Studia Judaica 3: 2000 nr 1(5) s. 1-20

A r t y k u ³ y

David G. Roskies

Nowy Jork

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

Prochu naszej chluby – czym by³eœ dla nas?

Ostatni¹ g³owni¹

¯arz¹c¹ siê noc¹ na stepie w cygañskim obozie;

¯aglem okrêtu, który zmaga siê z wiatrem i morzem;

Ostatnim drzewem z magicznego wêdrownego lasu,

Gdzie piorun podci¹³ korzenie tysi¹cletnim dêbom.
Mosze Lejb Halpern, I.L. Perec (1915)

Mo¿na powiedzieæ, ¿e ca³a literatura jidysz w Polsce ma swoje

Ÿród³a w twórczoœci Icchoka Lejba Pereca (ok. 1851-1915), lub te¿, ¿e

dziêki niemu zyska³a si³ê wyrazu. Ka¿dy kolejny krok w rozwoju œwiec-

kiej kultury jidysz – zarówno na polskiej ziemi, jak i w polsko-¿ydow-

skiej diasporze – równie¿ zawdziêcza³ wiele inspiracji Pereca. Czy to

jako poeta, dramaturg czy prozaik; czy to jako satyryk, realista i neo-

romantyk; jako maskil, pozytywista i ¯yd; jako wydawca, dziennikarz

i t³umacz; jako modernista i mentor m³odzie¿y; jako pedagog i ideolog –

Perec skupia³ w sobie ca³¹ esencjê tej literatury. By³ najwybitniejszym

owocem, jaki wyda³a polska kultura jidysz, czy te¿ – jak to okreœli³ ¿y-

dowski poeta Mosze Lejb Halpern w swojej wzruszaj¹cej eulogii – „po-

cz¹tkiem-koñcem”.

1. SATYRYCZNA SPUŒCIZNA

Jakub Kranc, lepiej znany jako Magid z Dubna (1741-1804), by³

jednym z najwybitniejszych ¿ydowskich kaznodziejów dzia³aj¹cych w Pol-

sce. W kwiecie wieku spêdzi³ kilka lat w Zamoœciu, rodzinnym mieœcie

Pereca. Krytyczny umys³ Magida by³ tak potê¿ny, a prawione przez niego

nauki tak umiejêtnie spowite w przeró¿ne parabole, ¿e ju¿ za ¿ycia sta³

siê bohaterem ludowym, a po œmierci mostem ³¹cz¹cym trzy g³ówne nurty

2

DAVID G. ROSKIES

w myœli wschodnioeuropejskiego ¿ydostwa: misnagdyzm, chasydyzm i ha-

skalê. I rzeczywiœcie, pierwsze pokolenie maskilów, rzeczników Oœwie-

cenia, uwa¿a³o siebie za nastêpców Magida i pos³ugiwa³o siê kaznodziej-

skim stylem, aby zapoznaæ tradycyjnych odbiorców z nowymi ideami.

Zamoœæ stanowi³ odpowiedni grunt dla tego konglomeratu tradycji

i nowoczesnoœci. Miejscowy maskil, doktor Szlomo Etinger (1801-1856),

wykorzysta³ dwie odrêbne odmiany jêzyka jidysz – mówiony, bogaty

w idiomy, oraz uczony, bardziej abstrakcyjny – tworz¹c niezwykle dow-

cipne i aktualne Bajki. Twórczy równie¿ jako dramaturg, Etinger w sztuce

pt. Serke³e unieœmiertelni³ postaæ tytu³owej bohaterki, kobiecej odpo-

wiedniczki Œwiêtoszka, oraz wiele innych komicznych postaci. Markus

i Gutherts, dwaj oœwieceni bohaterowie sztuki, coraz to mieli siê pojawiaæ

przez kolejne dziesiêciolecia w ¿ydowskich melodramatach, nie mówi¹c

ju¿ o uwieñczonym powodzeniem powrocie Serke³e wystawionej przez

Warszawski ¯ydowski Teatr Artystyczny w 1924 roku. Efraim Fiszelzon,

mniej znany mieszkaniec Zamoœcia, napisa³ trzyaktówkê w rymowanych

kupletach, Teater fun chasidim (Teatr chasydów), czerpi¹c zarówno z ¿y-

cia, jak i autentycznych Ÿróde³ chasydzkich. W po³owie wieku Szejnde³e

zosta³ miejscowym wierszoklet¹, któremu s³ynni Singerowie z Brodów

sk³adali od czasu do czasu wizyty. Nic dziwnego zatem, ¿e sam Perec

przodowa³ w cenionych w owym okresie alegorycznych gatunkach, takich

jak bajka i przypowieœæ, i ¿e zacz¹³ w³asn¹ dzia³alnoœæ literack¹ na polu

literatury jidysz od uk³adania rymowanych paskwinad (satyr) na miejsco-

we urzêdy i przes¹dy. Wczeœnie zarazi³ siê tym, co Heine okreœli³ mia-

nem satyrycznej „trucizny”, zw³aszcza jeœli idzie o tematykê ¿ydowsk¹.

G³ównym celem dziewiêtnastowiecznych satyryków ¿ydowskich by³o

zdobycie serc i umys³ów zwyk³ych polskich ¯ydów, z których ogromna

wiêkszoœæ uwa¿a³a siê za wyznawców tego czy innego cadyka. Teren

bitwy zosta³ po raz pierwszy zakreœlony w Galicji. P³odny, pisz¹cy w ji-

dysz i po hebrajsku satyry, Josef Perl (1773-1839) nada³ ton swoj¹ epis-

tolarn¹ powieœci¹ Megale temirin (Ujawniacz tajemnic, 1819), która mia³a

stanowiæ przechwycon¹ rzekomo korespondencjê ujawniaj¹c¹ chasydzki

spisek. Niestety wersja w jidysz pozosta³a w rêkopisie, podobnie jak ob-

fita twórczoœæ Perla w jidysz obejmuj¹ca parodiê Opowieœci Nachmana

z Brac³awia, powieœæ historyczn¹ oraz adaptacjê Toma Jonesa.

Perec udoskonali³ sztukê kamufla¿u typow¹ dla maskilów. Wraz

z m³odym radyka³em Dawidem Pinskym (1872-1959) wyda³ sprawiaj¹ce

niewinne wra¿enie Jontef-bletlech (Œwi¹teczne kartki, 1894-1896), ka¿d¹

ku czci innego ¿ydowskiego œwiêta. W numerze zbiegaj¹cym siê z przy-

padaj¹cym na œrodek lata postem siedemnastego dnia miesi¹ca tamuz,

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

3

Perec og³osi³ Kabalistów, swoj¹ pierwsz¹ opowieœæ „chasydzk¹”. Podda³

w niej satyrze zwi¹zek miêdzy dwoma g³oduj¹cymi talmudystami z ¿ydow-

skiego miasteczka, mistrzem i uczniem, którzy rywalizuj¹ ze sob¹ o to,

który z nich dost¹pi bardziej wznios³ej œmierci. Wygrywa uczeñ, decydu-

j¹c siê na œmieræ g³odow¹.

Oskar¿enie Pereca siêga jednak du¿o g³êbiej ni¿ wczeœniejsze satyry

maskilów. Widaæ w nim œlad dwóch nowych zjawisk: wp³ywu polskich

pozytywistów, dla których krytyczne, naukowe badanie spo³eczeñstwa

stanowi³o warunek suwerennoœci politycznej, oraz powstania ¿ydowskich

komórek rewolucyjnych uprawiaj¹cych propagandê socjalistyczn¹ w ji-

dysz. Podstawow¹ lekturê w tych tzw. „komitetach ¿argonowych” stano-

wi³y satyryczne i realistyczne szkice Pereca, jego artyku³y redakcyjne,

krytyka literacka oraz artyku³y popularno-naukowe w wydawanych przez

niego pismach: „Di jidisze bibliotek”, „Literatur un lebn” oraz rzecz jasna

Jontef-bletlech. Jednoczeœnie najbardziej wywrotowe utwory Pereca poja-

wia³y siê w nowojorskiej gazecie socjalistycznej „Di arbater-cajtung”.

To w³aœnie tam opublikowane zosta³o po raz pierwszy (1894) jego najbar-

dziej znane i wywrotowe opowiadanie Boncie Szwajg, b³yskotliwa parodia

ukrytego œwiêtego, który zostaje nagrodzony na tamtym œwiecie za swoje

doczesne cierpienia. Opowiadanie koñczy siê lekko zawoalowanym we-

zwaniem do rewolucji socjalistycznej w³o¿onym w usta samego Boga.

2. POWSTANIE REALIZMU SPO£ECZNEGO

Perec przeniós³ siê do Warszawy w 1889 roku, straciwszy prawo do

wykonywania zawodu prawnika. Tutaj zosta³ zatrudniony w nowej pla-

cówce naukowej za³o¿onej przez kolejowego magnata i filantropa Jana

Blocha w celu zbierania informacji na temat ¯ydów w miasteczkach

i wsiach. Wraz z Nachumem Soko³owem Perec wróci³ w okolice Toma-

szowa uzbrojony w kwestionariusze, które mia³y udowodniæ, ¿e ¯ydzi

zajmuj¹ siê „produktywn¹” prac¹. Chocia¿ misja maj¹ca na celu gro-

madzenie danych spali³a na panewce, Perec napisa³ niemal natychmiast

Wra¿enia z podró¿y przez Ziemiê Tomaszowsk¹ w 1890 roku, które

zainaugurowa³y nowy gatunek w literaturze jidysz – reporta¿.

