy wraz z powołanymi przez króla wasalami (korony i

domeny) tworzył RADE KRÓLEWSKĄ- CURIA REGIS (HOFRAT,
MAGNUM CONSILIUM REGNI). Nawiązywała ona do frankońskich
PLACITÓW i anglosaskiego WITEMAGEMONTU. W Rosji
odpowiednikiem była DUMA BOJARSKA.

CURIA REGIS była zwoływana w celu:

a) Zaciągania RADY - CONSILIUM,
b) Wydawania nowych praw (CONSENSUS),
c) Wykonywania

sądownictwa lennego.

Stanowiła zespół służb i urzędów, pod którego pojęciem rozumiano:

a) Zespół dygnitarzy królewskich,
b) Kancelarię króla z kanclerzem lub strażnikiem pieczęci,
c) Najwyższy organ skarbowy,
d) Radę królewską sensu stricto,
e) Zjazd

bezpośrednich lenników (CURIA REGIS SOLEMIS),

f) Sąd królewski - IUDICIUM PARIUM, sąd patrymonialny.

Skład curii zależał od króla, oni też często powoływali w jej skład

element fachowy - legistów. Pojawienie się ich z czasem doprowadziło do
podziału kompetencji i wyspecjalizowanych organów.

22. ZASADY NASTĘPSTWA TRONU W MONARCHIACH
EUROPEJSKICH

• FRANCJA - po 843 r. przezwyciężenie zasady patrymonialnej

podziału państwa i wprowadzenie niepodzielności władzy
królewskiej (również Niemcy). Elekcja konkuruje z dziedzicznością
tronu do 987 r. Hugon Carpet wprowadza praktykę desygnacji za
życia króla, co utrwala przekonanie o dziedzicznym prawie
Karpetynów do Korony w zasadzie primogenitury. Zaniechanie
desygnacji za
Filipa II Augusta - Ludwik VIII, koronacja w Reims - sakralny akt
koronacyjny. Dziedziczenie wg prawa salickiego. Dynastie:
Kapetyngowie, Walezjusze, Burboni (Maison de France)

• NIEMCY - w 911 r. wymarcie Karolingów, częste zmiany dynastii

- Saska - Hohenstaufów - 1258 r. wielkie bezkrólewie, 1278 r.
triumf wolnej elekcji.
KURFURSTEN. Koronacja w Aachen. Rozbicie terytorialne.

• ANGLIA – XI w. - konkurencja wolnej elekcji i dziedziczności

tronu. Brak potomków Wilhelma II Ryżego i Henryka I. Wybrany
w 1154 r. Henryk II utrwalił dziedziczność wg prawa lennego z
prawem pierwszeństwa mężczyzn przed kobietami. Canturbury.

23. ZARZĄD CENTRALNY I LOKALNY W MONARCHIACH
EUROPEJSKICH

• FRANCJA - Zarząd centralny spoczywał w ręku dworu

królewskiego, skupiał się w CURIA REGIS Zespoły kurii
przekształciły się w XIVw. w Ścisłą Radę Królewską, Parlament
Paryski, Izbę Obrachunkową, Stany Generalne. Wśród urzędników
do likwidacji przez Filipa II Augusta w 1191 r. prym wiódł
SENEDZAL, którego funkcje wojskowe przejął KONETABL,
a sądowe
KANCLERZ, którego przestano powoływać w 1227 r. i zastąpiono
STRAŻNIKIEM PIECZĘCI.
Zarząd terytorialny początkowo sprawowali KASZTELANI i
WICEHRABIOWIE. Następnie na czele okręgów
PREWOTALNYCH wprowadzono urząd PREWOTA (PREVOTE)
– zbieranie dochodów, gromadzenie wojsk zgodnie z prawem
lennym, sądownictwo w sprawach drobniejszych. Dla kontroli
PREWOTÓW wprowadzono urząd BALIWA stojącego na czele
okręgu zwanego BALIWATEM lub SENESZALIĄ. Nie
dzierżawili oni urzędu, ale pobierali pensję, a ich ustrój zbudowano
na wzorze MISS DOMINICI.
Podobne urządzenia wprowadzali bezpośredni lennicy.

• RZESZA - przejęty po państwie frankijskim aparat centralny i

nadworny uległ szybkiej feudalizacji. Skład dworu będącego
centralnym ośrodkiem władzy nigdy nie był ściśle określony, a w
jego ramach funkcjonowała RADA NADWORNA (HOFRAD).
Należeli do niej ludzie cieszący się zaufaniem króla (DISCRETI) i
znajomością spraw państwowych (IDONE) - różnego rodzaju
urzędnicy z przedrostkiem "ARCY". Zgodnie z prawem
lennym funkcjonowała też kuria (HOFTAG), od 1180 r. stał się
zebraniem wyłącznie świeckich i duchownych książąt
terytorialnych. Od końca XIII w. zaczęto zapraszać przedstawicieli
miast, a od XIV w. nastąpiło bliższe sprecyzowanie składu i
uprawnień sejmu. Feudalizacja urzędów spowodowała
konieczność zastąpienia dzierżycieli przez osoby stanu
szlacheckiego i ministerialnego. Za urzędników centralnych
uznać też można urzędników stacjonujących w palacjach
królewskich. Zarząd terytorialny uległ całkowitej feudalizacji.
Wprowadzono BURGRABIOW na czele burgrabstw
zainstalowanych w pobliżu miast dla pilnowania interesów
monarchii i PALATYNÓW dla pilnowania okolicznych Książąt w
palatynacie. Oba urzędy były powoływane wg prawa lennego i
posłużyły pogłębieniu rozbicia Rzeszy. Zarząd swoich dóbr
królowie powierzali WÓJTOM i LANDWÓJTOM RZESZY
(REICHSVOGTE) (REICHSLANDVOGTE)-znaczenie małe.

• ANGLIA - zarząd centralny opierał się na funkcjonujących u boku

króla RADACH:

KRÓLEWSKIEJ (dawne Zgromadzenie Witanów) i ZWYCZAJNEJ
(CONSILIUM ORDINARUM) dygnitarze centralni i nadworni;

WIELKIEJ (CONSILIUM MAGNUM) obejmującej TENENTES IN
CAPITE;
Obie nazywane - CURIA REGIS; a także na urzędnikach centralnych i
nadwornych.

Do urzędników nadwornych należeli:

a) STOLNIK

(STEWARD)

b) CZEŚNIK (BUTTLER)
c) KOMORNIK

(CHAMBERLAIN)

d) MARSZAŁEK (CONSTABLE)

Czuwali nad zaopatrzeniem i bezpieczeństwem dworu.
Do urzędników centralnych zaliczali się:

a) JUSTYCJARIUSZ (od okresu anglo-normandzkiego do XIII w. -

główny minister króla i jego następca)

b) KANCLERZ (od czasów EDWARDA WYZNAWCY 1 poł. XI w.

- na czele kancelarii, dzierżył pieczęć, przewodniczył sądowi
kanclerskiemu, miał wgląd do dokumentów pisanych)

c) EXCHEQUER - od XII w. władza skarbowa;

od czasów anglosaskich Anglia dzieliła się na HRABSTWA i
SETNIE. Przed podbojem urzędu sfeudalizowały się i tytuł
hrabiego stał się dziedziczny. Po podboju oddzielono tytuł od
hrabstwa i na jego czele postawiono SZERYFA
(WICEHRABIEGO). Od XII w. szeryfami zostawali rycerze,
którzy musieli od XV w. wywodzić się z hrabstwa. Szeryf posiadał
początkowo szeroką władzę
skarbową, sądową, wojskową i policyjną, którą w głównej mierze
utracił na rzecz SĘDZIÓW POKOJU (JUSTICES OF THE
PEACE). Istniały też zgromadzenia ludności okręgów.

• ROSJA - rządził KSIĄŻE, który miał do pomocy RADĘ

PRZYBOCZNĄ (DUMĘ BOJARSKĄ). Z nastaniem rozdrobnienia
pojawiły się ZJAZDY KSIĄŻĄT. Kijowski zarząd centralny
koncentrował się na dworze:

a) DWORECKI

(zarząd dworem),

b) WOJEWODA

(wojsko),

c) KANCELARIA,
d) MIECZNICY,
e) CZEŚNICY,
f) KONIUSZOWIE.

Okupant tatarski nasyłał urzędników zwanych BASKAKAMI. W

republikach podstawowe znaczenie mieli POSADNICY i WŁODYKA
(ARCYBISKUP). Od XV w. w moskiewskim aparacie władzy pojawiły się
PRIKAZY jako formy zarządu centralnego. Na ich czele stali BOJARZY
mający do pomocy DIAKÓW i PODDIAKÓW.

ZARZĄD TERYTORIALNY skupiał się w GRODACH. Na ich czele

stali POSADNICY, grzywny sądowe zbierali WIRNICY, opłaty mostowe
MOSTNICY, zarząd gospodarczy dóbr książęcych spoczywał w ręku
OGNISZCZANINA I CIWUNA.

24. STATUTOWA TEORIA NASTĘPSTWA TRONU

Została stworzona przez legistów francuskich w dobie wojny stuletniej

(1337-1459) dla obrony praw do tronu Karola VII. Unieważnili oni traktat z
Troyes (1420), gdzie Henryk V Lancaster wymusił na Karolu VI Szalonym
wydziedziczenie delfina i wydanie córki Katarzyny za Henryka syna Henryka
V i uznania go za następcę. Wywodzili, że najstarszy syn obejmuje koronę po

ojcu nie jak zwykły spadek, ale na podstawie praw królestwa (statutu), którego
monarcha zmienić nie może.

25. CESARSTWO RZYMSKIE PO ROKU 476

W roku 476 wódz Ostrogrocki ODOAKER strącił z tronu ostatniego

cesarza rzymskiego Romulusa Augustulusa i odesłał insygnia władzy na
wschód, poddając się formalnie zwierzchnictwu Cesarstwa wschodniego ze
stolicą w Konstantynopolu. Tym samym Cesarstwo zachodnie przestało
istnieć. Na jego terenie powstały germańskie państwa szczepowe. Próby
wskrzeszenia władzy cesarskiej w VI w. podjął jeszcze Justynian, ale dały one
tylko chwilowy efekt w postaci Egzarchatu Raweńskiego. O zwierzchność nad
ziemiami dawnego Cesarstwa zachodniego zabiegali też papieże.

Idea Cesarstwa została ponownie wskrzeszona przez Karola W. i jego

koronację w 800 r. W 962 r. powstał termin Cesarz Rzymski Narodu
Niemieckiego i Sachem Imperium Romanum - cesarz Otto I. Teoria III Rzymu
- Wasyl III (1505-1533).

26. PAPIESTWO I PRAWO KOŚCIELNE

Od IV w. stały wzrost potęgi Kościoła (313, 380, 392). W wyniku

wyprawy Pepina Krótkiego na Longobardów (754-756) - darowizna św. Piotra
- początek Państwa Kościelnego. PAPIEŻ (VICARIUS CHRISTI) wiedzie
prym w Kościele, na nim i episkopacie opiera się organizacja Kościoła. 451 r. -
sobór w Chalcedonie przyznał mu tytuł zwierzchnika, ma honorowy tytuł
"PAPA". W początkowych latach papiestwa wybierany przez kler i lud,
później (V w. ) zaczęły o urząd ubiegać się arystokratyczne rody. Od donatio
Pepini zmiana sytuacji, interwencje cesarzy, zatwierdzenie przez Lotariusza w
844 r. wolnego wyboru przez lud i kler, ale musieli przed wyborem przysięgać
wierność cesarzowi. Stopniowo też lud tracił udział w wyborach papieża na
rzecz wyższych urzędników kościelnych, aż do formy wyboru przez
KONKLAWE. Podobnie jak inni władcy papież rozporządzał KURIĄ (CURIA
ROMANA od XI w. ) - Kolegium Kardynałów, Kaplica Papieska (CAPELIA),
urzędy i trybunały kurialne.

PRAWO KOŚCIELNE tzw. KANONICZNE powstawało na skutek

działalności i dla celów Kościoła. Jego pierwsze źródła to KANONY,
uchwalane na soborach ustawy (I w Nicei 325 r., ostatni Watykański II w
latach 1962-65). Ustawodawstwo papieskie i soborowe było źródłem prawa
powszechnego (IUS UNIVERSALE), w przeciwieństwie do prawa
partykurialnego (IUS PARTICULARE). Od samego początku powstawały też
prywatne zbiory tych praw. Najważniejsze to wchodzące w skład CORPUS
IURIS CANONICI z 1580 r. (Grzegorz XIII):

a) DEKRET GRACJANA 1140-1150- zbiór prywatny,
b) DEKRETAŁY GRZEGORZA IX 1234 r. - zbiór oficjalny,
c) LIBER SEXTUS 1298 r. - zbiór oficjalny,
d) CLEMENTINAE 1317 r. - zbiór oficjalny,
e) EXTRAVAGANTES JOANIS PAPAE XXII 1503 r-zbiór

prywatny,

f) EXTRAVAGANTES COMMUNES 1503 r. - zbiór prywatny.

27. PRAWO BOSKIE, NATURALNE I KANONICZNE

PRAWO BOSKIE - zawarte w księgach natchnionych Starego i Nowego

Testamentu. Jedno ze źródeł prawa kanonicznego.

PRAWO NATURALNE - doktryna prawna myśli wieku oświecenia,

wymieniała w katalogu naturalne, przyrodzone i niezbywalne prawa. Zawarte

w deklaracjach praw końca XIII w.

PRAWO KANONICZNE - vide-26.

28. PRAWO FEUDALNE - CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
1.

Przewaga prawa zwyczajowego nad stanowym,

2. Przejście od zasady osobowości do terytorialności prawa,
3. Partykularyzm

prawa,

4. Stanowość prawa,
5.

Prawa szczególne (lenne, służebne-Dienstrecht).

29. USTRÓJ SĄDÓW PAŃSTW FEUDALNYCH

• PAŃSTWO FRANKOŃSKIE

Początkowo organizacja oparta na dawnych wzorach. SĄDY

(MALLUM) sprawował hrabia w towarzystwie Rachimburgów. Karol W.
wprowadził urząd CENTENARIUSZA i rozdzielił kompetencje. HRABIA -
CAUSAE MAIORES, CENTENARIUSZ - CAUSAE MINORES. W miejsce
Rachimburgów Karol W. wprowadził ŁAWNIKÓW SKABINÓW).
Stawiennictwo przed sądem obowiązywało tylko u hrabiego. Ponadto król
mógł wywołać (IUS EVOCATIONIS) każdą sprawę, przed swój sąd, a przy
jego boku stale funkcjonował sąd pod jego przewodnictwem lub pod
przewodnictwem jego zastępcy - PALATYNA. Sąd ten był kolegialny.

• KRÓLESTWO FRANCUSKIE

Tu również władzę sądową posiadał król jako źródło wszelkiej

sprawiedliwości, rzadko wykonywał ją osobiście, najczęściej delegował na
swoich urzędników centralno-nadwornych i terenowych. We władztwach
lennych dzięki immunitetom sądownictwo sprawowali panowie, ale dzięki tzw.
PRZYPADKOM KRÓLEWSKIM (CAS ROYAUX) sądownictwo królewskie
przeniknęło i tutaj, a dzięki wysiłkowi legistów zostało umiejętnie rozszerzone.
Od XIII w. upowszechniła się też apelacja. W imieniu króla sądzili seneszal i
kanclerz. Na przełomie XIII i XIV w. wykształcił się sąd najwyższy -
PARLAMENT PARYSKI. Sądownictwo w I instancji stanowił sąd Prewota, a
w II sąd Baliwa.

• KRÓLESTWO ANGLII

Najwyższym sędzią był król. Rozwinęło się też sądownictwo lenne -

IUDICIA PARIA. Księga strasznego sądu ograniczyła sądownictwo
patrymonialne. Szeryfowie zajmując miejsca hrabiów otrzymali władzę
sądową. Dla spraw szczególnie interesujących króla powoływano sędziów
koronnych (CORONERS), których zakres władzy sądowej stale rósł. Od
Henryka II (II poł. XII ) coroners corocznie przewodniczyli sądom w
hrabstwie. W hrabstwie sądowi przewodniczył szeryf, w setni jego
pełnomocnik. Inne sądy to: sąd kurii królewskiej dla baronów; Eksczekier dla

spraw skarbowych; sąd kanclerski - equity.

• RUŚ

Sądownictwo sprawował książę i jego aparat pomocniczy; sądził głównie

bojarów. Duże znaczenie miało także sądownictwo kościelne.

• RZESZA

W rozbitym feudalnie cesarstwie nadal król był źródłem wszelkiej

sprawiedliwości, jednak mocno ograniczonym przez immunitety. Mógł jednak
ewokować przed swój sąd sprawy szczególnie dla niego ważne oraz sprawował
sąd parów. Sąd królewski mógł się także odbywać w czasie obrad sejmu
nadwornego. Do mających władzę sądową w terenie zaliczani są: wójtowie,
land wójtowie i burgrabiowie. Miasta wolne cieszyły się własnym
sądownictwem.

30. ZWIERCIADŁO SASKIE

Sachsenspiegel - speculam saxonum - jest spisem prawa zwyczajowego

wschodniosaskiego, powstałym w latach 1220-1235. Autorem jego jest rycerz
saski, dobrze obeznany z prawem, pełniący przez wiele lat funkcję ławnika
sadowego - Eike von Repkow. Autor nie znał prawa rzymskiego i nie miał
głębszego wykształcenia prawniczego. Z dzieła zapisanego początkowo w
łacinie zachowały się jedynie fragmenty. Całość dochowała się w tłumaczeniu
dawno niemieckim dokonanym przez samego autora, czym wielce zasłużył się
on dla powstania niemieckiej terminologii prawniczej. Dzieło składa się z
prawa Lennego i Ziemskiego (LEHNRECHT i LANDRECHT). Inne specula
to: Zwierciadło Szwabskie 1275 r. - Augsburg; Zwierciadło Frankońskie 1328-
1338 r.

31. RUSKA PRAWDA

Jest najstarszym pomnikiem prawa słowiańskiego, nie skażonym obcymi

naleciałościami, spisana w języku ojczystym - staroruskim. Składa się z
Krótkiej Prawdy (schyłek XI w. ) oraz Obszernej Prawdy„ (początek XII w. )
Krótka Prawda zawiera Prawdę Jarosławowiczów, korzeniami sięga prawa z
IX i X w. Prawda Obszerna zawiera Krótką Prawdę przeredagowaną przez
wnuków Jarosława oraz statut Włodzimierza Monomacha (1113-1125)

32. MAGNA CHARTA LIBERTATUM

1215 r. - k. Jan bez Ziemi, po niepowodzeniach w walce z Innocentym III

i Filipem II Augustem podpisuje Wielką Kartę (Przywilej) Wolności (The Big
Charter of Liberties). Skrępowała ona króla koniecznością szanowania prawa,
respektowania orzeczeń sądów parów, tarczowe tylko za zgodą wielkiej rady
królestwa złożonej z baronów, nietykalności poddanych (wolnych), poręczono
przywileje miejskie. Ponadto w art. 61 - prawo oporu - komisja 25 baronów.

Postanowienia przywileju zwiastowały zmierzch monarchii wczesnofeudalnej
oraz stanowią po dziś dzień podstawowy dokument angielskiego „prawa
konstytucyjnego zawierając zasady:
1.

panowania prawa" („rule of law") oraz

„nie ma opodatkowania bez przedstawicielstwa" ("no representation no
taxation")
Źródło parlamentu.

33 ZŁOTA BULLA

AUREA BULLA, GOLDENE BULLA - 1356 r. - zredagowana w łacinie

ustawa zasadnicza Cesarstwa Niemieckiego obowiązująca do 1806 r. Karol IV
we Frankfurcie n. M. zaliczył 7 osób do grona elektów: króla czeskiego,
palatyna Renu (pd. zach. ), księcia saskiego, margrabiego brandenburskiego
oraz arcybiskupów: mogunckiego, trewirskiego i kolońskiego. Skład w XVII
w. poszerzono o władców Bawarii i Hanoweru, w XVIII w. - ponownie
siedmiu. Przyjęła formułę, iż wybrany król będzie IN CAESAREM
PROMOVENDUS przez papieża. Określała:
1.

miejsce i sposób elekcji,

2. ceremoniał koronacyjny.
3. kto

rządził za bezkrólewia i nieobecności cesarza,

zakaz tworzenia związków miast i konfederacji za wyjątkiem
(LANDFRIEDEN), zniesiono obywatelski status mieszczan
zewnętrznych,

5. przymus

zaprzysiężenia przez kandydata kapitulacji wyborczych.

