Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej O wzajemnych relacjach między społecznością monokulturową a wielokulturową Kowalska,A

Drohiczyński Przegląd Naukowy

Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego

Nr 9/2017

Agnieszka Kowalska

Katolicki Uniwersytet Lubelski
Jana Pawła II

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej.
O wzajemnych relacjach między społecznością
monokulturową a wielokulturową

Old Order Amish in North America.
On mutual relations between monocultural
and multicultural societies

Słowa kluczowe:
Amisze Starego Zakonu, społeczność monokulturowa, kultura popularna
Key words:
Old Order Amish, monocultural societies, popular culture,

Streszczenie

Artykuł opisuje relacje, jakie zachodzą pomiędzy monokulturową

wspólnotą religijną Amiszów Starego Zakonu a wielokulturowym społe-
czeństwem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Amisze, jako odłam
anabaptyzmu, uznają dosłownie odczytywaną Biblię za najważniejsze źró-
dło wiary chrześcijańskiej. Słowa Chrystusa ,,jeśli więc kto chce być przy-
jacielem świata, staje się nieprzyjacielem Boga” (Jk 4,4) zinterpretowali ja-
ko istnienie dwóch rzeczywistości: boskiej i ziemskiej. Boską społeczność
tworzą amisze, będący wiernymi naśladowcami Jezusa. Zewnętrzne społe-
czeństwo zamieszkane jest przez grzeszników i pozostaje pod wpływem
szatana, dlatego osiągnięcie szczęścia wiecznego możliwe jest jedynie
w grupach odseparowanych od świata. Izolacja chroni prawdziwych chrze-
ścijan przed utratą zbawienia. Styl życia nowoczesnych społeczeństw po-
strzegają jako przeszkodę w uzyskaniu szczęścia wiecznego.

Agnieszka Kowalska

226

Amisze narażeni na wpływy kultury popularnej i rozwijającego się

społeczeństwa umiejętnie chronią się przed wpływami zagrażającymi wie-
rze. Jednocześnie korzystają z wybranych osiągnięć cywilizacyjnych, tak
aby nie miały one negatywnego wpływu na tradycję i stabilność grupy. Ze
względu na swój sposób życia amisze stali się przedmiotem zainteresowania
kultury masowej. Badanie poszczególnych obszarów kultury: literatury, fil-
mów i reklamy pozwala na zaprezentowanie sposobu, w jaki Amerykanie
postrzegają niedostępne dla nich wspólnoty amiszów. Wskazuje się zarów-
no na pozytywne i negatywne cechy omawianej grupy religijnej: uczciwość,
pracowitość, ale także bezrefleksyjne podążanie za zasadami wiary. Artykuł
wyjaśnia, w jaki sposób dwie diametralnie różne wspólnoty wpływają na
siebie: jak wzajemnie się inspirują, ubogacają i czego mogą się od siebie
nauczyć.

Abstract

This article describes mutual relations between the mono-cultural re-

ligious community of Old Order Amish and the multicultural society of the
United States of America. The Amish, fraction of Anabaptism, believe that
literally interpreted Bible is the most important source of Christian faith.
The words of Jesus Christ: don’t you know that friendship with the world
means enmity against God? (Jk 4:4) were interpreted by the Amish as evi-
dence for existence of two realities: earthly and godly one. The godly socie-
ty is composed of the Amish, who are the true Christ’s followers. The socie-
ty outside of this godly community is inhabited by sinners and influenced by
Satan. Therefore achieving eternal happiness is possible only within a sepa-
rated community. Isolation protects the true Christians from losing their sal-
vation. The lifestyles of modern societies, the Amish see as obstacle in gain-
ing eternal life.

The Amish who are constantly threatened by influences of the pop

culture and developed society, try to protect themselves and their faith. On
the other hand they utilize selected fruits of civilization so that they don’t
destroy traditions and stability of their community. Research on different ar-
eas of mainstream culture: literature, movies and commercials gives an idea
of the way a typical American sees the isolated Amish community. One can
see both positive and negative features assigned to this religious minority:
honesty, hard working, but also blind following of religious beliefs. This ar-
ticle clarifies the ways in which the two societies that are totally different in-
fluence each other: inspire, enrich, and what they can learn from each other.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

227

1. Anabaptyzm

W rozdziale zostanie opisany sprzeciw anabaptystów wobec braku

postępu w odnowie Kościoła, prześladowania za wiarę oraz działalność cha-
ryzmatycznych anabaptystycznych przywódców. Omówienie czynników,
który ukształtowały ten ruch, jest niezbędne do zrozumienia sposobu życia
amiszów.

1.1. Historia powstania

Amisze Starego Zakonu to anabaptystyczna wspólnota religijna.

Ruch anabaptystyczny powstał w 1525 roku na terenie Szwajcarii i wiązał
się z rozpoczęciem działalności Feliksa Manza i Konrada Grebela, począt-
kowo uczniów Ulricha Zwingliego. Od grudnia 1523 roku oskarżali mistrza
o odejście od ideałów reformacji. Głównym zarzutem było znaczne spowol-
nienie reformy Kościoła: celowe unikanie wprowadzania zmian we mszy
świętej oraz opóźnianie zdejmowania krzyży i obrazów

. Konrad Grebel był

przekonany, że bez zgody władz Zwingli nie potrafił zrealizować reforma-
cyjnych postulatów. Uczniowie rozczarowani postawą nauczyciela i bra-
kiem działań naprawczych w Kościele postanowili działać samodzielnie. Za
cel postawili sobie powrót do wiary pierwszych chrześcijan. Funkcjonowa-
nie i sposób organizacji wczesnych gmin chrześcijańskich był dla nich wzo-
rem, według którego powinno nastąpić odnowienie wiary. Aktem przystą-
pienia do anabaptystycznych wspólnot było powtórne przyjęcie chrztu.

Feliks Manz i Konrad Grebel zgromadzili wokół siebie grupę entu-

zjastów odbudowy Kościoła. Ważną rolę w powstaniu ruchu odegrał Georg
Blaurock. Urodził się we wsi Bonaduz w Grisons na terenie Szwajcarii. Do
1516 roku był księdzem, następnie został gorliwym wyznawcą i żarliwym
apostołem nowej wiary. Działał na terenie Zollikonu i Zurychu.

Liczba wyznawców systematycznie wzrastała, co niepokoiło władze

państwowe na tyle, że prześladowania rozpoczęły się już w 1525 roku. Dwa
lata później cesarz Karol V oficjalnie uznał anabaptyzm za przestępstwo ka-
rane śmiercią. Prześladowania trwały z różną intensywnością do XVIII wie-
ku.

Opis męczeńskiej śmierci anabaptystów znajduje się w Modlitewniku

dla wczesnych chrześcijan (Die Ernsthafte Christenpflicht) oraz Zwierciadle

W.R. Estrep, Anabaptyści, tł. K. Wiązowski, Wyższe Baptystyczne Seminarium Teolo-

giczne, Wydawnictwo Uczelniane WBST, Warszawa 2009, s. 35.

Agnieszka Kowalska

228

męczenników

. Podstawy wiary zawarte są w postaci 24 artykułów schlei-

theimskich, których twórcą był Michael Sattler

. Wymienione księgi mają za

zadanie wzmacniać wiarę i nieustannie przypominać o ofierze, jaką ponieśli
anabaptyści w imię ustanowienia zasad prawdziwego Kościoła.