Wraz z rozwojem prasy w jidysz zapocz¹tkowanej wydawanym

w Odessie przez Aleksandra Zederbauma „Kol mewaser” (1862-1873),

pojawi³a siê kadra pisarzy kontaktuj¹cych siê z czytelnikami bezpoœred-

nio z „pola” wydarzeñ. Jednym z pierwszych by³ hebrajski pisarz i krytyk

literacki Szolem Jankew Abramowicz (1836-1917), który zadebiutowa³

w jidysz na ³amach „Kol mewaser” pod fikcyjnym przydomkiem Men-

dele Mojcher Sforim (Mendele Sprzedawca Ksi¹¿ek). Z czasem Mendele

4

DAVID G. ROSKIES

sta³ siê samodzieln¹ postaci¹, która zupe³nie wch³onê³a autora. Id¹c œla-

dami Abramowicza m³ody Salomon Rabinowicz (1859-1916) stworzy³

komiczn¹ postaæ niejakiego „Szolema Alejchema”, który znajdowa³ siê

ci¹gle w podró¿y i raczy³ czytelników zabawnymi epizodami z peregry-

nacji po ¿ydowskich miastach i miasteczkach, tzw. sztetlach. Wra¿enia

Pereca pod kilkoma wzglêdami zrywa³y z t¹ tradycj¹ satyryczn¹.

Po pierwsze narrator Pereca pojawia³ siê w postaci niewiele ró¿-

ni¹cej siê od samego autora: miejskiego intelektualisty, który nie czuje

siê swojsko w sztet³. Po drugie, Perec zast¹pi³ gawêdziarski, dygresyjny

styl „Mendele” i „Szolema Alejchema” (Pana „Jak siê masz”) nowoczes-

nym, analitycznym i niemal stenograficznym stylem. Po trzecie przeniós³

œrodek ciê¿koœci z rzeczywistoœci zewnêtrznej na stan psychiczny narra-

tora. I wreszcie, co najistotniejsze, zamiast czyniæ uwagi na temat t³ocz-

nej, ha³aœliwej i groteskowo wyizolowanej spo³ecznoœci, obraz ujrzany

przez narratora stanowi bezlitosn¹ panoramê cywilizacji znajduj¹cej siê

w stanie moralnego, ekonomicznego i duchowego rozpadu. Z dok³adnoœ-

ci¹ reportera narrator oddawa³ miejscowy dialekt, realia oraz g³êbokie

zró¿nicowanie spo³eczne ka¿dego miejsca. W ten sposób Perec wpro-

wadzi³ do literatury jidysz nowy typ realizmu oraz swój najtrwalszy kod

symboliczny: historyczne sztet³ jako metonimicznego reprezentanta ¿y-

dowskiej diaspory.

Bêd¹c niestrudzonym innowatorem, Perec odpowiedzia³ na wyzwania

realizmu krytycznego, schodz¹c po drabinie spo³ecznej w „najni¿sze g³ê-

biny”. Podczas gdy bohater Stempenju (1888) Szolema Alejchema by³

uroczym wiejskim skrzypkiem zmuszonym do prowadzenia wygodnego

¿ycia, Perec ukaza³ ma³omiasteczkowego skrzypka w agonii (Œmieræ mu-

zyka). Podczas gdy Szolem Alejchem przedstawi³ sceny z ¿ydowskiego

¿ycia ma³¿eñskiego za pomoc¹ przekomicznych listów Menachema Men-

dla (1892-1910) i jego ¿ony-sekutnicy, Perec ujawni³ bezgraniczn¹ prze-

paœæ istniej¹c¹ miêdzy ¿on¹ a mê¿em, matk¹ i córk¹, dotykaj¹c nawet

stanowi¹cego dot¹d tabu tematu stosunków seksualnych (W dyli¿ansie

pocztowym, Zak³ócony szabas, Wujek Szachne i ciotka Jachne). W natu-

ralistycznych sztukach Perec wprowadzi³ motyw kobiety upad³ej (Siostry).

3. POSZUKIWANIE PRZYDATNEJ PRZESZ£OŒCI

Fin de siècle by³ okresem silnych sprzecznoœci, które dotknê³y Pe-

reca nie mniej ni¿ innych europejskich intelektualistów. Straciwszy nagle

wiarê tak w rewolucyjny przewrót, jak i ostateczn¹ akceptacjê ¯ydów

w polskim spo³eczeñstwie, Perec zacz¹³ ogl¹daæ siê na zrujnowan¹ prze-

sz³oœæ, któr¹ mo¿na by jeszcze ocaliæ dla przysz³oœci. Inspirowany przy-

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

5

k³adem polskich pozytywistów (z których wielu, jak Jan Bloch, by³o

wychrzczonymi ¯ydami), Perec zacz¹³ zbieraæ ¿ydowskie pieœni ludowe

i g³osiæ odkrycie autentycznych i jakoby „œwieckich” form ludowej ekspre-

sji. Stamt¹d jego poszukiwanie przydatnej przesz³oœci prowadzi³o wstecz

do pocz¹tków ruchu chasydzkiego – do Baal Szem Towa i jego prawnuka

Nachmana ben Symchy z Brac³awia – a nawet jeszcze dalej. Jednak dla

Pereca powrót do bohaterskich legend i na pó³ mitycznych krajobrazów

poci¹ga³ za sob¹ powrót do odrzuconych form jak równie¿ tematów. Pe-

rec o¿ywi³ œredniowieczny romans, chasydzk¹ hagiografiê, opowiadanie

i kazanie poprzez nasycenie ich wspó³czesn¹ wra¿liwoœci¹. Wykorzystywa³

je do badania dialektyki rozumu i wiary, nadziei i strachu, materii i ducha.

Perec og³osi³ swoje pierwsze neochasydzkie opowieœci Miêdzy dwie-

ma górami i Jeœli nie wy¿ej w „Der jid”, pierwszej nowoczesnej gazecie

w jidysz, popieranej przez nowo powsta³y ruch syjonistyczny i wyda-

wanej w Krakowie. Przerobiony przez Pereca chasydzki monolog i cu-

downa opowieœæ, a póŸniej œredniowieczny romans ukaza³y siê wraz z in-

nymi przyk³adami ¿ydowskiego neoromantyzmu: zabarwionymi gorycz¹

wspomnieniami Abramowicza z dzieciñstwa w litewskim miasteczku Ka-

puli, lirycznymi i „proroczymi” wierszami Szymona Szmula Fruga i Chai-

ma Nachmana Bialika oraz „pieœniami ludowymi” Marka Warszawskiego.

Chocia¿ Perec u¿ywa³ stron „Der jid” w celu zdystansowania siê od

politycznej krucjaty Herzla i wizji „duchowego centrum” w Ziemi Izraela

forsowanej przez Ahad Haama, czterech spoœród g³ównych jego uczniów

zadebiutowa³o na stronach tego syjonistycznego tygodnika: zapalony

jidyszysta Awrum Rajzen (1876-1953), który wprowadzi³ czechowowsk¹

perspektywê do jidyszowych opowiadañ; dramaturg i niezwykle p³odny

prozaik Szolem Asz (1880-1954), któremu dane by³o zostaæ najbardziej

znanym pisarzem ¿ydowskim okresu miêdzywojennego, Hirsz Dowid Nom-

berg (1876-1927), który wprowadzi³ dekadenck¹ wra¿liwoœæ i tematykê

do literatury jidysz, oraz pisz¹cy w jidysz i po polsku dramaturg Mark

Arnstein (1878-1942?). Tymczasem w Pary¿u rosyjski narodnik S. An-

sky (Salomon Rapaport, 1863-1920) natkn¹wszy siê na egzemplarz Ze-

branych dzie³ Pereca postanowi³ powróciæ do jidysz i on tak¿e zacz¹³ od

czasu do czasu drukowaæ wiersze na stronach „Der jid”.

Pod wp³ywem Pereca, a tak¿e za spraw¹ jego wyraŸnie zaznaczonej

obecnoœci na konferencji jêzykowej w Czerniowcach (1908), ¿ydowskie

poszukiwanie przydatnej przesz³oœci uzyska³o szczególne miejsce w lite-

raturze jidysz. Odrodzenie folkloru zapocz¹tkowane w salonie Pereca

zapuœci³o pêdy w dojrza³ej akcji ratunkowej dowodzonej przez Ansky’ego

po powrocie do Rosji w 1905 roku. Ansky wierzy³, ¿e opowieœci ludowe

6

DAVID G. ROSKIES

i legendy, pieœni i melodie, sztuki purimowe, przys³owia i wierzenia lu-

dowe, które zebra³ w ramach ¯ydowskiej Wyprawy Etnograficznej (1911-

-1916), stanowi¹ now¹ ustn¹ Torê, która zast¹pi³a oryginaln¹ Torê dan¹

Moj¿eszowi na Górze Synaj. Co wiêcej, wykorzystanie przez Pereca

w œwiecki sposób chasydyzmu przekona³o innych pisarzy takich jak An-

sky’ego, Asza, Arnsteina i Ber Horowica (1895-1942), ¿e jest on ideal-

nym œrodkiem dla wyra¿ania mesjanistycznych têsknot i uniwersalistycz-

nych tendencji istniej¹cych w ramach kultury ¿ydowskiej.

