Prawo karne – Prof. dr hab. Witold Kulesza

1

M.G.+ Z.F. 2012

Spis treści

Zagadnienia wstępne ................................................................................................... 3

KK: ........................................................................................................................................ 3
Polskie ustawodawstwo karne:................................................................................................3
Spór o subsydiarny charakter prawa karnego ......................................................................... 3
Funkcje prawa karnego: .........................................................................................................4

Przestępstwo............................................................................................................... 5

Pojęcie znamion przestępstwa ..................................................................................... 7
Podziały przestępstw ................................................................................................... 8

1. zbrodnie i występki............................................................................................................. 8
2. przestępstwa umyślne i nieumyślne ....................................................................................8
3. przestępstwa ogólnosprawcze i indywidualne ......................................................................9
4. przestępstwa formalne i materialne.....................................................................................9
5. przestępstwa z narażenia abstrakcyjnego oraz konkretnego ............................................... 10
6. przestępstwa z działania, z zaniechania oraz mogące być popełnionymi zarówno przez
działanie jak i zaniechanie .................................................................................................... 10

a) przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie ................................................... 10

7. ze względu na tryb ścigania: przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, z oskarżenia
publicznego na wniosek pokrzywdzonego, przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego ...... 11

Pojęcie społecznej szkodliwości czynu....................................................................... 11

Funkcje pojęcia społecznej szkodliwości czynu: ..................................................................... 11
Krytyka pojęcia społecznej szkodliwości czynu: ..................................................................... 12

Pojęcie czynu............................................................................................................ 13

Koncepcja Mariana Cieślaka ........................................................................................ 14

Ewolucja poglądów czynu w historii prawa karnego:.............................................................. 14
Brak czynu .......................................................................................................................... 17

które wynikają z istnienia człowieka jako masy fizycznej – ciała......................................... 17
zachowania nie będące poddanymi kontrolnej funkcji świadomości człowieka ................... 17
Odruchy i czynności zautomatyzowane:............................................................................ 17
Inne okoliczności wyłączające czyn (przymus fizyczny nieodporny, ): ................................. 18

stan wyższej konieczności (26 § 1 KK) ................................................................................... 18
usprawiedliwiony błąd co do kontratypu – 29 KK .................................................................. 19

hipnoza a wyłączenie czynu:............................................................................................. 19

art. 2 – gwarant ......................................................................................................... 20
Związek przyczynowy................................................................................................ 22
Bezprawność czynu sprawcy...................................................................................... 27

Pojęcie kontratypów ............................................................................................................. 30
Kontratypy ustawowe ........................................................................................................... 31

Obrona konieczna ............................................................................................................ 31
Stan wyższej konieczności ................................................................................................ 38
Eksperyment – ryzyko nowatorskie................................................................................... 43
stan ostatecznej potrzeby ................................................................................................ 45

Kontratypy opisane w części szczególnej KK: ......................................................................... 45

nie ma przestępstwa zniesławienia jeżeli zarzut uczyniony niepublicznie jest prawdziwy (213
§ 1).................................................................................................................................. 46
Warunki kontratypowe uchylające bezprawność publicznego podniesienia lub rozgłoszenia
hańbiącego zarzutu - 213 § 2: .......................................................................................... 46
Zgoda dysponenta dobra prawnego jako okoliczność wyłączająca bezprawność naruszenia
owego dobra .................................................................................................................... 46
kontratyp 256 § 3 – działanie w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej,
kolekcjonerskiej lub naukowej.......................................................................................... 48

Kontratyp pozaustawowy ...................................................................................................... 48

nieposłuszeństwo obywatelskie......................................................................................... 48

Umyślność i nieumyślność – art. 9............................................................................. 49

§ 1 – umyślność ................................................................................................................... 49

Dolus directus: ................................................................................................................ 50
zamiar ewentualny (umyślność – c.d.)............................................................................... 51

§ 2 - nieumyślność ............................................................................................................... 53

M.G.+ Z.F. 2012

Przestępstwa kwalifikowane przez następstwo....................................................................... 56

Okoliczności wyłączające i umniejszające winę.......................................................... 59

Błąd..................................................................................................................................... 59

Błąd co do ustawowego znamienia (faktu) – art. 28 KK...................................................... 60
Błąd co do kontratypu (art. 29 KK) ................................................................................... 61
Błąd co do prawa – art. 30 KK .......................................................................................... 62

Niepoczytalność (art. 31 KK) ................................................................................................. 64

31 § 3 Odpowiedzialność karna osób, które dopuściły się czynu zabronionego w stanie
nietrzeźwości lub odurzenia.............................................................................................. 67

Środki zabezpieczające.............................................................................................. 68

umieszczenia niepoczytalnego sprawcy w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym ................. 68
Rozkaz wojskowy jako okoliczność wyłączająca winę wykonawcy rozkazu popełniającego czyn
zabroniony (okoliczności wyłączające i umniejszające winę – c.d.) .......................................... 69

Teorie wyjaśniające wyłączenie odpowiedzialności karnej wykonawcy rozkazu wojskowego: 69

Stan ostatecznej potrzeby - 319 ............................................................................................ 71

Droga przestępstwa – iterdelicti................................................................................. 72

podjęcie zamiaru popełnienia przestępstwa ........................................................................... 72
przygotowanie ...................................................................................................................... 72
usiłowanie............................................................................................................................ 74
dokonanie ............................................................................................................................ 80

Postaci zjawiskowe przestępstwa - sprawstwo, podżeganie i pomocnictwo.................. 80

Odpowiedzialność karna za współdziałanie przestępne .......................................................... 80

teorią udziału w cudzym przestępstwie: ............................................................................ 82
Makarewicz:teoria postaci zjawiskowych przestępstwa ...................................................... 83

Sprawstwo ........................................................................................................................... 84
podżeganie ........................................................................................................................... 87
Pomocnictwo – 18 § 3 ........................................................................................................... 89

kara za podżeganie albo pomocnictwo .............................................................................. 91

Czynny żal współdziałającego ............................................................................................... 95
Odpowiedzialność prowokatora............................................................................................. 96

Zbieg przepisów ustawy ............................................................................................. 98
Zbieg przestępstw.................................................................................................... 101

Przestępstwo ciągłe............................................................................................................. 101
czyn ciągły ......................................................................................................................... 101
ciąg przestępstw ................................................................................................................. 102
Krytyka rozdzielenia przestępstwa ciągłego:......................................................................... 102

Pozorny zbieg przestępstw....................................................................................... 103

przestępstwo wieloczynowe ................................................................................................ 103
pomijalny, pozorny zbieg przestępstw.................................................................................. 103

M.G.+ Z.F. 2012

Gardocki, Marek, Zoll (współtwórca z Buchałą obecnego KK) Wróbel, Giezek Bojarski Sienkiewicz, red.
Dukiet-Nagórska; komentarze: cz. szczególna – Zoll

9.10'11

Zagadnienia wstępne

KK:



cz. ogólna (zasady odpowiedzialności karnej, okoliczności wyłączające tę

odpowiedzialność, rodzaje kar i innych środków penalnych, zasady ich orzekania,
fundamentalne zasady stosowania ustawy karnej ze względu na miejsce i czas
popełnienia przestępstwa, przepisy o obowiązywaniu ustawy ze względu na osobę
sprawcy, pochodzenie itd.; jej przepisy stosowane przy ustalaniu przesłanek
odpowiedzialności karnej za czyn zabroniony pod groźbą kary w części szczególnej)
+


cz. szczególna (przepisy określające, jakiego rodzaju zachowania są

zabronione pod groźbą kary i jaka grozi za nie kara – typy przestępstw,
pogrupowane w rozdziały, tytuł rozdziału wskazuje na rodzaj dobra prawnego,
którego ochrona przy pomocy norm prawa karnego polega na wprowadzeniu
sankcji za zachowania, które naruszają lub narażają na niebezpieczeństwo to
dobro prawne; ich kolejność ma odzwierciedlać hierarchię wartości dóbr
prawnych, założoną przez ustawodawcę) +


cz.

wojskowa

(do

1969

odrębny

akt

normatywny

dotyczący

odpowiedzialności karnej żołnierzy; znajdują się w niej przepisy określające pewne
odrębne zasady odpowiedzialności karnej żołnierzy, przewidują szczególne rodzaje
kar, np. areszt wojskowy oraz szczególne typy przestępstw, których sprawcami
mogą być wyłącznie żołnierze)

Polskie ustawodawstwo karne:

•

1932 (Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego 1919, główna rola sprawcza

– Juliusz Makarewicz – przeforsował on autorskie rozwiązania, szczególnie
uregulowanie odpowiedzialności karnej za współdziałanie przestępne, po wojnie
dodatkowo wprowadzano szczególne ustawy)
•

1969 (w.ż. 1.01.197?0?)

