Prof. dr hab. Krzysztof Krajewski

Katedra Kryminologii

Kryminologia

Rok akademicki 2010/2011

Semestr zimowy

Wykład 12

Ofiara przestępstwa jako przedmiot

badań kryminologicznych:

wiktymologia

3

Pojęcie wiktymologii

Wiktymologia

victima (ofiara) + logos (nauka)= nauka o ofierze

4

Pojęcie wiktymologii

Nauka o ofierze



ujęcie szerokie: nauka o wszelkich rodzajach ofiar
(dyskryminacja polityczna, rasowa, religijna, ze względu na
przekonania itp.)



wiktymologia jako nauka o cierpiącym

człowieku.



ujęcie wąskie: nauka o ofierze przestępstwa (wiktymologia
kryminalna)

5

Powstanie wiktymologii

Hans von Henting (1887

– 1974) The Criminal and His Victim (1948)

Benjamin Mendelsohn Un nouvelle brouche de la science bio-psycho-

sociale: victimologie (1956)

6

Podstawowe pojęcia wiktymologii

Pokrzywdzony

(pojęcie prawne)



osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało

bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo
(art.49

§ 1 kpk);

Ofiara

(pojęcie wiktymologiczne)



konkretny człowiek, który ponosi szkodę na skutek

przestępstwa;

7

Podstawowe pojęcia wiktymologii

Czy zdarzenie (zachowanie) określane mianem

przestępstwa implikuje zawsze istnienie ofiary?

8

Podstawowe pojęcia wiktymologii

Pojęcie przestępstw bez ofiar (victimless crimes)

Edwin Schur



akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie
pożądanych, lecz prawnie zakazanych dóbr i(lub) usług: stosunki
homoseksualne, używanie narkotyków, prostytucja, aborcja;



powodem kryminalizacji jest nie tyle naruszenie określonych dóbr
prawnych czy też istnienie rzeczywistej ofiary, co naruszenie norm
moralnych;



dalsze kategorie: cudzołóstwo, łapownictwo, szpiegostwo, żebractwo,
włóczęgostwo, nietrzeźwość publiczna;

9

Podstawowe pojęcia wiktymologii

Przestępstwa bez ofiar (victimless crimes)

Hugo Bedau



zachowanie człowieka zakazane przez ustawę karną polegające na
wymianie dóbr i usług pomiędzy dorosłymi osobami, które wyraziły na
to zgodę i uważają, że czyn taki nie przynosi im szkody i dlatego nie
informują dobrowolnie o swoim udziale w takiej czynności;



zachowanie nielegalne, ale o charakterze konsensualnym, któremu
towarzyszy brak osoby zainteresowanej w złożeniu zawiadomienia
(skargi);

10

Podstawowe pojęcia wiktymologii

Przestępstwa bez ofiar (victimless crimes)

Lech Falandysz

 kategoria merytoryczna:

czyny kryminalizowane głównie siłą

tradycji, ze względu na pewne wartości moralne;

 kategoria techniczna:

czyny w których brak jest określonego

pokrzywdzonego, doznającego na skutek przestępstwa szkody i
mogącego złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa
lub inna stosowna skargę;

11

Podstawowe pojęcia wiktymologii

Wiktymizacja

 wiktymizacja

: fakt stania się ofiarą przestępstwa;



pytanie: kto, dlaczego i w jaki sposób staje się ofiarą
przestępstwa?

 wiktymizacja jednorazowa;
 wiktymizacja wielokrotna;

12

Podstawowe pojęcia wiktymologii

Wiktymizacja



wiktymizacja bezpośrednia:



dotyczy ofiary przestępstwa;



oznacza fakt stania się ofiarą przestępstwa oraz dalsze
konsekwencje tego faktu;



wiktymizacja pośrednia:



dotyczy krewnych, znajomych ofiary, lub innych osób, których

nie dotknęły bezpośrednie konsekwencje przestępstwa;



oznacza fakt zetknięcia się w jakiś sposób z przypadkiem

bezpośredniej wiktymizacji innych oraz dalsze konsekwencje
tego faktu;

