Badanie moczu
Dr Bogusław Kotoński
Wrocław 16.01.2014
W kłębuszkach nerkowych zachodzi proces ultrafiltracji krwi.
Przesączony płyn nazywamy moczem pierwotnym, zawiera on
wszystkie drobnocząsteczkowe składniki osocza w podobnym
stężeniu jak w osoczu. W dalszych częściach nefronu następuje
wtórne wchłanianie wody oraz niektórych składników, powstaje
mocz ostateczny w ilości ok. 1/100 objętości moczu pierwotnego.
" Resorpcja zwrotna w kanalikach nefronu różnych składników z
moczu pierwotnego zależy od stężenia tych składników we
krwi. Aby niektóre substancje (zwane substancjami
progowymi) pojawiły się w moczu ostatecznym, ich stężenie
we krwi musi przekroczyć pewne wartości zwane stężeniem
progowym, powyżej tej wartości substancja taka nie może być
ponownie wchłonięta w całości. Np. glukoza pojawi się w
moczu, jeśli jej stężenie we krwi przekroczy 10 mmoli/dm3.
" Do substancji progowych należą: glukoza, aminokwasy,
kreatyna, kwas askorbinowy, jony  sodowe, potasowe,
wapniowe, wodorowęglanowe.
" Substancje zwane nieprogowymi sÄ… usuwane z moczem bez
wchłaniania zwrotnego.
" Trzecią grupę stanowią substancje częściowo wchłaniane
biernie na drodze dyfuzji, należą do nich: mocznik, kwas
moczowy, fosforany.
" Obok resorpcji zwrotnej w kanalikach i pętli nefronu odbywa
się wymiana jonów sodowych i potasowych na proton
wodorowy i jon amonowy.
" Badanie własności fizycznych moczu polega na oznaczeniu: ilości, barwy,
przejrzystości, konsystencji, zapachu, ciężaru właściwego oraz odczynu.
Różnice gatunkowe
Gatunek ilość w dm3/ dobę gęstość w g/cm3
Bydło 6 - 12 1,025  1,050
Koń 2 - 11 1,025 - 1,055
Åšwinia 2 - 4 1,018 - 1,022
Owca, koza 0,5 - 2 1,015 - 1,065
Pies 0,05 - 1 1,016 - 1,060
Kot 0,1 - 0,2 1,020 - 1,040
" Świeżo oddany mocz zwierząt domowych jest przez
roczysty, za wyjÄ…tkiem moczu
konia, którego mocz jest mętny ( zawiera mucyny) i nieco ciemniejszy od moczu
innych zwierząt. Mocz świń jest bardzo jasny.
" Jeśli mocz zawiera krew, ma barwę czerwoną, obecność barwników żółciowych
nadaje barwę brunatną z odcieniem zielonkawym. Barwa moczu zależy też od
niektórych składników pokarmu oraz przyjmowanych leków.
" Skład chemiczny prawidłowego moczu ssaków jest różny u
różnych gatunków i może się zmieniać w zależności od diety,
różnych stanów fizjologicznych. Różnice te mają charakter
głównie ilościowy.
" ZwiÄ…zki azotowe: Mocznik  jest wydalany z moczem w
ilościach dobowych: człowiek ok. 30 g, pies 3  10 g, bydło 60
 100 g, koń 75  150 g. Ponadto w moczu występują:
kreatynina i kreatyna, kwas hipurowy  zwłaszcza u zwierząt
roślinożernych, niektóre aminokwasy, produkty rozpadu
porfiryn, indykan moczowy. U naczelnych kwas moczowy, u
pozostałych gatunków alantoina.
" Związki bezazotowe: wydalane z moczem połączenia kwasu
glukuronowego i organiczne estry siarczanowe  produkty
detoksykacji w wÄ…trobie, kwasy organiczne: cytrynowy,
mlekowy, askorbinowy.
" ZwiÄ…zki mineralne: chlorki, siarczany, fosforany: sodu, potasu,
amonu.