•

1997 (w związku z bieżącymi potrzebami w 1994 uchwalono 1 rozdział jako

ustawę o prawnokarnej ochronie obrotu gospodarczego, uchyloną po
wprowadzeniu KK; od 1997 kodeks wielokrotnie nowelizowany, ostatnia nowela
w.ż. w lipcu 2011)

Spór o subsydiarny charakter prawa karnego

stosowanie norm prawa karnego powinno mieć miejsce w ostateczności, czyli
tylko wtedy, kiedy dane zjawisko/problem/patologia społeczna nie daje się
zlikwidować przy pomocy innej reakcji prawnej;
jeśli przyjąć subsydiarność prawa karnego, należy też uznać, że normy prawa
karnego mają wyłącznie albo przede wszystkim charakter norm sankcjonujących
(sankcjonowane – zawierają nakaz/zakaz określonego zachowania, sankcjonujące
zawierają sankcje za naruszenie sankcjonowanych), idea prawa karnego jako

M.G.+ Z.F. 2012

instancji ostatecznej głoszona przez prof. Zolla; nie wszystkie przepisy prawa
karnego przewidujące sankcję za określone zachowanie odnoszą się do zachowań
zakazanych przez normy odczytywane z przepisów innych dziedzin prawa,
np. odpowiedzialność karna za usiłowanie popełnienia przestępstwa – obowiązuje
tylko w prawie karnym;

Funkcje prawa karnego:

•

funkcja sprawiedliwościowa – polega na zaspokajaniu społecznego

poczucia sprawiedliwości przez wymierzenie kary sprawcy przestępstwa,
dochodzi wtedy do pewnej równowagi;
•

funkcja ochronna – ustawodawca zabraniając pod groźbą kary zachowań

narażających na niebezpieczeństwo lub naruszających dobro prawne

stanowiące wartość społeczną, chroni to dobro;
•

funkcja represyjna – spełniana przez stosowanie kary kryminalnej, której

charakterzapewnia represjonowanie sprawcy przestępstwa;
•

funkcja prewencyjna – przez obowiązywanie norm prawnokarnych

sankcjonujących i wymierzanie kar dochodzi do zapobiegania popełnianiu

przestępstw; prewencja może mieć wymiar indywidualny (zapobieganie
popełnieniu przez sprawcę przestępstwa w przyszłości przez wymierzenie mu kary)
i

generalny

(wywieranie

wpływu

na

potencjalnych

sprawców

w kierunku zapobiegnięcia popełnianiu przez nich określonych przestępstw);
•

funkcja kompensacyjna – prof. Liszewska: zaspokaja roszczenia materialne,

powinno ją wypełniać prawo cywilne, nie karne
•

funkcja gwarancyjna – jedna z najważniejszych funkcji stanowionego

prawa karnego – polega na tym, że nikt nie może być ukarany za zachowanie,
które nie zostało zabronione pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w

czasie jego popełnienia; jeśli ustawodawca nie przewidział jakiegoś zachowania
w części szczególnej, to jest ono prawnokarnie niekaralne, co nie znaczy, że nie
spotka sprawcy inna sankcja;
funkcja ta wiąże się z zasadą nullumcrimen sine lege– wpisaną do Konstytucji i
art. 1 KK. Z jej obowiązywania wynika:
◦

że źródłem norm prawa karnego może być tylko akt prawny co

najmniej rangi ustawy, musi to być prawo pisane i spisane – zasada

nullumcrimen sine lege scripta(problem przepisów blankietowych, np. do
niedawna "znaczna/wielka szkoda majątkowa" była regulowana przez odesłanie –
do prawa pracy, odsyłającego z kolei do rozporządzenia – przepisu o randze
niższej od ustawy);
◦

postulat pod adresem ustawodawcy, aby opis czynu zabronionego pod

groźbą kary był precyzyjny i nie zawierał tzw. znamion ocennych/nieostrych,
np. 301 – "kilku wierzycieli", "trwonienie części składowych majątku"; niektórych
czynów oczywiście nie da się opisać dokładniej np. znęcanie się ("znęca się") –
nullumcrimen sine lege certa
◦

zakaz ustanawiania przepisów, które przewidują karalność zachowań z

mocą wsteczną – nullumcrimen sine lege praevia.

Zasady wynikające z nullumcrimen sine legedla sądu:
◦

zakaz stosowania analogii na niekorzyść sprawcy – nierozszerzanie

zakresu odpowiedzialności karnej w przypadku zachowania nieodpowiadającego

M.G.+ Z.F. 2012

dokładnie opisowi zachowania karalnego, lecz podobnego doń;
◦

zakaz stosowania wykładni rozszerzającej – interpretowania przepisów w

sposób prowadzący do rozszerzenia zakresu ich stosowania – nullumcrimen sine
lege stricta.

20.10'11

(łódzka szkoła prawa karnego, Rapaport, Siewierski – odpowiedzialność Niemców za zbrodnie z okresu WWII,
Waszczyński; łódzka szkoła prawa karnego rozwinęła pogląd z III procesu norymberskiego, że prawnik nie
może kierować się przepisem prawa będącym ustawowym bezprawiem; stosowanie takiego prawa rodzi
odpowiedzialność

prawnika

jak

każdego

przestępcy

–

morderstwo

sądowe;

w Polsce praktyka nie potwierdza poglądu o popełnieniu przestępstwa przez prawnika, czy to sędziego
stalinowskiego, czy z czasu stanu wojennego; wielki proces oświęcimski – 21 sprawców z Auschwitz-Birkenau
– subiektywna teoria sprawstwa /czy w zachowaniu choć innego człowieka została ujawniona wola sprawcy;
sprawcą jest działający cum animoauctoris/ - obrońca Wehrmachtu ją stosował)

Przestępstwo

Trójelementowa definicja przestępstwa:
1)

czyn zgodny z opisem zachowania zagrożonego karą przez ustawę

w części szczególnej KK
2)

bezprawność czynu – sprzeczność z porządkiem prawnym

3)

zawinienie

opracowana przez Ernsta Belinga;

Obecny KK oparty jest na pięcioaspektowej definicji przestępstwa:
1)

czyn człowieka naruszający normę sankcjonowaną

2)

popełniony w okolicznościach, które nie uchylają bezprawności tego czynu

–

bezprawny,

3)

który jest czynem karalnym,

4)

którego stopień społecznego niebezpieczeństwa jest wyższy niż znikomy

– karygodny
5)

popełniony w okolicznościach, w których sprawca mógł dochować wierności

prawu – postąpić zgodnie z nakazem zawartym w normie prawnej – czyn
zawiniony

1)
1.

czyn człowieka

–

świadome i celowe

zachowanie człowieka,

uzewnętrznione, zarówno działanie i zaniechanie
2.

naruszający normę sankcjonowaną – KK to zbiór norm sankcjonujących,

przewidujących kary za naruszenie norm sankcjonowanych – istniejących poza
KK i niezależnie od niego; to normy sankcjonowane, istniejące poza KK są
naruszane przez sprawcę czynu, zaś normy sankcjonujące określają reakcję
państwa na zachowanie sprawcy, naruszające ową normę sankcjonującą
(

np. 148 § 1 Kto zabija człowieka... – pomysł prof. Makarewicza, już 148 § 2 jest

wzorowany na niem. KK z XIX w. → norma "nie zabijaj" istnieje niezależnie od
usankcjonowania jej przez ustawodawcę, wynika z rozwoju kultury prawnej
cywilizowanej ludzkości, ustawodawca nie opatrując niektórych postaci zabójstw
sankcjami nie ma mocy wyjęcia ich z zakresu prawa karnego – np. niemiecki
ustawodawca w III Rzeszy wyłączył sankcję za likwidację "nosicieli życia niewartego życia"
– uśmiercano więc osoby dotknięte ułomnością fizyczną lub psychiczną

– sądy

państwowe nie wymierzały wprawdzie kary za zabójstwo takich osób, jednak

M.G.+ Z.F. 2012

sama norma uchylona nie została –

jako prawo ponadpozytywne,

ponadkodeksowe, obowiązujące niezależnie od usankcjonowania w KK – pogląd
łódzkiej szkoły;

naruszenie

tajemnicy

cudzej

korespondencji

–

KK

mówi

o

zamkniętym

w kopercie piśmie, jednak co do otworzonego już listu, nie jest przewidziana kara
kryminalna, co nie oznacza, że jest jego czytanie dozwolone
za podsłuch grozi kara kryminalna jedynie, gdy stosowany jest sprzęt podsłuchowy – itd.