Pierwszym męczennikiem anabaptystycznym był Feliks Manz, który

w 1527 roku został skazany na śmierć poprzez utopienie

. Przywódcy ruchu

oraz wyznawcy byli mordowani, więzieni i poddawani torturom. Anabapty-
ści wspominają do dzisiejszego dnia męczeńską śmierć Michaela Sattlera.
Przyszedł na świat w 1490 roku nieopodal Freiburg w Niemczech. Zacho-
wało się niewiele informacji o życiu, jakie prowadził, zanim został anabap-
tystą. Wiadomo, że znał grekę, łacinę i hebrajski oraz pełnił funkcję przeora
klasztoru benedyktyńskiego św. Piotra w Czarnym Lesie. Powtórny chrzest
z rąk anabaptystów przyjął między 1525 a 1526 rokiem. Jako nawrócony
chrześcijanin wyruszył do Strassburga, a potem do Horb, gdzie pozyskał
wielu wiernych oraz wydał kilka traktatów, między innymi O uświęceniu
Chrystusowym i Słuchanie fałszywych proroków lub antychrystów.

Działalność Sattlera przypadała na czas prześladowań, podczas któ-

rych anabaptyści byli systematycznie pozbawiani przywództwa

. Aby

wzmocnić ruch, na początku 1527 roku Sattler zorganizował spotkanie, na
którym zostały spisane zasady funkcjonowania wspólnoty anabaptystycznej.
Do dzisiaj są one znane pod nazwą artykuły schleitheimskie. Władze zdołały
wykryć tajne zgrupowanie i aresztować ich uczestników. Michael Sattler
został umieszczony w więzieniu w Binsdorf. W maju 1527 roku zasiadł na
ławie oskarżonych wraz z pozostałymi czternastoma osobami. Według rela-
cji świadków opanowany Sattler znosił szykany i bronił swoich poglądów
z godnością. Proces zakończył się wyrokiem śmierci. Wykonywanie kary
rozpoczęto publicznie na rynku. Raniony rozgrzanymi szczypcami, pozba-
wiony języka, przyczepiony na linach do wozu i ciągnięty po drodze, dał
świadectwo swojej wiary

. Odwaga Sattlera nigdy nie została zapomniana.

Opis jego śmierci znajdował się w materiałach ewangelizacyjnych rozpo-
wszechnianych na terenie Niemiec, Austrii i Szwajcarii

D.B. Kraybill, The Riddle of Amish Culture, Wyd. The John Hopkins Univeristy Press,

Baltimore, London, s. 5.

Tamże, s. 15.

Tamże, s. 60.

D.B. Kraybill, Concise Encyclopedia of Amish, Brethren, Hutterites and Mennonites,

wyd. Johns Hopkins University Press, Baltimore, s. 183.

W.R. Estrep, Anabaptyści, tł. K. Wiązowski, Wyższe Baptystyczne Seminarium Teolo-

giczne, Wydawnictwo Uczelniane WBST, dz. cyt., s. 84.

Tamże, s. 85.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

229

Prześladowania na terenie Szwajcarii zmusiły anabaptystów do ucieczki na
Morawy, do Niemiec i Holandii. Część anabaptystów trafiła do Polski,
gdzie jako specjaliści od melioracji gruntów, osiedlali się na Żuławach,
Gdańsku i Elblągu. Niektórzy wyemigrowali w rejony Alzacji (dzisiejsza
Francja).

1.2. Doktryna

Odnowa Kościoła zaproponowana przez anabaptystów obejmowała

nie tylko sferę religii, ale zakładała całościową przebudowę stosunków spo-
łecznych. Adam Wielomski trafnie oddaje charakter ruchu anabaptystycz-
nego: ,,Mamy tutaj do czynienia z ultraradykalnym i fanatycznym odrzuce-
niem wszelkiej zmiany względem archetypu biblijnego, czyli z negacją
wszystkich późniejszych elementów wiary i życia religijnego: Tradycji ka-
tolickiej, obyczaju i powstałych przez stulecia stosunków społecznych, ry-
tów i organizacji na korzyść literalnie odczytywanego Pisma Świętego. Tra-
dycja katolicka to nic innego jak wielkie świętokradztwo antychrysta pole-
gające na poprawianiu Boskiej inteligencji poprzez dodanie czegokolwiek
do jej słów – twierdzi Karlstadt”

Anabaptyści uważają, że słowa Boga są doskonałe i nie należy pod-

dawać ich interpretacji. Swoje stanowisko uzasadniają cytatem z Pierwsze-
go Listu do Tymoteusza: ,,Jeśli ktoś naucza inaczej i nie trzyma się zdro-
wych słów pana naszego Jezusa Chrystusa oraz nauki zgodnej z pobożno-
ścią, jest nadęty, niczego nie pojmuje, lecz choruje na dociekania i słowne
utarczki. Z nich rodzą się: zawiść, sprzeczka, bluźnierstwa, złośliwe podej-
rzenia.” (1 Tm 6,3-5). Słowa Pisma Świętego traktują jako idealny plan,
którego realizacja kończy się sukcesem polegającym na osiągnięciu szczę-
ścia wiecznego w niebie. Wystarczy tylko podążać skrupulatnie za wska-
zówkami Boga. Przykładem takiego podejścia jest wyprowadzanie obo-
wiązku izolacji w oparciu o następujące cytaty biblijne: ,,królestwo moje nie
jest z tego świata” (J 18,36) oraz ,,przeto wyjdźcie spośród nich i odłączcie
się od nich, mówi Pan i nie tykajcie tego, co nieczyste, a ja was przyjmę”
(2 Kor 6,17), a także ,,jeżeli ktoś zamierzałby być przyjacielem świata, staje
się nieprzyjacielem Boga” (Jk 4,4).

Następstwem literalnego odczytania słów Chrystusa jest izolacja od

społeczeństwa. Anabaptyści stworzyli społeczność prawdziwych chrześci-
jan, którzy właściwie wypełniają wolę Boga i dzięki temu zostają zbawieni.

A. Wielomski, Myśl polityczna Reformacji i Kontrreformacji. Tom I: Rewolucja prote-

stancka, Wyd. Von Boroviecky, Radzymin 2013, s. 293.

Agnieszka Kowalska

230

Zasada izolacji od świata obowiązuje wszystkie grupy anabaptystyczne do
dzisiaj. Jest podstawą budowania monokulturowej wspólnoty i wpływa na
relację z zewnętrznym światem.

Obrzędem, który włączał wiernych do anabaptystycznej wspólnoty,

był chrzest

. Udzielano go wyłącznie osobom dorosłym, czyli potrafiącym

świadomie dokonać wyboru pójścia za Chrystusem. Chrzest nie miał wpły-
wu na zbawienie, ale był dobrowolnym, publicznym wyznaniem wiary,
znakiem poddania się wspólnocie, posłuszeństwa wobec Kościoła i Boga

Chrzest był tylko zewnętrznym znakiem wiary, ponieważ odkrycie Boga
i relacja z Nim nawiązywana była we wnętrzu człowieka. Łaskę można
w sobie odkryć poprzez rozwijanie wiary dokonywane dzięki lekturze Pi-
sma Świętego

. Przyjęcie chrztu powinno być poprzedzone wyznaniem

grzechów i pokutą, dlatego może zostać udzielone tylko osobom w odpo-
wiednim wieku. ,,Wyznajemy widzialny Kościół Boży, składający się
z tych, którzy prawdziwie pokutowali i uwierzyli, zostali prawidłowo
ochrzczeni, złączeni z Bogiem i włączeni w społeczność świętych na ziemi.
Tacy są rodem wybranym, królewskim kapłaństwem, mają oni świadectwo,
iż są oblubienicą Chrystusa, że są dziećmi i dziedzicami życia wieczne-
go”

. Powyższe zasady wiary prowadzą do określonych konsekwencji

w życiu religijnym i społecznym.