34. PAŃSTWO STANOWE

ANGLIA (1215-1485); RZESZA (1/2 XIII W. -1806); PAŃSTWO

NIEMIECKIE (1/2 XIIIw. -1648); FRANCJA (1302-1484); ROSJA (1/2 XVI
W. -1684).

Cechy charakterystyczne:

1. prawne

wyodrębnienie i społeczne zróżnicowanie stanów społecznych,

2. udział stanów uprzywilejowanych we władzach centralnych i lokalnych,
3. zmiana

treści władzy monarszej z patrymonialnej w publiczną,

4. unormowanie

następstwa tronu (dziedziczenie, elekcja),

5. wzrost

władzy monarszej w zakresie przestrzennym i przedmiotowym,

6. rozbudowa

sądownictwa królewskiego, apelacja,

rozbudowa centralnego i lokalnego aparatu państwowego,

wojsko najemne zamiast lennego i pospolitego ruszenia,

9. początek rozwoju miast i ożywienie gospodarcze.

35. DEFINICJA STANU SPOŁECZNEGO

Stan społeczny to prawnie wyodrębniona i społecznie zróżnicowana

grupa ludności.

36. SYSTEMY ZGROMADZEŃ I URZĘDÓW STANOWYCH PAŃSTW
EUROPEJSKICH

• ANGLIA - dwa stany szlacheckie - szlachta wyższa (nobility)

posiadająca prawo zasiadania dziedzicznego w izbie parów w
porządku primogenitury, szlachta niższa wysyłająca posłów do izby
gmin zwana od XIV w. szlachtą ziemiańską (gentry). Po wojnie
Dwu Róż (1455-1485) utrwalenie podziału na starą i nową szlachtę.
Wśród chłopów istnieli freeholders - wolni średniowieczni chłopi
lub dzierżawcy, płacący panu niewielkie opłaty oraz copyholders -
dawni chłopi poddani płacący określony czynsz. Mieszczanie, vide-
37

• FRANCJA - społeczeństwo dzieliło się na dwa stany

uprzywilejowane (duchowieństwo i szlachtę) oraz resztę
społeczeństwa określaną jako stan trzeci (tiers etat). Ostatni termin
występuje w dwóch znaczeniach - sensu largo - cała ludność bez
duchowieństwa i szlachty; sensu stricto – stan mieszczański.
Szlachta -utytułowana, prowincjonalna i od XIV/XV w. -
urzędnicza. vide-40

• RZESZA - w zależności od tego czy poszczególne grupy społeczne

były podporządkowane wprost cesarzowi (królowi) czy też
książętom terytorialnym, odróżniano stany Rzeszy (Reichsstrande)
i stany krajowe (Landstande). Do stanów Rzeszy zaliczano
wyższą i niższą szlachtę (Reichfurstenstand i Reichsritter),
mieszczan miast cesarskich i chłopów zamieszkujących jego
dobra w wójtostwach Rzeszy. vide-41

• ROSJA - tu stan duchowny dzielił się na: duchowieństwo

cerkiewne i monasterskie. Wśród szlachty wyróżniamy: wyższą -
bojarzy i niższą - dworianie. Wśród mieszczan (posadskije ludi)
uprzywilejowane stanowisko zajmowali goście - godność nadawał
car, trudnili się handlem, mogli być zwolnieni od podatków, mogli
nabywać ziemię wraz z chłopami poddanymi. Chłopi w większości
byli przypisani do ziemi, do XVII w. utrzymali się niewolnicy
(chłopi karalni – niewola za długi) vide-42

37. PARLAMENT ANGIELSKI I ZGROMADZENIE HRABSTW +
USTRÓJ

Parlament angielski wywodzi się z MAGNUM CONSILIUM REGNI W

1213 r. Jan bez Ziemi poleca wydelegować z hrabstw szeryfom 4 rycerzy; w
1254 i 1264 r. jego syn Henryk III również powołuje, ale z wyborów. W 1265
r. przywódca opozycji baronów Szymon de Montfort po zwycięstwie nad
królem zaprasza także po dwóch przedstawicieli wybranych miast. Od XIII w.

- PARLAMENTUM. Utrwalenie parlamentu za trzech Edwardów (1272-
1377). Stopniowo zwiększała się liczba zwoływanych parlamentów (I - co
roku, II - 27, III - 57), 1295 r. -parlament wzorowy, w 1332 r. wycofanie się
duchowieństwa (2 arcybiskupów, 18 biskupów, kilkudziesięciu opatów, 48
parów świeckich, 2 rycerzy z 37 hrabstw i 2 mieszczan ze 110 miast - do roku
1832). Po 1341 r. - Izba Gmin występuje już jako osobna.

Izba Parów (HOUSE OF PEERS od XVI w. HOUSE OF LORDS) -

była kontynuacją MAGNUM CONSILIUM REGNI. Składała się z 1
arcybiskupów, 18 biskupów, kilkudziesięciu opatów, i 40-50 parów świeckich.
Peershub - masowe kreowanie parów przez króla. Parostwo duchowne
związane było z urzędem kościelnym związanym z parostwem. Świeccy
dziedziczyli parostwo w porządku prymogenitury. Ogólnie członków można
podzielić na dożywotnich i dziedzicznych. Nie byli przez nikogo wybierani,
byli Wirylistami, reprezentowali siebie i swoje rody. Podlegali IUDICIUM
PARIUM, przewodniczył izbie mianowany przez króla Kanclerz, obecnie
Lord Kanclerz.

Izba Gmin - do 1832 r. każde z 37 hrabstw oraz miast i grodów (CIVES

AND ROUGHS) było reprezentowane w izbie przez dwóch posłów. Do XV
w. traktowano obowiązek wysyłania posłów jako ciężar, później jako
przywilej. Do 1430 r. zasady wyboru nie były ustalone, ustawa z tego roku
wprowadziła cenzus majątkowy (wolna posiadłość ziemska 40 szylingów
rocznie). W 1372 r ustawa zabroniła kandydować szeryfom i adwokatom, a w
1332 r. sami przestali kandydować duchowni. Od 1413 r. w hrabstwach mógł
być wybrany jedynie szlachcic. W praktyce odbywały się wybory posłów na
posiedzeniu sądu hrabstw. W roku 1382 parlament uchwalił ustawę
przewidującą karę dla szeryfa, który przy wyznaczaniu miast do parlamentu
pominie miasta uprzednio reprezentowane. Przewaga posłów miejskich. Od
1553 r. wybór speakera - łącznik króla z parlamentem. Swobodna dyskusja
parlamentarna oraz zasada, że poseł jest reprezentantem narodu wykształcona
w XVII w. Immunitet.

Uprawnienia parlamentu:

1. sądowe sprowadzały się do uprawnienia Izby Parów sądzenia jej

członków oraz wydawania wyroków w sprawach przedłożonych jej
przez króla, rozpatrywała odwołania od wyroków sądów niższych,
którym zarzucono błąd w prawie;

impeachment - od 1376 r. oskarża większość izby gmin, izba parów
sądzi;

„Act of attainder" - od poł. XV w. uproszczony rodzaj impeachmentu -
w drodze procedury ustawodawczej i podpisu króla urzędnik skazywany
był bez sądu na banicję lub karę śmierci;

4. odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) ministrów;
5.

uprawnienia podatkowe (art. 12 MCL, 1297, 1340, 1407; projekt
financial bill, ustawa financial act);

uprawnienia ustawodawcze (projekty bile od XV w. );

informowanie króla i rządu o sytuacji w terenie, detronizacja i poparcie
moralne dla króla.

Zgromadzenia hrabstw były zwoływane przez szeryfa i na nich

dokonywano wyboru sędziów przysięgłych oraz posłów do izby gmin.
Początkowo sprawowały one funkcje sądowe, ale stopniowo je utraciły.

Ścisła Rada Królestwa (PRIVY COUNCIL) łączyła funkcje doradcze i

wykonawcze, wybór członków leżał w gestii króla, decydowała o sprawach
administracji, skarbowych i sądowych.

Sądownictwo: Izba Lordów, Sąd Spraw Pospolitych XII w., Sąd Ławy

Królewskiej XIII w. – sprawy karne, Sąd Eksczekieru XIII w. - sprawy
skarbowe. Poza Westminsterem wyrokował Sąd Kanclerski. Do 1641 r. - Sąd
Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji dla spraw kościelnych (Elżbieta I).

38. STATUT O PROKLAMACJACH

W 1539 r. parlament zezwolił królowi na wydawanie dekretów z mocą

ustawy zwanych proklamacjami. Wiązało się to z rozwojem absolutyzmu w
Anglii i z wspólnotą interesów parlamentu i korony. Wzmocniło to znacznie
pozycję monarchy, a parlament zaczął się upominać o swoje prawa dopiero w
XVII w.

39. PETYCJA O PRAWA

W roku 1628 Karol I Stuart (1625-1649) zwołał po długiej przerwie

parlament, który zgodził się uchwalić podatki pod warunkiem uznania petycji
o prawa (PETITION OF RIGHT). Powołując się na ducha angielskiego
common law uznała ona dotychczasowe działania króla za bezprawne. Karol I
zatwierdził petycję, ale jej nie przestrzegał i od 1629 do 1640 r. nie zwoływał

parlamentu.

40. ZGROMADZENIA I URZĘDY STANOWE WE FRANCJI

Zgromadzenie Trzech Stanów Królestwa Francji powstało z CURIA

REGIS SOLEMNIS przez poszerzenie jego składu o przedstawicieli kleru
diecezjalnego i miast. Zwołane po raz pierwszy w 1302 r. i 1308 r. przez Filipa
IV Pięknego (1285-1314) i były aż do 1484 r. niedookreślone funkcjonalnie i
organizacyjnie. Nie były też stosowane do 1468 r. wybory. Ich uprawnienia
rosły w chwilach kryzysowych, król znajdował w nich oparcie. Uprawnienia
finansowe sprowadzały się do wyrażenia zgody na opodatkowanie, utraciły na
znaczeniu po 1369r miały też prawo przedstawiania petycji królowi.

Stany Generalne - nazwa od 1468 r., pierwsze zgromadzenie pod nową

nazwą w 1484 r. W miejsce indywidualnych powołań przedstawicieli przez
króla, pojawiły się wybory. Ich okręgami były BALIVATY i SENESZALIE.
Wybory odbywały się stanami; szlachta i duchowieństwo głosowało
bezpośrednio, stan trzeci pośrednio poprzez elektorów. Każdy poseł był
reprezentantem swoich wyborców. Zwoływał je król. Każdy stan obradował
osobno, głosowanie w kolegiach baliwatami. Zwoływane najczęściej podczas
ciężkich okresów dla państwa. Do roku 1614 nie zwoływane przez 175 lat.

Ogólne Zgromadzenie Duchowieństwa - od pół. XVI w. powoływane

przez króla co 10 lat, wybory pośrednie - cel: samo opodatkowanie na rzecz
państwa.

Zgromadzenie Notablów - zwoływane imiennie przez króla, zwoływane

w następstwie Stanów Gen. od XV w. spośród duchowieństwa, szlachty i
mieszczaństwa: Miało podobne uprawnienia do Stanów Gen., ale bez prawa
nakładania podatków.

Stany Prowincjalne - pojawiły się w wieku XIV, określane tak od XVI w.

Jedne wywodziły się z CURIA DUCALIS, inne zaistniały dzięki inicjatywie
króla. Ich skład był analogiczny do Stanów Gen., ale nigdy nie pochodziły z
wyborów. Zwoływane też były w określonych odcinkach czasu. Królowie
posługiwali się nimi częściej niż Stanami Gen.

Urzędy - vide-23

41. ZGROMADZENIA I URZĘDY STANOWE RZESZY

Zjazd nadworny - wywodził się z frankońskiego PLACITUM i składał

się z urzędników nadwornych oraz bezpośrednich lenników królewskich
zobowiązanych do IUDICIUM, CONSILIUM i AUXILIUM. Na Hoftag król
zapraszał także legistów (CONCILIARI). Od XII w. obowiązki związane ze
zjazdem przekształciły się w uprawnienia, np. consilium-consensus. Od XIII
w. sporadycznie pojawiają się przedstawiciele miast Rzeszy i miast wolnych,
co stało się regułą w XV w., od wieku XIV powoływano też bezpośrednio
królowi podległych hrabiów i wolnych panów. Po 1356 r. wyodrębniła się z

Hoftagu odrębna kuria książąt elektorów. Do końca XV w. organizacja,
procedura wewnętrzna i uprawnienia nieokreślone. Brak równouprawnienia
kolegiów. Podatki, traktaty międzynarodowe, wyprawy wojenne.

Od 1495 r. HOFTAG - REICHSTAG. Podział na trzy kolegia stanowe:

1. Książąt elektorów (Kurfurstenrat) 7—9—8;
2. Książąt i wolnych panów (Furstenrat) świeckich (59) i duchownych (35).

Podział na głosy wirylne i kurialne - przewaga książąt;

Miast (Stadterat) - 51 przedstawicieli miast Rzeszy i miast wolnych.
Dopiero od 1648 r. miasta miały głos stanowczy miasta doradczego.

Uprawnienia Reichstagu vide-58. Pokoje Westfalskie.
Sejmy Krajowe (Landtag) - wykształciły się w XIII i XIV w. przez

poszerzenie CURIA DUCALIS o przedstawicieli duchowieństwa i miast
krajowych. W większości ustalił się podział na trzy kolegia stanowe. Kolegia
obradowały i głosowały osobno, dla podjęcia uchwały niezbędna była
jednomyślność kolegiów. Do podstawowych uprawnień należały:
1.

Sprawy finansowe wykonywane w formie przyzwolenia do
nakładania jednorazowych lub okresowych podatków;

2. Petycje;
3.

Gdzie niegdzie atrybuty ustawodawcze i prawo obsadzania urzędów. Po
wojnie (1618-1648) ich stanowisko uległo osłabieniu. W obu księstwach
xxxxxburskich przetrwały do 1918 roku.

42. MONARCHIA STANOWA W ROSJI

Cechy charakterystyczne - vide-36
Rosyjskie Zgromadzenie Stanowe - sobór ziemski
Wykształcony w XV w. przeciwstawienia się carów potędze dumy

bojarskiej. Pierwszy raz nazwy użyto za Iwana IV Groźnego w 1549 r. Na
uwagę zasługują też sobory z lat 1550 (ogłoszenie Carskiego Sudiebnika);
1566 r. (wojna o Inflanty); 1658 (zabór Ukrainy) 1686 r. (traktat
Grzymułtowskiego), 1648-1649 (Kodeks Soborowy); 1598-1613 (elekcja);
1682 - ostatni skład:
1. Car

(zwołanie, kierownictwo obradami, wyznaczanie kierownictw

kolegiów);

Święty Sobór (zgromadzenie duchowieństwa: arcybiskupów, biskupów,
igumenów; przewodniczył metropolita moskiewski, od 1589 r.
patriarcha, on też zwoływał sobór w czasie bezcarewia);

Duma Bojarska (XV w. - przekształcenie w organ stały 5-20 bojarów; za
Iwana IV usunięcie książąt służebnych i ograniczenie udziału członków
starych rodów; wprowadził dworian (bojarzy dumni) i diaków stojących
na czele prikazów (diacy dumni); liczba niestała 30-40-97 (XVII w. ),
organ doradczy, sądownictwo polityczne I inst. i II inst. dla
wyroków sądów niższych, zmniejszające się znaczenie; w 1711
zlikwidowana - Senat Rządzący;

Reprezentacja Stanów (dworianie - szlachta służebna, posadscy -
mieszczanie, w kilku soborach wojsko - strzelcy i chłopi carscy,
duchowieństwo niższe tylko w 1620 r. )

Poszczególne stany i człony obradowały i wydawały uchwały osobno.

Posłowie mieli prawo przedstawiać petycje (czołobitja). Rezultat obrad w
postaci opinii lub uchwały uzależniony był od okoliczności politycznych. Do
okresu zamętu (1605-1613) reprezentanci stanów szlacheckiego i
mieszczańskiego byli wyznaczani przez cara i jego urzędników, później
wybory w powiatach (ujezdy). Wykonanie obowiązków było traktowane jako
służba z wyboru. Sobór nigdy nie przekształcił się w reprezentację
przedstawicielską państwa rosyjskiego.

43. GRUPY FUNKCJONUJĄCE NA MARGINESIE

STRUKTURY STANOWEJ - ŚREDNIOWIECZNY SAMORZĄD
ŻYDOWSKI
Zagadnienia wstępne - po klęskach dwóch powstań żydowskich w I i II w.

- "wielkie rozproszenie". Od początku życia w diasporze - odosobnienie,
osobne skupiska ludzi oparte na różnicach wiary, obyczaju i prawa (to oparte
na Torze i Talmudzie). Jeszcze w Cesarstwie Rzymskim Żydzi posiadali
równouprawnienie prawne i tolerancję religijną, pogorszenie w IV w. (380 r. -
edykt de fide catholica - Teodozjusz I). Do czasu wypraw krzyżowych XI-XII
w. ich warunki były znośne. W państwie frankijskim mogli posługiwać się
własnym prawem dzięki zasadzie osobowości.

Getto - od utworzenia miast w Europie Żydzi stali się ich mieszkańcami,

początkowo sami zamykali się w odrębnych miejscach, później zamieszkiwanie
getta (XIII-XIV) stało się obligatoryjne. Od XII w. - tumulty. Wewnątrz murów
getta plac, bożnica, pręgież, łaźnia rytualna, sala spotkań towarzyskich,
przytułek i szkoły.

Samorząd żydowski - wykształcił się w XIII i XIV w. - KAHAL w

gettach. Obejmował administrację, sadownictwo, zagadnienia kultu,
szkolnictwo, pomoc społeczną. Od XIV w. na czele stal RABIN obierany i
opłacany funkcjonariusz; Rada Starszych, Starszy Gminy, w Anglii i Hiszpanii
wybierano ponadto (rabini spośród siebie) rabinów generalnych prowincji, czy
całego królestwa. Rabin - uczony w piśmie, znawca i nauczyciel prawa,

wydawał opinie w sprawach wiary i moralności, kaznodzieja, przewodnictwo
sądowi, orzekanie w sprawach drobnych, reprezentacja gminy na
zewnątrz, odpowiedzialność za zbieranie podatków.

Przywileje monarsze - gwarantowały pobyt w krajach europejskich,

tolerancję i autonomię sadową i administracyjną. Początkowo indywidualne,
potem zbiorowe. 1236 r. - Fryderyk II - servi camerae nostrae

Ograniczenia prawne i ekonomiczne - począwszy od okresu krucjat w XII

w. - zamieszkanie w getcie, przywileje privilegium de non tolerandis judaeis
(christianis), III Laterański 1179 r. - zabronienie kontaktów, IV Laterański
1215 r. - żółte kółko na odzieży i szpiczaste nakrycie głowy, zakaz nabywania
ziemi za miastem, wstępowania do cechów i gildii.

Sefardejczycy - wygnańcy z Hiszpanii i Portugalii (1492, 1496-7),

Aszkenazyjczycy - wygnańcy z Niemiec.

44. ANGIELSKI SAMORZĄD LOKALNY

Sprowadzał się do samorządowego charakteru administracji lokalnej.

Stanowili go dwaj urzędnicy wraz z aparatem pomocniczym.

Szeryf posiadający początkowo całokształt władzy administracyjno-

policyjnej, skarbowej, wojskowej i sądowej zaczął je tracić od XIII w.
Uprawnienia skarbowe przejęli zarządcy domen i poborcy podatkowi, a władzę
sądową delegowani sędziowie koronni oraz sędziowie pokoju. Szeryf
otrzymywał jednak nadal większość rozkazów królewskich oraz dotyczące
wyboru posłów. Zwoływał także zgromadzenia hrabstw, na których
dokonywano wyboru sędziów przysięgłych i posłów.