)

KK sam w sobie niczego nie nakazuje ani nie zakazuje, przewiduje jedynie

karę kryminalną za niektóre zachowania. Brak kary kryminalnej nie oznacza
dozwolenia.

Kolejnym przykładem może być korupcja polityczna – naruszająca normę pozakodeksową,
mimo braku kary kryminalnej. Przestępstwo łapownictwa ma 2 postaci: bierną (przyjęcie
korzyści majątkowej lub osobistej lub ich obietnicy w związku z pełnieniem funkcji
publicznej) i czynną (udzielenie korzyści majątkowej/osobistej/obietnicy osobie pełniącej
funkcję

publiczną

w

związku

z pełnieniem tej funkcji publicznej). Korupcja polityczna zaś polega na nagradzaniu
przynależących do partii funkcjami, do których pełnienia nie posiadają oni wystarczającej
wiedzy ani doświadczenia.

2)

dokonany w okolicznościach nieuchylających jego bezprawności – gdy

pozostaje bezprawny – czyn polegający na zabójstwie człowieka może być
nieprzestępny w pewnych okolicznościach (

zabójstwo napastnika w obronie

koniecznej, w obronie własnego życia lub zdrowia podczas bezprawnego, bezpośredniego
zamachu + czyn narusza 1. element, brak 2. elementu wyłącza odpowiedzialność karną

)

3)

czyn karalny – czyn, który odpowiada opisowi czynu zabronionego pod

groźbą kary kryminalnej zawartemu w części szczególnej KK (

np. 278 podlega karze,

kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą – nie odpowiada za kradzież
sprawca, który ukradnie, lecz nie zrealizuje znamion, gdyż zabierze uczucia

)

4)

karygodny – stopień społecznej szkodliwości większy niż znikomy

– art. 1 KK
5)

zawiniony – wina to personalny zarzut stawiany przez sędziego sprawcy,

który swoim czynem naruszył normę sankcjonowaną, popełniając czyn

bezprawny, karalny, o stopniu społecznej szkodliwości większym niż
znikomy, którego to zarzutu treścią jest stwierdzenie, że w sytuacji, w

której

znajdował

się

sprawca,

z uwzględnieniem jego motywacji można było wymagać, by dochował

wierności prawu(art. 1 § 3 – nie popełnia przestępstwa sprawca czynu
zabronionego jeśli nie można mu przypisać winy w czasie czynu)
– egzemplifikacja –

szczurek Wiechetek od Konopnickiej, który dokonał kradzieży

nocnej

zboża;

1-4

elementy

były

wypełnione

(brak

nawet

swk

– brak bezpośredniego zagrożenia życia – kradł na zapas) → od Wiechetka nie można było
w jego sytuacji wymagać dochowania wierności prawu

.

27.10'11

Pojęcie znamion przestępstwa

Cechy sprawcy i czynu zabronionego, którego się on dopuszcza, napisane
w ustawie w jej części szczególnej, za pomocą których ustawodawca opisuje

dany typ przestępstwa, np. :

M.G.+ Z.F. 2012

•

typ rodzajowy przestępstwa kradzieży – 278 § 1 → znamionaopisowe

(ustawodawca opisuje sprawcę –

"kto", opisuje zachowanie sprawcy

– "zabiera", opisuje przedmiot kradzieży "cudza rzecz ruchoma" oraz wskazuje
zamiar); znamiona z 278 § 1 są ostre – jasno określone są zakresy znaczeniowe
pojęć (spełnia to wymogi zasady nullumcrimen sine lege certa, pełniącej funkcję
gwarancyjną dla obywateli);

•

znęcanie się psychiczne lub fizyczne – 207 § 1- przestępstwo przeciwko

rodzinie ("znęca się psychicznie lub fizycznie") →

znamiona ocenne, nieostre

(kolizja z nullumcrimen sine lege certa)

przykład - naruszenie miru sali wykładowej w Niemczech przez oklaski po każdym zdaniu;

Waszczyński – uderzenie kobiety w twarz to zniewaga 216 + fizyczne znęcanie się (ze względu na powstający
uraz psychiczny – u kobiety w tej sytuacji trwały), choćby przez jednorazowe zachowanie → znamię nieostre
pozwala na taką rozszerzającą wykładnię, choć i na zawężającą – jak w praktyce wymiaru sprawiedliwości –
która jako znęcanie rozumie szereg czynów rozciągniętych w czasie;

"patologia ustawodawcza", "populizm prawniczy", będące wynikiem interwencji polityków – np. 191a –
"utrwala" – czy zapamiętanie wizerunku już wystarcza? "używając (...) podstępu" – zapamiętanie po
spojrzeniu przez palce? Nawet "naga osoba" może być znamieniem ocennym;

eliminacja znamion ocennych jest niemożliwa (216 "kto znieważa człowieka" –
zastąpienie znamienia "znieważa" znamieniem opisowym byłoby niewyczerpujące i
niepraktyczne), są one dopuszczalne w tworzeniu prawa, gdy pomimo swej
nieostrości poddają się wykładni historycznej, pokazującej, jak w historii prawa
karnego

interpretowano

znamię

ocenne

- jeżeli przez odwołanie się do ukształtowanego orzecznictwa sądowego można
uściślić treść znamienia ocennego – znamię takie może być zachowane w treści
KK jako poddające się wykładni nieprowadzącej do naruszenie ncslege certa

np. statuty wiślickie i przepis o znieważeniu matki poszkodowanego

Podziały przestępstw

1. zbrodnie i występki

Art. 7 – przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem, decyduje dolna granica
zagrożenia za dane przestępstwo:

•

zbrodniami są czyny o największym ciężarze gatunkowym – zagrożenie

karą pozbawienia wolności na czas

nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą (§ 2)

np. zabójstwo człowieka 148 § 1, rozbój w typie kwalifikowanym (z użyciem broni
palnej, noża lub innego niebezpiecznego narzędzia) – 280 § 2

•

występki to przestępstwa mniej ciężkie niż zbrodnie – zagrożone grzywną

powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności lub pozbawienia

wolności przekraczającą 1 miesiąc

•

wykroczenia nie są przestępstwami, opisane są w odrębnym akcie

prawnym – kodeksie wykroczeń – są to czyny, które ustawodawca uznaje za
zabronione, lecz o mniejszym ciężarze gatunkowym

•

"występki przepołowione" – w części opisane są w KK, w części w KW

– np. przestępstwo kradzieży – art. 278 § 1 KK (dolna granica – 3 miesiące) + 119
§ 1 KW – gdy sprawca ukradł cudzą rzecz, której wartość nie przekracza 250 pln

M.G.+ Z.F. 2012

2. przestępstwa umyślne i nieumyślne

Art. 8:

•

zbrodnię można popełnić tylko umyślnie (np. zabójstwo)