W czasach Pereca g³ównym dylematem dla ¿ydowskiej inteligencji

by³o szukanie wzorów do naœladowania, czy mówi¹c s³owami Pereca

„Wu nem ich a held?” (Sk¹d wezmê bohatera?) Skoro ju¿ Perec sta³ siê

diasporowym nacjonalist¹, nie móg³ raczej penetrowaæ dawnej prze-

sz³oœci w poszukiwaniu takich symboli doczesnej potêgi jak król Dawid

czy Bar Kochba. Odpada³y wiêc biblijne melodramaty Abrahama Gold-

fadena (1840-1908), twórcy teatru ¿ydowskiego. Demokratyczne ci¹goty

Pereca wyklucza³y równie¿ œredniowiecznych dworskich ¯ydów czy

Rotszyldów. A zatem za wyj¹tkiem Romancero oraz Rabina z Bachrach

Heinego, Perec niewiele siê musia³ uczyæ z niemiecko-¿ydowskiej wyo-

braŸni historycznej. Szukaj¹c za to modeli duchowej wielkoœci, skwapli-

wie skorzysta³ z postaci cadyka, charyzmatycznego przywódcy swego

stada. I oto proszê, pojawia siê Reb Szlojme, najs³ynniejszy cadyk w naj-

bardziej cenionej sztuce Pereca Di goldene kejt (Z³oty ³añcuch). Wzoro-

wana na pustelniku Mechachemie Mendlu z Kocka (1787-1859) pro-

metejska walka reb Szlojme o anulowanie Czasu i jego osobisty kryzys

wiary mia³y o¿ywiæ i zdominowaæ ca³¹ twórczoœæ pisarzy jidysz w Pol-

sce. NajwyraŸniej reb Szlojme pojawi³ siê na nowo w nastêpuj¹cych

wcieleniach: jako reb Azrielke, rabin cudotwórca z Miropola w sztuce

Ansky’ego Na granicy dwóch œwiatów, czyli Dybuk (1917); jako sam

cadyk z Kocka w historycznej powieœci Josefa Opatoszu zatytu³owanej

W polskich lasach (1921) oraz w teologicznej powieœci Szolema Asza

o na pó³ mitycznym Psalmiœcie (wydanej po angielsku jako Salvation

[Zbawienie], 1933).

4. MODERNIZM

Pocz¹wszy od heroikomicznego poematu o „Moniszu”, jego pier-

wszej publikacji w jidysz (1888), a¿ po Wspomnienia, które pozostawi³

nieukoñczone, Perec by³ niestrudzonym innowatorem. Nawi¹zuj¹c do

swoich dawnych zainteresowañ psychopatologi¹, bada³ udrêczon¹ œwia-

domoœæ ¿ydowskiego intelektualisty wyobcowanego ze swojego œrodo-

wiska (Szalony talmudysta). W swoich Wspomnieniach jeszcze odwa¿niej

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

7

obna¿a³ rosn¹c¹ przepaœæ miêdzy sercem a umys³em m³odego polskiego

¯yda. Fakt, ¿e wspó³czesne autobiografie w jidysz skupiaj¹ siê choæby

w ograniczonym stopniu na „auto-”, wewnêtrznym ¿yciu „ja”, a nie tylko

na zewnêtrznej „biografii”, jest œladem inspiracji Pereca. Widaæ to w cy-

klu wierszy Mosze Lejb Halperna In der fremd (Na obczyŸnie, 1913)

oraz w autobiograficznej twórczoœci Jonasza Rosenfelda (1882-1944)

i Jakuba Glatsztejna (1896-1971). Modernistyczna powieϾ Glatsztejna

Wen Jasz iz gekumen (Gdy Jaœ powróci³, 1940) ukazuje polsko-¿ydow-

skiego intelektualistê imieniem Sztejnman swobodnie wzorowanego na

postaci Pereca.

W swoich Wspomnieniach Perec ukaza³, ¿e stanie siê pisarzem ozna-

cza wkroczenie w sfery eksperymentalne, dla których nie ma po prostu

odpowiedniego s³ownictwa w ramach kultury ¿ydowskiej. Jedyna droga

do nich prowadzi poprzez jêzyki obce. Dlatego te¿ Perec pochwala³

wprowadzanie neologizmów do literackiego jidysz (zob. jego korespon-

dencja z Szolemem Alejchemem, 1888). Naœladuj¹c „ludow¹ mowê”

w jidysz, pisarz wprowadza³ jak najwiêcej uczonych zdañ z domu nauki

(bes medresz), zmuszaj¹c swoich œwieckich czytelników do zwracania siê

do ich ortodoksyjnych ojców z proœb¹ o wyjaœnienie „trudnych” s³ów.

I przeciwnie, jego proza realistyczna, a zw³aszcza manifesty i krytyczne

eseje by³y pe³ne germanizmów i zapo¿yczeñ z polskiego. Perec jako pier-

wszy t³umaczy³ na jidysz i omawia³ wspó³czesn¹ mu polsk¹ literaturê. Jego

w³asne pisarstwo wyró¿nia³y s³ynne draj pintelech „suche pintele”, elipsy

na koñcu zdania, które wskzywa³y na nag³e, stenograficzne przejœcie od

jednej idei do drugiej, jak równie¿ obecnoœæ nadwra¿liwego intelektu.

Program Pereca zosta³ przejêty przez „Literarisze monatsszriftn”,

pierwsze modernistyczne pismo w jidysz, które zaczê³o siê ukazywaæ

w Wilnie w lutym 1908 roku. W swoim manifeœcie redaktorzy wzywali

wyobcowan¹ inteligencjê, która mia³a ju¿ dostêp do wysokiej europej-

skiej kultury, do delektowania siê rodzimymi formami literackimi przera-

bianymi obecnie przez pisarzy ¿ydowskich. W tym samym roku w Odes-

sie powsta³a Trupa Hirszbeina ze œciœle „literackim” repertuarem. Maj¹c

ju¿ za sob¹ eksperymenty z dramatycznymi szkicami po hebrajsku, Perec

zapowiada³ siê na najbardziej twórczego ¿ydowskiego dramaturga XX wie-

ku. W swoim wierszowanym dramacie W nocy na starym rynku powróci³

do symbolicznego krajobrazu sztet³, aby obna¿yæ korzenie duchowego,

politycznego i egzystencjalnego kryzysu polskiego ¿ydostwa. Tutaj za-

miast cadyka, reb Szlojme, staraj¹cego siê utrzymaæ œwi¹teczn¹ ekstazê,

sztukê dominuje demoniczna postaæ badchana (weselnego b³azna), który

próbuje anulowaæ Czas w chwili, kiedy umarli pokonali niemal ¿yj¹cych.

By³a to perecowska apokaliptyczna wizja rozpaczy.

8

DAVID G. ROSKIES

Jako ¿e doœwiadczenie wstrz¹sów uwidocznia³o siê zarówno w stylu,

jak i tematyce poruszanej przez Pereca, i poniewa¿ on sam zawsze par³

do nowego, jego dom w lepszej czêœci Warszawy sta³ siê miejscem

pielgrzymek dla ca³ego pokolenia ¿ydowskich intelektualistów stoj¹cych

u progu kariery literackiej: Szolema Asza, Hirsza Dowida Nomberga, Jo-

sefa Opatoszu, Dawida Bergelsona, Bal-Machszowesa (Izydora Eliasze-

wa), Icie Mejera Weissenberga, Jechiela Izajasza Trunka, Jehoaszy (Sa-

lomona Bloomgartena), Efraima Kaganowskiego, Altera Kacyzne, Der

Nistera (Pinchesa Kaganowicza), Abrahama Rajzena i Lameda Szapiro.

Ci, którzy jak Mosze Lejb Halpern nigdy nie dotarli do Warszawy,

cenili sobie nawet najkrótsze spotkanie z „ostatnim stoj¹cym drzewem”

wielkiego polsko-¿ydowskiego lasu.

5. ZNISZCZENIE GALICJI

Las ten zosta³ niemal wyciêty w ci¹gn¹cych siê d³ugo walkach na

froncie wschodnim w czasie I wojny œwiatowej. Zw³aszcza cywilna lud-

noœæ Galicji znalaz³a siê w potrzasku miêdzy m³otem rosyjskiej armii

a kowad³em polskiego i ukraiñskiego antysemityzmu. Wojna zrodzi³a dwa

ró¿ne, ale wzajemnie siê uzupe³niaj¹ce zjawiska w kulturze jidysz: zain-

teresowanie dokumentacj¹ historyczn¹ oraz nowy uniwersalizm zrodzony

z katastrofy. Na kilka miesiêcy przed objêciem carskim zakazem wszyst-

kich publikacji i korespondencji w jêzykach ¿ydowskich, Perec, Ansky

i Jakub Dinezon wystosowali apel do swoich braci na terenach okupo-

wanych, aby opisywali zniszczenie w³asnej spo³ecznoœci. „Sami stañcie

siê historykami!” – pisali. „Nie b¹dŸcie uzale¿nieni od r¹k obcych!” Poza

odegraniem bohaterskiej roli w ¿ydowskiej akcji pomocy Ansky sam stwo-

rzy³ wa¿n¹ kronikê ¿ydowskiego zniszczenia Churbn galicje (Zag³ada Ga-

licji, 1921). Tymczasem po raz pierwszy w historii wielka liczba ¯ydów

zosta³a wcielona do ró¿nych armii i zmuszona do zabijania siê nawzajem.