Odkrycie Boga we wnętrzu następuje poprzez pracę nad sobą, dlate-

go poszukiwanie Boga uzależnione jest od warunków zewnętrznych. Nie-
właściwe środowisko, otaczanie się grzesznikami, korzystanie z uciech
świata oddalonego od Chrystusa, wpływa niekorzystnie na relację ze Stwo-
rzycielem. Konieczne jest zapewnienie odpowiednich warunków, które
sprzyjałyby realizacji nakazów biblijnych, a tym samym ułatwiałyby otrzy-
manie łaski. Amisze tworzą swoiste inkubatory zbawienia, które zamieszku-
ją prawie doskonali chrześcijanie, codziennie odkrywający Zbawiciela znaj-
dującego się w ich wnętrzu i doznający mistycznego zjednoczenia duszy

Termin anabaptyzm oznacza nowochrzeńców. Jest to nazwa, która została nadana wier-

nym w początkach istnienia wspólnoty. Jest określeniem pejoratywnym. Anabaptyści sami
nazywali siebie chrześcijanami lub braćmi.

W.R. Estep, Anabaptyści, tł. K. Wiązowski, Wyższe Baptystyczne Seminarium Teolo-

giczne, Wydawnictwo Uczelniane WBST, dz. cyt., s. 212.

J. Raitt, B. McGinn, J. Meyendorff, Duchowość chrześcijańska. Późne średniowiecze

i reformacja, tł. P. Blumczyński, S. Patlewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskie-
go, Kraków 2011, s. 345.

Z. Pasek, Wyznania wiary. Protestantyzm, Wyd. Media-Press, Kraków 1999, s. 134.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

231

z Bogiem

. W celu odgraniczenia ludzi, którzy mogą utrudniać drogę do

szczęścia wiecznego, anabaptyści podzieli świat na dwa królestwa: króle-
stwo Boga i królestwo ziemskie.

W boskim królestwie mieszkają ludzie oddani Chrystusowi. Za kró-

lestwo Boga amisze uważali własne, zamknięte wspólnoty. Królestwo ziem-
skie to zewnętrze społeczeństwo, które jest siedliskiem szatana. Amisze są
przekonani, że szatan posługuje się nowoczesną technologią, muzyką, modą
i nowymi ideologiami, aby skłaniać ludzi do grzechu.

Wynikiem literalnego odczytania Pisma Świętego było wstrzymanie

się od służby wojskowej, składania przysięgi oraz odmawianie obejmowa-
nia stanowisk urzędniczych i państwowych: ,,Wyznajemy, że Pan Jezus za-
bronił swym naśladowcom przysięgania i rozkazał mówić jedynie tak lub
nie. Mamy bezwzględnie spełniać nasze obietnice tak wiernie, jak byśmy je
potwierdzali uroczystą przysięgą. Mamy pewność, że nikt – nawet i rząd –
nie będzie miał podstawy do wymagania od nas czegoś więcej”

. Charakte-

ryzował ich pacyfizm uzasadniany między innymi cytatem z Listu do Rzy-
mian: ,,Umiłowani, nie wymierzajcie sami sobie sprawiedliwości, lecz po-
zostawcie to pomście [Bożej]! Napisano bowiem: Do Mnie należy pomsta.
Ja wymierzę zapłatę - mówi Pan - ale: jeżeli nieprzyjaciel twój cierpi głód –
nakarm go.” (Rz 12,19).

Przedstawienie doktryny anabaptystów jest konieczne do zrozumie-

nia ich sposobu życia i powodów izolacji, a także rodzaju relacji z ze-
wnętrznym światem.

1.3. Przywódcy duchowni na terenie Europy

Anabaptyści są zróżnicowanym ruchem religijnym, w skład którego

wchodzi kilkadziesiąt różnych odłamów. Najliczniejszym ruchem są men-
nonici. Stanowią 63% wszystkich anabaptystów

. Kolejną grupą są Bracia

(Brethren) – 21,8%

. Trzecią grupę pod względem liczebności stanowią

amisze – 12,8%. Najmniej liczną jest wspólnota huterytów – 2,4%.

A. Wielomski, Myśl polityczna reformacji i kontrreformacji. Tom I: Rewolucja prote-

stancka, Wyd. Von Boroviecky, dz. cyt., s. 283.

Tamże, s. 137.

Dane procentowe zaczerpnięte z: D.B. Kraybill, Concise Encyclopedia of Amish, Breth-

ren, Hutterites, and Mennonites, wyd. Johns Hopkins University Press, dz. cyt., s. 13.

Powstali w 1708 roku na terenie Niemiec pod przewodnictwem Aleksandra Macka

(1679-1735). Wywodzą się z XVII-wiecznego ruchu pietystów.

Agnieszka Kowalska

232

Na terenie południowych Niemiec głosiło kilku nauczycieli, którzy

swoją działalnością wpływali na kształt anabaptyzmu. Hans Hut przewidy-
wał nadejście Chrystusa i wyznaczał daty końca świata. W Schaffhausen
i Strasburgu działał Wilhelm Reublin. Wygnany z Strasburga udał się do
Austerlitz, gdzie przyczynił się do podziału huteryckiej wspólnoty.

Nowopowstały ruch religijny zwalczany przez władzę, zmagał się

z problemem wewnętrznego rozbicia, braku przywództwa i niedogodno-
ściami związanymi ze zmianą miejsc pobytu. Anabaptyści nie tworzyli jed-
norodnego ruchu. Podziały wywoływane były innymi wizjami organizowa-
nia życia wspólnotowego.

Na Morawach działał Jakob Wiedemann, który za warunek zbawie-

nia uznawał brak własności prywatnej. Władze nie mogąc tolerować kon-
fliktowej postawy Wiedemanna, wygnały go wraz z jego zwolennikami. Tu-
łaczka, brak schronienia i ciężkie warunki życia zmusiły anabaptystów do
równego rozdzielenia między sobą wszystkiego, co posiadali. Ostatecznie
osiedli się w Austerlitz i kierowali się zasadą wspólnoty dóbr, opartą na bi-
blijnej regule zawartej w Dziejach Apostolskich: ,,Jeden duch i jedno serce
ożywiały wszystkich wierzących. Żaden nie nazywał swoim tego, co posia-
dał, ale wszystko mieli wspólne. Apostołowie z wielką mocą świadczyli
o zmartwychwstaniu Pana Jezusa, a wszyscy oni mieli wielką łaskę. Nikt
z nich nie cierpiał niedostatku, bo właściciele pól albo domów sprzedawali
je i przynosili pieniądze [uzyskane] ze sprzedaży, i składali je u stóp Apo-
stołów. Każdemu też rozdzielano według potrzeby.” (Dz 4,32-35).

Walka o przywództwo w grupie doprowadziła do kolejnych podzia-

łów. Sytuacja unormowała się wraz z przybyciem Jakoba Huttera – wyrob-
nika kapeluszy, który przyjął ponowny chrzest w 1529 roku, stając się cha-
ryzmatycznym kaznodzieją na terenie Moraw. Od jego nazwiska morawscy
anabaptyści przyjęli nazwę huteryci. Mimo zwalczania huterytów przez
władzę, grupa przetrwała do dzisiaj. Funkcjonują na terenie Kanady i Sta-
nów Zjednoczonych konsekwentnie żyjąc w myśl zasady, że nie może być
uczniem Chrystusa ten, kto nie wyrzekł się własności prywatnej i chciwości.