Wykrywanie składników
patologicznych w moczu
Krew w moczu, hemoglobina w moczu
Widoczny gołym okiem krwiomocz występuje w obecności ok. 0,5
ml krwi w 1000 ml moczu. (2500 erytrocytów w 1µl moczu) W
moczu prawidÅ‚owym może być do 3 erytrocytów w 1 µl, a
powyżej 5 erytrocytów/µl Å›wiadczy o patologii.
Krwiomocz (hematuria) może wystąpić w:
" Infekcje dróg moczowych
" Toksyczne uszkodzenia nerek
" Martwica brodawek nerkowych
" Zawały nerek
" Torbiele nerek
" Nadciśnieniu pochodzenia nerkowego
Hemoglobinuria  ma miejsce w wydalaniu wolnej
hemoglobiny w następstwie rozpadu erytrocytów.
Przyczynami mogą być:
" Ciężkie niedokrwistości hemolityczne
" Ciężkie schorzenia infekcyjne
" Zawał mięśnia sercowego
" Znaczny wysiłek fizyczny
Próba benzydynowa na krew (hemoglobinę) - jest to
reakcja pseudoperoksydzazowa hemoglobiny.
Odczyn barwny z benzydyną daje układ hemowy i
występujące w nim żelazo.
W obecności hemoglobiny, benzydyna po dodaniu nadtlenku
wodoru, tworzy niebieskie zabarwienie.
Próba piramidonowa - wykonujemy ją w moczu
zakwaszonym kwasem octowym, używając zamiast
rakotwórczej benzydyny, 5% alkoholowego roztworu
piramidonu. W obecności hemoglobiny powstaje
zabarwienie fioletowe .
Białko w moczu
Białkomocz jest nieswoistym objawem schorzeń nerek.
Fizjologicznie w porannej porcji moczu stężenie białka nie
przekracza 10  30 mg w 100 ml. Są to głownie białka o niskiej
masie cząsteczkowej poniżej 50 kDa.
Wzmożone wydalanie białka z moczem może wystąpić przy
dużym wysiłku fizycznym, w stanach silnie emocjonalnych, po
nadmiernym oziębieniu lub przegrzaniu ciała. Taki białkomocz
nazywamy Å‚agodnym i pojawia siÄ™ on okresowo.
Białkomocz pochodzenia nerkowego występuje w :
" Kłębuszkowym zapaleniu nerek
" Anatomicznym lub czynnościowym uszkodzeniu nabłonka
kanalików nerek
" Odmiedniczkowym zapaleniu nerek
" Zespołach nerczycowych
Białko w moczu wykrywamy:
" Reakcja Hellera - mocz podwarstwiamy stężonym kwasem
azotowym V. W obecności białka na granicy warstw pojawia się
biały pierścień zdenaturowanego białka. Pierścień ten w przypadku
małych ilości białka (poniżej 33 mg/dm3 jest niewidoczny) powstaje
po kilku minutach. Na podstawie reakcji Hellera można ilościowo
określić zawartość białka w moczu metodą Robertsa Stolnikowa, w
której stosujemy kilka rozcieńczeń moczu, które podwarstwiamy
stężonym kwasem azotowym V. Wynik sprawdzamy po 3 minutach.
Największe rozcieńczenie moczu w którym jest jeszcze widoczny
słaby biały pierścień na granicy warstw świadczy o obecności białka
w ilości 33 mg/dm3 moczu. Uwzględniając rozcieńczenie można
obliczyć ilość białka w nierozcieńczonym moczu.
" Znacznie czulszą metodą jest próba z kwasem sulfosalicylowym. Do
przejrzystego moczu ok. 3ml dodajemy 5-10 kropli 20% roztworu
kwasu sulfosalicylowego. W zależności od ilości białka powstaje:
opalescencja, zmętnienie lub biały kłaczkowaty osad.
Bilirubina
Powstaje w układzie siateczkowo-śródblonkowym w śledzionie i
komórkach Browicza-Kupfera w wątrobie. W mikrosomach
komórki wątrobowej zostaje sprzęgnięta z kwasem
glukuronowym. Reakcja jest katalizowana przez transferazÄ™
glukuronianową. Sprzężona bilirubina jest w wodzie
rozpuszczalna.