•

występek można popełnić także nieumyślniejeżeli ustawa tak stanowi

(przestępstwa przeciwko mieniu nie mają wariantów nieumyślnych
wyjątek: przestępstwo paserstwa ma także wariant nieumyślny
291 § 1 – Kto rzecz uzyskaną za pomocą czynu zabronionego nabywa lub pomaga
do jej zbycia albo tę rzecz przyjmuje lub pomaga do jej ukrycia, podlega karze
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
292 – § 1. Kto rzecz, o której na podstawie towarzyszących okoliczności powinien i
może przypuszczać, że została uzyskana za pomocą czynu zabronionego, nabywa
lub pomaga do jej zbycia albo tę rzecz przyjmuje lub pomaga do jej ukrycia,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
-

np. nabywca samochodu wątpliwego pochodzenia; kazus: zagoniony ojciec zostawia

niemowlę, włożone przez matkę na tylnym siedzeniu samochodu na nasłonecznionym
parkingu

– czyn z art. 160, popełniony nieumyślnie – odpowiedzialność karna z § 3)

3. przestępstwa ogólnosprawcze i indywidualne

Oparty na wymaganych dla bytu czynu zabronionego cechach podmiotu
przestępstwa:

•

ogólnosprawcze (powszechne) – sprawca określony za pomocą zaimka

"kto", interpretowanego "każdy, kto"

•

indywidualne

◦

właściwe – dla bytu wymagają szczególnej cechy sprawcy, napisanej

w ustawie
(np. sprawcą łapownictwa biernego – 228 § 1 - może być ten, kto pełni funkcję
publiczną, zakres ten obejmuje:

▪

funkcjonariuszy publicznych – 115 § 13 oraz

▪

osoby niebędące funkcjonariuszami publicznymi, lecz pełniące funkcję

publiczną

–

115

§

19;

sprawcą

łapownictwa

czynnego

(229 § 1) zaś może być każdy)

◦

niewłaściwe – w ich konstrukcji szczególna właściwość sprawcy nie jest

koniecznym

warunkiem

karalności

czynu

sprawcy,

decyduje

jedynie

o odpowiedzialności surowszej (typ kwalifikowany) albo łagodniejszej (typ
uprzywilejowany), np.

▪

dzieciobójstwo - 149 – zabójstwo dziecka przez matkę w czasie porodu, pod

wpływem jego przebiegu – zagrożenie karą łagodniejsze niż przewidziane za
zabójstwo człowieka – cecha szczególna: kobieta, matka, matka dziecka będącego
ofiarą dzieciobójstwa, brak tej cechy rodzi odpowiedzialność karną za
przestępstwo

powszechne

148

§

1;

dzieciobójstwo

jest

wariantem

uprzywilejowanym zabójstwa człowieka

▪

narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego

M.G.+ Z.F. 2012

uszczerbku na zdrowiu – 160 § 1, typ kwalifikowany - § 2 jeżeli na sprawcy ciąży
obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo – surowsze
zagrożenie karą

◦

przestępstwami indywidualnymi są także przestępstwa, których sprawcę

ustawodawca wskazuje jako np. funkcjonariusza publicznego (nadużycie
służbowe) - przestępstwo indywidualne właściwe - oraz przestępstwa części
wojskowej ze sprawcą określonym jako "żołnierz"

4. przestępstwa formalne i materialne

Przestępstwa, dla których bytu wystarczy zachowanie sprawcy ujęte w postaci
znamion – przestępstwa formalne (czyn sprawcy), np.

•

nadużycie służbowe - 231 § 1

Gdy obok zachowania sprawcy, w znamionach ujęty jest też skutek (zmiana
w świecie zewnętrznym) – są to przestępstwa materialne (czyn sprawcy
+ skutek), np.

•

sprowadzenie niebezpieczeństwa powszechnego –

163 § 1 (czyn

- sprowadzenie zdarzenia + skutek – pożar, zawalenie się budowli itd.)

•

czasami ustawodawca skutek zawiera milcząco, nie opisując go w przepisie

– 148 § 1

5. przestępstwa z narażenia abstrakcyjnego oraz konkretnego

Przestępstwa z narażenia abstrakcyjnego narażają dobro chronione prawem na
niebezpieczeństwo będące potencjalnym, a jego sprowadzenie wystarcza dla bytu
czynu zabronionego, np.:

•

zniesławienie – 212

Przestępstwa z narażenia konkretnego – zaliczamy je do kategorii przestępstw
materialnych (skutkowych) – ustawodawca w opisie wskazuje na cechę tego
niebezpieczeństwa – bezpośredniość (160 Kto naraża (…) na bezpośrednie
niebezpieczeństwo, sprowadzenie niebezpieczeństwa w ruchu drogowym 174 § 1)

3.11'11

6. przestępstwa z działania, z zaniechania oraz mogące być
popełnionymi zarówno przez działanie jak i zaniechanie

a) przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie

Art. 2 KK – odpowiedzialność gwaranta - odpowiedzialności za przestępstwo
skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył
prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi → przestępstwa
skutkowe popełnione przez zaniechanie (np. zbrodnia zabójstwa);
odpowiedzialność za takie przestępstwo jest związana ze statusem gwaranta
osoby, która zaniechała dopełnienia swej powinności – status gwaranta wynika
z prawnego obowiązku działania w określonym kierunku (1), obowiązek ten ma
być obowiązkiem szczególnym (2);

M.G.+ Z.F. 2012

jeżeli skutek nastąpi wskutek niedopełnienia przez osobę innego niż prawny
szczególny obowiązek, nie poniesie ona odpowiedzialności (

np. odmowa przyjęcia

wyznania miłosnego opatrzonego groźbą targnięcia się na życie – zaniechanie moralnego
obowiązku oględnego postępowania z czyniącym takie wyznanie

);

7. ze względu na tryb ścigania: przestępstwa ścigane z oskarżenia
publicznego, z oskarżenia publicznego na wniosek pokrzywdzonego,
przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego

Jeżeli ustawa milczy co do trybu ścigania, przestępstwo ścigane jest z oskarżenia
publicznego (np. zbrodnia zabójstwa).
Przestępstwo kradzieży jest ścigane z oskarżenia publicznego z wyjątkiem gdy
pokrzywdzoną jest osoba najbliższa – wówczas warunkiem ścigania sprawcy jest
złożenie przez osobę pokrzywdzoną wniosku o ściganie imiennie wskazanej osoby
najbliższej (jeśli osoba pokrzywdzona składa zawiadomienie nie wiedząc, kto jest
sprawcą – wszczynane jest postępowanie w sprawie kradzieży; po ustaleniu
sprawcy – jeśli jest to osoba najbliższa, prokurator zwraca się o wniosek, w jego
braku postępowanie umarza się).
Niektóre przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego generalnie

wymagają wniosku osoby pokrzywdzonej – np. przestępstwo zgwałcenia (197)
ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego – bez tego wniosku postępowanie karne
nie może być wszczęte, jeśli było już wszczęte, umarza się je. Jeżeli wniosek
zostanie złożony – dalej postępowanie toczy się z oskarżenia publicznego (cofnięcie
wniosku nie jest skuteczne).
Przestępstwa z oskarżenia prywatnego

to takie, w których strona

pokrzywdzona ma status "

pana sporu" (dominus litis) – to ona składa w sądzie

akt oskarżenia i może ów akt wycofać przed zakończeniem rozprawy sądowej
→

np. przestępstwo zniesławienia (212 – pomawianie osoby lub podmiotów o takie

postępowanie lub właściwości, które mogą narazić go na poniżenie w opinii publicznej
lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla wykonywania określonego zawodu,
zajmowania określonego stanowiska lub prowadzenia określonej działalności)
→ np. student umieścił na stronie internetowej służącej do oceniania określenie
wykładowcy "to erotoman", także przestępstwo znieważenia człowieka.

Pojęcie społecznej szkodliwości czynu

Pojęcie czynu karalnego (opisanego w części szczególnej KK za pomocą znamion
umieszczonych w treści przepisu) łączy się z kategorią społecznej szkodliwości
→ generalne domniemanie, że wszystkie czyny karalne są społecznie szkodliwe (in
abstractodotyczy całej kategorii czynów).
Pojęcie czynu karygodnego łączy się z konkretnym czynem konkretnego sprawcy
realizującego znamiona konkretnego czynu zabronionego (in concreto).