Sędziowie pokoju powołani przez Edwarda I (1272-1307) w postaci

keepers of peace i odbierali przysięgi od 15-letnich mężczyzn o przestrzeganie
miru, ścigali też przestępców, ale wydawali ich szeryfowi i delegowanym
sędziom koronnym. Od XIV w. sądzenie i karanie - justices of peace. Od 2 pół.
XIV w. - 8 sędziów na hrabstwo. Raz na kwartał kolegialne sesje sądowe z
sędziami przysięgłymi lub samodzielne. Od XV w. niemal cała władza
administracyjna:

Ze względu na cenzusy majątkowe i zamieszkanie pomimo formalnej

nominacji królewskiej szeryf i sędzia pokoju obok zgromadzeń hrabstw, setni i
sędziów przysięgłych to organy samorządu hrabstw.

45. PARLAMENT PARYSKI

Wyłonił się w XIII w. z Rady Królewskiej, od XIV w. przyjęła się jego

nazwa. Król początkowo powoływał radców, od XV w. dokonywał wyboru
spośród 3 kandydatur i pobierał opłatę, radcowie stali się nieusuwalni. Od
końca XIII w. gromadzenie akt. Reprezentowali interesy króla - prokuratorzy-
i adwokaci, od XVI w. adwokaci wyłącznie w sprawach cywilnych.
Parlamentowi przysługiwało też prawo rejestracji ustaw oraz remonstracji.
Skład:
1.

Izba Wielka (I i II instancja dla spraw karnych i cywilnych, sprawy o
obrazę majestatu osób prawnych, domen, apanaży, członkom parlamentu
i parom. Wyroki I instancji - nieodwołalne)

2. Izba

Wieżyczki (sprawy karne zagrożone karą gardła, od XVI w.

instancja apelacyjna w sprawach karnych);

3. Izba

Dochodzeń (przygotowanie projektu wyroku, XVI w. - samodzielne

wyrokowanie);

Izba Skarg (stworzona w XVI w. przez króla dla rozpatrywania suplik);

Inne (Izba Gorejąca, Trybunał Prawa Pisanego).

46. POWSTANIE I ROZWÓJ WIELKIEGO KSIĘSTWA
MOSKIEWSKIEGO

W roku 1283 Daniel Aleksandrowicz (młodszy syn Aleksandra

Newskiego) obejmuje w posiadanie księstwo moskiewskie i po rozszerzeniu
jego granic przyjmuje tytuł wielkiego księcia moskiewskiego (za zgodą Złotej
Ordy). Właściwym twórcą potęgi księstwa był Iwan I Kalita. Wykorzystał on
powstanie anty tatarskie w Twerze 1329 r. i otrzymał w jarłyk księstwo
Włodzimierskie, wcześniej nakłonił metropolitę Piotra do przeniesienia się do
Moskwy. Dymitr Doński jako pierwszy przeciwstawił się Tatarom w 1380 r.
na Kulikowym Polu niszcząc ekspedycję na księstwo riazańskie. Za Iwana III
w 1480 r. zostało zrzucone zwierzchnictwo Ordy. Rozpoczął się proces
rewindykacji ziem ruskich. Symboliczne zakończenie istnienia

średniowiecznego wielkiego księstwa moskiewskiego to koronacja w 1547 r.
Iwana IV na cara Wszech Rosji w Moskwie.

Książęta służebni - byli udzielni władcy księstw dzielnicowych, którzy

zachowali swoje dobra jako WOTCZINY (rodowa dziedziczna własność
alodialna) wyposażeni w immunitety i weszli w szeregi bojarów.

Bojarzy dzielili się na bojarów właściwych stanowiących szlachtę

rodową (służba wojskowa z prawem wolnego odjazdu ograniczonym od XIV
w. i zakazanym od XV w. ) i bojarskie dzieci (którzy byli potomkami drużyn
bojarskich książąt dzielnicowych, a po podboju zostali lennikami wielkiego
księcia, samodzielnie odbywali służbę wojskową); niestniczestwo -
sprawowanie urzędów wg hierarchii starszeństwa rodów.

Dworianie - nowa szlachta otrzymująca ziemię na prawie lennym

(pomiestje) - pełnili służbę na dworze i wojskową. Rozpowszechniona od XV
w. Na przełomie XVI i XVII w. pomiestje stało, się dziedziczne i zostało
przedmiotem obrotu. Zatarcie różnicy pomiędzy pomiestiami a wotczinami
doprowadziło do ujednolicenia warstwy szlacheckiej w XVII i XVIII w.

USTRÓJ - opierał się długo na charakterystycznym dla państwa

patrymonialnego zarządzie dworskim obejmującym księcia i zgrupowanych
wokół niego urzędników, spośród których najważniejszy to dworecki.

Wielki Książe - do 1480 r. formalny podległy chana, panował z jego

nominacji, stosunek wasalny książąt dzielnicowych określano w tytulaturze -
„Młodszy Brat" i „Starszy Brat"; do uprawnień księcia należało wykonywanie
poleceń chana, pośrednictwo między chanem a książętami, składanie daniny,
naczelne dowództwo wojskowe. Po 1480 r. stał się władcą „samodzierżcą".

Duma Bojarska - przekształciła się z organu doraźnie zwoływanego w

organ stały w okresie jednoczenia ziem ruskich, uległa rozszerzeniu także
liczba członków. Skład: rodzina wielkoksiążęca, książęta służebni, dostojnicy
kościelni, powołani przez księcia bojarzy. Choć starała się stać organem
rządów, jej znaczenie stopniowo słabło wraz z rozrostem administracji
centralnej i wzrostem władzy cara. 1711 r. - likwidacja - senat rządzący.

Administracja Centralna - początkowo zarząd centralny był utożsamiany

z nadwornym. Każdy z urzędników nadwornych zajmował się określonym
działem administracji (PUTI, stąd bojarzy putni). Z końcem XV w. stworzono
prikazy, bez ustalonego z góry planu, w zależności od potrzeb. Na przełomie
XV i XVI w. było 10 prikazów, a w XVII w. około 40. Nie istniał pomiędzy
prikazami podział kompetencji, a w nich samych brak było rozdziału
administracji od sądownictwa. Elementem pozytywnym było pojawienie się
personelu biurokratycznego diaków. 1713 r. - likwidacja - kolegia.

Administracja lokalna - terenowymi jednostkami administracji były

niejednolite ziemie i ujezdy. Te dzieliły się na: okręgi grodowe i wołosti. W
grodach ustanowiono namiestników, w wołostiach włostitieli. Spełniali oni

funkcję administracyjną i sądową. Byli mianowani najczęściej na 3 lata,
uposażenie - kromy.

47. RUCH KOMUNALNY MIAST W EUROPIE

Rozpoczął się u schyłku XI w. w Lombardii (pn. Włochy) i następnie

ogarnął miasta flandryjskie, pd. -wsch. Francję - Langwedocję i Nadrenię. Z
czasem ruch rozpowszechnił się i do XIV w. objął całą Europę za wyjątkiem
Rosji.

Mieszczanom zależało na ścisłym określeniu powinności wobec pana,

wolności osobistej, własnym sądownictwie i wolności w dziedzinie
gospodarczej. Głównymi postulatami ruchu komunalnego były wolność
(libertas) i pokój (pax). Zabiegi mieszczan bardzo często były popierane przez
władców w domenach władców terytorialnych, bowiem wzmacniały władzę
królewską. Uwieńczeniem walki była karta miejska w Europie środkowej
zwana przywilejem (Stadtprivilegium).

48. POWSTANIE

SAMORZĄDU WIEJSKIEGO W

ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPIE
Za wzór samorządu wiejskiego posłużył samorząd miejski. Pierwsze

samorządy wiejskie były wzorowane na wspólnotach miejskich (communitas) i
powstały w XII w. w pobliżu miast w pn. Włoszech. Po wcieleniu gmin
wiejskich do republik miejskich utraciły one swoją autonomię. W XIII i XIV
w. wzory przeniesione do Europy wsch. W Europie zach. wyróżniane są dwie
genezy powstania organów samorządu wiejskiego:

a) Przekształcenie urzędów nominowanych dotychczas przez pana

wsi;

b) Objęcie samorządu wiejskiego to zgromadzenie parafialne i

powołane przez nie organy (Anglia i Francja)

Organy samorządu wiejskiego to zgromadzenie ogólne mieszkańców,

sołtys i ławnicy.

49. ZWIĄZKI MIAST I WOLNYCH GMIN WIEJSKICH.

KONFEDERACJA SZWAJCARSKA. DITHMARSCHEN

• 1230 r. - odkrycie drogi przez przełęcz św. Gottharda, odtąd droga z

Niemiec i Francji do Włoch prowadzi przez gminy: Schwyz, Uri i
Unterwalden;

• 1291 r. - z obawy przed zwierzchnictwem terytorialnym

Habsburgów w gminie Uri w dolinie Rutli gminy leśne zawierają
wieczysty związek, w akcie konfederacji zobowiązały się do
wzajemnej pomocy w razie napaści, nieuznawania żadnego
narzuconego sędziego, rozstrzygania wszystkich sporów

wewnętrznych przez własnych najmądrzejszych mężów, karania
zbrodniarzy, podpalaczy, złodziei oraz do uznania aktu za
wieczysty.

• 1315 r. - Morgarten, 1386 Sempach, 1477 Nancy - rozsławiające

bitwy Szwajcarów.

• 1332-1352-do związku weszły miasta Rzeszy, m. in. Zurych,

Berno, Lucerna, Zug.

• 1499 - wojna szwajcarska - cesarz Maksymilian I Habsburg uznaje

faktyczną niezależność Szwajcarii. Formalna niezależność od 1648
r.

• od XVI w. państwo składa się z 13 kantonów, każde jest osobną

rzeczpospolitą, władzę najwyższą sprawuje w nim zgromadzenie
ludowe wybierające posłów na sejm krajowy i władze kantonu.
Sejm krajowy zbierał się raz na rok, najczęściej latem.

• Po okresie wojen napoleońskich Kongres Wiedeński 1815 r.

przywrócił konfederację w liczbie 22 kantonów.

• XIII w. - 1559 r. - Republika Dythmarschen - luźny związek na

zachodnim wybrzeżu Holsztynu, początkowo formalnie podległy
arcybiskupowi Bremy. Ogólną reprezentacje kraju Dithmarschen
stanowiło zgromadzenie przedstawicieli parafii, które wybierało 48
dożywotnich sędziów i radców,
stanowiących najwyższą instancję odwoławczą i władzę
wykonawczą. W 1447 r. spisano prawo własne krajowe
(Landrecht).

50. GENEZA I FUNKCJONOWANIE ŚREDNIOWIECZNYCH

UNIWERSYTETÓW
Ukształtowane w XII-XIII w. średniowieczne uniwersytety były

wynikiem rozwoju kultury miejskiej. Wzory ustrojowe dla uczelni dostarczyły
średniowieczne korporacje (gildie i cechy). Uniwersytet był UNIVERSITAS
MAGISTRORUM ET SCOLARUM. Najstarsze uniwersytety (studium
generale) ' powstały w wyniku ruchu korporacyjnego profesorów i studentów,
a w wyniku przyznanych przywilejów przekształciły się w autonomiczne
uczelnie.

Uniwersytet Boloński - korporacja studentów 1119-1200, brak podziału

na fakultety, najwyższa władza w ręku rektora (25 lat, kawaler, iustus et
quietus, nie zakonnik, bogaty, kadencja 1 rok). Studenci opłacali profesorów
honorariami. W XIV w. władze Bolonii przyznają profesorom stałe dochody i
korporacja studentów traci na znaczeniu.

Uniwersytet Paryski - 2 pół. XII w., od XIII w. - SORBONA -

profesorowie duchowni, uposażeni kościelnymi beneficjami, podział na cztery

fakultety: sztuki wyzwolone, medycyna, prawo kanoniczne, teologia (1219 r.
Honoriusz III - zakaz wykładania prawa rzymskiego)

Podstawowe przywileje korporacji uniwersyteckich:

1. Prawo

wyłącznego nadawania stopni naukowych,

Prawo nauczania w całym świecie chrześcijańskim,

Mniejsza lub większa autonomia,

Prawo secesji z miasta.

51. ZAKONY - ICH GENEZA I ROLA W FEUDALNEJ POLSCE

• Zakony w Kościele Wschodnim

Już od III-V w. pustelnictwo indywidualne (Eremici, Anachoreci) i

kolektywne (Cenobici) -monastycyzm anachorecki i cenobitalny. Grupy
mnichów indywidualnych przekształciły się w ławry, II formuła -360 r. św.
Bazyli Wielki. Obydwie formy na górze Athos. Od 1405 r. święta góra,
włączona do Grecji w 1913 r.

• Zakony w Kościele Zachodnim

Benedyktyni, od 529 r. na Monte Cassino, reguła św. Benedykt z Nursji:

ubóstwo, czystość, posłuszeństwo oraz „ora et labora". Na czele opat (abbas-
ojciec), dziekan na czele 10. zakonników. X-XI w. - połączenie klasztorów w
kongregacje; najsłynniejsza w Cluny - 1450 klasztorów; dominowali do XII w.

Cystersi, wyodrębnili się pod koniec XI w. z Benedyktynów, nazwa od

Cisterium w Burgundii. Scentralizowana, sprężysta organizacja. Na czele opat
prymas, pomagali mu opaci z protoopactw. Każdy wizytował klasztory swojej
filiacji.

• Zakony żebracze:

Franciszkanie - XIII w., na czele generał (minister generalis), na czele

klasztoru gwardian, a na czele prowincji - prowincjonał (minister
provincjonalis)

Dominikanie - XIII w., Tuluza, Zakon Braci Kaznodziejów; w XIII-XIV

w. dominacja w życiu uniwersyteckim, zwalczanie herezji - albigensi.

Karmelici - XII w., Palestyna na górze Karmel przez krzyżowca Bertolda

z Kalabrii.

• Zakony rycerskie

Dzielili się na: rycerzy, kapelanów, braci służebnych. Najsłynniejsze to:

Templariusze 1119 r. Palestyna, Joannici ok. pół. XI w., Bracia Niemieccy
Domu Najświętszej Marii Panny 1190 r. pod murami Akki - organizacja
wzorowana na Cystersach.

• Rola zakonów w feudalnej Polsce

Krzyżacy powstali w 1190 r., przekształcają się w 1198 r. w zakon

rycerski. W 1211 r. na prośbę króla węgierskiego Andrzeja II osiedlają się w
Siedmiogrodzie, aby tam walczyć z Połowcami, ale w wyniku prowadzenia
niezależnej polityki zostają wygnani w 1225 r. W 1226 r. za zgodą Konrada II
Mazowieckiego osiadają na ziemi chełmińskiej i rozpoczynają podbój Prus. Za
plecami polskiego księcia w roku 1226 od cesarza Fryderyka uzyskali
zatwierdzenie swych praw do lenna chełmińskiego i ziem zdobytych na
Prusach. Złota Bulla z Rimini. W 1234 r. zakon przedstawił do zatwierdzenia
Grzegorzowi IX tzw. falsyfikat kruszwicki i otrzymał przyszłe zdobycze na
własność jako lenno od stolicy apostolskiej. 1231-1283 - stworzenie
scentralizowanego państwa w obszarze Prus i ziemi chełmińskiej. 1308-1309 -
zagarniecie Pomorza Gdańskiego. Podział administracyjny - komfurie,
wójtostwa. Na czele komfur (dom 12 zakonników - władza sądowa,
administracyjna i wojskowa). 1237 r. przyłączenie powstałego w 1202 r.
Zakonu Kawalerów Mieczowych. Wielki Mistrz był wybierany przez kapitułę.
Rezydował od 1309 r. w Malborku. Największy rozwój w XV w. po wojnach
1410, 1454-66, 1519-21-1525.

52. FEDERALNE PRAWO KARNE - CONSTITUTIO CRIMINALIS
CAROLINA

Od początku XVI w. poszczególni władcy niemieccy wydawali lokalne

zbiory prawa karnego przesiąknięte wpływami prawa włoskiego.
Najwybitniejszym ich przedstawicielem jest CONSTITUTIO CRIMINALIS
BAMBERGENSIS z 1507 r. opracowane z nakazu i dla biskupa bamberskiego
przez Jana von Schwarzenberga (korzystał z pism włoskich prawników, a także
ze statutów miast włoskich i niemieckich). Praca ta okazała się tak dobra, że
dwór brandenburski zlecił Schwarzwnbergowi opracowanie kodeksu dla
Brandenburgii, co nastąpiło w 1516 r.

Równocześnie trwały prace nad kodeksem karnym dla całej Rzeszy. W

1521 r. powołano specjalną komisję, w której pracach uczestniczył też Jan von
Schwarzenberg. Opracowała ona projekt przyjęty ostatecznie w 1532 r. pod
nazwą CONSTITUTIO CRIMINALIS CAROLINA. Zawierała elementy
poprzednich kodeksów, przede wszystkim przepisy prawa karnego
procesowego, a także materialnego. W treści łączyła tradycję niemieckiego
prawa karnego z pewnymi osiągnięciami włoskiej nauki i praktyki prawa
karnego. Choć C. C. C. była bardzo niehumanitarna, to jednak przyczyniła się
do rozwoju. Początkowo miała być jedynym kodeksem w Rzeszy, ale na skutek
sprzeciwu władców dodano tzw. klauzulę salwatoryjną i C. C. C. miała jedynie
charakter posiłkowy. W praktyce wyparła prawa partykularne: Recypowano ją
w Księstwie Mediolańskim, kilku kantonach Szwajcarii oraz stosowano w
polskim sądownictwie miejskim i wiejskim.

53. MONARCHIA ABSOLUTNA

Powstanie - wiązało się z ograniczeniem uprawnień politycznych

nabytych przez stany w okresie monarchii stanowej, w praktyce sprowadzało
się to do zaprzestania zwoływania przez monarchę zgromadzeń stanowych, ich
rozwiązywania, uzyskania przez władcę władzy suwerennej.

Podstawy gospodarcze - rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej,

mieszczaństwo zainteresowane silną władzą królewską i jej poparciem dla
merkantylizmu, handlu, manufaktur i kolonializmu - Francja, Anglia. W
Prusach, Rosji i Austrii polityka władców dążyła do ugruntowania struktur
feudalnych.

Cechy charakterystyczne:

Niemal nieograniczona i nie podlegająca kontroli władza monarchy,

2. Zarząd państwa oparty na zasadach centralizmu i biurokratyzmu,
3. W

końcowym okresie monarchia przybrała charakter państwa

policyjnego, gdzie niegdzie wytworzyło się państwo o formie
absolutyzmu oświeconego.

Struktura społeczna - dalsza dominacja szlachty, w niektórych państwach

monarcha pozyskałmieszczaństwo przyznając mu prawo piastowania urzędów i
wolność gospodarczą, ale bez prawpolitycznych.

Stosunek do wyznań - monarcha całkowicie podporządkował sobie

kościół, traktowano go jako instytucję państwową, innych wyznań nie
tolerowano, władca stawał na czele kościoła lub go sobie podporządkowywał,
Francja - gallikanizm, Austria - józefinizm.

Rozwój prawa - władza ustawodawcza w ręku króla, niespotykane

rozmiary, wzrost względów racjonalnych.

54. ABSOLUTYZM OŚWIECONY

Władza absolutna najdłużej utrzymywała się w krajach, w których

narastanie kapitalizmu i rozwój gospodarczy były powolniejsze niż we Francji
i Anglii. Tu władzę i silną pozycję mieli feudałowie. Ich znaczenie
gospodarcze opierało się na pracy pańszczyźnianej chłopów, co wpływało na
rozwój gospodarki wiejskiej i hamowało rozwój miast. W XVIII w. Prusy i
Austria wkroczyły na drogę reform i stąd nazwa. Reformy te nie miały jednak
na celu ani likwidacji feudalizmu, ani osłabienia władzy absolutnej monarchy.
Były skierowane przeciwko najbardziej rażącym przeżytkom feudalizmu:
ograniczenie poddaństwa, postępowa kodyfikacja prawa karnego, tolerancja
religijna, korzystne dla państwa reformy gospodarcze i rozciągniecie opieki
nad oświatą.