13

Podstawowe pojęcia wiktymologii

Wiktymizacja

 wiktymizacja pierwotna



stanie się ofiarą przestępstwa w

wyniku popełnienia przez kogoś owego przestępstwa;



wiktymizacja wtórna



doznanie przez ofiarę dalszych szkód i

krzywd, jako konsekwencja społecznej reakcji (tak formalnej, jak
i nieformalnej), na wiktymizację pierwotną;



wiktymizacja wtórna przez wymiar sprawiedliwości;



wiktymizacja wtórna przez otoczenie społeczne;

14

Podstawowe pojęcia wiktymologii

wiktymność (victimity, victimité) (Benjamin Mendelssohn);

podatność wiktymizacyjna



predyspozycja

do stania się ofiarą

przestępstwa;



czy wiktymizacja ma charakter przypadkowy czy też nie?



jeśli istnieje skłonność do popełniania przestępstw, to istnieje też

odpowiadająca jej skłonność do stawania się ich ofiarą;



różni ludzie, w różnym stopniu, ze względu na różne okoliczności

predysponowani są do tego, aby stawać się ofiarami przestępstw;

15

Rola ofiary w genezie przestępstwa:

 predestynacja wiktymizacyjna (victim proneness): pewne

kategorie osób jako bardziej podatne na wiktymizację niż
inne (Hans von Henting);



„wina” ofiary (victim culpability): w jakim zakresie ofiara
może odpowiadać za dojście do zdarzenia (Benjamin
Mendelssohn);



przyczynienie się ofiary (victim precipitation): ofiara jako
czynnik „wyzwalający”, „inicjujący” łańcuch zdarzeń
prowadzących do wiktymizacji (Mervin Wolfgang);

16

Rola ofiary w genezie przestępstwa:

Przyczynienie się ofiary (victim precipitation):



przyczynienie się czynne:

• ofiara jako czynnik inicjujący zdarzenie kulminujące zabójstwem

(Mervin Wolfgang);

• przyczynienie się ofiary poprzez jej szczególne zachowanie do

przestępstwa zgwałcenia (Menachem Amir);



przyczynienie się bierne;

17

Rola ofiary w genezie przestępstwa

Predestynacja wiktymizacyjna

Szczególna podatność do stania się ofiarą przestępstwa na

skutek posiadania pewnych szczególnych cech, czy zaistnienia

pewnych szczególnych okoliczności

 predestynacja bierna:

jednostka staje się ofiarą bez

wystawiania się na ryzyko i niebezpieczeństwo;

 predestynacja czynna:

jednostka staje się ofiarą na skutek

wystawienia się w taki czy inny sposób (niekoniecznie

świadomy) na ryzyko i niebezpieczeństwo;

18

Rola ofiary w genezie przestępstwa

Czynniki predestynacji czynnej



zawód lub rodzaj działalności:



taksówkarze, listonosze, policjanci, pracownicy ochrony;



styl życia (teoria stylu życia, jako czynnika wyjaśniającego

wiktymizację):



sposób spędzania czasu wolnego polegający na przykład na

częstym przebywaniu do późnych godzin nocnych w lokalach

rozrywkowych połączonym ze spożywaniem alkoholu lub

używaniem narkotyków;

19

Rola ofiary w genezie przestępstwa

Czynniki predestynacji czynnej



typ działań rutynowych w ramach codzienności:

perspektywa działań rutynowych (routine activities approach):

o zaistnieniu zdarzenia przestępnego, tj. sprawstwa oraz wiktymizacji
decydują trzy następujące czynniki, które muszą wystąpić razem:

• istnienie zdatnego celu ataku (sutitable target);

• obecność zmotywowanego sprawcy (motivated offender);

• brak odpowiednich „strażników” (lack of capable guardians);