Funkcje pojęcia społecznej szkodliwości czynu:

1.

traktowanie przez ustawodawcę jako wskazania, które z zachowań ludzkich,

mających miejsce w praktyce społecznej, mogą być objęte normą sankcjonującą,
zawartą w części szczególnej KK i opisane za pomocą ustawowych znamion; czyn
karalny powinien być tak opisany, by oddawał istotę społecznej szkodliwości
każdego czynu in abstracto ujmowanego jako przestępstwa danego typu

M.G.+ Z.F. 2012

rodzajowego (in concreto może nie być on czynem karygodnym, nie zasługiwać na
karę – np. gdy wartość kradzieży jest subiminimalna – kartka papieru należąca do
pracodawcy);
niekiedy ustawodawca buduje taki opis czynu zabronionego, z którego nie wynika
jasno

społeczna

szkodliwość

czynu

pojmowanego

in

abstracto

–

np. 256 § 1 kara pozbawienia wolności do lat 2, grzywna, ograniczenie wolności za

publiczne propagowanie faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa
(dotyczy to także nieistniejących nigdzie ustrojów! - w tym proponowanych przez
naukowców)

– racjonalizacja umieszczenia w części szczególnej KK opisu

zachowania sprawcy jako czynu karalnego

2.

uwolnienie od odpowiedzialności karnej sprawcy, który zrealizował

znamiona czynu karalnego ale stopień społecznej szkodliwości jego

konkretnego czynu jest mniejszy niż znikomy – art. 1 § 2 (Nie stanowi
przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.);

3.

uwzględnianie stopnia społecznej szkodliwości czynu przez sąd

wymierzający sprawcy karę za popełnione przezeń przestępstwo -

53 § 1 (Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych
przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy,
uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele
zapobiegawcze

i

wychowawcze,

które

ma

osiągnąć

w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania
świadomości prawnej społeczeństwa.) - pojęcie to pełni funkcję jednej
z dyrektyw sędziowskiego wymiaru kary

4.

uwzględnianie stopnia społecznej szkodliwości przy zastosowaniu

warunkowego umorzenia postępowania karnego (warunek by nie był on
znaczny) – jedna z przesłanek instytucji probacyjnych

Krytyka pojęcia społecznej szkodliwości czynu:

ll. 50. "społeczne niebezpieczeństwo czynu" – przestępstwo było czynem godzącym
w interesy klasy panującej – lpmiw, zasługującym na ukaranie;

•

pojęcie to było obce założeniom kodeksu Makarewicza;

•

1 § 2 -"paradoks myślowy" – z § 1 wynika, że sprawca zostanie ukarany

(np. kradzież), § 2 dodaje wyjątek – "chyba, że ukradł tylko trochę";

•

pojęcie to pochodzi z dogmatyki stalinowskiego prawa karnego;

•

53 § 1 można by zastąpić zwrotem "sąd wymierza karę bacząc by była

sprawiedliwa"
Krytycy postulują usunięcie pojęcia społecznej szkodliwości czynu i z definicji
przestępstwa elementu czynu karygodnego.
1 § 2 pozwala sądowi na proste wybrnięcie z poszukiwania drogi uwolnienia
sprawcy od odpowiedzialności
(

patrz kazus "dr Janosikowej" – sędzia mógłby wydać wyrok uniewinniający

zastosowawszy normatywną teorię winy, ustaliwszy, czy od lekarki można było wymagać
dochowania wierności prawu – jednakże w uzasadnieniu trzeba by odnieść się
indywidualnie do każdej z wypisanych recept; prof. przychyla się do zastosowania
normatywnej teorii winy – ustawodawca bowiem w treści art. 115 § 2 wykluczył w tym

M.G.+ Z.F. 2012

wypadku możliwość zastosowania znikomej społecznej szkodliwość czynu (sąd bierze pod
uwagę (…) rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody) – wartość szkody przekraczała
bowiem 100 000 PLN

).

Pojęcie społecznej szkodliwości czynu w tym kazusie jest przykładem sędziowskiej
patologii – sędzia wybiera je jako najprostszy środek uwolnienia sprawcy od
odpowiedzialności, rezygnując z refleksji opartej na pojęciach tworzących definicje
przestępstwa – tutaj normatywnego ujęcia pojęcia winy – jako personalnego
zarzutu.
Postulat usunięcia jest formułowany w szkole poznańskiej i łódzkiej.

115 § 2 – elementy, które bierze pod uwagę sąd ustalając stopień społecznej
szkodliwości czynu:

Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę

•

rodzaj i charakter naruszonego dobra(typy rodzajowe przestępstw różnią

się rodzajami dóbr prawnych, wskazanych w tytułach rozdziałów części
szczególnej KK),

•

rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody(przy przestępstwach

z narażenia abstrakcyjnego szkoda jest tylko potencjalna, przy materialnych -
konkretna),

•

sposób i okoliczności popełnienia czynu(waga czynu w kategoriach

społecznej szkodliwości – np. działanie ze szczególnym okrucieństwem,
wykorzystanie niezdolności do rozpoznania przedsiębranego działania),

•

wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków(w tym konstrukcja

gwaranta),

•

jak również postać zamiaru(bezpośredni czy ewentualny),

•

motywację sprawcy(może ona zasługiwać na szczególne potępienie – jak

przy ciężkim zabójstwie – 148 § 2),

•

rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia(reguły

ostrożności dotyczą postępowania z danym dobrem prawnym, mogą być
naruszone w różnym stopniu; np. w ruchu drogowym są skodyfikowane, mogą
być też niepisane).

Pojęcie czynu

KK w art. 1 stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia
czyn.
115 § 1 nie mówi o samym czynie, a jedynie o czynie zabronionym. Czy więc
każde zachowanie realizujące znamiona czynu zabronionego jest czynem
w rozumieniu art. 1 KK?

Koncepcja Mariana Cieślaka
O tym, jakie zachowanie człowieka jest czynem w rozumieniu prawa karnego
decyduje jego społeczny kontekst. Jest to socjologiczna koncepcja czynu
– np. wypowiedź będąca jednocześnie zniesławieniem i pełna obelg (znieważenie)
w zależności od kontekstu społecznego może być uznana za czyn –

np. sprawca

M.G.+ Z.F. 2012

siedząc przed swoim telewizorem i wypowiadając zniesławiające enuncjacje przy użyciu
słów

obelżywych

nie

popełnia

czynu,

w

innym

kontekście

społecznym

– poza mieszkaniem sprawcy taka wypowiedź będzie czynem

.

Ewolucja poglądów czynu w historii prawa karnego:

•

naturalistyczno-kauzalna definicja czynu – Liszt, Beling – XIX/XX w.

-

generalna teza: czynem są spowodowane ludzką wolą zmiany

w świecie zewnętrznym – każde oddziaływanie na bieg zdarzeń w świecie
zewnętrznym

było

czynem

(oddziaływanie

=

działanie

→ bierność/zaniechanie nie jest czynem); modyfikacja: wprowadzenie
elementu woli do pojęcia czynu – Liszt: dowolne zachowanie w świecie
zewnętrznym, będące czynem może polegać na spowodowaniu zmiany

w świecie lub nieprzeszkodzeniu powstaniu owej zmiany; Beling: czyn może
polegać na działaniu jak i zaniechaniu, jednakże takim, w którym "żyje wola"
–

zarówno ruch ciała jak i bezruch ciała są czynami, o ile żyje

w nich wola;
Mezger, Wolter – wychodząc z założeń zmodyfikowanej teorii naturalistyczno-
kauzalnej, Wolter twierdził, że czynem jest aktywność woli człowieka w
postaci:

◦

kompleksu ruchów ciała

◦

kierunkowej bezczynności

zachowanie to musi być zależne od procesów psychicznych sprawcy by było
czynem
Krytyka naturalistyczno-kauzalnego ujęcia: jest to spojrzenie uproszczone,
gdyż wola występuje jako czynnik sprawczy; istnieją jednak czyny, w których
sprawczy jest brak woli – dróżnik, który się upił i nie zamknął przejazdu na czas
nie kierował się swą wolą; z krytyki powstała

•

koncepcja finalna (finalistyczna) czynu – Welzel – czyn człowieka

postrzegany przez prawo karne jest kategorią ontologiczną, rzeczą; powinien
być więc opisywany stojąc z zewnątrz; istotą każdego ludzkiego zachowania jest
zdolność do realizacji zamierzonego celu; wyobrażenie celu jest całkowicie
niezależne od przebiegu przyczynowości w świecie zewnętrznym – czyn w
rozumieniu prawa karnego to jedność złożona ze strony obiektywnej i

subiektywnej – jeżeli każdy człowiek ma zdolność przewidywania skutków swego
zachowania, to każdy działający podmiot ma zdolność sterowania zewnętrznym
przebiegiem zdarzeń w celu osiągnięcia zamierzonego skutku; owa zdolność
przewidywania skutków leży u podstaw woli osiągnięcia zamierzonego celu; wola
jest zatem "kręgosłupem pojęcia czynu" – cel jest finałem zachowania. Sterowanie
odbywa

się

w 2 płaszczyznach:

◦

wewnętrznej – zaczyna się od antycypacji, wyobrażenia celu; drugim etapem

jest wybór środków, sposobu zachowania dla osiągnięcia celu, trzecim podjęcie
decyzji o rozpoczęciu zachowania

◦

zewnętrznej – sterowanie procesem zdarzeń w świecie zewnętrznym.