Bilirubina nie występuje w moczu zdrowych osobników (jest substancją
progową). Pojawia się w chorobach wątroby i dróg żółciowych z
towarzyszącą im żółtaczką zastoinową, gdy jej stężenie w osoczu
przekroczy 28-32mg/100 ml.
Bilirubina pod wpływem diazowanego kwasu sulfanilowego przy
określonym pH ulega diazowaniu, tworząc barwny związek o kolorze
różowym.
Bilirubinę wykrywamy następującymi testami:
" Test Harrisona: Do moczu dodajemy w stosunku 1:1 10% roztwór
BaCl2 mieszamy i sÄ…czymy. Na sÄ…czku pozostaje osad chlorku baru z
zaadsorbowanymi bilirubinÄ… i biliwerdynÄ…. Na sÄ…czek nakraplamy 3
 5 kropli odczynnika Foucheta (kwas trichlorooctowy i FeCl3).
Pojawienie się niebiesko-zielonego zabarwienia świadczy o
obecności barwników żółciowych.
" Próba Gmelina: Mocz odwarstwiamy stężonym HNO3. Na granicy
warstw w obecności barwników żółciowych pojawia się zielony lub
niebieski pierścień.
CiaÅ‚a ketonowe ( kwas acetooctowy, aceton, kwas ²-
hydroksy masłowy )
Niewielka ilość ciał ketonowych powstających w warunkach
fizjologicznych jest metabolizowana w komórkach mózgu i
mięśnia sercowego i nie występują one w moczu.
Pojawienie się ciał ketonowych w moczu ma miejsce w:
" Cukrzycy, na skutek zaburzenia gospodarki cukrowej
" Nadmiernym spalaniu tłuszczy, zwłaszcza przy niedoborze
cukrów w nieprawidłowym żywieniu
" Stanach przedśpiączkowych i śpiączce ( za wyjątkiem
śpiączki hyperosmolarnej )
" Całkowitym wygłodzeniu
" Uporczywych wymiotach
" Stanach gorÄ…czkowych
" Próba Legala: mocz zawierający aceton i kwas acetooctowy
w reakcji z nitroprusydkiem sodu po zalkalizowaniu NaOH
daje czerwone zabarwienie. Reakcję tą daje również
kreatynina, która jest stałym składnikiem każdego moczu.
Następnie próbę zakwaszamy lodowatym kwasem
octowym. Jeśli czerwone zabarwienie pochodziło tylko od
kreatyniny to po zakwaszeniu znika, natomiast jeśli od ciał
ketonowych, czerwone zabarwienie pogłębia się.
" Próba Liebena: do kilku ml moczu dodajemy kilka kropli
30% NaOH i kilka kropli roztworu jodu w KJ (płynu Lugola).
Po zmieszaniu próbkę ogrzewamy. W obecności acetonu
wytrąca się żółty osad jodoformu.
" Wykrywanie kwasu acetooctowego: kwas acetooctowy z
FeCl3 daje czerwono-fioletowe zabarwienie. Ponieważ
reakcję tą dają również pochodne kwasu salicylowego, w
przypadku reakcji dodatniej, należy próbę powtórzyć na
moczu zagotowanym, w którym kwas acetooctowy ulega
dekarboksylacji do acetonu, który nie daje tej reakcji.
Urobilinogen
Przemiana urobiliny w urobilinogen i sterkobilinogen zachodzi głównie w
jelitach w wyniku redukującego działania enzymów bakteryjnych. W
warunkach prawidłowych urobilinogen wchłania się całkowicie i z krwią żyły
wrotnej dostaje się do wątroby, a sterkobilinogen wydalany jest z kałem. W
warunkach fizjologicznych stężenie urobilinogenu w moczu nie przekracza 1
mg/100ml.
Zwiększone wydalanie urobilinogenu z moczem jest wynikiem
upośledzenia czynności wątroby: w przebiegu wirusowego
zapalenia, toksycznym uszkodzeniu wÄ…troby, guzach wÄ…troby
oraz w nadprodukcji barwników żółciowych, przekraczających
możliwości ich rozkładu przez komórki wątrobowe.