Niektórzy z tych, co prze¿yli, opisali swoje apokaliptyczne doœwiadcze-

nie w twórczoœci autobiograficznej i wspomnieniowej: K.Ch. Heiszeryk,

In fajer un blut (W ogniu i krwi, 1930), I. Lejpuner, Fir jor in der welt-

-milchome (Cztery lata na wojnie œwiatowej, 1923), Gerszon Lewin, In

welt krig (Na wojnie œwiatowej, 1923), Jakub Mestel, Milchome-noticn

fun a jidiszen oficir (Wojenne zapiski ¿ydowskiego oficera, 1924), Lejb

Olicki, In szajn fun flamen (W blasku p³omieni, 1927), Jakub Wygodzki,

In genem (W piekle: Wspomnienia niemieckich wiêŸniów podczas wojny

œwiatowej, 1927) i Awrum Zak, Unter di fligl fun tojt (Pod skrzyd³ami

œmierci, 1921). Oprócz tego bezprecedensowego zalewu relacji œwiadków,

przek³adano na jidysz g³ówne pozycje europejskiej literatury wojennej:

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

9

Henri Barbusse’a, Jaroslava Haszka, Andreasa Latzko, Ericha Marii Re-

marque’a i Ludwiga Renna. Tak wiêc podczas gdy jedna grupa polsko-

¿ydowskich intelektualistów zareagowa³a na wojnê zwróceniem siê do

wewn¹trz, do kroniki grupowego zniszczenia, i w przesz³oœæ do ¿ydow-

skich archetypów historycznych, inni zwracali siê wewn¹trz ku oblê¿onej

jaŸni i na zewn¹trz do chrzeœcijañskich i paneuropejskich mitów apoka-

liptycznych.

Napiêcie miêdzy tymi dwoma stanowiskami widaæ chyba najlepiej

w powieœci Micha³a Bursztyna (1897-1945) Nad rzekami Mazowsza

(1937). Ujêta w ramy dwóch cmentarzy powieœæ zaczyna siê obrazem

ludzkiego braterstwa na tle krzy¿y, masowych grobów i gwiazd Dawida

na wojskowym cmentarzu z I wojny œwiatowej. Ale koñczy j¹ scena,

w której dwaj bohaterowie stoj¹c nad grobem ukochanej, zabitej w czasie

pogromu, poprzysiêgaj¹ odbudowaæ zniszczone miasteczko.

6. SCHIZMY I IZMY

W wyniku I wojny œwiatowej, a nastêpnie rewolucji bolszewickiej,

mapa Europy Œrodkowej i Wschodniej zosta³a narysowana na nowo,

a roz³am ideologiczny miêdzy lewic¹, prawic¹ i centrum jeszcze siê po-

g³êbi³. Odciête od wschodu przez now¹ granicê polsko-sowieck¹, a od

ucieczki do Ameryki przez wprowadzenie w 1924 roku ograniczeñ w przy-

znawaniu wiz, polskie ¿ydostwo ulega³o postêpuj¹cej izolacji i zdane by³o

na czerpanie z w³asnych zasobów.

Perec umar³ w trakcie pierwszej wojny œwiatowej. Jego pogrzeb

przekszta³ci³ siê w masowy pochód, jakiego polskie ¿ydostwo jeszcze nie

widzia³o. Paradoksalnie niemiecki okupant, pomimo narzucenia œcis³ego

racjonowania ¿ywnoœci i przymusu pracy, da³ ¯ydom po raz pierwszy pe-

wien zakres wolnoœci politycznej. Zaszczepki ró¿nych instytucji zasadzone

w czasie wojny – w ¿ydowskiej prasie, teatrze, oœwiacie, nauce, kulturze

masowej i m³odzie¿owej – zaczê³y rodziæ owoce w burzliwej dekadzie,

jaka mia³a nast¹piæ. Od Warszawskiego Zwi¹zku Pisarzy ¯ydowskich po

miejscowy chór dzieciêcy portret Pereca zajmowa³ honorowe miejsce.

Kiedy Dinezon i Ansky podzielili los Pereca, misternie rzeŸbiony na-

grobek na cmentarzu przy Gêsiej w Warszawie sta³ siê nowym miejscem

pielgrzymek.

Literatura jidysz w Polsce uleg³a pe³nej profesjonalizacji. Zaciêta

rywalizacja miêdzy dwoma wielkimi warszawskimi dziennikami „Hajnt”

(1908-1939) i „Der moment” (1910-1939), miêdzy nale¿¹cym do bun-

dystów „Folkscajtung” (1918-1939) i populistycznym “Undzer ekspres”

(1926-1939), miêdzy przeznaczonymi dla intelektualistów „Literarisze

10

DAVID G. ROSKIES

bleter” (1924-1939) a dostawcami szundu (literatury brukowej), miêdzy

¿ydowsko- i polskojêzyczn¹ pras¹, miêdzy Warszaw¹ i Wilnem, miastem

i prowincj¹, Polsk¹ i Zwi¹zkiem Sowieckim – wszystko to stanowi³o

podatny grunt do powstania profesjonalnej klasy dziennikarzy, t³umaczy,

krytyków literackich i pisarzy. Religijny egzystencjalista Hillel Cejtlin

(1872-1942) zaj¹³ miejsce Pereca jako g³ówny propagator nowoczesnej

kultury ¿ydowskiej maj¹cej korzenie w starych mitach i symbolach,

a jego dom przy Œliskiej 60 sta³ siê czo³owym salonem literackim. Ale to

cotygodniowe felietony Cejtlina w „Moment” zapewni³y mu szerok¹ po-

pularnoœæ. Gazety w jidysz rywalizowa³y ze sob¹ nie tylko na gruncie

ideologicznym („Moment” w koñcu zwi¹za³ siê z rewizjonistami), ale

tak¿e, a mo¿e przede wszystkim, za pomoc¹ powieœci w odcinkach (czy

to powa¿nych czy sensacyjnych) oraz sta³ych felietonistów takich jak

B. Ijuszzon (Mojsze Justman) z „Hajntu” i Der Tunkeler (Josef Tunkel)

z „Momentu”.

Œwiecki, frakcyjny i eklektyczny temperament kultury jidysz w Pol-

sce ucieleœnia³ teraz Klub Pisarzy ¯ydowskich przy T³omackie 13, z jego

codziennymi prelekcjami, walkami wewnêtrznymi, odwiedzinami osobis-

toœci z Rosji, Rumunii i Ameryki, oraz damsk¹ asyst¹, zwan¹ ¿artobliwie

„dodatkami literackimi”. Tutaj Icchok Baszewis (1904-1991) dojrzewa³

jako pisarz. Wed³ug Melecha Rawicza (1893-1976), d³ugoletniego sekre-

tarza Zwi¹zku Pisarzy, Baszewis by³ pierwszym pisarzem w jidysz utrzy-

muj¹cym siê wy³¹cznie z pisania. Zdaniem Chone Shmeruka Baszewis

(wraz w innymi ambitnymi twórcami) zarabia³ na ¿ycie, pisz¹c pod pseu-

donimem szund, na pó³ pornograficzne powieœci dla prasy brukowej. Ba-

szewis by³ tak¿e najm³odszym pisarzem przyjêtym do ¿ydowskiego Pen

Clubu wraz z Icykiem Mangerem, Israelem Rabonem i I. Papiernikowem.

Lata dwudzieste by³y szczytowym okresem dla ruchów literackich

i manifestów, które pog³êbi³y istniej¹ce ju¿ napiêcie miêdzy Idealizmem

i naturalizmem w literaturze jidysz (I.J. Trunk, 1927). Nigdzie napiêcie

to nie by³o bardziej widoczne ni¿ w pisarstwie g³ównego ucznia Pereca,

Szaloma Asza. Z wielk¹ pomp¹ Asz wprowadzi³ postaæ baal gufa, ¯yda,

który jest sol¹ ziemi, i który „korzysta bardziej z zapachu pszenicy i jab-

³ek ni¿ bó¿nicy i mykwy” (Ulica Kola, ok. 1907). Nastêpnie zabra³ „upa-

d³e kobiety” Pereca z ulicy i przedstawi³ lesbijski zwi¹zek w ¿ydowskim

burdelu w sztuce Bóg zemsty (1908). Ale to w Miasteczku (Dos sztet³),

jego powieœci z 1904 roku, ¿ydowski romantyzm dosiêgn¹³ szczytu. Tu-

taj pobo¿noœæ i materialna obfitoœæ rz¹dzi³y ponad wszystkim. Tutaj cykl

natury istnia³ w doskona³ej harmonii z kalendarzem liturgicznym. I to tu-

taj modlitwy ¯ydów i polskich katolików wznosi³y siê do jednego nieba.