Niekwestionowanym osiągnięciem finalnej teorii czynu jest przeniesienie
zamiaru

sprawcy

osiągnięcia

określonego

celu

M.G.+ Z.F. 2012

z płaszczyzny winy sprawcy czynu zabronionego w płaszczyznę opisu czynu

w ustawie (do zespołu znamion typu).
10.11'11
rozwinięcie tezy ^: zamiar był traktowany jako element winy – działający
z zamiarem (bezpośrednim/ewentualnym) był uznawany za winnego, ponieważ
sędzia stawiał mu zarzut iż chciał czegoś, czego nie powinien był chcieć lub godził
się

na

coś,

z

czym

godzić

się

nie

powinien;

zamiar

był

wg tego ujęcia elementem kompleksowej teorii winy, przedmiotem zarzutu
stawianego przez sędziego.
Finalistyczna koncepcja czynu zamiar umieszcza w pojęciu typu czynu
zabronionego; winą jest tylko zarzut niedochowania wierności prawu pomimo
że

sprawca

powinien

i

mógł

zachować

się

zgodnie

z nakazem/zakazem prawa → czysta normatywna teoria winy – zamiar należy
do znamion typu czynu zabronionego, winą jest tylko zarzut czyniony przez
sędziego i odniesiony do sprawcy, który zdaniem sędziego nie dochował
powinności posłuszeństwa prawu.
Krytyka finalistycznej teorii czynu: postawienie celu jako pierwszego elementu
modelu czynu w ujęciu finalistycznym dobrze oddaje istotę czynu, do którego
znamion należy cel działania sprawcy; antycypacja celu, mającego być
osiągniętym w przyszłości przez sprawcę, nie towarzyszy zachowaniom
nieumyślnym, zwłaszcza polegającym na zaniechaniu; założenia finalistycznej
teorii czynu przedmiotem zarzutu wg czystej normatywnej teorii winy nie jest czyn
polegający na zaniechaniu ani antycypacja celu w sytuacji zaniechania
wynikającego z nieumyślności (

sprawca nie zaciągnął hamulca parkując na stromej

ulicy, auto staczając się spowodowało ciężkie uszkodzenie ciała przechodniów na
przejściu

dla

pieszych

– sprawca z pewnością nie antycypował ciężkiego uszkodzenia ciała przechodniów

) –

wniosek finalistów, że zaniechanie w ogóle nie jest czynem a brakiem czynu,
który zgodnie z nakazem prawa powinien być wykonany, a którego sprawca nie
wykonał; zgodnie z podejściem ontologicznym do czynu, zaniechanie jest tylko
czymś pomyślanym (przez zestawienie faktycznego braku czynu ze stwierdzeniem,
że czyn powinien był nastąpić, bo na biernie zachowującym się sprawcy ciążył
obowiązek aktywności) a nie bytem.
Takie podejście jest sprzeczne z rozumieniem "czynu zabronionego" z art. 1 § 1 KK.
Konsekwencją przyjęcia finalistycznej koncepcji musiałaby być zmiana tego
artykułu – należałoby dopisać, że "przestępstwo popełnia także ten, kto nie
popełnia czynu, do dokonania którego był zobowiązany" (jedyny polski
ortodoksyjny finalista Wł. Mącior – Krk)

•

komentatorzy poszukujący możliwości karania również braku czynu

prawnie nakazanego skłaniają się ku

socjologicznej szkole czynu (Cieślak: o

bycie i istocie czynu decyduje społeczny kontekst – w braku społecznego
kontekstu zachowanie nie jest czynem);
Witold Świda (Wroc) – zaniechanie jest czynem w rozumieniu prawa karnego,
gdyż brak aktywności rozpatrywany w kategoriach społecznych, nie zaś
przyrodniczych, jawi się jako czyn, stanowiący podstawę odpowiedzialności karnej
–

zaśnięcie dróżnika, który miał zamknąć przejazd nie jest przyrodniczo przyczynowe

wobec powstania katastrofy – jeśli lokomotywa wjechała w autobus – to ich kierujący są

M.G.+ Z.F. 2012

sprawcami

w

sensie

przyrodniczym;

z punktu widzenia jednak relacji między jednostkami ludzkimi i ciążącymi nad nimi
obowiązkami,

wynikającymi

z

ról

społecznych

–

zaniechanie

dróżnika

w kategoriach społecznych jest czynem

– byt czynu = społeczny kontekst

zaniechania).
Socjologiczna koncepcja czynu jest dominująca w polskiej nauce.
W dogmatyce niemieckiej: H. H. Jescheck - na płaszczyźnie bytu zaniechanie nie
równa się ?czynowi?, na normatywnej zaś – można ?je zrównać? w odniesieniu do
społecznego kontekstu. Czyn to zachowanie istotne społecznie. Społecznie
istotna jest aktywność sprawcy oraz bierność gdy polega na niedopełnieniu
społecznej powinności wynikającej z roli społecznej.
Refleksja dogmatyczna odbiega od refleksji psychologicznej. Psychologia mówi, że
celowość

zachowania

lub

antycypacja

celu

może

wystąpić

także

w podświadomości – prawnicy wykluczają możliwość uznania zachowania za czyn
jeśli pozostaje ono poza świadomością.

•

Guenter Jacobs – czyn to pojęcie negatywne, indywidualna zdolność

uniknięcia spowodowania skutku – czynem jest zachowanie sprawcy, który
posiadał zdolność indywidualną, jego dotyczącą uniknięcia skutku

•

Klaus Roxin – czynem jest uzewnętrznienie osobowości człowieka

– funkcjonalne ujęcie czynu – czynem jest to, co można przypisać
człowiekowi jako istocie aktywnej i co podlega jego kontroli jako bytowi

psychicznemu "ja" (Freud) - czynami nie są więc ruchy nieopanowane i
nieopanowywalne przez wolę i świadomość sprawcy – nie mogą one być
przypisane psychicznemu bytowi, jakim jest jednostka ludzka, nie uzewnętrzniają
osobowości człowieka.
Z tej wielości koncepcji dogmatycznych wynika konieczność stworzenia

eklektycznej koncepcji czynu:
Czyn to świadome i celowe zachowanie człowieka, poddane kontrolnej
funkcji jego świadomości, uzewnętrznione i mające wartość społeczną, co

sprawia, że może ono przybrać postać działania jak i zaniechania.

Brak czynu

Pozwala ona na ocenę zachowań stanowiących podstawę odpowiedzialności
karnej z 1 KK i tych, które nimi nie są – np. te,

które wynikają z istnienia człowieka jako masy fizycznej – ciała

np. popchnięty w autobusie człowiek wpadający na innego i jego uderzający narusza jego
nietykalność cielesną, lecz nie popełnia czynu

.

Nie są czynami

zachowania nie będące poddanymi kontrolnej funkcji
świadomości człowieka

•

utrata świadomości powoduje, że zachowanie przestaje być wartościowane

w kategoriach czynu, spowodowane np. snem.

•

Szok również blokuje dostęp sprawcy do kontrolnych funkcji jego

M.G.+ Z.F. 2012

świadomości.