Wewnętrzne podziały wzmagało pojawienie się grupy wyznawców

przekonanych o rychłym nadejściu Królestwa Bożego. W Niderlandach
największy wpływ na anabaptystów wywarło nauczanie Melchiora Hofma-
na. Swoją działalność rozwijał w Emden, Amsterdamie, Leeuwarden i pół-
nocnych Niemczech. Cieszył się poparciem samego Lutra, jednak przyjęcie
chrztu w 1530 sprawiło, że został gorliwym anabaptystą pozyskującym wie-
lu nowych wyznawców. Podczas pobytu Niemczech w jego naukach zaczę-
ły dominować przekonania millenarystyczne. Uważał, że jest Eliaszem

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

233

i przygotuje ludzkość na powtórne przyjście Chrystusa. Aresztowany za
swoje rewolucyjne przekonania, został osadzony w więzieniu w Strasburgu.
Chilianistyczne ideały zostały wykorzystane przez Jana Matthysa i Jana
z Lejdy, którzy ogłosili Munster Nowym Jeruzalem. W Munster obowiązy-
wało: wielożeństwo, brak własności prywatnej, zakaz zamykania drzwi do-
mów na kłódkę w celu zwiększenia kontroli, likwidacja instytucji pieniądza,
wprowadzenie kary śmierci za własną interpretację Biblii i sprzeciwianie się
władzy

. W 1535 roku wojska biskupa Franza von Waldeck dokonały

krwawego stłumienia powstania. Była to jedyna w historii zbrojna akcja
podjęta przez anabaptystów. Odpowiedzią na nią była pokojowa działalność
Menno Simonsa, założyciela mennonitów.

Menno Simons – katolicki ksiądz podważający zasadność chrztu

niemowląt, mający wątpliwości odnośnie do Eucharystii

. Przewodniczył

holenderskim anabaptystom. Miejscem jego ewangelizacji było Groningen
położone we wschodniej Fryzji, potem Amsterdam, a przed śmiercią Ham-
burg. Władze uznały Menno Simonsa za zagrożenie i wyznaczyły nagrodę
za jego schwytanie. Był na tyle wpływową osobistością, że wraz z jego
śmiercią wiązano nadzieję na pozbycie się anabaptystów z tych terenów.

Jego najważniejsze dzieła to: Prawdziwa wiara chrześcijańska,

Chrześcijański chrzest i Podstawy nauki chrześcijańskiej. Menno Simons
ukrywał się aż do swojej śmierci w 1561 roku. Potajemnie prowadził dyspu-
ty ze swoimi przeciwnikami. Jedną z najczęściej dyskutowanych kwestii by-
ło ekskomunika nieposłusznych członków społeczności. Menno Simons
ostatecznie opowiedział się za łagodną formą kary za odstępstwa od wiary.
Forma i rygoryzm wykluczenia z grupy była przyczyną wyodrębnienia się
kolejnej wspólnoty anabaptystycznej – amiszów.

2. Amisze Starego Zakonu

Na kształt i charakter wspólnoty miały wpływ nie tylko czynniki hi-

storyczne i społeczne. Największe znaczenia miał sposób odczytania Pisma
Świętego. Literalne traktowanie słów Chrystusa doprowadziło do zamknię-
cia się na zewnętrzny świat.

A. Wielomski, Myśl polityczna Reformacji i Kontrreformacji. Tom I: Rewolucja Prote-

stancka, Wyd. Von Boroviecky, dz. cyt., s. 300.

D.B. Kraybill, Concise Encyclopedia of Amish, Brethren, Hutterites, and Mennonites,

Wyd. Johns Hopkins University Press, dz. cyt., s. 137.

Agnieszka Kowalska

234

2.1. Powstanie wspólnoty w Alzacji

W Alzacji anabaptystom przewodniczył urodzony w 1644 roku Ja-

kob Amman. Osłabiona prześladowaniami wspólnota potrzebowała zdecy-
dowanego przywódcy, który zapobiegłby rozpadowi grupy. Amman dbając
o jedność braci, w porozumieniu z władzami, zapewnił wiernym zwolnienie
od służby wojskowej oraz zatrudnienia w urzędach i piastowania funkcji
państwowych. W przeciwieństwie do mennonitów Amman opowiadał się za
rygorystyczną formą ekskomuniki, surowymi zasadami życia i całkowitym
oddzieleniem się od społeczeństwa. Wprowadzonymi zmianami było:
przyjmowanie Komunii dwa razy w roku, praktykowanie rytuału obycia
stóp oraz nowa forma ekskomuniki

Menonici w swoich zborach zabraniali grzesznikowi udziału w na-

bożeństwach. Amman wprowadził zasadę wykluczenia społecznego. Kon-
sekwencją popełnienie grzechu był zakaz uczestniczenia w życiu rodzinnym
i społecznym wspólnoty. Dodatkowo nakazywano osobne jadanie posiłku,
spędzanie czasu w osobnych pomieszczeniach oraz zabraniano rozmowy
z przyjaciółmi. Takie praktyki prowadziły do uświadomienia człowiekowi,
że sprzeniewierzył się Bogu, działał na szkodę wspólnoty, zbawienia swoje-
go i współbraci. Dortrechckie wyznanie wiary, zawierające doktrynę ana-
baptystów, w następujący sposób uzasadnia praktykę wyłączenia z Kościo-
ła: ,,Uznajemy wyłączenie z Kościoła, celem którego jest naprawa wyłączo-
nego i duchowa korekta Kościoła. Co czyste musi być odłączone od nieczy-
stego. Jeśli człowiek przyjął prawdę i został przyjęty do społeczności świę-
tych, a potem świadomie grzeszy przeciw Bogu popełniając grzech na
śmierć, wpada w bezowocne dzieła ciemności, zostaje oddzielony od Boga
i wyłączony z Jego królestwa. Jeśli chodzi o unikanie tych, którzy zostali
wyłączeni, wyznajemy, że zgodnie z nauką Jezusa, musi on być unikany
przez wszystkich członków Kościoła. Nie mamy mieć z nim nic do czynie-
nia, aby się zawstydził i w ten sposób został skłoniony do poprawy swego
postępowania”. Wykluczenie jest widocznym znakiem i publicznym po-
twierdzeniem zerwania wewnętrznej relacji człowieka z Bogiem

. Przewi-

Założeniem wprowadzenia tych praktyk, było wzmocnienie poczucia jedności i zacie-

śnienia więzów w ramach społeczności. Przed Komunią następowało oczyszczenie wspól-
noty, wzajemne przebaczenie i przyznanie się do grzechów. Obmycie stóp było symbolicz-
nym wyrazem poddaństwa wobec boskiego prawa oraz posłuszeństwa braci i sióstr wobec
siebie.

J. Rait, B. McGinn, J. Meyendorff, Duchowość chrześcijańska. Późne średniowiecze i re-

formacja, tł. P. Blumczyński, S. Patlewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
dz. cyt., s. 362.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

235

nienia karane wykluczeniem to: samodzielne interpretowanie Biblii, rozpo-
wszechnianie własnych nauk wśród braci, spotykanie się z osobami spoza
wspólnoty, zdrada małżeńska.

Skrajne poglądy Ammana były przyjmowane z niepokojem. Naj-

większym przeciwnikiem jego reform był Hans Reist. Debaty nie prowadzi-
ły do osiągnięcia konsensusu. Doprowadziło to do rozłamu. W 1693 roku
pod przewodnictwem Ammana powstał konserwatywny odłam anabapty-
stów znanych pod nazwą amisze

. Amisze dążyli do dokładniejszego od-

czytania Biblii, zarzucając braciom w Szwajcarii niestosowanie się do słów
Chrystusa i odejście od pierwotnych założeń Kościoła. Znakiem niezgody
na życie według zasad grzesznego świata był skromny i prosty ubiór. Każde
działanie amiszów podyktowane jest troską o życie wieczne.