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

11

Dziêki Aszowi teren bitwy ideologicznej zosta³ zakreœlony na nowo

w literackim obrazie polskiego miasteczka. Icie Mejer Weissenberg (1881-

-1938), inny z m³odych podopiecznych Pereca, przekszta³ci³ naturalizm

w literaturze jidysz w cause celebre. Pierwszym utworem Weissenberga

by³o jego polemicznie zatytu³owane Miasteczko (A sztet³, 1906), w któ-

rym przeciwstawi³ romantycznemu wizerunkowi Asza anatomiê konfliktu

klasowego. Wzorowana na rodzinnym miasteczku pisarza, ¯elechowie,

Weissenbergowska kronika przemocy politycznej obna¿y³a wszelkie ¿y-

dowskie pretensje do œwiêtoœci i solidarnoœci. Ojzer Warszawski (1898-

-1944) poszed³ o krok dalej od swego mentora Weissenberga, ukazuj¹c

polskie miasteczko pod okupacj¹ niemieck¹. W Szmuglares (Szmuglerzy,

1920) Warszawskiego miasteczko by³o niczym wiêcej jak przystani¹ dla

baal gufów zadaj¹cych siê z polskimi „siksami”. Tyle jeœli idzie o eku-

meniczne marzenia Asza!

Kult ¿ydowskiego pó³œwiatka, teraz w pe³ni rozkwit³y, uleg³ jednak

wiêcej ni¿ jednej ideologii. Dla Szmula Lehmana i pierwszej kadry za-

wodowych etnografów odkrycie piosenek z³odziejskich w jidysz (1928)

stanowi³o dowód na ¿ydowsk¹ „normalnoœæ”, ich równe prawo do krajob-

razu polskich miast. Gdyby do¿yli jego wydania, Perec i Ansky byliby

niezmiernie zaszokowani zbiorem sproœnego miejskiego folkloru M. Wan-

wilda zatytu³owanego Baj unds jidn (U nas ¯ydów, 1923). Tymczasem

Ganowim (Z³odzieje, 1919) Fiszla Bimko sta³y siê najbardziej popularn¹

sztuk¹ w repertuarze Trupy Wileñskiej, ustêpuj¹c jedynie Dybukowi An-

sky’ego. Na domiar wszystkiego weteran pó³œwiatka imieniem Urke Na-

chalnik wzi¹³ pióro do rêki i napisa³ historiê swojego ¿ycia, której polski

przek³ad natychmiast sta³ siê bestsellerem. Ostatnim ogniwem w twór-

czoœci na temat ¿ydowskiego pó³œwiatka s¹ na pó³ fikcyjne opowieœci

Awroma Karpinowicza (ur. 1913) pisane w skrajnie idiomatycznym wi-

leñskim jidysz.

¯ydowski naturalizm faworyzowa³ jedn¹ z dwóch skrajnoœci: miej-

sk¹ d¿unglê albo najbardziej zacofane wiejskie rejony Polski. Tak wiêc

Israel Joszua Singer (1893-1944) i Israel Rabon (1900-1941) penetrowali

najni¿sze warstwy Warszawy i £odzi, podczas gdy urodzeni w Galicji

pisarze A.M. Fuks (1890-1974) i Rachel Korn (1899-1982) przedstawiali

¿ydowskie ch³opstwo nie ró¿ni¹ce siê niczym od swych chrzeœcijañskich

odpowiedników. Wyj¹tkiem by³y Jidn fun a ganc jor (Zwykli ¯ydzi,

1936), ponury Bildungsroman Jehoszui Perle (1888-1944) osadzony

w nieznanym z nazwy polskim mieœcie œredniej wielkoœci na prze³omie

wieków. Czy to jednak w mieœcie, miasteczku, czy na wsi prym wiod³y

œmieræ, szaleñstwo, surowy erotyzm i skrajna nêdza.

12

DAVID G. ROSKIES

Podczas gdy naturalizm dominowa³ w prozie i dramacie, poezja

w jidysz i sztuka ¿ydowska w Polsce sta³y siê na jakiœ czas jedyn¹ ostoj¹

ekspresjonizmu. Staraj¹c siê zarejestrowaæ szok historii i nadejœcie epoki

masowej („Cz³owieku – Liczysz siê na miliony!” – g³osi³ Uri Cwi Grin-

berg), poeci i malarze ekspresjonistyczni wracali do odwiecznych mitów

z tradycji judeochrzeœcijañskiej, przyjmuj¹c prowokacyjnie antyestetyczny

styl.

A zatem: brutalnoϾ w wierszu.

A zatem: chaos w obrazie.

A zatem: bunt krwi.

U.C. Grinberg, „Albatros” 1: 1922

Od samego powstania pisma, a póŸniej wydawnictwa „Jung jidysz”

(£ódŸ, 1919) rewolucja ekspresjonistyczna w œrodowisku ¿ydowskim

w Polsce zbli¿y³a malarzy do poetów, dramaturgów, prozaików i krytyków

literackich. Z £odzi, gdzie kr¹g „Jung jidysz” skupia³ takich artystów

modernistycznych jak Jankiel Adler, Marc Chagall, Hanoch Barczyñski,

Mark Szwarc i Wincenty Brauner, nowy ruch obj¹³ Warszawê, gdzie kr¹g

ten rozszerzy³ siê na Henryka Berlewi, Zewa Weintrauba i innych. Dwa

periodyki poœwiêcone sztuce i literaturze ekspresjonistycznej zaczêto

wydawaæ tam w tym samym roku 1922: „Chaliastre” I.J. Singera, Pereca

Markisza i Melecha Rawicza oraz „Albatros” Uri Cwi Grinberga. Nie

tylko ekspresjonizm zlikwidowa³ granicê miedzy s³owem a obrazem, to

znaczy miêdzy sztuk¹ jidysz a modernistyczn¹, ale tak¿e – co najwa¿-

niejsze – miêdzy Polsk¹ a reszt¹ Europy. Przez krótk¹ chwilê ¿ydowska

Warszawa istnia³a na jednej osi z Berlinem, Pary¿em i Nowym Jorkiem.

Ale podwójny numer „Albatrosa”, wydanego przez Grinberga w Berlinie,

by³ tak¿e ostatnim. ¯egna³ siê w nim z Polsk¹ i ca³ym europejskim „Kró-

lestwem Krzy¿a”, og³aszaj¹c chêæ osiedlenia siê w Ziemi Izraela. Moder-

niœci zwi¹zani z lewic¹, tacy jak Perec Markisz i Lejb Kwitko postano-

wili z czasem wróciæ do Rosji Sowieckiej.

Walki ideologiczne polskiego ¿ydostwa ujawni³y siê wyraŸnie w ra-

mach ostatniej wa¿nej grupy literackiej zorganizowanej na polskiej ziemi

– „Jung Wilne” (M³ode Wilno). Ok³adka pierwszego numeru periodyku

(1934) ukazuje utopijne s³oñce wschodz¹ce nad dymi¹cym kominem fa-

bryki, który z kolei góruje nad krêtymi uliczkami œredniowiecznej dziel-

nicy ¿ydowskiej. I rzeczywiœcie w poezji cz³onków grupy Chaima Grade

(1910-1982) i Lejzera Wolfa (1910-1943) poetyka ekspresjonistyczna

i radykalna œwiadomoœæ spo³eczna zmierzaj¹ siê z symbolik¹ i sceneri¹

¿ydowsk¹. Natomiast liryczna wylewnoœæ, panteizm i ascetyzm Abrahama

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

13

Suckewera (ur. 1913) zyska³y mu miano dziwaka. Podczas gdy jego

koledzy œpiewali ku chwale Republiki Hiszpañskiej, Suckewer studiowa³

z Noe Pry³uckim i dr. Maxem Weinreichem star¹ literaturê jidysz, dru-

kuj¹c wiersze w „In zich”, forum literackim nowojorskich introspek-

tywistów. Waldiks (Leœne, 1940) znamionowa³y szczyt eksperymentów

Suckewera z jêzykiem, rymami i romantycznym obrazowaniem.

Polska mimo to pozosta³a sercem jêzyka jidysz, gdzie wszystkie

drogi niekoniecznie prowadzi³y „z dala” od niego, jak obawia³ siê Perec.

Wilno sta³o siê siedzib¹ ¯ydowskiego Instytutu Naukowego JIWO, który

stara³ siê skierowaæ badania naukowe z Europy Zachodniej na Wschod-

ni¹, z przesz³oœci w teraŸniejszoœæ, trzymaj¹c siê przy tym z dala od walk

politycznych. Tymczasem ruch krajoznawczy roœci³ sobie prawo do sztet³,

jêzyka i folkloru ¿ydowskiego oraz poczucia zakorzenienia w polskim

krajobrazie (jego najbardziej ambitn¹ publikacj¹ by³o Sto lat Wilna (1939)

Zalmena Szyka. Wraz z tymi przejawami bardziej centrowej, œwieckiej

kultury jidysz, pojawi³a siê w Polsce grupa religijnych egzystencjalistów.

Ludzie ci znajdowali siê tylko o krok od domu nauki (bet midrszu) i cha-

sydzkiej bó¿niczki. Niektórzy, jak poeta, uczony i teolog Abraham Jo-

szua Heszel (1907-1972) i psychiatra dzieciêcy Fiszel Schneourson (1887-

-1958) przynale¿eli zarówno do œrodowiska berliñskiego, jak i warszaw-

skiego. Inni, jak trzej m³odzi poeci Szmul Nadler (1908-1942), Elimejlech

Sztajer (zm. 1942) i Jechiel Feiner (Kacetnik, ur. 1917) dopiero zaczynali

doskonaliæ europejskie formy literackie. Nadler nazwa³ swoje pierwsze

dojrza³e dzie³o Symfoni¹ Baal Szem Towa.