•

Również fizyczna niewydolność aktywności w nakazanym przez prawo

kierunku nie jest czynem w rozumieniu prawa karnego, także zachowanie
wynikające z patologicznego stanu, w którym znalazł się człowiek, np. ataku

epilepsji;

jest

jednak

czynem

zachowanie

kierowcy

mającego

wiedzę

o swojej epilepsji, który mimo wiedzy o możliwym ataku włącza się do ruchu

.

Odruchy i czynności zautomatyzowane:

odruchy przebiegają poza kontrolną funkcją świadomości – odruch nie jest
czynem - ale gdy działanie odruchowe sprowadza niebezpieczeństwo dla dobra
chronionego prawem – prawo karne bada czy sprawca powinien był i mógł poddać
swe odruchowe zachowanie świadomej kontroli, by je zmienić albo powstrzymać
się od niego
(

lekarz odruchowo zoperował zdrowy wyrostek robaczkowy – na widok charakterystycznie

przygotowanego pola operacyjnego

;

nie zawsze można przypisać podmiotowi zdolność zapanowania nad odruchem
(

operator koparki odruchowo widząc dziecko zsuwające się ze zbocza wykopu, opuścił na

nie czerpak – sąd uwolnił oskarżonego od odpowiedzialności z braku czynu.

Kazus egzaminacyjny: sprawca wszedł na pasy, bo ludzie obok weszli, oni cofnęli się
przed autem, on nie patrząc na drogę szedł dalej, auto wpadło w pieszych na chodniku

).

Czynnościzautomatyzowane - działający podmiot wykonuje je bez kontroli swej
świadomości – powtarzane zawsze w ten sam sposób, np. praca przy taśmie
montażowej. Badanie możliwości podania zachowania kontroli świadomości
sprawcy, odautomatyzowania go.

Inne okoliczności wyłączające czyn (przymus fizyczny
nieodporny, ):

•

przymus:

1)

fizyczny nieodporny – vis absoluta –tylko on wyłącza czyn, polega na

oddziaływaniu na człowieka w sposób całkowicie pozbawiający go możliwości
sterowania swoimi mięśniami, zachowania zgodnie ze swą wolą,

np. sprawca

prowadzi

rękę

kobiety-ofiary

składając

podpis,

strażnik

w banku udzielający pomocy sprawcom napadu przez bierne zachowanie
z powodu skrępowania i zakneblowania przez napastników

,

2)

fizyczny innego rodzaju –vis compulsiva – oddziaływanie na ciało człowieka

powodujące uczucie bólu tak silnego, że pod wpływem tego uczucia bólu
fizycznego poddany tej postaci przemocy człowiek uruchamia swe mięśnie w
żądanym przez napastników kierunku; vis compulsivaczynu nie wyłącza –
sprawca popełnia czyn, jeżeli zachowuje się w żądany sposób dla uniknięcia bólu
– uwolnienieod odpowiedzialności karnej nastąpi nie z braku czynu lecz z
braku bezprawności – czyn nie jest bezprawny ze względu na

stan wyższej konieczności (26 § 1 KK)

•

kto poświęca jedno dobro chronione prawem dla ratowania dobra

wyższej wartości nie popełnia przestępstwa (

?egz? Napisać scenariusz napadu na

bank i skomentować zachowania uczestników

) Nie popełnia przestępstwa, kto działa w

M.G.+ Z.F. 2012

celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru
chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro
poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.;
26 § 4 – klauzula wyłączenia pewnej kategorii osób z możliwości powołania się
na swk z 26 § 2 – np. na strażniku bankowym ciąży prawny szczególny obowiązek
ochrony banku (powinien chronić dobro banku nawet z narażeniem na
niebezpieczeństwo

osobiste);

26 § 2 wyłączający winę – poświęcone zostaje dobro wartości równej w stosunku
do dobra ratowanego lub dobro nawet wyższej wartości, byleby dobro poświęcone
nie było oczywiście wyższej wartości od dobra ratowanego → strażnik nie może
powoływać się na swk wyłączający winę jeśli jest łaskotany lub okładany
kuksańcami; do strażnika znajduje zastosowanie § 1 – o swk wyłączającym
bezprawność czynu – jeżeli przymus fizyczny przybiera postać zagrożenia życia
lub zdrowia strażnika, może on poświęcić dobro niższej wartości dla ratowania
dobra wyższej wartości (życia lub zdrowia);
strażnik ma prawny obowiązek narażenia się na niebezpieczeństwo osobiste, nie
ma jednak prawnego obowiązku poświęcenia swego życia – tego prawo nie może
żądać w żadnym wypadku → klauzula wyłączenia uchyla możliwość powołania się
na swk wyłączający winę, nie wyłącza możliwości powołania się na swk
wyłączający bezprawność

1)

przymus psychiczny – groźba – sprawca oddziaływuje jedynie na psychikę

ofiary, która może nie ponieść odpowiedzialności karnej jeżeli powoła się na swk;

np. do banku wchodzi uzbrojony sprawca, żądając wydania pieniędzy w zamian za
darowanie życia – czy kasjerka może wydać pieniądze (jest to przywłaszczenie) – czyn
sprawcy będzie groźbą pozbawienia życia kasjerki

co do pistoletu naładowanego atramentem wymierzonego w sukienkę kasjerki
– jako gwarantce, klauzula wyłączenia nie pozwoli kasjerce powołać się na
26 § 2;

jeśli zaś napastnik użyłby nienabitego pistoletu, co ujawniliby dopiero zatrzymujący
napastnika strażnicy – w mniemaniu kasjerki działała ona w swk → kasjerka może
powołać się na

usprawiedliwionybłąd co do kontratypu – 29 KK

czyn kasjerki będzie czynem bezprawnym, lecz jej przekonanie, iż ratuje własne
życie w świetle art. 29 jawi się jako błąd co do kontratypu – takie przekonanie
wyłącza winę sprawczyni pod warunkiem, że jest usprawiedliwione (ocena w
odwołaniu do hipotetycznego wzorca roztropnego obywatela – reasonableman –
jeżeli

taki

obywatel

w identycznej sytuacji uznałby pistolet za prawdziwy i nabity, kasjerka działała
bez winy); błąd będzie nieusprawiedliwiony, gdy ów rozsądny obywatel na miejscu
kasjerki

rozpoznałby,

że

broń

nie

jest

prawdziwa

i jest atrapą. Jednak w razie nieusprawiedliwionego błędu sąd może zastosować
nadzwyczajne złagodzenie kary – końcowa część art. 29.

hipnoza a wyłączenie czynu:

/

Część doktryny twierdzi, że tak. Ale praktyka wymiaru sprawiedliwości nie odnotowała

przypadków dostatecznie i wiarygodnie uzasadniających przypuszczenie ze zachowanie
naruszające dobro chronione prawem może być efektem działania zahipnotyzowanego sprawcy. Bo

M.G.+ Z.F. 2012

gdy kazano takiej osobie zabić ofiarę, budziła się ze stanu hipnozy.. W tym stanie rzeczy hipnoza
nie jawi się jako mogąca wyłączać czyn według przyjętej definicji. Brak jest bowiem poważnych
przesłanek naukowych dla zbudowania takiej tezy.

/

17.11'11

art. 2 – gwarant

/ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA GWARANTA

W art. 2 czytamy, że sprawcy można postawić zarzut popełnienia przestępstwa skutkowego

jeżeli zaniechał wypełnienia prawnego i szczególnego obowiązku zapobiegnięcia skutkowi.

Mały Książę (sprawca) znalazł się w relacji gwaranta w stosunku do dobra chronionego prawem.
Oswojenie Lisa uczyniło Małego Księcia gwarantem w tym sensie, że fakt, iż Lisa oswoił, nałożył
na niego prawny obowiązek ochrony. To rozumowanie Mały Książę przenosi na Różę.

Dobrowolne podjęcie się sprawowania opieki w naszym kazusie nad Lisem i nad Różą sprawia, że
opiekun staje się odpowiedzialny za ochronę dóbr prawnych podmiotu wobec którego
przyjął na siebie dobrowolnie status gwaranta.