Od 1525 roku anabaptyści walczyli o niezależność i możliwość prak-

tykowania swojej wiary w zamkniętych grupach. Ich postulaty i zasady ży-
cia były krytykowane i zwalczane od momentu powstania ruchu. Prześla-
dowania trwające na terenie Europy zmusiły amiszów do emigracji do Sta-
nów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Z danych na rok 2016 wynika, że populacja amiszów liczy obecnie

380 tys. dorosłych i dzieci

. Najliczniej osiedlili się w stanach Ohio, Penn-

sylvania, Indiana.

2.2. Wyznawane wartości

Jedną z najważniejszych wartości dla amiszów jest posłuszeństwo

wobec Chrystusa, rodziców i starszych. ,,nie moja wola, lecz Twoja nich się
stanie” (Łk 22,42) jest odczytywane jako wezwanie do rezygnacji ze swojej
indywidualności, która prowadzi do grzechu pychy

. Biblijny cytat: ,,jeśli

kto chce iść za mną, niech zaprze się samego siebie, niech co dnia bierze
krzyż swój i niech mnie naśladuje” (Łk 9,23) jest najlepszym podsumowa-
niem sposobu życia, jaki powinien prowadzić amisz. Jego obowiązkiem jest
naśladowanie Chrystusa w Jego posłuszeństwie wobec woli Ojca, skromno-

Amisze to zbiorcza nazwa wspólnot, które przyjmują nauczanie Jakoba Ammana. Obec-

nie amisze dzielą się na kilkadziesiąt grup, diametralnie różniących się od siebie w kwe-
stiach ubioru, akceptowania technologii, koloru powozów. Używając określenia amisze
w artykule, rozumie się przez to Amiszów Starego Zakonu – najbardziej tradycyjną, naj-
dłużej istniejącą wspólnotę.

https://groups.etown.edu/amishstudies/statistics/amish-population-profile-2015/

(15.05.2017).

D.B. Kraybill, S.M. Nolt, D.L. Weaver-Zercher, The Amish Way. Patient Faith in a Peri-

lous World, Wyd. Jossey-Bass, San Francisco 2010, s. 34.

Agnieszka Kowalska

236

ści, cierpliwości i oddaniu innym ludziom. Forsowanie własnego zdania,
samodzielna interpretacja Biblii, sprzeciwianie się woli starszych jest karane
ostracyzmem społecznym. Brak skruchy i chęci naprawy błędów, doprowa-
dza do wykluczenia ze wspólnoty. Oznacza to rozpoczęcie nowego, samot-
nego życia w obcym świecie, który pozbawia możliwości zbawienia. Wizja
utraty szczęścia wiecznego i trwałej rozłąki z rodziną sprawia, że amisze do
końca życia pozostają posłuszni prawu obowiązującemu w grupie. Przyjmu-
ją to prawo w posłuszeństwie i uniżeniu, bez żadnego sprzeciwu.

Realizacja zasad biblijnych obejmuje nie tylko sferę wyznawanych

wartości. Amisze podejmują działania, które służą zabezpieczeniu wspólno-
ty przed zmianami związanymi z postępem.

W zbawieniu pomaga skromny ubiór, brak biżuterii, zakaz noszenia

wąsów. Podobny wygląd zrównuje współbraci wobec siebie. Brak ozdob-
nych mebli, zasłon oraz wzorzystych dywanów hamuje wyrażanie własnej
indywidualności i gustów. Amisze nie komponują muzyki, nie piszą powie-
ści, nie uprawiają żadnej formy sztuki. Działalność artystyczna kojarzona
jest z chęcią pozyskania poklasku i wywyższania się ponad współbraci. Re-
zygnują z samochodów na rzecz konnych powozów. Samochód pozwala na
szybkie przemieszczanie się i może służyć manifestowaniu swojego bogac-
twa. Osłabia więzy rodzinne, umożliwiając długie podróże poza wspólnotę.
Powóz jest mało reprezentatywny i powolny, co umożliwia wspólne spę-
dzanie czasu. Posiada jedną przednią szybę i mniejsze okna z boku pojazdu.
To symbol życia, jakie powinien prowadzić amisz: patrzenie tylko w przy-
szłość i osiąganie jaśnie określonego celu – zbawienia.

Każdy amisz otrzymuje podobne wykształcenie obejmujące naukę

liczenia i pisania w stopniu podstawowym. Chęć realizowania zaintereso-
wań w szkole wyższej skutkuje wykluczeniem ze wspólnoty. Amisze sta-
wiają granicę szkodliwym ideologiom, które mogłyby negatywnie wpływać
na młodzież i podburzać ją do buntu. Małżeństwa zawierane są w ramach
własnej grupy wyznaniowej. Podział ról kobiecych i męskich jest wyraźnie
określony, a głównym zadaniem młodych rodzin jest odpowiednie wycho-
wanie dzieci oraz uprawa ziemi. Praca na roli uczy wytrwałości i jest cią-
głym obcowaniem z przyrodą stworzoną przez Boga. Posługiwanie się od-
rębnym i zrozumiałym tylko dla amiszów dialektem pensylwańsko-
niemieckim jest symbolem niezależności i oddzielenia się od świata

. Kil-

kugodzinne nabożeństwa uczą wytrwałości i pokory.

D.B. Kraybill, K.M. Johnson-Weiner, S.M. Nolt, The Amish, Wyd. The Johns Hopkins

Univeristy Press, dz. cyt., s. 125.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

237

Żyjąc w centrum wielokulturowego społeczeństwa Stanów Zjedno-

czonych, monokulturowi amisze przetrwali w prawie niezmienionej formie
kilkaset lat. Zdecydowała o tym przyjęta doktryna i surowe zasady życia
wprowadzone przez Jakoba Ammana. Podstawy wiary i sposób interpretacji
Pisma Świętego utworzyły społeczność monokulturową. Co więcej, stwo-
rzyli grupę monowyznaniową z ludźmi wyglądającymi tak samo, myślący-
mi w ten sam sposób, mających takie samo wykształcenie, których wspól-
nym celem jest osiągnięcie szczęścia w niebie. Bronią własnej tradycji, kul-
tury, obyczajowości przed wpływami z zewnątrz.

Czy monokulturowa społeczność może całkowicie zamknąć się

przed światem? Taki sposób życia może wydawać się trudny do utrzymania
wobec postępu i zmian, jakie dokonują się na świecie. W jaki sposób amisze
radzą sobie z naporem nowej technologii i ideologii, które opanowują umy-
sły współczesnych? Jakie są konsekwencje wzajemnego sąsiedztwa tak róż-
nych społeczeństw?

3. Relacje pomiędzy amiszami a społeczeństwem

Stanów Zjednoczonych

Sąsiedztwo grup opartych na różnych wartościach generuje różne

typy kultur i wzajemnych relacji. Amisze i zewnętrzny świat egzystują po-
kojowo oraz uzupełniają się i inspirują do pozytywnych zmian w ramach
własnych społeczeństw.

3.1. Wspólnota monokulturowa i nowoczesność

Utrzymanie wspólnoty opartej na restrykcyjnych zasadach funkcjo-

nowania, zachowanie jednomyślności wśród uczestników i zahamowanie
indywidualnych dążeń poszczególnych osób, wydaje się zadaniem niemoż-
liwym do realizacji. Nakierowanie amiszów na cel eschatologiczny i uza-
sadnienie cierpień w życiu doczesnym nagrodą w niebie, odpowiada czę-
ściowo za trwałość tej wspólnoty. Amisze Starego Zakonu są jednym z nie-
licznych przykładów społeczeństwa monokulturowego, które potrafi chronić
to, co jest dla niego najcenniejsze, a przy tym rozważnie korzystać z osią-
gnięć nowoczesności. Akceptują to, co jest dla nich pomocne w życiu co-
dziennym, umiejętnie rezygnując lub przekształcając nowoczesność do ce-
lów zbawienia.