7. WIELKA SYNTEZA:

KULBAK, CEJTLIN, MANGER, BASZEWIS

Tematy mesjañskie, które Perec wprowadzi³ w du¿o spokojniejszych

czasach, teraz pojawi³y siê ze wzmo¿on¹ si³¹. Tam gdzie dawniej postaæ

cadyka uosobia³a samotn¹ walkê o odkupienie, fa³szywi mesjasze Sabataj

Cwi i Jakub Frank (1726-1791) pobudzali wyobraŸniê nowego pokolenia

pisarzy ¿ydowskich w Polsce.

Mojsze Kulbak (1896-1940) by³ w okresie miêdzywojennym g³ów-

nym spadkobierc¹ Pereca. Poddaj¹c ca³¹ ¿ydowsk¹ tradycjê literack¹

dok³adnej analizie, stworzy³ coœ, co Gershon Shaked okreœli³ mianem

„rewolucyjnego tradycjonalizmu”. Wczesna poezja Kulbaka by³a utrzy-

mana w perecowskim neoromantycznym stylu. Ale w swej wizjonerskiej

powieœci Meszijach ben Efraim (Mesjasz, syn Efraima, 1924) Kulbak

œmia³o zestawi³ ró¿ne style, tematy, okresy historyczne i ideologie. Tutaj

na pó³ legendarny bohater Symche Plachte ociera siê (miêdzy innymi)

14

DAVID G. ROSKIES

o lamedwawników, Gimpla – filozofa egzystencjalnego i Jezusa z Naza-

retu. Po niezwykle twórczym okresie w Berlinie, gdzie napisa³ równie¿

poemat Rajzn (Bia³oruœ, 1922) i sztukê Jakub Frank (1923), Kulbak

wróci³ na piêæ lat do Wilna (1923-1928). Powrót ten zainspirowa³ go do

napisania s³ynnej ody do miasta, powieœci o rewolucji w Rosji pt. Mon-

tog (Poniedzia³ek, 1926) i wydobycia na œwiat³o dzienne Leichtsinn und

Frommelei (1794) Arona Haale Wolfsohna.

Aron (1899-1974), syn Hillela Cejtlina, by³ jedynym cz³onkiem ji-

dyszowej moderny w Polsce pisz¹cym jednoczeœnie po hebrajsku. Znany

jako dramaturg, s³yn¹³ tak¿e jako znawca Szekspira. W 1926 roku Cejtlin

napisa³ p³omienny manifest pod tytu³em Kult nicoœci i sztuka, jak¹ byæ

powinna, w której atakowa³ prymitywny naturalizm Weissenberga i jego

szko³ê, wzywaj¹c w zamian do powrotu do „irracjonalnego i nierealistycz-

nego instynktu artystycznego”. Szeœæ lat póŸniej Cejtlin za³o¿y³ nowy

periodyk pod nazw¹ „Globus”, w którym opublikowa³ swoje „misterium”

Esterke (1932). Sztuka ta, wyraŸnie przywo³uj¹ca Noc¹ na starym rynku

Pereca, obfituje w aluzje literackie do Nowego Testamentu, chrzeœcijañ-

skich i polskich legend historycznych oraz poezji Adama Mickiewicza.

Tymczasem wspó³redaktor „Globusa” Icchok Baszewis porzuci³

swój wczesny naturalistyczny styl i og³osi³ absolutn¹ niezale¿noœæ sztuki

od polityki. Stosuj¹c teoriê w praktyce zacz¹³ og³aszaæ w odcinkach

w „Globusie” swoje pierwsze i chyba najwiêksze arcydzie³o, Szatana

w Goraju (1933). Poprzez b³yskotliwe przywo³anie sabatjañskiej herezji

w siedemnastowiecznej Polsce, Baszewis ukaza³ kryzys polskiego ¿ydos-

twa za jego w³asnych czasów. Sztucznie narzucaj¹c na koñcu powieœci

porz¹dek moralny, odrzuci³ apokaliptyczny œwiatopogl¹d sobie wspó³-

czesnych.

O ile synkretyzm Cejtlina i rewizjonim historyczny Baszewisa pozo-

sta³y w du¿ej mierze elitarnym zjawiskiem literackim, przeznaczeniem

urodzonego w Rumunii poety Icyka Mangera (1901-1969) by³o doprowa-

dzenie do maria¿u miêdzy Jezusem i Baal Szem Towem, przedstawie-

niem purymowym i teraŸniejszoœci¹, Goethem i Godlfadenem, Perecem

i Szolemem Alejchemem. Nie bêdzie przesad¹ stwierdzenie, ¿e po przy-

byciu do Warszawy pod koniec 1928 roku i przez ca³e nastêpne dzie-

siêciolecie Manger by³ ostatnim europejskim trubadurem. Inspirowany

odrodzeniem ballady w niemieckiej i amerykañskiej poezji jidysz, wymy-

œli³ nowy gatunek – chumesz lid (wiersz biblijny), liryczno-dramatyczne

scenki ³¹cz¹ce w sobie w¹tki biblijne, fin-de-siècle, wschodnioeuropej-

sk¹ sceneriê i wspó³czesn¹ wra¿liwoœæ poetyck¹. Poza pierwszym nie-

wielkim zbiorkiem Chumesz lider (1935) oraz Megile lider (Pieœni pury-

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

15

mowej megile, 1936), Manger siêgn¹³ równie¿ do dramatu (Hotsmach-

szpil – wspó³czesna adaptacja operetki Goldfadena), historii literatury

jidysz (Noente gesztaltn [Bliskie twarze], 1938) i wyimaginowanej auto-

biografii (Przygody Szmula Aba Abervo lub Ksiêga raju, 1939).

Kulbak zgin¹³ w gu³agu. Cejtlin i Manger wydostali siê z Polski

w ostatniej chwili. Baszewis wyjecha³ wczeœniej dziêki pomocy starszego

brata, Israela Joszui.

8. LITERATURA JIDYSZ W CZASIE ZAG£ADY

Pozostawione w³asnemu losowi polskie ¿ydostwo szuka³o czegoœ,

w co by mog³o wierzyæ, i odkry³o idealistyczny w¹tek w spuœciŸnie

Pereca. Bundowski „Jugnt-sztime”, podziemne czasopismo wydawane

w warszawskim getcie, cytowa³o wiersz Pereca Ale menszen zajnen bri-

der (Wszyscy ludzie s¹ braæmi) w numerze z grudnia 1940. Dwudziesta

szósta rocznica œmierci Pereca zosta³a szeroko i ¿arliwie uczczona we

wszystkich wiêkszych gettach. W Krakowie cz³onek ruchu oporu Josef

Wulf napisa³ monograficzn¹ pracê na temat estetyki Pereca, cytuj¹c z pa-

miêci jego teksty. W Wilnie uczony Zelig Kalmanowicz analizowa³ Po-

gl¹dy Pereca na literaturê jidysz. Inni u¿ywali twórczoœci Pereca jako

t³a. Lejb Goldin (1906-1942) zacz¹³ swoj¹ przejmuj¹c¹ Kronikê jednego

dnia trawestuj¹c werset z Monisza:

Inaczej by mój œpiew pobrzmiewa³

Gdybym pozwoli³ mu rozbrzmiewaæ.

1

A Icchok Cukierman (1915-1981) porównywa³ ka¿dego ze wspó³-

wiêŸniów z W obozie pracy do Boncie Szwajga na pró¿no marz¹cego

o jedzeniu („Dror”, maj/czerwiec 1941).

A zatem opieraj¹c siê na Perecu, literatura jidysz w okresie Zag³ady

posz³a w dwóch kierunkach: dokumentalnym i elegijnym. W ka¿dym wiêk-

szym getcie by³ przynajmniej jeden twórca reporta¿y stanowi¹cych kro-

nikê codziennych zmagañ polskiego ¿ydostwa: Perec Opoczyñski (1895-

-1943) w Warszawie, Josef Zelkowicz (1897-1944) w £odzi i Herman

Kruk (1897-1944) w Wilnie. Specyficzny i radykalnie zmieniony krajob-

raz spo³eczny ka¿dego getta s³u¿y jako t³o tej twórczoœci, tak jak to ma

miejsce w wierszach proz¹ Josefa Kirmana (1896-1943), opowiadaniach

Izajasza Spiegla (1906-1990), nie mówi¹c ju¿ o licznych monografiach

1

Wersy z poematu Pereca brzmi¹: Inaczej by œpiew rozbrzmiewa³, / Gdybym w obcej

mowie œpiewa³ (prze³. Adam W ³ o d e k).

16

DAVID G. ROSKIES

zamówionych przez historyka warszawskiego getta Emanuela Ringel-

bluma (1900-1944).

Ale kiedy koszmar ostatecznego rozwi¹zania da³ siê w pe³ni odczuæ

poprzez masowe egzekucje, deportacje i kompletn¹ likwidacjê ca³ych

grup ludnoœci ¿ydowskiej, ocalali pisarze próbowali stworzyæ nowy, po-

nadczasowy archetyp zniszczenia. M³ody poeta religijny Symche-Bunem

Szajewicz (1907-1944) napisa³ Lech-lecha, poemat epicki o deportacjach

z ³ódzkiego getta oraz Wiosnê 1942, gorzkie nawi¹zanie do poezji pogro-

mowej Chaima Nachmana Bialika. W Warszawie weteran poezji jidysz

i hebrajskiej Icchok Kacenelson (1886-1944) w obliczu tej bezpreceden-

sowej katastrofy podda³ nowej analizie ca³¹ Bibliê hebrajsk¹. Kacenelson

napisa³ sztukê o Hiobie i babiloñskich wygnañcach, poematy epickie o mê-

czeñstwie Szlojme ¯elikowskiego i Rabina z Radzynia oraz jeremiadê,

Pieœñ o zamordowanym ¿ydowskim narodzie, której 15 cantos, ka¿da

sk³adaj¹ca siê z piêtnastu zwrotek, mia³y dorównaæ Ksiêdze Jeremiasza.