55. ORGANIZACJA APARATU PAŃSTWOWEGO W MONARCHII

ABSOLUTNEJ
Władza monarchy - wszechwładny, uzasadniano ją tym, że dzierży ją z

rąk Boga, posiada mandat, którego lud nie może go pozbawić, później swoiście
interpretowano prawo natury i uzasadniono władzę absolutną względami
racjonalnymi. Zrodziło to pojęcie króla jako pierwszego sługi państwa, który
swoją władzę wykonuje dla dobra ogółu, król interpretował co jest dobrem
obywateli kierując się racją stanu. Mógł wkraczać we wszystkie dziedziny
życia.

Aparat państwowy - centralizm, biurokratyzm, na szczeblu centralnym

„ministerialne" organy kolegialne, dążenia w kierunku resortowego podziału
kompetencji. Nie powstały jednak organy zarządzane przez osobiście
odpowiedzialnych ministrów; Ministrowie monarchii absolutnej byli nadal
jedynie doradcami władcy.

Aparat lokalny - rozbudowany hierarchicznie, zbiurokratyzowany,

kierowany przez zawodowych, nominowanych urzędników, opłacanych przez
monarchów. Monarchia dążąc do jednolitego i sobie tylko podporządkowanego
aparatu, znosiła i ograniczała różne formy samorządu, tak miejskiego jak i
stanowego.

56. STRUKTURA POLITYCZNA I CHARAKTER PRAWNY I
RZESZY

1273 r. - koniec wielkiego bezkrólewia; królem zostaje Rudolf Habsburg,

którego dynastia stabilizuje się od 1438 do 1806 r. Od XIV w. księstwa weszły
w fazę jednoczącej się monarchii stanowej, ale procesy te zatrzymały się na
szczeblu krajowym. Od XVI w. zaprzestano wypraw po koronę cesarską.
Ostatnie reformy wewnętrzne rozpoczęte w 1495 r przez cesarza Maksymiliana
I zakończyły się fiaskiem, a reformacja i wojny religijne ostatecznie
uregulowały konfederacyjną strukturę Rzeszy.

Cesarz reprezentował państwo na zewnątrz, prowadził politykę

zagraniczną, był suwerenem lennym książąt, najwyższym sędzią i miał pewne
dochody z Niemiec. Ostatecznie pozostały mu w rękach reprezentacja,
nominalne zwierzchnictwo nad książętami, zwoływanie do 1663 r. sejmu,
inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie uchwał sejmu, legitymacja dzieci
nieślubnych, przyznawanie pełnoletności, moratoria długów. Po 1495 r. do
minimum zredukowano sądownictwo cesarskie, ostatnie regale odebrano w
1615 r. Sposób wyboru uregulowano w 1356 r. Złotą Bullą, przewidywała ona
również możliwość postawienia cesarza przed sądem księcia palatyna Renu
(vide-33). W okresie bezkrólewia władzę sprawowali wikariusze cesarstwa.

Sejm Rzeszy (vide-41); Rada Nadworna Rzeszy - 1495r. - krąg ścisłych i

tajnych doradców, pełniący rolę rady państwa, ograniczona w 1527 r. -
uprawnienia dotyczące cesarskich spraw zastrzeżonych, przewodniczył
prezydent, siedziba od XVII w. - Wiedeń. Kancelaria Rzeszy - stale
przewodniczył jej wicekanclerz powoływany przez cesarza za zgodą
arcybiskupa mogunckiego - kanclerza - od XVIII w. sprawy Rzeszy przejął
austriacki kanclerz nadworny.

Sąd kameralny Rzeszy od 1495 r. - w I instancji sprawy pomiędzy

władcami terytorialnymi, pomiędzy poddanymi różnych książąt oraz cywilne
przeciwko władcom terytorialnym (karne - Rada Nadworna Rzeszy). W trybie
apelacji odwołania od tych sądów krajów, które nie miały egzempcji, o
przedmioty sporu powyżej 400 talarów. Chętnie posługiwał się prawem
rzymskim. Cesarz mianował przewodniczącego i przewodniczących 4 senatów
sądowych. Sędziami sądu mogli być tylko książęta, hrabiowie i wolni rycerze.
Asesorów wpierw mianował cesarz z listy elektorów i obwodów Rzeszy, od
1507 r. sami przedstawiali kandydatów sądowi. Ci w połowie winni być
szlachcicami i w połowie doktorami prawa. Po 1648 r. wprowadzono priorytet
wyznaniowy.

57. RELACJE

MIĘDZY PAŃSTWEM I PRAWEM A ZWIĄZKAMI

WYZNANIOWYMI.

• ANGLIA - do 1534 r. państwo katolickie, papież obdarzył Henryka

VIII tytułem obrońcy wiary (defensor fidei). Odmowa
unieważnienia małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską
doprowadziła do zerwania z Kościołem Katolickim, ogłoszenia
schizmy i mianowania monarchy głową Kościoła w Anglii.
Zachowano episkopalny charakter Kościoła, ale biskupstwa
obsadzał teraz król; nie zmieniono liturgii i dogmatyki, ale
rozluźniono dyscyplinę np. celibat księży; zlikwidowano
klasztory, skonfiskowano wiele majątków, co wzmocniło monarchę.
Elżbieta I ogłosiła anglikańskie wyznanie wiary i stworzyła sąd
kościelny do zwalczania innowierców. Wysoka Komisja dla Spraw
Kościelnych. Oprócz kościoła anglikańskiego szeroko
rozpowszechnił
się również kalwinizm pod nazwą purytanizmu.

• FRANCJA - wzrost znaczenia państwa kosztem kościoła,

ograniczenie privilegium fori et immunitatis. Już Filip IV Piękny na
początku XIV w. w sporze z Bonifacym VIII odnosi pełny sukces
przy poparciu społeczeństwa. Niewola awiniońska 1309-1377.
Likwidacja Templariuszy w 1309 r. W 1438 r. Karol VII wydał
Sankcję Pragmatyczną uznając uchwały soboru w Bazylei z
1432 r. z dodatkiem o zalecaniu kapitułom kandydatur na biskupa
przez króla. Dopiero konkordat w Bolonii między Franciszkiem I a
Leonem X z 1516 r. spowodował odwołanie sankcji i dojście do
porozumienia króla i papieża. Dalsze spory z lat 1516-1789
wywołane były przez ciągle żywą ideę
gallikanizmu. W XVI w. pojawienie się protestantów wywołało etap
wojen religijnych, których punktem szczytowym była noc św.
Bartłomieja 1572 r. W 1598 r. edyktem nantejskim Henryk IV
wydzielił okręg twierdzy La Rochelle dla hugenotów i wprowadził
rodzaj tolerancji religijnej. W 1629 r. kardynał A. Richelieu odebrał
hugenotom La Rochelle, a w 1685 r. Ludwik XIV odwołał
edykt nantejski. Podobnie prześladowani byli Żydzi wygnani w
1394 r.

• NIEMCY - RZESZA - w XVI w. reformacja uczyniła znaczne

postępy. Powstały dwa potężne zwalczające się obozy - katolicki z
cesarzem na czele i protestancki z palatynem Renu. Zasady
współżycia obu wyznań wywalczono w toku wojen i sprecyzowano
w pokojach augsburskim (1555) i westfalskim (1648). Wolność
sumienia i wyznania ograniczona została jedynie do monarchów,
ludność obowiązywał przymus religijny z możliwością emigracji,
tolerancja od XVIII w.

• ROSJA - kościół prawosławny podlegał supremacji państwa i

opiece cara, funkcjonował w ramach rozbudowanej sieci diecezji i
parafii. W 1589 r. w Moskwie powstał patriarchat ekumeniczny.
Patriarcha, władycy (biskupi), archimandryci (opaci) i ihumeni
(przeorowie) tworzyli święty synod soboru ziemskiego i mieli duży
wpływ na sprawy państwowe. Rozwinęło się sądownictwo
kościelne. W 1580 r. zakazano darowizn dla kościoła, a od 1679 r.
zakazano biskupom nabywać dobra ziemskie. Piotr Wielki zniósł
patriarchat moskiewski, a prowadzenie spraw powierzył świętemu
synodowi. Wrócił znów w 1917 r.

58. POKÓJ RELIGIJNY W AUGSBURGU I POKOJE WESTFALSKIE

Pokój w Augsburgu z 1555 r. stanął na gruncie zasady: CUIUS REGIO,

EIUS RELIGIO. Oznaczało to następujące konsekwencje:

a) Władca państwa miał prawo wyboru religii;
b) Ludność obowiązywał przymus religijny;
c) Władcy przysługiwało IUS REFORMANDI, tj. prawo

reformowania stosunków wyznaniowych w swoim kraju;

d) Jeżeli chodzi o organa Rzeszy, to wprowadzono zasadę parytetu

przy obsadzie stanowisk.

Wojna Trzydziestoletnia (1618-1648) i związany z nią pokój westfalski

(1648) nie zmienił zasad pokoju w Augsburgu. Usankcjonował on jedynie dość
znaczne straty terytorialne Rzeszy, utrwalił podział religijny, przyznał państwu
suwerenność (IUS TERRITORI ETSUPERLORITATIS) i zredukował władzę
cesarską niemal do minimum. Akt przyznawał władcom terytorialnym prawo
prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej, a jedynym jego
ograniczeniem był zakaz przymierzy przeciw Rzeszy i prowadzenia wojny z
cesarzem.

59. USTRÓJ I PRAWO PAŃSTWA PRUSKIEGO

• MONARCHIA BRANDENBURSKO-PRUSKA

1. Założona jeszcze przez Karola Wielkiego nad Łabą, dostała się w

XII w. w ręce dynastii saksońskiej. Od XII w. nosiła nazwę Marchii
Brandenburskiej. W 1417 r. Marchia przeszła do burgrabiów
norymberskich Hohenzollernów. W 1611 r. sejm polski uchwalił
przeniesienie lenna pruskiego w razie wymarcia Hohenzollernów w
Księstwie w Prusach na Unię brandenburską. Tym sposobem
utworzono w 1525 r. Księstwo Pruskie, które połączyło się z
Marchią w 1618 r. Dalszy rozrost terytorialny był związany z
postanowieniami pokoju westfalskiego z 1648 r., na mocy których
objęli 3 rozległe księstwa biskupie; Minden, Halberstad i
Magdeburg oraz część Pomorza zach. do tych
nabytków w 1720 r. dołączył Szczecin i prawie cały Śląsk w 1740 r.
Do 1657 r. Hohenzollernowie władali Prusami jako lennicy korony
polskiej, później jako suwerenni władcy, a w 1701
Hohenzollernowie sięgnęli po koronę. Utrwalenia rządów
absolutnych przypada na okres władzy Wielkiego Elektora
Fryderyka Wilhelma (1640-1688). Dalszy rozwój absolutyzmu był
dziełem Fryderyka Wilhelma I (1713-1740) i Fryderyka II (1740-
1786), którego panowanie było początkiem absolutyzmu
oświeconego.

2. Organy

centralne

- stworzono aparat państwowy oparty na

centralizmie i biurokratyzmie. Przeprowadzono walkę ze stanami na
każdym terytorium. Monarcha uzyskał prawo swobodnego
nakładania podatków i rozpoczął rozbudowę armii, czym rozpoczął
militaryzację państwa. Nie doszło jednak w Prusach do stworzenia
zarządu centralnego opartego na podziale resortowym. Co prawda z
Rady Nadwornej i Tajnej Rady wyłoniły się z początkiem XVIII w.
organy kolegialne zwane ministerstwami, ale nie miały one
charakteru nowożytnych ministerstw. Były to:

a) Generalne

Dyrektorium

- 5 departamentów z ministrami na czele;

sprawy administracji i finanse, podział częściowo rzeczowy i
terytorialny. W 1742 r. powstało odrębne ministerstwo dla Śląska;

b) Ministerstwo

Gabinetowe

- zajmowało się sprawami zagranicznymi

i podlegało 2-3 ministrom;

c) Ministerstwo

Sprawiedliwości - pod kierunkiem kanclerza i kilku

ministrów, zajmowało się sprawami sądownictwa i wyznań, duża
różnorodność sądów, Sąd Najwyższy w Berlinie – koniec XVIII w.

Ministrowie trzech wymienionych ministerstw tworzyli Tajną Radę

Stanu, która nie miała większego znaczenia, przestała się zbierać za Fryderyka
II. Król sprawował rządy osobiste, sprawy były rozpatrywane kolegialnie w
ministerstwach, przyjmował raporty i wydawał decyzje w formie nakazów

gabinetowych.

3.

Organy lokalne - całe państwo podzielono na departamenty kamer
podporządkowane organom kolegialnym kamerom wojny i domen.
Kamery były ściśle podporządkowane generalnemu dyrektorium.
Na niższym szczeblu stworzono powiaty, na których czele stał
Landrat (radca ziemski) nominowany przez króla spośród
kandydatów przedstawionych przez szlachtę. Był on urzędnikiem
państwowym podporządkowanym kamerze i zarazem
przedstawicielem szlachty, wybranym na sejmiku powiatowym.
Miasta nie zostały podporządkowane organizacji powiatowej, a
nadzór nad nimi sprawowali radcy skarbowi, a samorząd został
bardzo ograniczony.

Absolutyzm oświecony - powstanie i rozwój absolutyzmu
monarchii pruskiej wykształciło szereg cech specyficznych. Były to:

a) Zahamowanie rozwoju miast i handlu;
b) Zahamowanie rozwoju przemysłu przy jednoczesnym

rozpowszechnieniu się gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej;

c) Wytworzenie

się warstwy junkrów;

d) Utrwalenie stosunków feudalnych na wsi i tendencje

militarystyczne.

W wieku XVIII, a konkretnie w drugiej jego połowie monarchia pruska

zdecydowała się na przeprowadzenie kompromisowych reform likwidując
najbardziej rażące przerosty ustroju feudalnego; były to:

a) Ograniczenie

poddaństwa na wsi (złagodzenie formy przypisania,

zniesienie prawa "rugów", unormowanie rozmiarów pańszczyzny,
zakaz bicia chłopów, poddanie sądownictwa pańskiego kontroli
sądownictwa państwowego - 1718, 1794);

b) Ograniczenie monopolu cechów;
c) Zniesienie nietolerancji religijnej;
d) Objęcie patronatu państwa nad oświatą i kulturą.

Państwo tego okresu stało się też wzorem państwa policyjnego, z powodu

racjonalizacji absolutyzmu.

• PRUSY W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX w.

Prusy kontynuowały monarchię absolutną. Ich znaczenie dodatkowo

wzrosło po 1815 r., kiedy to na Kongresie Wiedeńskim odzyskały utracone
terytoria oraz przyłączyły nowe (Nadrenia, Poznańskie, Saksonia). W roku
1866 do Prus zostały włączone dwa obszary królestwa: Hanoweru, Hesji,
Nassau, Szlezwiku i Holstyna. Tak więc przed powstaniem II Rzeszy w obrębie

ich terytorium znajdowało się ok. 2/3 obszaru Rzeszy.

Stworzony w XVIII w. system państwa policyjnego wymagał

gruntownych reform, w obliczu kapitalizmu i haseł rewolucyjnych, aby
przetrwać. Podjęli się ich dwaj ministrowie pruscy w początkach XIX w.: H. F.
Stein - konserwatysta i K. A. Harolenberg - liberał. W konsekwencji tych
reform, aż do połowy wieku Prusy pozostały monarchią absolutną i policyjną
Reformy:

a) Społeczne: edykt z 1807 r. - znoszący poddaństwo chłopów, edykt

regulacyjny z 1811 r. (chłopi dziedziczni nabywali ziemię od pana
po odstąpieniu mu 1/3 posiadanej, niedziedziczni po odstąpieniu
1/2). Oba edykty obrazują tzw. pruską drogę do kapitalizmu. W
1810 r. ustawa zniosła cechy;

b) Skarbowe: jedno lity dla wszystkich system podatków,
c) Sądowe: oddzielono sądownictwo od administracji, nie

wprowadzono jednak sądownictwa powszechnego, utrzymały się
sądy patrymonialne, oprócz Poznania, gdzie w 1808 r.
wprowadzono i utrzymały się do 1815r.;

d) Wojskowe: 1814 r. ustawa związana z gen. G. J. Schanhorst. Siłę

zbrojną tworzyły odtąd 3 składniki: armia liniowa, rezerwa
(Landwera) i pospolite ruszenie (Landsturm). Mężczyźni w wieku
odpowiednio 20-25; 17-25 i 25-40; 40-60. Na wojnę ruszali
wszyscy do 32 roku życia.

e) Zarząd Centralny: 5 odpowiedzialnych ministrów zamiast organów

kolegialnych (resorty: spraw zagranicznych, wewnętrznych, wojny,
skarbu, sprawiedliwości). Z czasem liczba ministerstw wzrosła do
8, w roku 1817 jako jedyny organ doradczy króla powstaje Rada
Państwa, która ma charakter typowej feudalnej rady królewskiej;

f) Zarząd terytorialny - zreformowano w 1815 r., ujednolicono system

administracji terytorialnej likwidując kamery wojny i domen.
Utworzono: 10 prowincji z nadprezydentami (później 14), obwody
regencyjne z prezydentami, powiaty z Landratami.

Samorząd miejski zreformowano w 1808 r. Organami były pochodzące z

wyborów rady miejskie liczące od 24 do 102 osób. Rady miejskie wybierały
magistraty składające się z członków honorowych i urzędników płatnych (tu:
burmistrz i syndycy). Samorząd podlegał ścisłej kontroli i wybory były
ograniczone wysokim cenzusem majątkowym, choć z drugiej strony nie był on
ujęty w ramy stanowe.

• KONSTYTUCYJNA MONARCHIA PRUSKA

Po wydarzeniach Wiosny Ludów i rewolucji 1848 r. król Fryderyk

Wilhelm IV ogłosił stosunkowo liberalną konstytucję, ale została ona
anulowana natychmiast po zakończeniu zamieszek. W 1850 r. została
wprowadzona nowa konstytucja oparta na Karcie Francuskiej Ludwika XVIII
z 1814 r. z dwuizbowym sejmem, zasadą kontrasygnaty aktów królewskich
przez ministrów. Zachowawczy charakter konstytucji najsilniej uwidocznił się
w dziedzinach:
1. Sprawowania

władzy, suwerenem jest król, który dzierży władzę z

rąk Boga;

Charakter policyjny państwa uległ zatarciu;

Izba Panów (wyższa) sejmu pruskiego (Landtag) składała się z
dożywotnich i dziedzicznych arystokratów powołanych przez króla;

Izba Poselska pochodziła z wyborów nierównych, pośrednich,

ludność podzielona na trzy klasy wg kryterium majątkowego,
wybierała równa ilość elektorów, którzy wybierali posłów
(majoryzacja elektorów klas uboższych), głosowanie jawne do
protokołu.

Ustrój był kompromisem pomiędzy późnofeudalnym absolutyzmem, a

politycznoprawnymi zasadami ustrojów liberalno-demokratycznych. Tworzone
przez pruskiego cesarza i kanclerza państwo było droga do Hansenatyzmu w
cesarstwie III Rzeszy. Pruska republika po 1918 r. stanowiła nadal element
reakcyjny w republice Weimarskiej. W 1947 r. decyzją Sojuszniczej Rady
Kontroli Niemiec państwo to przestało istnieć.

Administracja terytorialna i samorząd.

a) Gmina - przedstawicielstwo gminne wybierane było przez ludność i

stanowiło organ uchwalający i kontrolujący. Wybierało ono
naczelnika gminy i ławników zatwierdzanych przez Landrata;

b) Powiat - sejmik powiatowy - 25 osób, sprawy finansowe,

przedstawianie kandydatów na Landrata mianowanego przez króla,
powiat wybierał delegatów do sejmiku prowincjalnego oraz 6
członków do wydziału powiatowego, który pod przewodnictwem
Landrata sprawował nadzór nad niższymi władzami lokalnymi;

c) Obwód regencyjny - prezes regencji mianowany przez króla,

współdziałał z wydziałem obwodowym, w którym zasiadali 4
członkowie wybierani przez wydział prowincjonalny;

d) Prowincja - sejmik prowincjonalny - z członków wybranych przez

sejmiki powiatowe wybierał on wydział prowincjonalny oraz
członków rady prowincjonalnej, która współpracowała z
nadprezydentem prowincji

Sądownictwo administracyjne: I instancja - wydział powiatowy, II

instancja - wydział obwodowy, III instancja - Najwyższy Trybunał Apelacyjny
w Berlinie.