Amisze nie posiadają telewizorów, radia oraz komputerów z dostę-

pem do Internetu. Nie korzystają z suszarek, zmywarek – czyli przedmiotów

Agnieszka Kowalska

238

wymagających zasilania prądem. Korzystanie z energii elektrycznej jest
uzależnieniem się od świata i pozostania z nim w bezpośredniej łączności

Sprzęty domowe uruchamiane są przez akumulatory. Dozwolone jest uży-
wanie baterii. Utrudnione użytkowanie narzędzi wymaga od amiszów wy-
siłku. Nie posiadają telefonów komórkowych. Połączenia wykonują tylko
w nagłych przypadkach zagrożenia życia lub zdrowia. Posługują się telefo-
nami stacjonarnymi umieszczonymi na skraju terenu zajmowanego przez
wspólnotę. Wykonanie telefonu wymaga wiele wysiłku. Spacer do budki te-
lefonicznej zajmuje godzinę. Chodzi o uzmysłowienie amiszom, że tak jak
użytkowanie sprzętów przysparza trudności, tak samo jest ze zbawieniem

Nie łatwo jest je uzyskać, ale wytrwałość nagradzana jest szczęściem
wiecznym.

Źródłem zarobkowania amiszów jest uprawa ziemi. Utrzymanie wie-

lodzietnych rodzin wymagało usprawnienia prac polowych. Zmuszeni zo-
stali do używania bardziej zaawansowanych narzędzi rolniczych. Produkcja
mleka na cele przemysłowe doprowadziła do rezygnacji z baniek na mleko,
na rzecz urządzeń chłodzących zasilanych silnikami. Otwierane warsztaty
wymagały mocniejszego oświetlenia. Zakaz używania żarówek utrudniał
prace, dlatego mocniejsze oświetlenie zasilano gazem. Wykorzystywanie
naturalnych źródeł energii jest dozwolone, dlatego amisze stosują panele
słoneczne.

Amisze nie stoją ponad prawem: płacą podatki i muszą dostosowy-

wać się do prawa stanowego. Jednym z wymogów było oświetlenie powo-
zów, które na drodze wyróżniały się jedynie taśmą odblaskową. Wolne
tempo poruszania się powozów i brak widoczności na drodze, prowadziły
do wzrostu wypadków na drogach. Amisze byli zmuszeni do zamontowania
świateł i odblaskowych trójkątów z napisem slow motion vehicle na swoich
środkach transportu

. Amisze Swartzentruber (najbardziej radykalny odłam

amiszów) nigdy nie zgodzili się na zamontowanie trójkątów ostrzegaw-
czych. Swoją decyzję uzasadniali tym, że czerwony kolor jest znakiem sza-
tana. Jaskrawe kolory wyróżniają amisza na drodze i skupiają na nim uwa-
gę, co to stoi w sprzeczności z zasadami wiary. Niesubordynacja skutkowa-
ła nakładaniem grzywny i aresztowaniami.

Tamże, s. 326.

D.B. Kraybill, S.M. Nolt, D.L. Weaver-Zercher, The Amish Way. Patient Faith in a Peri-

lous World, Wyd. Jossey-Bass, dz. cyt., s. 125.

D.B. Kraybill, K.M. Johnson-Weiner, S.M. Nolt, The Amish, Wyd. The Johns Hopkins

Univeristy Press, dz. cyt., s. 353.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

239

Okazją do kontaktu z ludźmi z zewnątrz jest działalność gospodarcza

prowadzona przez amiszów. Sklepy z zabawkami i sprzedaż produktów
spożywczych na straganach lub w oddalonych od domów szopach są jed-
nymi z najpopularniejszych form uzyskiwania dochodów. Amisze posiadają
własne zakłady kamieniarskie i meblarskie, gdzie pracownikami są ludzie
spoza wspólnoty. Sami zatrudniani są przez ludzi z zewnątrz do prac bu-
dowlanych. Stawiają i remontują domy bez użycia maszyn i dodatkowego
sprzętu. Elementy konstrukcji podnoszone są ręcznie za pomocą wytrzyma-
łych lin. Swoje usługi reklamują przy pomocy broszur. Ulotka reklamowa
zachowuje wszystkie standardy religijne: stonowane kolory, niewielkie
rozmiary, nazwisko producenta umieszczone z tyłu strony napisane małymi
literami. Chodzi o zachowanie skromności i pokory, która prowadzi do
zbawienia. Brak samochodów i konieczność pokonywania dużych odległo-
ści, zmusza amiszów do korzystania z pomocy sąsiadów posiadających po-
jazdy. Problemy zdrowotne i potrzeba konsultacji z prawnikami wymaga in-
terakcji ze specjalistami, których nie posiadają we własnej wspólnocie.
Kontakty biznesowe i wzajemne udzielanie pomocy zbliża amiszów do
Amerykanów. Niespotykane u Amiszów Starego Zakonu od setek lat otwar-
cie się na świat nie stanowi dla nich zagrożenia. Najważniejsze fundamenty
wspólnoty nie zostały naruszone, co pozwala na zachowanie własnej kultu-
ry, jednocześnie korzystając z dobrodziejstw nowoczesności.

Istnieją różne typy zamkniętych, monokulturowych społeczeństw.

Wyjątkowość amiszów polega na tym, że łączą w sobie cechy niespotykane
dotąd w żadnej innej, izolującej się wspólnocie religijnej. Dzięki dużemu
przyrostowi naturalnemu grupa regularnie zwiększa swoją liczebność. Są
społecznością żywotną i dynamiczną, zmuszoną do reagowania na zmiany
zachodzące w świecie. Zewnętrzny świat działa na nich stymulująco, nie
pozwalając na całkowite zamknięcie się. Stanowią przez to doskonały mate-
riał do badań dotyczących tego, w jaki sposób kultura współczesna wpływa
na kształt ortodoksyjnych ruchów religijnych. Badania kultury mogą zostać
rozszerzone o pozostałe wspólnoty amiszów, cechujące się różnym stop-
niem izolacji.

O wyjątkowości amiszów świadczy to, że nie prowadzą ewangeliza-

cji, nie są zainteresowani pozyskiwaniem nowych wyznawców, a mimo to
rozwijają się i pozostają wierni swojemu sposobowi życia. W przeciwień-
stwie do niektórych odłamów amiszów, Stary Zakon swoją religię i tradycję
nie traktuje jako zbioru skostniałych zasad życia. Wiara i tradycja są dla
nich wciąg aktualnym zbiorem zasad, regulującym stosunki z otaczającą ich

Agnieszka Kowalska

240

rzeczywistością. Pozostają oddzieloną, monokulturową grupą w centrum
wielokulturowego społeczeństwa USA.

Nieznaczne otwarcie na zewnętrzny świat poskutkowało natychmia-

stowym zainteresowaniem ze strony kultury popularnej Stanów Zjednoczo-
nych Ameryki Północnej. Masowa kultura wykorzystała wizerunek trady-
cyjnej wspólnoty w charakterystyczny dla siebie sposób.

3.2. Amisze w kulturze popularnej Stanów Zjednoczonych Ameryki

Północnej

Wzmożone zainteresowanie wspólnotą amiszów rozpoczęło się oko-

ło 1960 roku. To czas, w którym Amerykanie zaczęli na nowo odkrywać
własną tradycję. Muzea i rekonstrukcje przeszłości były jedynie odtworze-
niem historii. Amisze byli żyjącym świadectwem przeszłości Ameryki. Za-
mknięte grupy budziły fascynację mieszkańców i przyjezdnych.