Abraham Suckewer oscylowa³ miêdzy liryk¹ osobist¹, eulogiami do za-

mordowanej matki i dziecka, panegirykami poœwiêconymi ¿ywym legen-

dom getta, poematami epickimi a prorocz¹ wyroczni¹ pe³n¹ wœciek³oœci

na biernoœæ i z³udzenia ocala³ej ludnoœci gett. Podobnie Jehoszua Perle

by³ rozdarty pomiêdzy rejestrowaniem Zniszczenia Warszawy a gorzkim

oskar¿aniem takich jak on, którzy prze¿yli rzeŸ kosztem tych, co nie zdo-

³ali ocaleæ (4580). Rachel Auerbach (1903-1976), jedna z najbli¿szych

wspó³pracownic Ringelbluma odesz³a od rygorów dokumentalnej do-

k³adnoœci, aby napisaæ wstrz¹saj¹c¹ elegiê poœwiêcon¹ ¯ydom Warszawy

– Izkor 1943.

W zwi¹zku z tym, jak napisa³ Kacenelson na koñcu swojej s³ynnej

Pieœni, cywilizacja, jak¹ stanowi³o polskie ¿ydostwo, o¿yje jedynie na

kartach literatury jidysz. A ocaleni, jak przewidzia³ Suckewer 16 III 1943,

stali siê „knotami w œwiecach pamiêci [ich] narodu”, ka¿dy w „odrêbnym

mieœcie / z³¹czeni razem z zakrzepniêtych twarzy bliskich (Pieœñ do os-

tatnich).

9. REQUIEM

Suckewer dokona³ po¿egnania formaln¹ od¹ Do Polski, któr¹ koñcz¹

s³owa reb Szlojme ze Z³otego ³añcucha: „A wiêc idziemy, / z duszami

w ogniu!” W Izraelu obra³ za nazwê wydawanego przez siebie nowego

pisma literackiego w jidysz tytu³ tej w³aœnie sztuki Pereca, teraz inter-

petowanej na nowo jako gorej¹ce œwiat³o ¿ydowskiej ci¹g³oœci.

Do akcji ratunkowej przyst¹piono od razu, najpierw w wyzwolonej

Polsce, a póŸniej w polsko-¿ydowskiej diasporze. Suckewer w drodze do

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

17

Pary¿a w 1947 roku ukoñczy³ Gehejmsztot (Tajemne miasto), wielki poe-

mat epicki o ocaleniu w kana³ach Wilna. W tym samym roku Centralny

Zwi¹zek ¯ydów Polskich w Argentynie zacz¹³ wydawaæ kroniki, wspom-

nienia, prozê i poezjê na temat Zag³ady pióra Mordechaja Striglera

(ur. 1921) obok wznowieñ licznych przedwojennych polskich klasyków

literatury jidysz. Lejb Rochman (1918-1978) zacz¹³ swoj¹ karierê lite-

rack¹ w 1949 roku od Un in dajn blut zolstu lebn (I bêdziesz ¿y³ w krwi

swojej), zbeletryzowanej kroniki ocalenia napisanej w formie dziennika.

Ci, którzy byli œwiadkami Zag³ady z oddali szybciej jeszcze zaczêli

wskrzeszaæ w wyobraŸni zniszczony œwiat polskiego ¿ydostwa. Wœród

konkretnych osi¹gniêæ tego gatunku znajduj¹ siê A sztot mit jidn (Miasto

¯ydów, 1943) Szlojme Bikla i monumentalne dzie³o Pojlin (Polska 1944-

-1953) Jechiela Izajasza Trunka, którego pi¹ty tom jest poœwiêcony

w ca³oœci Perecowi. ¯ydowskie Wilno, dot¹d pojawiaj¹ce siê jedynie ja-

ko dekoracja w poezji Chaima Grade, sta³o siê wy³¹cznym tematem jego

powojennej prozy. Co wiêcej w programowej przedmowie do pierwszej

powieœci Di agune (Aguna, 1961), Grade podda³ surowej krytyce saty-

ryczny i sentymentalny obraz uczonego talmudysty w literaturze jidysz.

Tam, gdzie kiedyœ u szczytu w³asnego radykalizmu Grade wychwala³

prosty lud, teraz nie uchyla³ siê od portretowania „¿ydowskiej ulicy” bê-

d¹cej „w stanie wojny z uczniami Tory, a nawet z sam¹ Tor¹”. Z jeszcze

wiêksz¹ animozj¹ wobec œwieckiej polityki kultury jidysz Icchok Basze-

wis w pierwszym z wielu autobiograficznych zbiorów (1956), wydoby³

na œwiat³o dzienne rabinack¹ izbê swego ojca na ulicy Krochmalnej.

W najlepszych swoich utworach Baszewis przywróci³ do ¿ycia demony,

zawracaj¹c w ten sposób polsk¹ literaturê jidysz do punktu wyjœcia –

Monisza Pereca.

Baszewis by³ nieub³agany w swojej krytyce. Pisz¹c w sierpniu 1943

roku w specjalnym numerze nowojorskiego „Di cukunft” poœwiêconym

zag³adzie polskiego ¿ydostwa, odrzuci³ ca³¹ literaturê jidysz tworzon¹

w Polsce s³owami: „Zi iz gewen getlech on a got, weltech on a welt”

[By³a pobo¿na bez Boga i œwiecka bez œwiata]. Czy Baszewis mia³ racjê?

Czy to prawda, ¿e jego koledzy-pisarze zostali zmuszeni do powrotu do

Boga, w którego przestali ju¿ wierzyæ ze wzglêdu na ograniczone hory-

zonty intelektualne oraz wewnêtrzne ograniczenia jêzyka jidysz? Czy to

prawda, ¿e jidysz, jêzyka reprezentuj¹cego okreœlon¹ kulturê, nie mo¿na

by³o ujarzmiæ, aby z powodzeniem s³u¿y³ wielorakim interesom wyszu-

kanego modernizmu? Z perspektywy czasu mo¿na stwierdziæ, ¿e najlepsze

utwory Baszewisa dotycz¹ zmagañ miêdzy pobo¿noœci¹ a œwieckoœci¹.

Co wiêcej, kiedy wyzwoli³ siê z za¿artej edypowej walki z dziedzictwem

18

DAVID G. ROSKIES

Pereca, Asza i Weissenberga, jego pisarstwo sta³o siê p³askie, pe³ne pow-

tórzeñ i samozadowolenia.

Faktycznie ca³a literatura jidysz reagowa³a na te zmagania miêdzy

pobo¿noœci¹ a œwieckoœci¹. Ale jedynie w Polsce – w przeciwieñstwie do

obu Ameryk i Zwi¹zku Sowieckiego – œwiecka kultura jidysz rywalizo-

wa³a otwarcie z têtni¹cym wci¹¿ ¿yciem œwiatem chasydzkiej ortodoksji.

Tylko w Polsce dawna pobo¿noœæ by³a podtrzymywana przez setki tysiêcy

pos³uguj¹cych siê jêzykiem jidysz ¯ydów. I odwrotnie, tylko w Polsce

granice sztetli i ortodoksyjnych dzielnic stawa³y siê coraz bardziej otwarte

na œwieckie wp³ywy. A zatem polska kultura jidysz jako taka osi¹gnê³a

samowystarczalnoϾ w stopniu nieznanym gdziekolwiek indziej w dia-

sporze. Ogarnia³a ca³y œwiat. By³a pocz¹tkiem i koñcem.

Z angielskiego prze³o¿y³a Monika Adamczyk-Garbowska

BIBLIOGRAFIA

I. Materia³y Ÿród³owe

„Albatros: ¿urnal far dem najem dichter- un kinstler-ojsdruk”, red. U.Z. G r i n b e r g, re-

print dokonany przez Bibliotekê Narodow¹ i Uniwersyteck¹ w Jerozolimie.

A n s k y, S.: The Dybbuk and Other Writings, red. D.G. Roskies, New York 1992.

B u l o f f, J. From the Old Marketplace, prze³. J. Singer, Cambridge, Mass. 1991.

G r e e n b e r g, U.Z., Proclamation (1922), prze³. D.G. R o s k i e s, „Prooftexts” 15:

1995, s. 109-112.

H a l p e r n, M.L., I. L. Perec, prze³. J. H o l l a n d e r, w: Penguin Book of Modern

Yiddish Verse, New York 1987, s. 176-181.

H o w e, I., E. G r e e n b e r g (red.), A Treasury of Yiddish Stories, II wyd. popr., New

York 1989.

H o w e, I., R.R. W i s s e, Ch. S h m e r u k (red.), The Penguin Book of Modern Yiddish

Verse, New York 1987.

K a l m a n o w i c z, Z., I.L. Pereces kuk ojf der jidiszer literatur, „Di goldene kejt” 2:

1949, s. 114-126.