60. KONFEDERACJE I FEDERACJE NIEMIECKIE W XIX w.

Podział na okresy:

• 1806-1813 okres Związku Reńskiego

• 1815-1866 okres Związku Niemieckiego

• 1866/67-1871 okres Związku Północnoniemieckiego

• 1871-l918 okres II Rzeszy Niemieckiej

• 1919-1933/45 okres Republiki Weimarskiej

• 1933-1945 okres III Rzeszy

• 1945-1949 okres okupacyjny

• 1949-1990 okres podziału na NRD i RFN

ZWIĄZEK REŃSKI

W 1801 r. Francja uzyskała wszystkie tereny niemieckie na lewym

brzegu Renu; aby zadośćuczynić książętom poszkodowanym deputacja
sejmu Rzeszy w 1803 r. zniosła księstwo duchowne i prawie wszystkie
wolne miasta. W obliczu nowej wojny Francji z Austrią większość
książąt Rzeszy poddała się żądaniom Napoleona i w 1806 r.
zadeklarowali formalne przystąpienie do Związku Reńskiego pod
protektoratem Napoleona. W kilka dni później cesarz Franciszek II uznał
godność cesarską rzymsko-niemiecką za wygasłą i pozostał przy tytule
cesarza Austrii Franciszka I z 1804 r. Ustrój związku miał charakter
konfederacji, zawierał się w akcie z 1806 r. Akt przewidywał organ
związkowy w postaci sejmu związkowego, ale nie doszło do niego,
podobnie jak żadne prawie postanowienie tego aktu. Przewodniczyć
sejmowi (Bundestag) miał arcybiskup Moguncji, jako prymas niemiecki -
zbierać się miał we Frankfurcie. Książęta byli ograniczeni w polityce
zagranicznej, musieli dostarczać kontyngenty wojskowe. Byli suwerenni
w polityce wewnętrznej. Na ten okres przypadają ważne zmiany:
mediatyzacja terytoriów Rzeszy, reformy wewnętrzne w duchu
francuskim.

ZWIĄZEK NIEMIECKI 1815-1866

Powstał jako konfederacja suwerennych władców na podstawie

Aktu Związkowego, uzupełniony w roku 1820. Składał się początkowo z
39 członków, 4 wolnych miast i suwerennych państw w liczbie 35.
Jedynym organem był sejm związkowy ( Bundestag) - liczba posłów 69;
królestwa po 4 posłów, inne człony po 3, 2, 1 pośle - był stale
funkcjonującym kongresem dyplomatycznym. Sprawy ściślejsze
załatwiano w Radzie Ściślejszej - 17 posłów. W 1833 r. Związek Celny,

1848 r. sejm Frankfurcki, 1866 bitwa pod Sadową, pokój a Pradze -
Austria wyraża zgodę na rozwiązanie związku.

ZWIĄZEK PÓŁNOCNONIEMIECKI 1867-71

Był federacją, państwem związkowym, opartym na oktrojowanej

przez sfederowanych monarchów konstytucji, która weszła w życie w
lipcu 1867 r. Do związku nie przystąpiła Austria, Bawaria, Hesja,
Wirtembergia, Badenia. Ilość państw zmalała do 22. Ustrój opierał się na
królu pruskim jako przewodniczącym, mianował on kanclerza związku
sprawującego władzę wykonawczą. Ustawodawstwo należało do gestii
dwóch ciał: Parlamentu (Reichstag) i Rady Związkowej (Bundesrat),
która zatwierdzała uchwały parlamentu, w jej skład wchodzili
przedstawiciele państw skonfederowanych, odgrywała funkcję izby
wyższej.

61. CESARSTWO

AUSTRIACKIE

• MONARCHIA HABSBURGÓW do końca XVIII w.

Podstawowym tworem austriackiej monarchii Habsburgów były

niemieckie księstwa alpejskie. W XVI w. dołączono Królestwa
Czeskie i Węgierskie. W 1713 r. wydano tzw. sankcję
pragmatyczną, która uregulowała następstwo tronu oraz zapewniła
jedność monarchii.

Organa centralne. W XVI i XVII w. Habsburgowie doprowadzili w

poszczególnych krajach do upadku reprezentacji stanowych, tak że już od
XVII w. stały się monarchią absolutną, jednak do XIX w. nie zdołały
zlikwidować ustroju stanowego na Węgrzech. Na rządy Marii Teresy (1740-
80) i Józefa II (1765-90) przypada okres absolutyzmu oświeconego. Zarząd
centralny monarchii opierał się na zasadzie kolegialności. Tworzyły go
następujące organa:

a) Kancelaria Stanu - z kanclerzem - sprawy zagraniczne;
b) Zjednoczona Kancelaria Nadworna - sprawy wewnętrzne, powstała

w 1761 r. z połączenia odrębnych kancelarii, austriackiej i czeskiej;

c) Najwyższa Izba Sprawiedliwości - najwyższy sąd;
d) Rada Stanu - powstała w 1761 r. - organ doradczy króla, który nie

skupiał w swoim ręku bezpośrednio zarządu państwem;

e) Nadworna Izba Skarbowa;
f) Nadworna Rada Wojenna.

Organa lokalne. Państwo dzieliło się na:

a) Gubernie z gubernatorami podlegającymi Zjednoczonej Kancelarii

Nadwornej;

b) Cyrkuły ze starostami obwodowymi — nadzorowali dominia i

miasta;

c) Dominia - utworzone w 1784 r.; poszczególne gromady wiejskie

podlegały zwierzchności pana (DOMINIUM). Pan mianował
spośród kandydatów gromady wójta będącego organem samorządu.
Stosunki między panem i chłopami podlegały kontroli starostwa;

d) Miasta - zreformowane w 1782 r. za Józefa II otrzymały szeroki

samorząd z wybieralnymi organami, wydziałem miejskim,
magistratem i burmistrzem. Zniesiony w początku XIX w.

• CESARSTWO AUSTRIACKIE 1804-1867

Z wojen napoleońskich Cesarstwo Austriackie wyszło bez

ubytków terytorialnych, jego pozycja była silna i ugruntowana,
zyskało przewodnictwo w Związku Niemieckim. Kierowane
politycznie przez kanclerza Mettemicha było jednym z głównych
ośrodków reakcji w Europie. System zachwiały dopiero kolejne
kryzysy z lat 1848, 1859, 1866. W czasie 1848 r. doszło do rewolucji
w Austrii, wojny z Włochami i powstania na Węgrzech. Cesarz nadał
konstytucję w 1848 r., następnie zwołał i odwołał konstytuantę, w
1849 oktrojował nową konstytucję, ale i ta nie weszła w życie,
zawieszona w 1851 r. Nastąpił nawrót do rządów absolutnych, tzw.
era Boch. Dopiero klęski we Włoszech w roku 1859 i bankructwo
państwa spowodowały potrzebę reform. Zaistniały trzy koncepcje
ustrojowe dla wielonarodowej monarchii: centralistyczna (Niemcy),
federalistyczna (Słowianie), dualistyczna (Węgrzy).

W 1860 r. premier Gołuchowski wydał Dyplom Październikowy

tworząc podstawy ustroju federalnego i autonomii krajów koronnych.
1861 r: - patent lutowy zawierał 2 załączniki:

a) Konstytucja lutowa do 1865 r.
b) Statuty krajowe do 1918 r.

Po wojnie niemiecko-austriackiej z 1866 r. ustrój oparł się na 3 aktach z

1867 r.:
1. Ugodzie

austriacko-węgierskiej - 2 ustawy;

Konstytucji Królestwa Węgierskiego z 1848 r. przywróconej w
1867 r.;

Konstytucji Cesarstwa Austriackiego stworzonej z szeregu ustaw
zasadniczych, gdzie zalicza się też
Dyplom Październikowy i Patent Lutowy.

62. USTRÓJ POLITYCZNY MONARCHII AUSTRO-WĘGIERSKIEJ

• MONARCHIA AUSTRO-WĘGIERSKA 1867 –1918

Unia realna austro-węgierska wyrażała się tym, że Austria i Węgry

znajdowały się pod panowaniem jednego władcy, miały wspólne
organy i interesy (sprawy zagraniczne, wojsko, marynarka wojenna,
waluta i finanse na cele wspólne). Organami były:

a) 3 ministrów - władza wykonawcza, zależni jedynie od monarchy,

niezależni od rządów i parlamentów Austrii i Węgier;

b) delegacje - władza ustawodawcza, po 60 członków delegowanych z

parlamentów (20 - izba wyższa, 40 - izba niższa), miały obradować
na przemian w Wiedniu i Budapeszcie, w praktyce porozumiewały
się drogą pisemną;

2. Zasady konstytucji austriackiej:

a) Cesarz na czele, pełnia władzy monarszej, mianował

odpowiedzialnych konstytucyjnie urzędników;

b) Ministrowie tworzyli Radę Ministrów;
c) Rada

Państwa - dwuizbowy parlament:

• Izba Panów - mianowani przez króla dożywotni i dziedziczni

członkowie, pełnoletni z rodziny cesarskiej, biskupi i arcybiskupi z
tytułami książąt;

• Izba Posłów - pochodząca z wyborów - 1867 r. - wybory

przeprowadzały sejmy krajowe, 1873 r. - utrzymano system 4
kurii, ale odebrano sejmom prawo wyboru, 1896 r. - 5 kuria, 1907
r. - zniesienie systemu kurialnego, demokratyczne wybory 4-
przymiotnikowe (powszechne, równe, bezpośrednie, tajne).

3. Zarząd terytorialny, autonomia, samorząd

Kraj dzielił się na 17 krajów koronnych, które posiadały od 1860 r.
sejmy krajowe i wydziały krajowe.
Konstytucje z lat 1861, 1867 znacznie ograniczyły autonomię, ale
sejmy się utrzymały.
Na czele kraju koronnego stał namiestnik. Kraje posiadały
jednoizbowe sejmy, które wybierały ze swego grona wydziały
krajowe.
Kraje dzieliły się na:

a) Starostwa powiatowe ze starostą zamiast dawnych cyrkułów;

powstał 3-stopniowy aparat władzy samorządowej kraj-powiat-
gmina i 3-stopniowy aparat administracyjny ministrowie-
namiestnictwo - powiat;

b) Powiat z marszałkiem i wydziałem powiatowym;
c) Gmina z wójtem i radą oraz zwierzchnością gminną;
d) Miasta - rady miejskie z burmistrzem lub prezydentem.

4. Sądownictwo - 3-stopniowe

a) Jednoosobowe

sądy powiatowe;

b) Kolegialne

sądy krajowe;

c) Wyższe sądy krajowe.

63. KONSTYTUCJA II RZESZY

• CESARZ - „niemiecki", nie Niemców, należały do niego:

reprezentacja na zewnątrz, dowództwo armią, mianowanie i
odwoływanie urzędników Rzeszy, zwoływanie i zamykanie
posiedzeń izb ustawodawczych, przygotowywanie i ogłaszanie
ustaw, nie miał jednak prawa veta.

• KANCLERZ - mianowany przez cesarza, na czele całej

administracji, odpowiedzialny jedynie przed cesarzem.

• WŁADZA USTAWODAWCZA-dwuizbowa

1. RADA

ZWIĄZKU - pełnomocnicy państw związkowych w liczbie 58,

później 61, ale większe państwa miały większą reprezentację (np. Prusy -
17, Bawaria - 6, drobniejsze po 1);

SEJM RZESZY (REICHSTAG) - posłowie w liczbie 397, wybierani co
3 lata, od 1888 r. na pięć lat, na terenie całej Rzeszy w 4-
przymiotnikowych, demokratycznych wyborach.

Obie izby miały stanowisko równorzędne, każda miała inicjatywę

ustawodawczą, dla przyjęcia ustawy potrzebna była zgoda obu izb.

• Unormowanie spraw wspólnych: polityka zagraniczna, cła, waluta,

sprawy gospodarcze, podatki, wojsko, marynarka wojenna,
ustawodawstwo w dziedzinie prawa sądowego, poczta.

• Trybunał Rzeszy w Lipsku - najwyższa instancja rewizyjna.

• Konstytucja - była giętka, dla jej zmiany wystarczała ustawa sejmu

Rzeszy, ale równocześnie dla odrzucenia rewizji wystarczyło 14
głosów w Radzie Związkowej.

Praktyka ustrojowa prowadziła do: unitaryzmu, rozbudowy federalnego

aparatu władzy, umocnienia stanowiska Prus.

64. REPUBLIKA WEIMARSKA I JEJ KONSTYTUCJA

• POWSTANIE REPUBLIKI - 1916 r. - na czele ruchu

antywojennego staje „grupa Spartakusa" (Róża Luksemburg, Karol
Liebknecht); 3. XI. I918 r. początek powstania, 9. XI. 1918 r.
proklamacja republiki w Berlinie, abdykacja Wilhelma II, 11. XI.
1918 r. kapitulacja Niemiec, zawieszenie broni, 10. XI. 1918 r.
powstanie rządu: Rady Pełnomocników Ludowych, 1. I. 1919 r.
powstanie KPD, powstanie w Berlinie krwawo stłumione. Rząd
zwołał do Weimaru Zgromadzenie Narodowe, które zebrało się w
styczniu 1919 r., 11 lutego Zgromadzenie powołało prezydenta i
Rząd Tymczasowy. W dniu 28. VI. 1919 r. podpisano Traktat
Wersalski, a 5. VII. 1919 r. konstytucja tzw. Republiki
Weimarskiej.

• KONSTYTUCJA - Niemcy stały się republiką federalną łączącą 21

krajów (Lander), konstytucja oparła się na wzorach liberalnych
(Francji i USA), stanęła na gruncie suwerenności ludu, rozszerzała
tradycyjny katalog praw obywatelskich o niektóre prawa
ekonomiczne i socjalne. Organy:

a) Prezydent - wybierany na 7 lat w wyborach powszechnych,

bezpośrednich,

b) Władza ustawodawcza - 2 izby: Rada Rzeszy i Sejm Rzeszy

(Reichstag),

• Rada Rzeszy - reprezentacja poszczególnych krajów w liczbie

proporcjonalnej do liczby ludności, jednak żaden kraj nie mógł
mieć 40 % reprezentantów.

• Sejm Rzeszy - wybory 5-przymiotnikowe: powszechne,

równe, bezpośrednie, tajne i proporcjonalne. Cenzus wieku 20,
głosowały kobiety.

Obie izby nie miały stanowiska równorzędnego. Jeżeli izba wyższa

wprowadziła veto, to Reichstag mógł je odrzucić większością kwalifikowaną
2/3 głosów. Gdy ustawa nie przeszła i tak prezydent mógł z niej zrezygnować
lub odwołać się do referendum.

Kanclerz - mianowany przez prezydenta, na wniosek kanclerza
prezydent mianował ministrów. Każdy akt prezydenta wymagał
kontrasygnaty ministra, byli oni odpowiedzialni politycznie. W
razie uchwalenia wotum nieufności rząd był obowiązany ustąpić.
Reichstag mógł także odwołać prezydenta przy pomocy
referendum.

65. USTRÓJ I PRAWO FASZYSTOWSKICH NIEMIEC

Praktyka ustrojowa Republiki Weimarskiej poszła w stronę osobistych

rządów prezydenta rządzącego za pomocą specjalnych pełnomocnictw
udzielonych mu przez Reichstag. W 1925 r. i ponownie w 1932 r. został
mianowany prezydentem Hindenburg. On też mianował 31. I. 1933 r. Hitlera
kanclerzem, po wygranych wyborach NSDAP w 1930 r. (powstało w 1920 r. ).
Od tej daty rozpoczyna się okres III Rzeszy.

Rzesza hitlerowska (1933-1945). Hitler uzyskał 23. III. l933 r. od

Reichstagu „ustawę o pełnomocnictwach". Dało mu to możliwość wydawania
aktów prawnych niezgodnych z konstytucją. Po śmierci Hindenburga w 1934
r. urząd prezydenta pozostał nie obsadzony, a Hitler mianował się Fuhrer und
Reichkanzler. Swoją władzę oparł na pojęciu wodzostwa, zniósł wolności
obywatelskie, rozwiązał wszystkie związki zawodowe i partie oprócz NSDAP.
Uruchomiony został aparat terroru, oparty na tajnej policji (Gestapo) i sądach
wyjątkowych.

W 1934 r. zniesiona została odrębność krajów jako tworów państwowych

i jako okręgi administracyjne wcielone do Rzeszy na nią przenosząc prawo
suwerenne (30. I. - ustawa „o przebudowie Rzeszy"). W 1933 r. Żydzi zostali
pozbawieni praw obywatelskich, politycznych, własności i wykonywania
pewnych zawodów. Ustawy norymberskie 15. IX. 1935 r. dotyczące
obywatelstwa Rzeszy i ochrony rasy, ingerowały głęboko w prawa osobiste
pozbawiając tych ludzi godności. W czasie II wojny światowej dokonano
masowej eksterminacji tego narodu (Holokaust). Podobnie postępowano z
wrogami.

66. POWSTANIE RFN I JEJ KONSTYTUCJA

Okres okupacyjny Niemiec 1945- 49
24. 01. 1943 - Casablanka - postulat poddania Niemiec woli zwycięzców
23. 05. 1945 - deklaracja przejęcia władzy przez aliantów na wszystkich

szczeblach

02. 08. 1945 - na mocy konferencji poczdamskiej dokonany został
podział Niemiec na 4 strefy okupacyjne; tak samo postąpiono z
Berlinem. Celem było 3*d: demokratyzacja, demilitaryzacja,
denazyfikacja. Powołano Sojuszniczą Radę Kontroli nad Niemcami, a w
Berlinie Sojuszniczą Komendaturę
25. 02. 1947

- postanowienie o likwidacji państwa pruskiego

23. 03. 1948

- wystąpienie ZSRR z S. R. K. n. N.

1947-Bizonia
1949-Trizonia

Z chwilą wejścia w życie ustawy zasadniczej uchwalonej 08. 05. 1949 r. -

24. 05. 1949 r. mocarstwa zachodnie uchyliły statuty okupacyjne, ale
zachowały prawo nadzoru nad polityką, gospodarką i kilku innymi sprawami.
Pełną suwerenność RFN uzyskała w 1955 r., wówczas zniesiono wszelkie
pozostałości urządzeń okupacyjnych. Ustrój oparto na zasadach federalizmu i
republikańskiej formy rządów, zasadzie suwerenności narodu i trójpodziału
władzy oraz modelu tzw. państwa socjalnego. W jej skład weszło 10 krajów,
Berlin też. Do kompetencji organów ogólnych należało: sprawy zagraniczne,
handel zagraniczny, wojskowość, polityka gospodarcza, socjalna, finansowa.
Krajom pozostawiono suwerenność w zakresie kultury, oświaty, zdrowia i
porządku publicznego. W jednym przypadku przewidziano referendum.
Władza ustawodawcza: parlament federalny (Bundestag) powoływany na 4 lata
w demokratycznych wyborach, rada federalna (Bundesrat), 3-5 reprezentantów
poszczególnych krajów, przez nie powołanych i odwoływanych. Władza
wykonawcza: w formie kanclerskich rządów parlamentamo-gabinetowych.
Konstytucyjność ustaw badana jest przez federalny trybunał konstytucyjny.
Uprawnienia prezydenta sprowadzono do reprezentacji. Partie chadeckie:
CDU, CSU, soc.: SPD, liberalne: FPD

67. NRD I JEJ KONSTYTUCJE

W 1947 r. powołano Niemiecki Kongres Ludowy, złożony z

przedstawicieli różnych opcji, ale w 1948 r. zdominowany przez Socjalistyczną
Partię Jedności Niemiec (SED), który powołał Niemiecką Radę Ludową. Jej
zadaniem było przygotowanie wyborów do zgromadzenia konstytucyjnego.
Wybory wyłoniły Niemiecki Kongres Ludowy, któremu w marcu 1949 r.
przedstawiono projekt konstytucji. Uchwalono go 7. 10. 1949 r. ZSRR
zachowywało jednak nadal pełne prawo kontroli nad NRD poprzez Radziecką
Komisję Kontroli. Została ona zlikwidowana po śmierci Stalina w 1953 r., a
rok później ZSRR ogłosił pełną suwerenność NRD.