Młodzież lat 60. to zbuntowani nastolatkowie, eksperymentujący

z narkotykami i zaangażowani w zyskujący na popularności ruch New Age.
Nieskrępowana wolność oraz fascynacja religiami Wschodu, przysparzały
problemów wychowawczych. Zaniepokojeni rodzice obserwowali brak po-
szanowania dla rodziny, autorytetów i chrześcijańskiej wiary. Amisze byli
symbolem zachowania tradycyjnych wartości: trwałych małżeństw, dyscy-
pliny, braku podążania za trendami i technologami nowoczesnego świata
oraz mocnych więzów rodzinnych. Hrabstwo Lancaster położone w Pen-
sylwanii, w którym znajduje się najwięcej wspólnot amiszów, odwiedziło
1,5 milionów ludzi. W latach 70. liczba turystów wzrosła do 4 milionów

Amisze stawali się bohaterami książek, utworów muzycznych oraz

kampanii społecznych. Nowoczesne społeczeństwo posługiwało się ich wi-
zerunkiem do propagowania wybranych przez siebie idei. Przełomowym
momentem, w którym amisze przekonali się, co znaczy wzbudzać zaintere-
sowanie popkultury, był nagrodzony Oskarem za scenariusz i montaż film
Świadek (The Witness) z 1984 roku. Historia opowiada o młodym amiszu,
który był świadkiem morderstwa. Harrison Ford wcielający się w rolę poli-
cjanta Johna Brocka ochrania jego rodzinę i dąży do wyjaśnienia tajemni-
czego zabójstwa. Film przyczynił się do wzrostu turystów odwiedzających
Hrabstwo Lancaster. W 1990 roku było ich aż 10 milionów.

Zdjęcia do filmu wykonywano w pobliżu wiosek amiszów. Po raz

pierwszy odseparowana od świata wspólnota zetknęła się ze światem ma-

D.B. Kraybill, The Riddle of Amish Culture, Wyd. The John Hopkins Univeristy Press,

dz. cyt., s. 240.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

241

sowej kultury. Ekipa filmowa zakłócała spokój, a Kelly McGillis grająca
amiszkę Rachel w przebraniu zakradała się do wspólnoty, podpatrując ich
życie. Uzasadniała, że miało jej to pomóc w odtworzeniu roli. Amisze nie-
zadowoleni z zachowania przyjezdnych, wymusili na wytwórni Paramount
Pictures podpisania ugody, która regulowałaby kontakty między producen-
tami a wspólnotą

. Umowa zabraniała wykorzystania w przyszłości przez

wytwórnie symboli religijnych amiszów. Jeden z punktów zakładał również
edukację ekipy filmowej w zakresie tradycji i zwyczajów amiszów. Miało to
zapobiec w przyszłości wzajemnemu niezrozumieniu i konfliktom.

Fot. 1. Zdjęcie z sesji fotograficznej The Great Plain

Po sukcesie Świadka, amisze zaczęli cieszyć się wśród amerykanów

niesłabnącym zainteresowaniem. Turyści naruszali ich prywatność i zakłó-
cali codzienną pracę. Relacje między turystami a amiszami zostały upo-
rządkowane dopiero w 1965 roku. Wtedy powstały biura turystyczne umoż-
liwiające zwiedzanie wiosek amiszów (amish village), czyli muzeów od-
wzorowujących ich prawdziwe gospodarstwa. Oferują: karmienie zwierząt,
przejażdżkę powozem oraz lekcję w szkole amiszów. Jedną z atrakcji jest

Tamże, s. 283.

Agnieszka Kowalska

242

spotkanie się z prawdziwymi amiszami (tour and see present-day Amish)

W rzeczywistości jest to podróż busem, a następnie postój w wybranym
miejscu w celu zrobienia z dużej odległości zdjęć pracującym wokół domu
amiszom. Porozumienie, jakie zawarli z biurami turystycznymi, daje im
swobodę funkcjonowania. Ugoda usatysfakcjonowała turystów i pozwoliła
na utrzymywanie odpowiedniego dystansu z zewnętrznym światem.

Amisze są przedmiotem zainteresowania magazynów mody. Kobiety

w czasopismach nie są przedstawiane w tradycyjnych rolach matki i gospo-
dyni domu, ale prezentowane jako buntowniczki występujące przeciw regu-
łom obowiązującym we wspólnocie. Noszą spodnie, odkrywają ciało, inte-
resują się czarną magią. Kobiety pokazywane są jako szczęśliwe, bo wy-
zwolone spod restrykcyjnych zasad religijnych.

Magazyn Vouge opublikował w 1993 roku zdjęcia Ellen von Ul-

werth zatytułowane The Great Plain

. Modele fotografowani są w czasie

wykonywania prac polowych, czyli czynności typowej dla mężczyzn we
wspólnotach amiszów. Jedna z fotografii prezentuje kobietę ubraną w męski
strój. Dziewczyna ma krótkie włosy i nie nosi czepka, który jest symbolem
skromności i posłuszeństwa. Męska fryzura i słomiany kapelusz to wyraz
buntu amiszek, które pozbyły się swojego zwyczajowego nakrycia głowy –
interpretowanego przez popkulturę jako symbol ucisku. Kultura popularna
zainteresowana jest pokazywaniem amiszek wolnych od norm kulturowych
i ograniczających je zasad religijnych. Kolorowa prasa manipuluje wizerun-
kiem amiszów, ukazując społeczeństwo będące ucieleśnieniem postulatów
feministycznych. Chociaż zdjęcia są czarno-białe i robią wrażenie wykona-
nych kilkadziesiąt lat temu, postacie kultywują współczesne wartości. Pier-
paollo Piccoli, twórca kolekcji dla Red Vallentino przyznaje, że ,,Jest coś
fascynującego w wspólnocie amiszów. Ludzie, którzy we współczesnym
świecie nie podążają bezmyślnie za trendami, są bardzo pociągający. Fascy-
nuje mnie także postać Jakoba Ammana, założyciela amiszów. Był kraw-
cem, a to oznacza, że rozumiał jak duży wpływ na nasze życie wywiera mo-
da”

Plakat reklamujący kobiece czasopismo New Idea z towarzyszącym

kampanii hasłem It starts with a new idea przedstawia rodzinę amiszów na

http://www.amishvillage.com/ (20.04.2017).

http://www.djuna.kr/christy/93b.html (20.04.2017).

http://www.vogue.com/fashion-shows/fall-2017-ready-to-wear/red-valentino

(20.04.2017).

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

243

tle drewnianej stodoły

. Ubrani są w tradycyjne stroje, jedna z dziewczyn

trzyma wiaderko, a rodzice mają surowy wyraz twarzy. Druga kobieta, cho-
ciaż podobna do pozostałych osób na fotografii, przyjmuje pozę modelki
i pokazuje nagą nogę. W ten sposób amiszka manifestuje swoją niezależ-
ność, przebojowość i nieposłuszeństwo wobec obowiązującego wzorca ule-
głej kobiety oddanej mężowi i rodzinie. Sesja zdjęciowa Mathieu Cesar dla
magazynu Jalouse z 2013 roku, zawiera fotografie amiszek z fryzurami
o monstrualnych rozmiarach, palące papierosy, trzymające broń, odsłaniają-
ce dekolt, noszące wzorzyste sukienki

. Towarzyszący kobietom mężczyź-

ni są prawie niewidoczni. Są zdominowani przez górujące nad nimi kobiety.