K e r m i s z, J., B i a l o s t o c k i (red.), Itonut ha-machteret ha-jehudit be-Warsza, t. 1-2,

Jerusalem 1979.

K a c e n e l s o n, I., Jidisze geto-ksowim, Warsze 1940-1943, red. J. S z e i n t u c h, Tel

Aviv 1984.

K o r n, R., 9 dercejlungen, Montreal 1957.

M a n g e r, I., Szriftn in proze, red. Sz. S z w a j c e r, Tel Aviv 1980.

O l i c k i, L. (red.), Cwiszn lebn un tojt, Warszawa 1955.

P e r e c, I.L., Monisz, prze³. S. L e w i t a n, w: Penguin Book of Modern Yiddish Verse,

s. 52-81.

LITERATURA JIDYSZ W POLSCE

19

P e r e c, I.L., A Night in the Old Marketplace, prze³. H. H a l k i n, „Prooftexts” 12: 1992:

s. 1-70.

P e r l, J., Maasijot we-igrot mi-cadikim amitiim u-mi-anszei szlomenu, red. Ch. S h m e -

r u k i Sh. W e r s e s, Jerusalem 1969.

P r a g e r, M. (red.), Antologie fun religieze lider un dercejlungen, New York 1955.

R o s k i e s. D.G. (red.), The Literature of Destruction: Jewish Responses to Catastrophe,

Philadelphia 1989.

S p i e g e l, I., Proza sipurit mi-geto Lodz, red. J. S z e i n t u c h, Jerusalem 1995.

T r u n k, I.J., A. Z e i t l i n (red.), Antologie fun der jidiszer proze in Pojlin cwiszn bejde

welt-milchomes, New York 1946.

W i s s e R.R. (red.), I.L. Peretz Reader, New York 1990.

W i s s e R.R. (red.), A Shtetl and Other Yiddish Novellas, II wyd. popr., Detroit 1986.

W u l f, J., Lejenendik Perecn, Buenos Aires 1948.

II. Opracowania krytyczne

A u e r b a c h, R. Warszewer cawoes: bagegeniszn, aktiwitetn, gojroles 1933-1943, Tel

Aviv 1974.

B a s z e w i s, I., Concerning Yiddish Literature in Poland (1943), prze³. R. W o l f,

„Prooftexts” 15: 1995, s. 113-127.

C o h e n, N., Ha-merkaz ha-sifruti we-ha-itonai ha-jehudi be-Warsza ba-szanim 1920-

-1942, rozprawa doktorska, Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie 1995.

F l i n k e r, D., M. C a n i n, Sz. R o s e n f e l d (red.), Di jidisze prese wos iz gewen, Tel

Awiw 1975.

G u t m a n, I., E. M e n d e l s o h n [i in.] (red.), The Jews of Poland Between Two World

Wars, Hanover 1989.

K a c e t n i k [J. F e i n e r], Di wide fun a szrajber, „Di goldene kejt” 110-111: 1983,

s. 34-40.

K i e l, M.W., Vox Populi, Vox Dei: The Centrality of Peretz in Jewish Folkloristics, „Po-

lin” 7: 1992, s. 88-120.

L i p s k e r, A., The Albatrosses of Young Yiddish Poetry: An Idea and Its Visual Reali-

zation in Uri Zwi Greenberg’s „Albatros”, „Prooftexts” 15: 1995, s. 89-108.

M a l i n o w s k i, J., Grupa „Jung Jidysz” i ¿ydowskie œrodowisko „Nowej Sztuki” w Pol-

sce 1918-1923, Warszawa 1987.

M a n g e r, I., J. T u r k o w, M. P e r e n s o n (red.), Jidiszer teater in Ejrope cwiszn bejde

welt-milchomes: Pojlin, New York 1968.

M a i s e l, N., Gewen amol a lebn: dos jidiszer kultur-lebn in Pojlin cwiszn bejde welt-

-milchomes, Buenos Aires 1951.

M i r o n, D. Pos³owie do J. Perle, Jehudim stam, prze³. J. G u r - A r y e h, Tel Aviv 1992.

N o r i c h, A., The Homeless Imagination in the Fiction of Israel Joshua Singer, Bloom-

ington-Indianapolis 1991.

N o w e r s z t e r n, A., Mojsze Kulbaks „Mosziech ben Efraim”: a jidisz-modernistisz

werk in zajn literariszn gerem, „Di goldene kejt” 126: 1989, s. 181-203; 127: 1989,

s. 151-170.

N o w e r s z t e r n, A., Cwiszn mognzun un achris-hajonim: cu der apokaliptiszer tematik

in der jidiszer literatur, „Do goldene kejt” 135: 1993, s. 11-135.

N o w e r s z t e r n, A., Jung Wilne: The Political Dimension of Literature, w: G u t m a n,

M e n d e l s o h n [i in.], s. 383-398.

O p a l s k i, M., I. B a r t a l, Poles and Jews: A Failed Brotherhood, Hanover 1992.

20

DAVID G. ROSKIES

P r a g e r, L., Preida mi-Polin: al ha-poema „Cu Pojlin” me-et Awraham Suckewer,

„Chuljot” 1: 1993, s. 148-158.

R a w i c z, M., Dos majse-buch fun majn lebn: jorn in Warsze, 1921-1934, Tel Aviv

1975.

R o s k i e s, D.G., Against Apocalypse: Responses to Catastrophe in Modern Jewish

Culture, Cambridge, Mass. 1984.

R o s k i e s, D.G., A Bridge of Longing: The Lost Art of Yiddish Storytelling, Cambridge,

Mass. 1995.

R o s k i e s, D.G., Der literariszer mehus funem Ojneg-szabes-archiw 1939-1944, „Di

goldene kejt” 1939: 1994, s. 5-25.

R o s k i e s, D.G., Rabbis, Rebbes, and Other Humanists: The Search for a Usable Past

in Modern Yiddish Literature, „Studies in Contemporary Jewry” 12: 1996, ss. 55-77.

R o s k i e s, D.G., A szlisl cu Pereces zichrojnes, „Di goldene kejt” 99: 1979, s. 132-159.

R o z e n c w a j g, A., Der radikaler period fun Pereces szafn (di „jontew-bletlech”),

Charków-Kijów 1934.

S h a t z k y, J., Perec-sztudjes, „JIWO-bleter” 28: 1946: s. 40-77.

S h m e r u k, Ch., The Esterke Story in Yiddish and Polish Literature, Jerusalem 1985.

S h m e r u k, Ch., Hebrew-Yiddish-Polish: A Trilingual Jewish Culture, w: Gutman [i in.],

s. 285-311.

S h m e r u k, Ch., Jews and Poles in Yiddish Literature in Poland Between the Two

World Wars, „Polin: A Journal of Polish-Jewish Studies” 1: 1986, s. 185-207.

S h m e r u k, Ch., Le-toldot sifrut ha-szund be-jidisz, „Tarbiz” 52: 1983, s. 325-354.

S h m e r u k, Ch., „Medresh Itzik” and the Problem of Its Literary Tradition, wstêp do

I. M a n g e r, Medresh Itzik, 3 wyd. popr., Jerusalem 1984.

S h m e r u k, Ch., Pereces jiesz-wizje: interpretacje fun I. L. Pereces „Baj nacht afn altn

mark”, New York 1971.

S h m e r u k, Ch., Prokim fun der jidiszer literatur-geszichte, Tel-Aviv 1988.

S h m e r u k, Ch., Sifrut jidisz be-Polin: mecharim we-ijunim historiim, Jerusalem 1981.

S t e i n l a u f, M.C., Polish-Jewish Theater: The Case of Mark Arnshteyn. A Study of the

Interplay among Yiddish, Polish and Polish-Language Jewish Culture, rozprawa

doktorska, Brandeis University 1988.

S z e i n t u c h, J., Bein sifrut le-hazon: tekufat Warsza be-jecirato ha-du leszonit szerl

Aharon Zeitlin, w: Paul Glickson Memorial Volume, Jerusalem 1987, s. 117-142.

S z e i n t u c h, J., Preliminary Inventory of Yiddish Dailies and Periodicals Published in

Poland Between the Two World Wars, Jerusalem 1986.

S z e i n t u c h, J., Icchak Kacenelson – ketawim sze-niclu mi-geto Warsza un-mimahane

Witel, Jerusalem 1990.

T r u n k, J.I., Idealizm un naturalizm in der jidiszer literatur, Warszawa 1927.

T r u n k, J.I., Di jidisze proze in Pojlin in der tkufe cwiszn bejde welt-milchomes, Buenos-

-Aires 1949.

W e r s e s, Sz., Cwiszn draj szprachn (wegn Jojsef Perls jidisze ksowim…), „Di goldene

kejt” 89: 1976, s. 150-177.

W i s s e, R.R., I. L. Peretz and the Making of Modern Jewish Culture, Seattle 1991.

W i s s e R.R., wstêp do I.B. S i n g e r, Satan in Goray, prze³. J. S l o a n, New York

1996.

W i s s e, R.R. Not the „Pintele Yid” but the Full-fledged Jew, „Prooftexts 15: 1995,

s. 33-61.

W o l i t z, S.L., Between Folk and Freedom: The Failure of the Yiddish Modernist Move-

ment in Poland, „Yiddish” 1: 1991, s. 37-53.