20

Perspektywa działań rutynowych

21

Perspektywa działań rutynowych



koncentracja powyższych czynników na pewnych obszarach
prowadzi do powstawania „gorących punktów” (hot spots)
przestępczości, w których wiktymizacja jest wysoce prawdopodobna,
lub znacznie bardziej prawdopodobna, niż w innych miejscach
przestrzeni (fizycznej i społecznej);

22

Perspektywa działań rutynowych

 teorie pozytywistyczne:

zmiany w przestępczości oraz rozmiarach

wiktymizacji w danym społeczeństwie wyjaśniają zmiany w obszarze
podaży sprawców;



teoria działań rutynowych: zmiany w przestępczości oraz
rozmiarach wiktymizacji w danym społeczeństwie wyjaśniają zmiany
w obszarze podaży okazji przestępczych (zdatne cele, odpowiedni
nadzór/nadzorcy, zmotywowani sprawcy);

23

Czynniki predestynacji wiktymizacyjnej

Płeć:



mężczyźni są generalnie o wiele częściej ofiarami przestępstw
niż kobiety, pomimo że kobiety charakteryzuje wyższa
podatność wiktymizacyjna (vulnerability);



wyjątki stanowią zgwałcenie oraz przemoc domowa;

24

Czynniki predestynacji wiktymizacyjnej

Wiek:



wiek jest kluczową determinantą podatności wiktymizacyjnej:
młodzi mężczyźni w wieku 16 – 24 lat;



osoby starsze relatywnie rzadko stają się ofiarami przestępstw
pomimo, że cechuje je podwyższona podatność wiktymizacyjna
(vulnerability);

25

Czynniki predestynacji wiktymizacyjnej

Status społeczny:



wiktymizacja jest zjawiskiem szczególnie częstym wśród osób o
relatywnie niskim statusie społeczno-ekonomicznym;



dotyczy to szczególnie przestępstw z użyciem przemocy;



w przypadku pewnych przestępstw przeciwko mieniu odsetki
osób o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym są jednak
zazwyczaj wyższe.

26

Związki łączące ofiarę ze sprawcą



ofiarę i sprawcę przestępstwa łączą najczęściej określonego
typu związki, a charakter tych związków ma często istotny
wpływ na to, że w ogóle dochodzi do przestępstwa.

27

Związki łączące ofiarę ze sprawcą



ofiara przypadkowa: sprawcę i ofiarę nic nie łączy, a o
wiktymizacji decyduje w zasadzie miejsce i czas;



ofiara biernie podatna: sprawcę i ofiarę nic nie łączy, ale ofiara
prezentuje pewne cechy osobiste, które skłaniają sprawcę do
wyboru jej właśnie (naiwność, łatwowierność, słabość psychiczna
lub fizyczna, zamożność);



między ofiarą a sprawcą istnieje konflikt oddziałujący na motywy
sprawcy (np. zemsta, obrona itp.);



między sprawcą, a ofiarą istnieje stosunek zależności;



przestępstwo jest popełnione na żądanie lub za zgodą ofiary (np.
eutanazja);



ofiarą jest sam sprawcą (np. samookaleczenie).

28

Związki łączące ofiarę ze sprawcą



brak jakichkolwiek związków (wiktymizacja przez obcych):



relatywnie częstszy w przypadku przestępstw przeciwko mieniu;



istnienie związków (wiktymizacja przez osoby znane):



bardzo częste w przypadku przestępstw z użyciem przemocy, w

tym tych najpoważniejszych (zabójstwo), a także przestępstw na

tle seksualnym (zgwałcenie);

29

Podsumowanie



ofiarę i sprawcę przestępstwa najczęściej łączą określone

związki i nie są oni sobie całkowicie obcy;



przestępczość jest w znacznym stopniu zjawiskiem
endogenicznym

: ofiary, świadkowie i sprawcy przestępstw

rekrutują się najczęściej spośród tych samych grup i

zbiorowości społecznych;



dotyczy to nie tylko tzw. przestępczości pospolitej, ale w

znacznym stopniu także przestępczości gospodarczej;



sprawcy przestępstw są bardzo często równocześnie ich
ofiarami i odwrotnie.