Konstytucja z 7. 10. 1949 r. była z założenia uchwalona z myślą o całych

Niemczech, przyjmowała strukturę federacyjną państwa, utrzymała podział na
kraje i odrębne organa władz lokalnych. W praktyce uprawnienia krajów były
niewielkie, a reforma administracji z 1952 r. zniosła ustrój federalny, kraje
uczyniła jednostkami zarządu terytorialnego. Powstało państwo unitarne
kierujące się zasadą centralizmu. Konstytucja deklarowała oparcie na zasadach
demokratyzmu, republikańskiej formie rządów, suwerenności ludu i
demokracji bezpośredniej. Jednak kilka z tych zasad nie miało racji bytu z
powodu podstawowej zasady ustrojowej, że władzę sprawuje klasa robotnicza
w sojuszu z pracującym chłopstwem i innymi klasami pracującymi, a celem
władzy jest dyktatura proletariatu. Początkowo głową państwa był prezydent
(tytuł zniesiono w 1960 r. ), później kolegialna głowa państwa - Rada Państwa
Republiki (szerokie uprawnienia w dziedzinie spraw zagranicznych,
wewnątrzpaństwowych, wydawania dekretów z mocą ustawy, dokonywania
wykładni prawa i badania konstytucyjności ustaw, znaczna część uprawnień
przysługiwała przewodniczącemu). Organem wykonawczym była Rada
Ministrów, której członkowie musieli wywodzić się z Izby Ludowej, a funkcja
prezesa rady była zagwarantowana dla najsilniejszej frakcji. Najwyższym
organem państwa była Izba Ludowa powoływana w wyborach powszechnych,
pozornie demokratycznych, od 1958 r. partie przystępowały do wyborów w
ramach frontu ludowego. Ustrój opierał się na podziale kompetencji, a nie
trójpodziale władz.

68. REPUBLIKA I PROTEKTORAT W ANGLII INSTRUMENT
RZĄDZENIA.

Okres panowania Stuartów (Jakuba I 1603-1625 i Karola 11625-1649)

stanowi ostatni etap w panowaniu monarchii absolutnej w Anglii. Po
wydarzeniach z lat 1628 {petycja o prawa - petition of right} i 1640 {Długi
Parlament: skazanie na śmierć T. Strafforda i arcybiskupa Lauda –
impeachment, Act of attainder - 1641 r.; ustawy:

a) Król nie mógł rozwiązać ani odroczyć parlamentu bez jego zgody i

to nie wcześniej niż po upływie 50 dni od daty jego zebrania;

b) Ustawa o trzechleciu (The triennial act);
c) Zniesienie

Sądu Izby Gwiaździstej;

d) Zniesienie

Sądu Wysokiej Komisji}

spowodowały wybuch wojny domowej w 1642 r., która osiągnęła apogeum w
latach 1648-1649 i doprowadziła do powstania republiki.

Lata 1649-1660 stanowią w dziejach Anglii jedyny okres republiki.

Osądzenie i powieszenie króla w 1649 r. spowodowało potrzebę wytworzenia
nowej formy ustrojowej dla państwa. Skrajne zapatrywania różnych grup
społecznych na kształt nowego ustroju spowodowały, że nie zdołano stworzyć
ustroju republikańskiego o cechach trwałości, a więc Anglia stała się widownią
dyktatury wojskowej. Tak więc instytucje ustrojowe republiki miały nikły
wpływ na dalszy rozwój państwowych i prawnych instytucji angielskich,
doszło jednak do poważnych zmian społecznych i gospodarczych.
Stronnictwa: independenci (warstwy średnie), prezbiterianie (bogate
mieszczaństwo i szlachta), lewellerzy i diggerzy (stronnictwa rewolucyjne).

1648 - independenci uzyskują przewagę w Izbie Gmin, powstaje
Parlament Kadłubowy, powołuje on Najwyższy Trybunał
Sprawiedliwości
1649 - Parlament przekazuje władzę wykonawczą Radzie Stanu i
likwiduje Izbę Lordów, 19 maja proklamuje Anglię republiką
1653 - Cromwell rozpędza Parlament, dokonuje zamachu stanu i ogłasza
Instrument Rządzenia (The instrument of government) -jedyna w
dziejach Anglii konstytucja spisana.

Ustrój: władza wykonawcza - lord protektor, Rada Stanu

(członkowie mianowani przez lorda protektora spośród kandydatów
przedstawionych przez Radę Stanu i Parlament), władza
ustawodawcza - Parlament jednoizbowy, lord protektor miał veto
zawieszające - dyktatura Cromwella, został dziedzicznym lordem

protektorem.
1658 - wyznaczenie przez Cromwella syna Ryszarda na następcę i śmierć
dyktatora. Ryszard zrzekł się jednak godności i władzę przejęli
generałowie. Gen. Monk staje po stronie monarchii.
1660 - ostatnie zebranie Długiego Parlamentu w pierwszym składzie,
sam się rozwiązał i rozpisał wybory. Nowo wybrany Parlament
przywrócił monarchię i królem został Karol II Stuart (1660-1685). Król
ogłosił Parlament legalnym określił rok 1660 jako 12 swojego
panowania.

69. HABEAS CORPUS ACT

Jego wydanie przypadło na rządy Karola II. Król ten pomimo ciągłego

lawirowania między stronnictwem Wigów i torysów oraz korzystania z.
prerogatyw w postaci dyspensy i suspensy musiał ostatecznie ulec żądaniom
Wigów i zatwierdził uchwalony w 1679 r. HABEAS CORPUS ACT.
Zabezpieczał on nietykalność osobistą jednostki przed samowolnym
uwięzieniem przez organa państwowe, zakazywał skazanie bez
przeprowadzenia uprzednio sprawy sądowej, uniemożliwiał odrodzenie się w
przyszłości absolutyzmu w Anglii, rozszerzył kontrolę sądową nad
działalnością władzy wykonawczej. Prócz tego ustawa ta nie była jedynie
deklaracją, ale też stworzyła procedurę chroniącą skutecznie poddanego przed
wszelkim naruszeniem nietykalności.

70. BILL O PRAWACH. ANGIELSKA CHWALEBNA REWOLUCJA I

JEJ NASTĘPSTWA
Rządy Jakuba II (1685-88) były ostatnim etapem starć o przywrócenie

monarchii absolutnej w Anglii. Dodatkową niechęć Parlamentu i społeczeństwa
do króla stanowiło jego wyznanie, gdyż był on Katolikiem. Obawa przed
restauracją katolicyzmu spowodowała zwarcie sił Torysów i Wigów i
powołanie na tron córki Jakuba - Marii i jej męża Wilhelma Orańskiego. W
1688 r. Wilhelm wyładował w Anglii, a wysłane przeciwko niemu wojska
Jakuba przeszły na jego stronę. Tak dokonała się Chwalebna Rewolucja
(glorious revolution).

W 1689 r. wydano 2 akty mające wyjaśnić sprawy, które wywołały tyle

fermentu za restauracji Stuartów:
1.

Ustawa o tolerancji religijnej - zapewniała tolerancję wszystkim
odłamom protestantyzmu, ale nie katolikom; każdy kandydat na urząd
musiał złożyć deklarację potępiającą dogmat katolicki o „przeistoczeniu"
(także król i poseł do Izby Gmin);

Bill o prawach (Bill of rights) - wyliczał on w 13 punktach nadużycia
władzy dokonane przez Karola II i Jakuba II, a następnie odnośnie do
każdego z tych punktów określał nowe zasady ograniczając władze króla
i rozszerzając władzę Parlamentu, w szczególności w sprawie:
a) Nielegalności wykonywania suspensy bez zgody Parlamentu i

nadużywania przez króla dyspensy;

b) Odmowa przyznania królowi prawa nakładania jakichkolwiek

podatków;

c) Postulat

częstego zwoływania Parlamentu ( od 1716-1911 r.

obowiązywał The septennial act - ustawa o 7-leciu - Parlament
zbierał się na 7-letnią kadencję)

71. RZĄDY PARLAMENTARNOGABINETOWE W ANGLII

Geneza. W średniowieczu król rządził za pomocą dygnitarzy

wchodzących w skład Rady Królewskiej, którą od XVI w. nazywano Tajną
Radą (Privy Council). Od XVII w. rada okazała się nie funkcjonalna z powodu
nadmiernej liczby członków i Stuartowie zaczęli z niej powoływać nieliczny
komitet, który zbierał się w królewskim gabinecie - stąd nazwa.

Formowanie się gabinetu. Król Wilhelm III miał duże trudności z

gabinetem z powodu rozbieżności poglądów jego członków. Dlatego zaczął on
powoływać członków gabinetu spośród większości parlamentarnej w Izbie
Gmin. Od 1714 r., kiedy to na tronie angielskim zasiedli książęta hanowerscy,
królowie przestali przewodniczyć gabinetowi i pozostawili mu swobodę w

rządzeniu. Miejsce króla na posiedzeniach zajął Pierwszy Lord Skarbu zwany
odtąd premierem - pierwszy minister. Parlament wykorzystał sytuację i
podporządkował sobie gabinet. Wykształciła się zasada nieodpowiedzialności
króla, kontrasygnaty (od XVIII w. minister przyjmował na siebie
odpowiedzialność za akt), a z powodu procedury impeachmentu powstała
zasada odpowiedzialności solidarnej całego gabinetu. Mechanizm rządów
parlamentarno-gabinetowych ukształtował się w swych zrębach już podczas
XVIII w., ale w ostatecznej postaci skrystalizował się w XVIII i XIX w.
Działalność gabinetu opierała się na większości parlamentarnej i w przypadku
wotum nieufności następowała dymisja rządu. Król powoływał rząd przez
desygnację na premiera (leadera) większości. Król - prawo sankcji.

72. USTROJOWO PRAWNE ZWIĄZKI ANGLII Z WALIĄ,

SZKOCJĄ I IRLANDIĄ

• Walia została wcielona do Anglii w 1301 r. przez podbój, od tego

czasu następca tronu nosił tytuł księcia Walii

• Szkocja była królestwem od IX w. Od czasów podboju Wilhelma

Zdobywcy stała się lennem królów angielskich, ale ponownie
uzyskała suwerenność po objęciu tronu przez Stuartów, w 1603 r.
powstała unia personalna, a po 1707 r. unia realna utrzymująca się
po dziś dzień.

• Irlandia była krajem celtyckim podbitym przez Anglię w XII w.

Komasowały się tutaj ostre konflikty etniczne, później społeczne
(osadnictwo angielskich baronów), a po reformacji w XVI w. -
religijne. Również w tym wieku zaczęto traktować Irlandię jak inne
kolonie i podlegała ona podobnemu wyzyskowi. W 1776 r.
podczas wojny z USA, Anglia aby zapewnić sobie
bezpieczeństwo ze strony Irlandii musiała uznać w 1782 r.
niezależność Parlamentu Irlandzkiego jako najwyższej władzy
ustawodawczej, a Irlandzką Izbę Lordów jako najwyższą władzę
sądową. W latach 1783-1800 Irlandia i Anglia tworzyły odrębne
królestwa pod wspólną koroną - unia personalna, a w 1800 r. doszło
do ani realnej obu królestw. W 1914 r. przyznano Irlandii szeroką
autonomię, a w 1919 r. ogłosiła powstanie suwerennej Republiki
Irlandzkiej. Anglia uznała ten fakt w 1921 r. oraz została w
posiadaniu Ulsteru.

73. DEMOKRATYZACJA PRAWA WYBORCZEGO DO IZBY GMIN.

USTAWA Z 1832
Wobec presji radykalniejszych grup społeczeństwa, a później także ruchu

robotniczego, doszło w XIX i XX w. do przeprowadzenia reform wyborczych i
demokratyzacji Izby Gmin. Najważniejsze z nich to:
1.

Reforma Greyja z 1832 r. - odebranie praw wyborczych zgniłym
miastom i przyznanie ich innym, prawa wyborcze przyznano Katolikom
w 1829 r., Żydom w 1858 r. Reprezentacja społeczeństwa zwiększyła się
z 3 do 5 %, zmniejszono wpływy arystokracji, a zwiększono bogatego
mieszczaństwa (455000—630000);

Reforma Disraeiego z 1867 r. - dalsze obniżenie cenzusu majątkowego,
skorzystały warstwy średnie, liczba wyborców wzrosła 4-krotnie, do 2, 5
mln.; w 1872 r. wprowadzono tajne głosowanie; Reforma Gladstone'a
z lat 1844-5 - podmiotem prawa wyborczego stał się obywatel,
wprowadzono jedno mandatowe okręgi wyborcze, liczba wyborców
wzrosła 2-krotnie, 1911 r. - kadencja Izby - 5 lat;

Reforma Lloyd George'a z 1918 r. - demokratyczne, powszechne, tajne i
bezpośrednie wybory, ale nie równe, czynne prawo wyborcze od 21 lat
mężczyźni, 30 lat kobiety;

Reforma z 1928 r. - dała kobietom równe prawa, ale zasada nierówności
wyrażała się w systemie pluralnym. Zniesiono go dopiero w 1948 r. Do
tej pory zasadę równości wyborów narusza system jedno mandatowy
przy nierówności okręgów.

74. OGRANICZENIE

UPRAWNIEŃ BRYTYJSKIEJ IZBY LORDÓW

W XX W. USTAWA O PARLAMENCIE Z 1911 R.
Izba Lordów miała zawsze stanowisko konserwatywne. W 1888 r.

wprowadzenie do Izby 4 dożywotnich lordów prawników. Początkowo była
równa Izbie Gmin, ale w XX w. znacznie ograniczono jej prawa. W 1911 r.
uchwalono „ustawę o parlamencie" (Parliament act), gdzie przyznano lordom
jedynie prawo wnoszenia poprawek do ustaw w trakcie dyskusji nad nimi, za
wyjątkiem ustaw o charakterze finansowym, mogła też sprzeciwić się
uchwaleniu ustawy na 3 kolejnych sesjach w ciągu 2 lat (veto zawieszające). W
1948 r. zniesiono przywilej sądu parów, Izba stanowi jednak nadal najwyższy
trybunał apelacyjny. W 1949 r. dodatkowo ograniczono veto zawieszające,
odtąd Izba Lordów mogła skutecznie sprzeciwić się ustawie jedynie na 2
sesjach w ciągu 1 roku, a odnośnie Money Bill, Izba zachowała prawo
wnoszenia poprawek. W1958 r. do parostwa dopuszczono kobiety i zaczęto
szerzej stosować parostwo dożywotnie. W latach 1946-47 ok. 1200 poprawek,
57 odrzucono.

75. POJĘCIE KONSTYTUCJI I PRAWA KONSTYTUCYJNEGO

Przez konstytucję rozumie się powszechnie ustawę, w której

sformułowane są podstawowe zasady prawne organizacji państwowej oraz

prawa obywatelskie i która stanowi w stosunku do innych ustaw normę
nadrzędną. Odróżniamy konstytucję w znaczeniu materialnym i formalnym.

Konstytucja w sensie materialnym to zespół podstawowych urządzeń

państwowych, społeczno-gospodarczych i politycznych, które charakteryzują
daną organizację państwową. Ten system norm, przepisów, zwyczajów
regulujących ustrój państwa ze względu na ich treść nazywamy konstytucją i w
rym szerokim ujęciu stanowi przedmiot zainteresowania prawa
konstytucyjnego.

Konstytucja w sensie formalnym, węższym to ustawa zasadnicza,

nadrzędna w hierarchii ustaw, uchwalana, nowelizowana i uchylana w
specjalnym trybie, nazywana w przeciwieństwie do powyższej konstytucją
pisaną. Ustawa taka w rzeczywistości nigdy nie obejmuje całości systemu
konstytucyjnego i nawet w krajach z tego rodzaju konstytucją prawo
konstytucyjne musi wykraczać poza zakres norm zawartych w konstytucji.

76. MONARCHIA

KONSTYTUCYJNA

Monarchie konstytucyjne podzielić można na dwie grupy: monarchie

ograniczone i monarchie parlamentarne. Obie bowiem różniły się tym od
monarchii absolutnej, że władza była ograniczona prawem, ale stopień tego
ograniczenia był różny.

Monarchia ograniczona - należała do formy państwa, w której postulaty

demokracji były realizowane w ograniczonym zakresie i gdzie nie
funkcjonowały rządy parlamentarne (np. Francja 1814-30). Wyodrębnia się też
reakcyjną formę tego ustroju w państwach, które przechodziły „pruską drogę
do kapitalizmu" (Prusy od 1850 r., Austria od 1867 r., Rosja od 1905-6). Ustrój
monarchii ograniczonej łączył w sobie zasady późnego absolutyzmu z
zasadami ustrojów liberalno-demokratycznych. Konstytucja ustalała sposób
wykonywania władzy, określała współudział organu przedstawicielskiego w
ustawodawstwie, gwarantowała niektóre prawa obywatelskie.

Monarchia parlamentarna - charakteryzowała się istnieniem rządów

parlamentarnych. Wykształciła się w Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii,
Skandynawii. Król panował, a nie rządził, był nietykalny i zachował prawo
sankcji niezbędnej dla prawomocności ustaw; jednak z czasem przestali
korzystać z prawa odmówienia sankcji. Władzę wykonawczą sprawował rząd
ściśle kontrolowany przez parlament, co mogło prowadzić do przewagi
parlamentu lub rządu, tak jak w Anglii, gdzie doszło do koncentracji władzy w
ręku premiera.

77. EWOLUCJE USTROJU POLITYCZNEGO I PRAWA WE
FRANCJI

PO 1789 R.
Podział na okresy:

• 1789-1792 - od zebrania się Stanów Generalnych do uwięzienia

Ludwika XVI

okres monarchii ograniczonej

• 1792-1793 - okres konwentu - od zwycięstwa jakobinów nad

żyrondystami

• 1793-1794 - okres dyktatury jakobińskiej do zamachu 9 Termidora -

uwięzienie Robespierr'a

• 1795-1799 - okres dyrektoriatu - do zamachu Napoleona 18

brumaire'a 1799 r.

• 1799-1714/15 - do kapitulacji Napoleona okres dyktatury

Napoleona, data 1804 odgranicza etap konsulatu i cesarstwa

• 1814-1830-okres restauracji Burbonów

• 1830-1848-okres Monarchii Lipcowej

• 1848-1852-okres II Republiki

• 1852-1870-okresII Cesarstwa

• 1870-1871-początek III Republiki i Komuna Paryska

• 1870/75-1940/46-okres III Republiki

• 1940-1946 - okres II Wojny Światowej

• 1946-1958-okres IV Republiki

• od 1958 r. -okres V Republiki

78. DEKLARACJE PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA Z 1789 I
1793 R.

D. P. Cz. i O. z sierpnia 1789 r. zawierała w sobie dwie podstawowe

grupy zagadnień:
1.

Zasady ogólne dotyczące organizacji politycznej (dwa dogmaty
demokracji współczesnej: zasada suwerenności ludu i teoria podziału
władzy Monteskiusza);

2. Sformułowanie praw obywatelskich, osobistych człowieka (równość

wobec prawa, wolność sumienia, gospodarcza nienaruszalność prawa
własności prywatnej jako prawo „święte", podmiotowe prawa
publiczne - poddany stał się obywatelem)

D. P. Cz. i O. z 1793 r. wysunęła przed zasadę wolności zasadę równości

wszystkich obywateli, wychodząc z zasady, że sama równość wobec prawa nie
zapewnia równości społecznej. Prawo własności nie było już świętym i
nienaruszalnym, a jedynie przyznano obywatelom „prawo do korzystania i
swobodnego dysponowania swoimi rzeczami i dochodami, trudem swojej pracy
i swej przedsiębiorczości". Prawo oporu.

79. KONSTYTUCJA FRANCUSKA Z 1791 R.

Opierała się na zasadach D. P. Cz. i O. z 1789 r., która weszła w jej skład

jako rozdział wstępny. Konstytucja podkreślała, że suwerenność należy do
narodu, który władzę ustawodawczą deleguje na Zgromadzenie Ustawodawcze,
wykonawczą na króla i sądową na sędziów wybranych przez lud. Król -władza
wykonawcza, był królem Francuzów, mianował ministrów, był nietykalny i
nieodpowiedzialny. Wszystkie jego akty wymagały kontrasygnaty.
Zgromadzenie Ustawodawcze - władza ustawodawcza - wybierana w wyborach
pośrednich na 2 lata, wybory powszechne, mocno ograniczone cenzusem wieku
i majątku. Głosowali mężczyźni powyżej 25 lat, płacący określony podatek.
Wybierali oni elektorów (1 na 100) na zebraniach pierwiastkowych, dopiero
elektorzy wybierali posłów. Wybory pośrednie, dwustopniowe. Ministrowie -
odpowiedzialni prawnie (konstytucyjnie) nie politycznie. Do ich sądzenia
powołano Najwyższy Trybunał Narodowy.