" Próba Erlicha: urobilinogen w obecności kwasu solnego
kondensuje z aldehydem p-dimetyloaminobenzoesowym w
związek o czerwonym zabarwieniu. Przy normalnej zawartości
urobilinogenu w moczu reakcja jest dodatnia po podgrzaniu,
przy wzmożonej ilości urobilinogenu reakcja jest dodatnia na
zimno. Należy pamiętać, że reakcję Erlicha mogą dawać też
inne zwiÄ…zki jak indol, skatol, sulfonamidy, salwarsan.
" Próba Schlesingera: po dodaniu do moczu zawierającego
urobilinogen alkoholowego roztworu jodu a następnie
zawiesiny octanu cynku powstaje zielona fluorescencja.
Wykrywanie indykanu moczowego (kwasu indoksylo siarkowego )
" Indol powstaje w przewodzie pokarmowym z tryptofanu w
wyniku procesów gnilnych prowadzonych przez bakterie. W
warunkach mała ilość wydalanego indykanu nie daje reakcji
pozytywnej. Reakcja dodatnia na indykan w moczu zwierzÄ…t
mięsożernych i wszystkożernych wskazuje na nasilenie procesów
gnilnych w jelitach, np. przy owrzodzeniu jelit lub zapaleniu
otrzewnej. Wzrost stężenia indykanu może też mieć miejsce
podczas diety bogatej w białko i pokarm mięsny oraz w osłabieniu
perystaltyki jelita grubego.
W moczu zwierząt roślinożernych indykan występuje fizjologicznie,
najwięcej znajduje się go w moczu koni.
" Próba Obermayera: indykan obecny w moczu pod wpływem
stężonego HCl ulega hydrolizie do indoksylu. Powstały indoksyl w
obecności FeCl3 zostaje utleniony do niebieskiego barwnika
indygo. Indygo wyekstrachowany chloroformem przechodzi do
warstwy chloroformowej barwiÄ…c jÄ… na niebiesko.
Wykrywanie kwasów żółciowych
Kwasy żółciowe mogą pojawiać się w moczu łącznie z barwnikami
żółciowymi lub oddzielnie. Kwasy żółciowe pojawiają się zwykle
przy zamknięciu lub utrudnionym odpływie żółci do dwunastnicy.
" Próba Pettenkofera - kwasy żółciowe z
hydroksymetylofurfuralem tworzÄ… kompleksy barwy
czerwonej. Do moczu dodajemy kilka kryształków
sacharozy, a następnie odwarstwiamy stężonym kwasem
siarkowym. Na granicy płynów powstaje purpurowy
pierścień.
" Próba Haya - kwasy żółciowe mają zdolność obniżania
napięcia powierzchniowego. Na powierzchnię moczu
wsypujemy niewielką ilość kwiatu siarczanego. Przy braku
kwasów żółciowych siarka utrzymuje się na powierzchni, a
w ich obecności opada na dno.
Glukoza
Glukoza w moczu pojawia siÄ™ gdy jej poziom we krwi
przekracza 10 mmoli/dm3.
Przy normalnym poziomie glukozy we krwi: 4-6 mmoli/dm3
ulega ona całkowitej resorpcji z moczu pierwotnego.
Pojawienie się glukozy w moczu występuje w
" Cukrzycy
" Cukromocz nerkowy  kiedy dochodzi do obniżenia tzw.
progu nerkowego dla glukozy np. w ciąży.
" Cukromocz alimentarny  przy bogato węglowodanowej
diecie, dochodzi do krótkotrwałego znacznego wzrostu
poziomu cukru we krwi powyżej wartości progowej.
Oznaczanie glukozy w moczu:
Metody oparte o własności redukcyjne glukozy: Trommera,
Fehlinga, półilościowa metoda Benedicta. Polegają na redukcji w
środowisku zasadowym jonów Cu+2 do czerwonego tlenku Cu2O .
W próbie Benedicta w zależności od ilości glukozy w moczu
powstaje różne zabarwienie:
Metoda enzymatyczna z wykorzystaniem glukooksydazy i
peroksydazy. Jest to metoda specyficzna, w której nie
przeszkadzają inne składniki moczu o własnościach redukcyjnych.