Fot. 2. Plakat towarzyszący kampanii reklamowej czasopisma
It starts with a new idea

Amisze jako ortodoksyjna chrześcijańska wspólnota w popkulturze

przewrotnie ukazywana jest pośród atrybutów szatana: odwrócone krzyże,
węże, tablica ouija służąca do kontaktów z duchami. Motywy takie zostały
wykorzystane w sesji Amish autorstwa Nava Monde

. Podczas pokazu mo-

dy Thoma Browne Amish Chic modele przebrani za amiszów prezentowali
kolekcję ubrań jesień-zima. Tło pokazu stanowił dom skonstruowany z od-

http://www.adnews.com.au/adnews/new-idea-in-social-media-backlash-for-xenophobic-

amish-ad (20.04.2017).

http://www.iconoclastimage.tv/mathieu-cesar-shoots-an-amish-grunge-story-for-jalouse/

(20.04.2017).

https://www.behance.net/gallery/6668923/Amish (22.04.2017).

Agnieszka Kowalska

244

wróconych krzyży. Jednym z elementów widowiska było stawianie drew-
nianej konstrukcji przez mężczyzn odgrywających rolę amiszów. Przez
większość występu z zawiązanymi oczami bezmyślnie uderzali w drewnia-
ną konstrukcję młotkami. Miało to na celu uzmysłowienie przybyłym go-
ściom, że amisze bez żadnej refleksji podchodzą do własnej wiary. Ich tra-
dycja jest wypaczeniem wiary – nie budują Kościoła Chrystusa, a szatana,
co prezentowane jest poprzez tworzenie domu z odwróconych krzyży.

Fot. 3.

Nava Monde, Amish

Amisze są tematem książek kryminalnych, w których kobiety planu-

ją morderstwo: Murder Simply Brewed Wanetty Chapman, A Plain Death
Amandy Flower czy In The Land of Milk and Honey autorstwa Elizabeth
Harris. Kerry Nietz w książce pod tytułem Amish Wampires in Space opisu-
je sytuację, w której na statku kosmicznym niektórzy amisze zmieniają się
w wampirów. Reszta załogi i nieprzeistoczeni amisze, ratują współtowarzy-
szy wyprawy. Dzięki swojej ciężkiej pracy i chrześcijańskim zasadom kolo-
nizują nową planetę.

Omawiana wspólnota religijna jest dla amerykanów, symbolem wie-

lu pozytywnych wartości. Produkty kosmetyczne i meblowe zyskały certy-
fikat dobrej jakości. Wykonane ręcznie z użyciem naturalnych składników
zyskują zainteresowanie coraz większej ilości klientów. Strony internetowe
takie jak theecologycenter.org reklamują miotły ,,wykonane ze specjalnie
wyselekcjonowanych źdźbeł słomy, wiązane i szyte ręcznie przez amisza
z Pennsylvanii”. Książki kucharskie zawierające przepisy stosowane przez
amiszów traktowane są jako dziedzictwo kulturowe. Prezentowane są jako
autentyczne, przygotowywane od serca, przypominające dzieciństwo i różne
od codziennej, szybkiej i niezdrowej żywności dostępnej w sklepach. Trwa-

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

245

łe meble wysokiej jakości wykonywane są starannie i na długo zachowują
swoje piękno. Są przeciwieństwem wyposażenia, które można dostać
w marketach.

Fot. 4. Okładka książki Amish Wampires in Space

Amisze funkcjonują w świadomości Amerykanów jako spokojni lu-

dzie, potrafiący przebaczać doznane krzywdy. Taki wizerunek został utrwa-
lony po strzelaninie 2 października 2006 roku w West Nickel Mines. Uzbro-
jony napastnik – Charlie Roberts wszedł do szkoły amiszów i zabił 5 dziew-
czynek, na końcu popełniając samobójstwo. Motywem Robertsa była ze-
msta za stratę swojej małej córki, która zmarła chwilę po urodzeniu. Prze-
stępca obwiniał o to Boga. W akcie zemsty postanowił dokonać morderstwa
na jednej z najbardziej religijnych wspólnot. Amisze przebaczyli zbrodnia-
rzowi, licznie stawili się na jego pogrzebie i odwiedzili jego matkę pocie-
szając ją po stracie syna. Przekazali jej część odszkodowania uzyskanego po
śmierci swoich dzieci. Media nazywały działanie amiszów niespodziewa-
nym aktem przebaczenia. The Boston Globe pisał o niezasłużonym miło-
sierdziu

. York Daily Records zwracał uwagę, że matka mordercy doświad-

czyła tego, jak głęboka jest wiara amiszów. Są to tylko przykłady tego,

http://www.jeffjacoby.com/5858/undeserved-forgiveness (22.04.2017).

Agnieszka Kowalska

246

w jaki sposób kultura popularna Stanów Zjednoczonych postrzega amiszów
i wykorzystuje ich wizerunek.

Zetknięcie się nowoczesności i tradycji pokazuje, że dwa różne

światy mogą wzajemnie się uzupełniać i inspirować. Amisze stawiają wy-
raźne granice, strzegąc najważniejszych dla siebie obszarów życia, jedno-
cześnie nie działając na szkodę społeczności. Kontrola, surowość zasad
i ograniczenia nie stoją na przeszkodzie modernizowania się. Masowa kul-
tura ożywia wspólnotę, pobudzając amiszów do ciągłego rozwoju. Prowadzi
to do konstruowania nowych przedmiotów i znajdywania takich rozwiązań
technicznych, które nie będą naruszały zasad religijnych, a będą ułatwiać
pracę lub codzienne funkcjonowanie. Masowa kultura wzbogaca się poprzez
wykorzystywanie wizerunków amiszów, podkreślając znaczenie chrześci-
jańskich wartości: przebaczenie, prostoty, wierności Chrystusowi i odwagi
w manifestowaniu swoich przekonań. Nieprawdziwy lub negatywny wize-
runek amiszów zawsze będzie wzbudzał zainteresowanie wśród Ameryka-
nów i może stać się inspiracją do rozważnego podejścia do technologii albo
dbania o więzy rodzinne.

Bibliografia

Estep William, Anabaptyści, tł. K. Wiązowski, Wyd. Wyższe Seminarium

Teologiczne, Wydawnictwo Uczelniane WBST Warszawa 2009.

Kraybill Donald B., Concise Encyclopedia of Amish, Brethren, Hutterites,

and Mennonites, Wyd. Johns Hopkins University Press, Baltimore
2010.

Kraybill Donald B., The Riddle of Amish Culture, Wyd. The Johns Hopkins

Univeristy Press, Baltimore, London 2001.

Kraybill Donald B., Johnson-Weiner Karen M., Nolt Steven M., The Amish,

Wyd. The Johns Hopkins Univeristy Press, Baltimore 2013.

Kraybill Donald B., Nolt M. Steven, Weaver-Zercher David L., The Amish

Way. Patient Faith in a Perilous World, Wyd. Jossey-Bass, San Fran-
cisco 2010.

Pasek Zbigniew, Wyznania wiary. Protestantyzm, Wydawnictwo Uniwersy-

tetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Raitt Jill, McGinn Bernard, John Meyendorff, Duchowość chrześcijańska.

Późne średniowiecze i reformacja, tł. P. Blumczyński, S. Patlewicz,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011.

Wielomski Adam, Myśl polityczna Reformacji i Kontrreformacji. Rewolucja

protestancka. Tom I, Wyd. Von Boroviecky, Radzymin 2013.

Amisze Starego Zakonu Ameryki Północnej. O wzajemnych relacjach…

247

Agnieszka Kowalska – magister kulturoznawstwa Katolickiego

Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, obecnie doktorantka na wydziale
filozoficznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Za
przedmiot badań wybrała społeczność huterytów. Zainteresowania koncen-
trują się wokół wspólnot religijnych wywodzących się od anabaptystów,
w tym amiszów i mennonitów.