Konstytucja dążyła do rygorystycznego rozdziału władzy. Król nie miał

inicjatywy ustawodawczej i nie mógł rozwiązać Zgromadzenia. Ministrowie nie
mogli być członkami Zgromadzenia. Inicjatywę ustawodawczą posiadało
jedynie Zgromadzenie, nie mogło jednak ani usunąć króla, ani ministrów za ich
politykę. Królowi przysługiwało jedynie prawo veta zawieszającego, które
mogło być uchylone w drodze uchwalenia tego samego projektu przez dwie
następne legislatywy. Konstytucja tworzyła podstawy dla przewagi władzy
ustawodawczej. Jednocześnie była wyrazem: zwycięstwa nad tendencjami
konserwatywnymi arystokracji i innych grup, stanowiła zwycięstwo
mieszczaństwa bogatego nad drobnomieszczaństwem, oznaczała zwycięstwo
wielkiej burżuazji nad królem. Uchwalona 3. 09. 1791 r., weszła w życie we
wrześniu.

80. I REPUBLIKA WE FRANCJI

Po aresztowaniu króla 10. 07. 1792 r. Zgromadzenie Ustawodawcze

wybrało ze swojego grona Tymczasową Radę Wykonawczą i rozpisało wybory
do Konwentu, którym nadano charakter powszechny przez zniesienie cenzusu
majątkowego i ograniczenie cenzusu wieku do 21 lat. Pierwszym aktem

Konwentu było proklamowanie republiki 22. 09. 1792 r. Formalnie Konwent
rządził przez 3 lata do 1795 r., ale faktycznie przez 8 miesięcy. Później władzę
przejęli Jakobini. Za Konwentu wprowadzono nowy kalendarz,
przeprowadzono reformę pieniądza.

W okresie 1793-94 władzę sprawowali Jakobini. Bardzo szybko po

przejęciu władzy uchwalili oni nową konstytucję, która jednak nie weszła w
życie. Ogłoszono nową deklarację praw (vide-78), a sama konstytucja
przewidywała ustrój oparty na demokracji bezpośredniej połączonej z zasadą
reprezentacji. Wyraziło się to w przyznaniu szerszych uprawnień Zebraniom
Pierwiastkowym obejmującym ogół obywateli, biorącym czynny udział w
ustawodawstwie, sformułowano zasadę referendum w ten sposób, że Ciało
Ustawodawcze miało przesyłać projekty ustaw do Zebrań Pierwiastkowych.
Cała władza poza tym spoczywała w ręku Ciała Ustawodawczego
(jednoizbowego, wybieranego na 1 rok), z niego wyłaniano Radę Wykonawczą
powołaną w liczbie 24 członków na 2 lata, przez Ciało Ustawodawcze (co roku
połowa składu miała ustępować). Władza pozostała w rękach Konwentu, który
stracił ją na rzecz Komitetu Ocalenia Publicznego (9 członków kierujących
zewn. I wewn. Polityką państw) sprawującego nadzór nad Komitetem
Bezpieczeństwa Powszechnego. Konwent wybierał także skład Trybunału
Rewolucyjnego. Władza przeszła na M. F. Robespierr'a - wytworzyła się
dyktatura partii jakobinów; do 1794 r.

9 termidora 1794 r. - odsunięto Jakobinów od władzy, ale nie rozwiązano

Konwentu. Uchwalono nową konstytucję - dyrektorialną, po której wejściu w
życie Konwent sam ustąpił w 1795 r. nowy ustrój oparł się na rygorystycznym
podziale władzy pomiędzy nowymi organami państwa. Ogłoszono trzecią
deklarację praw, znacznie ograniczającą prawa obywatelskie.

Władza ustawodawcza: dwuizbowe ciało ustawodawcze, które tworzyły 2

rady: Rada Pięciuset i Rada Starszych (250 członków), wybierane na okres 3
lat, co roku rotacja 1/3. Przywrócono znów dwustopniowe wybory,
ograniczeniem był cenzus majątkowy i wieku (wyborcy 21 lat, elektorzy 25 lat,
prawo bierne do Rady Pięciuset - 30 lat, do Rady Starszych - 40 lat). Inicjatywa
przysługiwała jedynie Radzie Pięciuset, a Rada Starszych mogła projekt przyjąć
lub odrzucić bez prawa wnoszenia poprawek. Władza wykonawcza: Dyrektoriat
- 5 dyrektorów wybieranych spośród 10 kandydatów przedstawianych Radzi
Starszych przez Radę Pięciuset. Co roku ustępował jeden z dyrektorów
powołanych na 5 lat, nie tworzyli oni rady, lecz osobno kierowali
powierzonymi resortami, podobnie jak podlegli im ministrowie będący
kierownikami administracji. Dyrektorzy byli odpowiedzialni jedynie prawnie.
Rady oskarżały, a sądził Sąd Najwyższy. System ten funkcjonował wadliwie i
stworzył podstawy dla dyktatury jednostki. W zamachu stanu 18 brumairea
1899 Napoleon Bonaparte przejął władzę.

81. II REPUBLIKA WE FRANCJI

Luty 1848 r. - wybuch rewolucji i powołanie Rządu Tymczasowego (11

osób) oraz Komisji Luksemburskiej (rządowej komisji do spraw robotniczych).
W marcu 1848 r. komisja skraca m. in. dzień pracy do 10 godzin.
Równocześnie Rząd T. Rozpisuje wybory do Konstytuanty. W wybranym w
kwietniu Zgromadzeniu Konstytucyjnym przewagę mieli monarchiści.
Spowodowało to wybuch powstania robotników (22-26 czerwca), stłumionego
przez gen. L. Cavaignac, któremu Konstytuanta powierzyła władzę dyktatorską.
Uchwalona po stłumieniu rewolucji konstytucja była jednak stosunkowo
demokratyczna. W jej skład weszła nowa deklaracja praw wzorowana na
deklaracji z 1789 r.

Władza ustawodawcza — zgromadzenie — jednoizbowe obierane na 3

lata w wyborach demokratycznych, równych, powszechnych, tajnych i
bezpośrednich.

Władza wykonawcza - prezydent - wybierany w wyborach tajnych,

bezpośrednich i powszechnych. Nie przeprowadzono konsekwentnie zasady
podziału władzy. Konstytucja przewidywała ogólną odpowiedzialność
prezydenta i ministrów i wyraźnie mówiła o odpowiedzialności konstytucyjnej.
Łączyła w sobie elementy systemu amerykańskiego z zasadami konstytucji
angielskiej. Wiosną 1849 r. zebrało się Zgromadzenie z przewagą
monarchistów, a prezydentem został wybrany Ludwik Napoleon Bonaparte. Po
przeprowadzeniu walki ze Zgromadzeniem (zawieszenia ustawy o 3-letnim
domicylu z 1850 r. ) dokonał zamachu stanu w dniu 2. 12. 1851 r. i zagarnął
władzę dyktatorską. Po roku wprowadził nową konstytucję wzorowaną na
konsularnej i uzyskał urząd prezydenta na 10 lat. W 1852 r. senat przyznał mu
tytuł cesarza dziedzicznego i tym samym zostało wskrzeszone we Francji
cesarstwo. Wszelkie zmiany ustrojowe L. Bonaparte sankcjonował później
plebiscytami.

82. KONSULAT I CESARSTWO NAPOLEONA BONAPARTE

Nauka wyróżnia w 15-leciu rządów dyktatorskich 2 etapy:

1. Konsulatu

(l799-1804)

2. Cesarstwa

(l804-1814)

W okresie pierwszym Napoleon sprawował władzę jako I Konsul, w

drugim jako Cesarz Francuzów. Przez cały okres rządów ustrój opierał się na
konstytucji konsularnej z 1799 r. nowelizowanej przez Senatus - Consultes
senatu; najważniejsze z nich to:
1.

Przyznanie Napoleonowi w 1802 r. dożywotniej władzy I Konsula z
prawem nominacji następcy;

Konstytucja Cesarska z 1804 r.

Ustrój szczebla centralnego:
Władza ustawodawcza; zawiły tryb; począwszy od:

a) Wniosek ustawodawczy I Konsula;

b) Rada Stanu - opracowanie projektu (ponadto sprawowała

sadownictwo administracyjne);

c) Trybunat - dyskusja nad projektem (100 członków) mógł go

odrzucić lub przekazać dalej w całości;

d) Ciało Ustawodawcze (300 członków) mogło przyjąć lub odrzucić

ustawę;

e) Cesarz

ogłaszał uchwaloną ustawę

Władza wykonawcza: nominowani na 10 lat przez senat i odpowiedzialni

przed nim 3 Konsulowie, 2 z głosem doradczym. Pierwszy Konsul - pełnia
władzy, prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju, mianowanie
ambasadorów, inicjatywa ustawodawcza, ogłaszanie ustaw, nominacja i
odwoływanie członków Rady Stanu, ministrów (ci odpowiedzialni jedynie
przed nim, nie działali w radzie) -odpowiedzialni jedynie konstytucyjnie.
Urzędników sądził sad kasacyjny, a od 1804 r. cesarz.

Konstytucja 1799 r. - pozory wyborów powszechnych - od 21 lat prawa

wyborcze mężczyzn, system oparty na listach zaufania spośród 1/10 na
szczeblach listy okręgowej, departamentalnej i narodowej. I Konsul wybierał
odpowiednio urzędników na odpowiednich szczeblach, a spośród listy
narodowej Konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych.

Ustrój administracyjny - na miejsce decentralizacji z okresu Konwentu i

Dyrektoriatu (gmina, kanton, dystrykt, departament) wprowadzono
administracje 3-szczeblową opartą na skrajnej biurokracji i centralizmie:
departament, prefekt, okręg, podprefekt, gmina, mer. U boku urzędników
działały odpowiednio rady. Do administracji dostosowano sądownictwo i tak
kanton - sędzia pokoju, okręg -trybunał dla spraw cywilnych. Działało też 27
trybunałów i sąd o nazwie Trybunału Kasacyjnego na najwyższym szczeblu.
Pozostawiono jedynie z ław Ławę Orzekającą Dla Spraw Karnych,
wprowadzono nominację i odpowiedzialność sędziów. Wybierani pozostali
sędziowie pokoju i ławnicy.

Kodeksy - k. c. 1804 r., k. p. c. 1806 r., k. h. 1807 r., k. p. k. 1808 r., k. k.

1810 r.

83. KONKORDATY

FRANCUSKIE

• 1518 r. konkordat zawarty pomiędzy Franciszkiem I a Leonem X w

Bolonii. Powstał dla zakończenia sporów wywołanych Soborem w
Bazylei (1432 — wyższość soboru nad papieżem) i opartej na jego
postanowieniach Sankcji Pragmatycznej z Bourges - 1438 r. (król
poszerzył postanowienia soboru o prawo zlecenia kapitule własnego
kandydata na biskupa). Konkordat był

kompromisem zawierającym: uchylenie Sankcji Pragmatycznej
przez króla, uzyskaniem przez niego prawa obsadzania wyższych
beneficjów duchowych, król przedstawiał kandydata papieżowi, a
ten nadawał mu tzw. Inwestyturę Kanoniczną, po czym król
nadawał beneficjum po odebraniu przysięgi. System utrzymał się do
rewolucji, król uzyskał w Kościele podporę monarchii.

• W okresie rządów Konstytuanty uchwalono Konstytucję Cywilną

Kleru (zrealizowano zasady gallikanizmu, skonfiskowano dobra
kościelne, skasowano zakony, dostosowano podział diecezjalny do
podziału administracyjnego, zobowiązano do złożenia przysięgi
wierności). Nie objęła ona jednak całego duchowieństwa i nie miała
wpływu na wiernych. Potępiana przez papieża, wywołała nawet
chłopskie powstania - Wandea.

• 1801 r. konkordat zawarty przez Napoleona i Piusa VII. Papież

zgodził się na dopasowanie diecezji do departamentu, nominacja
biskupów miała się odbywać tak jak po roku 1516, zamiast króla
nominował konsul, papież nie zrzekł się skonfiskowanych dóbr, ale
uznał stan faktyczny. Był to pierwszy konkordat państwa
konstytucyjnego. Unormował sprawy wyznaniowe we Francji do
1905
r. tj. do uchwalenia ustawy o rozdzieleniu Kościoła od państwa.
Napoleon reprezentował tradycje gallikanizmu.

84. II CESARSTWO FRANCUSKIE

Konstytucja z 1852 r. była oktrojowana, ale zatwierdzona w drodze

plebiscytu. Na czele państwa stawiała ona dziedzicznego cesarza, który skupiał
w sobie prawie całą władzę, mianował ministrów zależnych tylko od niego i
nie tworzących rady. Sam cesarz powoływał też członków Rady Stanu i
Senatu. Jedynym organem demokratycznym było Ciało Ustawodawcze, ale i
ono podlegało ograniczeniom, bowiem listę kandydatur ustalał prefekt. Nie
istniał też podział władzy, bowiem cesarz miał bardzo szerokie uprawnienia
ustawodawcze i sankcjonujące. Do roku 1860 cesarz rządził autorytarnie, po
tej dacie rozpoczął się okres liberalnych reform gospodarczych (m. in.
zniesienie ustawy Le Chapelier z 1791 w roku 1864), które doprowadziły do
demokratycznych zmian w konstytucji w roku 1870, którą zaakceptował
plebiscyt, nie miała jednak znaczenia, ponieważ nastąpił upadek Napoleona w
klęsce wojny z Prusami.

85. FRANCUSKA KARTA KONSTYTUCYJNA Z 1814 i 1830 r.

• Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII z 1814 r. należy do tzw.

konstytucji oktrojowanych. Formalnie nawiązywała ona do
urządzeń przedrewolucyjnych przez odrzucenie teorii suwerenności
ludu i przywrócenie niektórych instytucji zniesionych przez
rewolucję, np. szlachectwa. We wstępie jednak, ze względu na
nieodwracalność przemian rewolucyjnych karta gwarantowała
równość
wszystkich wobec prawa, wolność osobistą i wolność wyznania
(przy religii panującej - katolickiej), wolność prasy i
nieodwołalność sprzedaży dóbr narodowych. Stawiało to
odpowiednik poprzednich deklaracji praw, wykluczało możliwość
odrodzenia się przywilejów stanowych, nadawały karcie charakter
obywatelski. Zasady ustrojowe nawiązywały wyraźnie do
konstytucji
angielskiej. Na czele państwa stał dziedziczny król mianujący
ministrów tworzących Radę Ministrów. Król był odpowiedzialny,
jego akty wymagały kontrasygnaty. Władzę ustawodawczą
stanowiły dwie izby: Izba Parów i Izba Deputowanych
Departamentalnych (wybierana na 5 lat w mocno ograniczonych
wyborach, prawo czynne 100 tys., bierne 12 tys. Osób, w 1820 r.
wprowadzono wybory pluralne). Konstytucja ustaliła zasady
współpracy króla z izbami. Przewaga dla króla — zwoływanie i
rozwiązywanie izb, tylko on miał inicjatywę, prawo sankcji i
ogłaszania ustaw, mógł wydawać ordonanse „konieczne".
Ministrowie mogli być członkami obu izb i mogli zabierać w nich
głos. Odpowiadali jedynie karnie. Izba Dep. Dep. stawiała w stan
oskarżenia,
sądziła Izba Parów. Ludwik XVIII rządzący do 1830 r. prowadził
politykę umiarkowaną, ale jego następca Karol X na wskroś
reakcyjną, co wywołało rewolucję w lipcu 1830 r.

• Konstytucja z 1830 r. — choć formalnie miała charakter

oktrojowany, była opracowana przez Izbę Deputowanych. Była w
zasadzie powtórzeniem konstytucji z 1914 r., ale wprowadzono
również istotne zmiany: król został wprowadzony na tron zgodnie z
teorią suwerenności narodu, król Francuzów, trójkolorowa flaga,
bardziej demokratyczne izby - zniesienie parostwa dziedzicznego
1831 r., zniesienie cenzusu majątkowego w wyborach i zniesienie
wyborów pluralnych - do 200 tys. reprezentacja. Zniesiono prawo
wydawania ordonansów, przyznano inicjatywę ustawodawcza obu
izbom. Praktyka doprowadziła do wykształcenia się systemu
rządów parlamentarnych.

86. III REPUBLIKA WE FRANCJI I SZCZEGÓLNE CECHY JEJ

KONSTYTUCJI

• Początki republiki. Komuna Paryska.

2. 09. 1870 r. - klęska Napoleona pod Sedanem. Ciało

Ustawodawcze zostało rozproszone i 4. 09. 1870 r.
proklamowano republikę. Władzę powierzono Rządowi Obrony
Narodowej, powołano Bataliony
Gwardii Narodowej.

28. 01. 1871 r. - kapituluje rząd, ale nie Paryż. W czasie 3-

tygodniowego zawieszenia broni dokonano wyborów do
Zgromadzenia Narodowego, które zebrało się 12. 02. 1871 r. w
Bordeaux i wyłoniło rząd L. Thiers'a, Ten zgodził się na odstąpienie
Niemcom Alzacji i części Lotaryngii oraz na kontrybucję w
wysokości 5 mld. franków w złocie.

18. 03. 1871 r. - proklamowano Komunę Paryską i zarządzono

wybory do Rady K. P. Dnia 02. 04. 1871 r. - rozpoczęto likwidację
Komuny i po zawarciu pokoju z Niemcami Zgromadzenie Nar.
Rozpoczęło
pracę nad konstytucją.

• Po ustąpieniu L. Thiers'a sprzeciwiającego się restauracji, na

prezydenta tymczasowej republiki został wybrany marszałek E.
MacMahon. Dopiero od 1875 r. uznano republikańską formę
rządów podczas przegłosowania wniosku posła Wallona, że
„Prezydent Republiki jest wybierany większością głosów przez
Senat i Izbę Deputowanych, połączone w Zgromadzenie Narodowe.

• Ustawy konstytucyjne z 1875 r.

Konstytucja III Republiki wprowadziła do ustroju republikańskiego

elementy monarchistycznej konstytucji angielskiej. Składały się na nią trzy
ustawy: O organizacji władz publicznych, O organizacji Senatu, O stosunkach
między władzami publicznymi.

Władza ustawodawcza - Senat (izba wyższa, 300 senatorów, 75

nieusuwalnych i dożywotnich, uzupełnianych w drodze kooptacji i 225
powoływanych przez kolegia elektorów z tytułu piastowanej funkcji, byli
senatorowie wybierani na 9 lat, co 3 lata rotacja 1/3, w 1884 r. wyeliminowano
senatorów dożywotnich). W zakresie ustawodawstwa senat miał stanowisko
równe z Izbą Deputowanych, sadził na wniosek Izby Dep. oraz ciężkie
przestępstwa polityczne, jego zgoda była konieczna do rozwiązania przez
prezydenta izby niższej przed upływem kadencji. Izba Deputowanych (niższa,
600 członków wybieranych na 4 lata w wyborach 4-przymiotnikowych:
powszechnych - od 21 lat z wykluczeniem kobiet i wojskowych w służbie
czynnej, bezpośrednich, równych i tajnych, zniesiono ustawowo kilkakrotnie
okręgi wyborcze z jednomandatowych na wielomandatowe). Posiadała
równorzędne stanowisko z senatem w ustawodawstwie. Zgromadzenie
Narodowe było połączeniem obu izb dla wyboru prezydenta lub rewizji
konstytucji.

Władza wykonawcza - została powierzona prezydentowi republiki i

ministrom. Prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe na 7 lat absolutną
większością głosów. Formalnie przysługiwała mu bardzo szeroka władza,
kierowanie bieżącą polityką (wewn. I zewn. ). ponosił odpowiedzialność
jedynie konstytucyjnie. Mianował ministrów i przewodniczył Radzie
Ministrów. Ci odpowiadali za działalność prezydenta, kontrasygnowali
wszelkie jego akta, mogli być sądzeni jak on, a ponadto solidarnie odpowiadali
za politykę oraz indywidualnie za własne akty. Prezydent posiadał inicjatywę
ustawodawczą, prawo zamknięcia sesji po 5 miesiącach obrad, miał veto
zawieszające. Konstytucja zapewniła mu przewagę, jednak polityka
konstytucyjna zapewniała supremację parlamentu i oddawała władzę
wykonawczą w ręce rządu.

87. FRANCJA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ.

16. 06. 1940 r. - zwycięstwo Niemiec przesądzone, na czele rządu staje

marszałek Petain, jako ostatni premier III Republiki

22. 06. 1940 r. - podejmuje on decyzję o kapitulacji
10. 07. 1940 r. - Zgromadzenie Narodowe przekazało mu całą władzę, a

rząd osiadł w Vichy. Równocześnie gen. Charles de Gaulle przez BBC 18. 06.
1940 r. wygłosił apel do Francuzów o dalszą walkę. Do 1942 r. władzę
sprawował Petain, ale pod naciskiem Niemców przelał on całość uprawnień

władzy na mianowanego premierem P. Lavala. Rząd ten opierając się na
prawnej kolaboracji z Niemcami funkcjonował do 1944 r. Od 1941 r. rozwijały
się natomiast liczne organizacje wojskowe, a w 1943 r. powstała Rada
Narodowa Oporu. Na emigracji w Anglii Ch. de Gaulle został uznany za szefa
„wolnych Francuzów" w 28. 06. 1940 r. W 1941 r. powstał rząd o nazwie
Narodowy Komitet Francuzów przekształcony w 1943 r. we Francuski Komitet
Wyzwolenia Narodowego. Ostatecznie w czerwcu 1944 wprowadzono nazwę
Rządu Tymczasowego Republiki Francuskiej.

88. DZIEJE USTROJOWE WE FRANCJI PO II WOJNIE

ŚWIATOWEJ - KONSTYTUCJA IV ORAZ V REPUBLIKI.

• 21. 10. 1945 r. - odbyły się wybory do Konstytuanty, równocześnie

przeprowadzono referendum, pytając:

czy wybrane zgromadzenie ma być konstytuantą, jeżeli tak to czy lud zgadza
się aby w okresie do ustanowienia nowej konstytucji obowiązywały zasady
ustrojowe. Na obydwa pytania odpowiedź była pozytywna. W wybranej
Konstytuancie 51 % uzyskali socjaliści i komuniści. Od 2. 11. 1945 r. do 10.
1946 r. władza należała do Konstytuanty, a od 01. 1946 r. de Gaulle wycofał
się z życia politycznego. Pierwsza uchwalona konstytucja została odrzucona w
referendum (05. 1946 r. ), drugą referendum przyjęło w 10. 1946 r. Powstała
IV Republika o ustroju zbliżonym do El. Istotna różnica polegała na
zagwarantowaniu szerokich praw społeczno-gosp. oraz zmniejszeniu
uprawnień drugiej izby o nazwie Rady Republiki. Izba pierwsza przyjęła nazwę
Zgromadzenia Narodowego.

• kryzys algierski z 1958 r. spowodował upadek IV Republiki Gen. de

Gaulle w maju powrócił do życia politycznego otrzymując władzę
od Zgromadzenia Narodowego pod naciskiem armii Powierzono mu
opracowanie nowej konstytucji z uwzględnieniem 4 podstawowych
zasad demokracji: wyborów powszechnych, podziału władzy,
odpowiedzialności politycznej gabinetu, niezawisłości sądownictwa.
28. 09. 1958 r. - poddano konstytucję (15-tą z rzędu) pod
referendum i wprowadzono w życie w 04. 10. 1958 r. Wprowadziła
ona ustrój republiki prezydencjalnej, zaznaczyło się to w
szczególności we wprowadzeniu do konstytucji zmiany o
powszechnych wyborach prezydenckich co 7 lat w roku 1962. V
Republika trwa do dziś.

89. DEKLARACJA

NIEPODLEGŁOŚCI STANÓW

ZJEDNOCZONYCH

Powstała po I Kongresie Kontynentalnym (1774) na II Kongresie, na

którym też postanowiono o podjęciu działań wojennych (1775). Deklaracja
Niepodległości pochodzi z roku 1776 i była głównie autorstwem Tomasza
Jeffersona, Głosiła niepodległość wszystkich stanów jako wolnych od
posłuszeństwa wobec korony. Proklamowała równe prawo do życia, wolności i
dążenia do szczęścia. Obywatelowi przysługiwało też prawo oporu wobec
rządu, który je naruszył. Te postanowienia nadały deklaracji ogólnoświatowe
znaczenie.

90. ARTYKUŁY KONFEDERACJI Z 1778 R.

W kilka tygodni po zebraniu się II Kongresu Kontynentalnego w

Filadelfii, B. Franklin przedstawił projekt konfederacji kolonii w formie
Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii. Zostały one po pewnych zmianach
uchwalone przez Kongres i do 1781 r. ratyfikowane przez 13 stanów. Wtedy to
zebrał się Kongres już jako Kongres Konfederacji i Wieczystej Unii 13 Stanów,
który przyjął nazwę Stanów Zjednoczonych Ameryki. Z faktem tym wiąże się
ustalenie nazwy nowej organizacji państwowej, ustalenie kształtu tej
organizacji jako konfederacji. Art. Konfederacji określają charakter USA jako
konfederacji, luźnego połączenia, związku państw. Konfederacja nie miała
stałego organu wykonawczego. Jedynym organem ustawodawczym był
Kongres, w którym każdy stan miał 1 głos.

91. PODSTAWOWE ZASADY USTROJOWE KONSTYTUCJI

STANÓW ZJEDNOCZONYCH
Konstytucja z 17. 09. 1787 r. jest pierwszą konstytucją pisaną. Jej

nadrzędność w stosunku do innych ustaw wyrażała się tym, że pozostałe musza
być z nią zgodne oraz przewidziano specjalne postępowanie utrudniające
rewizję konstytucji (2/3 obu izb i

/4 stanów). Zasady ustrojowe:

a) Tworzy

państwo federacyjne (sprawy zagr., siły zbrojne, lądowe,

morskie i wszelkie sprawy związane z siłami zbrojnymi, sprawy
naturalizacji, emigracji, handlu wewn. i zagr., sprawy skarbowe
kierowane przez organy centralne);

b) Realizuje teorie trójpodziału władzy, przewidując pełną separację i

wzajemne hamowanie władz, zasada równowagi nie została
zrealizowana w pełni;

c) Gwarancje praw obywatelskich, Bill of rights z lat 1789-1791 w

liczbie 10 - wolność sumienia, słowa, prasy, prawo swobodnego
gromadzenia się - suwerenność ludu

92. WŁADZA USTAWODAWCZA W STANACH ZJEDNOCZONYCH

Władzę ustawodawczą stanowi Kongres złożony z dwóch izb:

a) Senatu - składa się z senatorów wybieranych na 6 lat przez ciało

ustawodawcze poszczególnych stanów, co 2 lata rotacja 1/3 stanu.
Obradom przewodniczy wiceprezydent mający prawo głosu
decydującego przy równej liczbie głosów za i przeciw;

b) Izba Reprezentantów - składa się z posłów wybieranych w

wyborach bezpośrednich na 2 lata, 1 poseł na 30 tys. mieszkańców.
Prawo wyborcze w zależności od stanowych ordynacji. Obradom
przewodniczył speaker.

Uprawnienia Kongresu są ściśle określone. Prezydent nie ma prawa

sankcjonować ustaw, może jedynie zastosować veto zawieszające.

93. WŁADZA WYKONAWCZA W STANACH ZJEDNOCZONYCH

Władza wykonawcza jest sprawowana przez prezydenta wybieranego na

4 lata w głosowaniu 2-stopniowym. Poszczególne stany wyłaniają elektorów, a
ci oddają głos na kandydata (liczba elektorów w każdym stanie jest równa
liczbie senatorów i posłów do kongresu). Konstytucja nie stawiała zakazu
wielokrotnych wyborów prezydenta (dopiero XXII poprawka z 1947 r.
unormowała, że prezydent może być wybrany ponownie tylko raz). Prezydent
ma w swoim ręku pełnię władzy wykonawczej i sprawuje ją niepodzielnie, jest
najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Urzędników mianuje prezydent za
radą i zgodą senatu, wiceprezydent jest przewodniczącym senatu. Ministrowie -
sekretarze stanu są doradcami prezydenta, ale nie tworzą gabinetu.

94. WŁADZA SĄDOWA W STANACH ZJEDNOCZONYCH

Władzę sądową federacji sprawuje Najwyższy Sąd Federalny oraz niższe

sądy federalne powołane przez. Kongres. Są one kompetentne jedynie w
określonych przez konstytucję sprawach. Pozostałe sprawy są w kompetencji
sądów stanowych, zupełnie od federacji niezależnych i orzekających we
wszystkich instancjach. Do kompetencji sądów federalnych należą ze względu
na przedmiot sporu sprawy wynikające z konstytucji lub ustaw federalnych, a
ze względu na charakter stron sprawy, w których stroną jest stan, dyplomata
zagraniczny oraz sprawy między stanami i obywatelami różnych stanów. Dla
spraw, w których stroną jest federacja lub dyplomata zagr. Sąd Najwyższy
działa w pierwszej instancji, w pozostałych jako trybunał apelacyjny. Później
sprostowano, że Sąd Federalny jest kompetentny w sprawach powyżej 10 tys.
$. Ławy przysięgłych działają w sprawach karnych i cywilnych. Struktura: I
instancja - sądy obwodowe - 1-osobowe, II instancja - sądy apelacyjne -
zatrudniają 80 sądzących w składach 3-osobowych, N. S. F. - skład 6-osobowy,
7, obecnie 9 sędziów. Sędziowie federalni są nominowani spośród wysoko
wykwalifikowanych prawników, a stanowi powoływani w drodze wyborów.

95. STOSUNKI

MIĘDZY WŁADZĄ USTAWODAWCZĄ A

WYKONAWCZĄ W STANACH ZJEDNOCZONYCH
Konstytucja realizuje zasadę hamowania władzy wykonawczej przez

ustawodawczą. Realizuje to w drodze:

a) Impeachment - pociągnięcie do odpowiedzialności prezydenta,

wiceprezydenta, sędziów, oraz wyższych urzędników federalnych -
za zdradę stanu, przekupstwo i inne ciężkie przestępstwa, sprawę
rozpatruje senat skazujący 2/3 głosów;

b) Przyznania senatowi prawa udzielania zgody większością 2/3

głosów na traktaty międzynarodowe, nominacje ambasadorów,
konsulów, sędziów F. S. N. i innych urzędników federalnych,
uchwalenia budżetu.

Władza ustawodawcza jest hamowana przez veto zawieszające

prezydenta.

96. POPRAWKI DO KONSTYTUCJI STANÓW ZJEDNOCZONYCH

Konstytucja z 1787 r. jest konstytucją sztywną. W ciągu 200 lat

uchwalono zaledwie 27 poprawek. W 1791 r. uchwalono pierwszych 10
odnośnie praw obywatelskich. Nowele mają różny charakter, niekiedy same
siebie anulują, np. nowela 18 dotycząca prohibicji z 1919 r. i znosząca ją 21 z
1933 r. Poza tym nowela 17 wprowadziła w 1913 r. nowe zasady wyboru
senatorów, a nowela 19 z 1920 r. przyznała kobietom prawa wyborcze. Nowela
24 w 1964 r. znosiła wszelkie taksy wyborcze, a nowele z lat 1865, 1868, 1870
zrównały w prawach murzynów.

97. ROSYJSKA MONARCHIA KONSTYTUCYJNA

Cesarstwo konstytucyjne w Rosji datuje się na lata 1906-1917, tj. za

panowania Mikołaja II (1896-1917) Po zrazu reakcyjnych rządach w roku 1905
car został zmuszony sytuacją do ograniczenia absolutyzmu. Gdy okazało się, że
obietnice zwołania tzw. Dumy Bułygikowskiej (Państwowej) nie są w stanie
uspokoić społeczeństwa, w 17. 10. 1905 r. został wydany manifest
zapowiadający nadanie praw obywatelskich, rozszerzenie praw wyborczych i
zwołanie Dumy Państwowej o uprawnieniach ustawodawczych. W kwietniu
1906 r. car Mikołaj II wydał ustawy zasadniczo regulujące prawo obywateli i
cara w państwie. Skrzętnie unikano terminu konstytucja, chociaż użyto go w
telegramie z 3. 03. 1917 r. Ustrój konstytucji z 1906 r. przedstawiał się
następująco:

a) Cesarz

sprawował najwyższą władzę dziedziczną określaną nadal

samodzierżowiem, ograniczoną jednak współudziałem izb w
procesie ustawodawczym, zachował inicjatywę i sankcję
ustawodawczą, w okresie między sesjami wydawał rozporządzenia z
mocą ustawy (podlegające
zatwierdzeniu w okresie 2 m-cy od zwołania izb, był
odpowiedzialny przed duma;

b) Parlament składał się z Dumy Państwowej i Rady Państwa. Izba I

była powoływana w skomplikowanych wyborach kolegialnych,
członków Rady Państwa w połowie powoływał car, w połowie
kolegia i samorządy gremialne ziemskie, kościelne, naukowe,
kupieckie. Parlament był każdorazowo powoływany i rozwiązywany
ukazem carskim. Izby pod względem ustawodawczym były
równorzędne, ale ustawa dawała pierwszeństwo w rozpatrywaniu
projektów ustaw Dumie. Rada Państwa pierwsza jednak analizowała
swoje projekty. Izby miały też prawo interpelacji pod adresem

ministrów i kierowników resortu. Duma zebrała się 4-krotnie. W
1907 r. zniesiono ordynację wyborczą zapewniając przewagę
kręgom konserwatywnym;

c) Rada Ministrów działała pod przewodnictwem premiera.

Ministrowie nie różnili się od swoich poprzedników z okresu
przedkonstytucyjnego. Byli solidarnie, prawnie i politycznie
odpowiedzialni przed nieodpowiedzialnym władcą.

Konstytucja z 1906 r. powiela wzory Karty Ludwika XVIII z 1814 r.

98. REPUBLIKA LIBERALNO-DEMOKRATYCZNA W ROSJI I JEJ

PIERWSZE AKTY PRAWNE
Po abdykacji cara Mikołaja II 02. 03. 1917 r. i odmowie przyjęcia władzy

przez księcia Michała Aleksandrowicza cała władza głowy państwa przeszła na
księcia G. E. Lwowa, który stał się premierem i ministrem spraw wewn.
nowego rządu. Sprawował on władzę do przejęcia władzy przez bolszewików
w listopadzie 1917 r. Dekret Rządu Tymczasowego O Powołaniu Dyrektoriatu
i O Ustanowieniu Ustroju Republikańskiego z 1. 09. 1917 r. oddawał władzę 5
ministrom spośród Rządu Tymczasowego pod przewodnictwem ministra-
przewodniczącego. Deklaracja Rządu Tymczasowego o Jego Składzie i
Zadaniach z 03. 03. 1917 r. - w składzie premiera ministra spraw wewn., 8
ministrów oraz oberprokuratora świętego synodu (10 osób). Zasady
działalności określono w następujący sposób: pełna amnestia, wolność słowa,
druku, stowarzyszeń, zebrań i strajków. Uchylenie ograniczeń stanowych,
wyznaniowych i narodowych, przygotowanie 4-przymiotnikowych wyborów
dla zgromadzenia ustawodawczego. Zastąpienie policji milicją wybieralną i
podporządkowaną samorządom, samorząd terytorialny oparty na wyborach
jawnych.

99. PRZEWRÓT BOLSZEWICKI W ROSJI I PIERWSZE AKTY

PAŃSTWOWE NOWEJ WŁADZY
W przededniu 2 Zjazdu Rad dnia 6. 11. 1917 r. Lenin na czele Komitetu

Centralnego Partii Bolszewickiej i Komitetu Wykonawczego Rady
Petersburskiej powołał Komitet Wojskowo-Rewolucyjny, dokonał
antyrządowego zamachu stanu, który doprowadził do zdobycia Pałacu
Zimowego i obradującego w nim rządu. Od 7. 11. 1917 r. obradował w Pałacu
Smolnym II Zjazd Rad, który po opuszczeniu sali obrad przez ponad 1/4
uczestników uzyskał przewagę bolszewików (390/700). Dnia 8. 11. 1917 r.
Zjazd uchwalił Dekret o Pokoju, a 9. 11. Dekret o Ziemi. Zjazd powołał też
Radę Komisarzy Ludowych z
Leninem na czele.

Podstawowymi aktami nowej władzy były:
15. 11. 1917 - Deklaracja Praw Narodów Rosji wydana przez Radę
Komisarzy Ludowych
20. 12. 1917 - Uchwała Rady Komisarzy Ludowych o utworzeniu
Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Sabotażem i
Kontrrewolucją (WCzK)
25. 01. 1918 - Deklaracja Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego
uchwalona przez III Wszechrosyjski Zjazd Rad
28. 01. 1918 - Dekret Rady Komisarzy Ludowych o Utworzeniu
Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej
30. 12. 1922 - akt powstania ZSRR uchwalony na I Zjeździe Rad ZSRR
31. 01. 1924 - konstytucja ZSRR
05. 12. 1936 - konstytucja tzw. stalinowska uchwalona na VII Zjeździe

Rad

100. EWOLUCJA USTROJU ROSJI RADZIECKIEJ I ZSRR PO 1917

R. - KONSTYTUCJE Z LAT 1918-1977
7. 10. 1918 - konstytucja RFSRR - ustaliła ustrój federacyjny,
deklarowała dobrowolność wstępowania i występowania oraz
równouprawnienie poszczególnych republik
31. 01. 1924 - konstytucja ZSRR
05. 12. 1936 - konstytucja tzw. stalinowska ugruntowała ustrój
federacyjny, ograniczyła suwerenność republik. Na czele państwa
stawiała ona Radę Najwyższą ZSRR, składającą się z Rady Związku – 1

delegat na 300 tys. mieszkańców i Rady Narodowości wybieranej na 4
lata w 4-przymiotnikowych wyborach. Wybierała ona kolegialną głowę
państwa w postaci Prezydium Rady Najwyższej oraz sędziów Sądu
Najwyższego, Radę Ministrów, jej prezesów oraz generalnego
prokuratora. Prezydium Rady Najwyższej - przewodniczący, 16
zastępców i 15 członków, sekretarz. Rada Ministrów zorganizowana
była pod przewodnictwem premiera, administracja była bardzo
rozbudowana ok. 50 ministerstw ogólnozwiązkowych i zwiąkowo-
republikańskich.
1951 — nowelizacja
7. 10. 1977 — nowelizacja przesunęła sprawy obywatelskie do
pierwszych rozdziałów, nie przyniosła istotniejszych zmian w ustroju
25. 03. 1990 - nowelizacja konstytucji - wprowadzono urząd prezydenta
12. 1991 - w Mińsku na miejsce ZSRR powstała Wspólnota

Niepodległych Państw.

Document Outline

El-..... ®
- 33 ZŁOTA BULLA

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
zagadnienia ogółem na Powszechną historię państwa i prawa
Historia panstwa i prawa Polski Nieznany
Historia państwa i prawa polskiego Wyklady
Historia Panstwa i Prawa
Powszechna historia państwa i prawa, pytania Majer, najstarszy pomnik prawa zwczajowego Francji
powszechna, Historia powszechna panstwa i prawa - notatki, Historia państwa i prawa polskiego - nota
historia powszechna, test pow, Katedra Powszechnej Historii Państwa i Prawa
Kazusy z historii państwa i prawa polskiego
Przykładowe testy z Historii Państwa i Prawa Polskiego
Powszechna historia państwa i prawa, pytania do Majera, gdzie występowala ustawa 12 tablic
skrypt - wersja III, testy z powszechnej, TEST Z POWSZECHNEJ HISTORII PAŃSTWA I PRAWA (2002 R
historia panstwa i prawa polskiego - wyklad 1, HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA POLSKIEGO
Powszechna hist, put 140705, Pytania z egzaminu pisemnego z Powszechnej historii państwa i prawa u p
tematy na historie panstwa i prawa polskiego B opracowane najczesciej powta[1][1] sie pytania OH6KU
Historia panstwa i prawa Polski Nieznany

więcej podobnych podstron

historia państwa i prawa zagadnienia

Document Outline