Przyjęcie na siebie statusu gwaranta w rozumieniu prawnokarnym nie musi wynikać z
uświadomienia sobie przez sprawcę prawnokarnych konsekwencji jego zachowania, jakim jest
dobrowolne, spontaniczne podjęcie się opieki nad podmiotem. Sprawca staje się gwarantem
przez swoje zachowanie choćby nie był świadom tego, że konsekwencją prawnokarną jego
zachowania jest odpowiedzialność za przestępstwo skutkowe popełniane przez zaniechanie
gdyby sprawca nie dopełnił ciążącego na nim obowiązku prawnego i szczególnego, którego
źródłem stało się jego wcześniejsze zachowanie wobec chronionego podmiotu.

Przenosząc to stwierdzenie na konkretny stan faktyczny, przechodzień który zaopiekuje się
spontanicznie dzieckiem na ulicy, staje się odpowiedzialny za życie i zdrowie dziecka, które wziął
za rękę oferując, że odprowadzi je do domu. Z chwilą wzięcia dziecka za rękę, sprawca przybiera
na siebie obowiązek sprawowania opieki nad dzieckiem, w tym sensie że ciąży na nim obowiązek
odwrócenia skutków należących do znamion przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu człowieka.

Jeśli sprawca, który przyjął na siebie obowiązek gwaranta, nie weźmie na siebie obowiązku
odwrócenia skutków - popełni przestępstwo przez zaniechanie. Jeśli wypuści dziecko, by przeszło
samo przez ulicę i zostanie potrącone przez pędzący pojazd, to powiemy, że przestępstwo
uszkodzenia ciała dziecka zostało popełnione przez sprawcę (gwaranta) który nie dopełnił
obowiązku zapobiegnięcia skutkowi, niezależnie od odpowiedzialności kierującego pojazdem,
który potrącił dziecko - art.177 §1 . W zależności od ciężaru skutku, gwarant poniesie
odpowiedzialność za ciężkie, średnie lub lekkie uszkodzenie ciała.

Co, gdy osoba, nad którą gwarant podejmuje się opieki jest nietrzeźwa, albo gwarant obieca jej
dostarczenie jedzenia i picia ale ta osoba przestanie jeść i pić i np. się odwodni? Pewnie na
gruncie prawa karnego taki gwarant nie poniósłby odpowiedzialności. Wtedy powiemy, że
niezależnie od uszczerbków na zdrowiu, jakich doznają osoby pod wpływem alkoholu, osoba
którą się "zaopiekowała", nie poniesie odpowiedzialności karnej za popełnienie przestępstwa
skutkowego przez zaniechanie.

Pytanie czy człowiek, który wzbudza u innej osoby uczucie pozytywne np. miłości staje się odpowiedzialny
za to, co nastąpi w sytuacji w której sprawca, który wywołał owo uczucie zaniecha jego pielęgnacji. Z
punktu widzenia refleksji, którą znajdziemy wielu dziełach literatury pięknej, kodeks karny nie czyni
gwarantem tej osoby, która wzbudza w innej osobie pozytywne ku sobie emocje, co znaczy, że nawet jeżeli w
wyniku bierności sprawcy dojdzie do cierpień psychicznych ofiary, sprawca, który nie dopełnił moralnego
obowiązku pielęgnacji uczucia, które sam wybudził nie poniesie odpowiedzialności karnej.

Dwaj oszuści mężczyźni zyskują środki utrzymania w ten sposób, że jeden z nich wzbudza ku sobie
pozytywne emocje samotnej zamożnej kobiety. Sprawca ów chwali się swoim psem. Perfidia działania
sprawców polega na tym, że kiedy sprawcy wzbudzą już uczucia upatrzonej ofiary, a ich działanie
powtarzane jest w stosunku do innych kobiet, to właściciel psa przyjmuje nieletalną (nie śmiertelną) dawkę
środków usypiających. Kolega wzywa pogotowie mówiąc, że przyjaciel targnął się na swoje życie.
Współdziałający uśmierca psa informując ofiarę (uwiedzioną kobietę), że przyjaciel znalazł się w tarapatach

M.G.+ Z.F. 2012

finansowych i zabił swoje ukochane zwierzę, bo uważa że powinien uśmiercić, coś co ma najcenniejszego.
Zrobił to dlatego, że znalazł się w tragicznej sytuacji materialnej a teraz walczy o życie i pewnie chciałby sam
umrzeć. Kobieta mówi, że jest na tyle zamożna, że wydobędzie z tarapatów finansowych człowieka, którego
obdarzyła pozytywnym uczucie. Kolega prosi o wypisanie czeku, który weźmie ze sobą do szpitala,
argumentując, ze jeżeli pokaże go choremu, to pewnie wróci mu ochota do życia. Kobieta wypisuje czek i
obaj sprawcy ulatniają się po to aby powtórzyć ten scenariusz przestępczy w stosunku do innych ofiar.
Autor tego scenariusza lat’60 i 70 mówi ze sprawcy będą ścigani za oszustwo i uśmiercenie zwierzęcia. Ale
nie ma w kk tego że podlega karze ten kto zabija pozytywne uczucia wzbudzone w drugiej osobie.

/

art. 2 – przestępstwo skutkowe – skutek ustawową przesłanką;
gwarant staje się odpowiedzialny za ochronę dóbr prawnych podmiotu, wobec
którego przyjął na siebie dobrowolnie status gwaranta;
sprawca staje się gwarantem przez swe zachowanie, choćby nieświadome
– konsekwencją jest odpowiedzialność za przestępstwo skutkowe z zaniechania
(

przechodzień, który spontanicznie zaopiekuje się dzieckiem na ulicy i ofiaruje się

odprowadzić je do domu, staje się odpowiedzialny za jego zdrowie i życie – np. potrącenie
przez samochód → gwarant popełnił przestępstwo przez niewykonanie swego prawnego
szczególnego obowiązku zapobiegnięcia skutkowi – niezależnie od odpowiedzialności
kierującego pojazdem

).

Rodzaje statusu gwaranta:

1.

gwarant, który jestzobowiązany do ochrony określonego dobra prawnego

przed wszelkimi niebezpieczeństwami, niezależnie od ich źródeł (

np. rodzic –

dziecko

)

2.

gwarant zobowiązany chronić wszelkie dobra prawne należące do

nieokreślonego kręgu osób przed niebezpieczeństwem pochodzącym

z konkretnego źródła, nad którym to źródłem gwarant sprawuje pieczę
(

obowiązek ochrony życia i zdrowia przechodniów w miejscu publicznym przez właściciela

krwiożerczej bestii, jamnika

)

3.

osoba, która ma chronić określony krąg osób przed niebezpieczeństwem

wynikającym

z

określonego

źródła

(np.

pracownik

przedsiębiorstwa

odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy jest odpowiedzialny za ochronę
zdrowia i życia pracowników tego przedsiębiorstwa przed niebezpieczeństwem
grożącym

z

określonego

źródła

związanego

z

funkcjonowaniem

przedsiębiorstwa)

–

niepowszechnie

wyróżniany

w piśmiennictwie.
Źródła obowiązków gwaranta:

1.

ustawa –

np. art. 23 KRO (wzajemny obowiązek opieki małżonków

→ powinność odwrócenia niebezpieczeństwa przez małżonka, w sytuacji, gdy zagraża ono
dobru chronionemu prawem drugiego małżonka; współmałżonek może więc odpowiedzieć
za spowodowanie śmierci współmałżonka (nieumyślne przez zaniechanie) i za
pozbawienie życia małżonka; matka niedopełniająca obowiązku podawania pokarmu); 44
prawo o ruchu drogowym nakładające na kierującego pojazdem uczestniczącego w
wypadku samochodowym z ludźmi, udzielenie pomocy ofiarom wypadku → kierujący
staje się gwarantem życia ofiar wypadku – odpowiedzialność za nieumyślne
spowodowanie

wypadku

(177)

+ zabójstwo człowieka popełnione przez zaniechanie obowiązku gwaranta życia
potrąconego człowieka (jeśli odjedzie) → teoria, w praktyce – czyn nie jest kwalifikowany
jako zabójstwo człowieka lecz podstawą jest 177 § 2 (gdy następstwem wypadku
drogowego jest śmierć innej osoby), przy zbiegu – 178 § 1 (za spowodowanie wypadku w
sytuacji gdy sprawca zbiegł z miejsca zdarzenia)

M.G.+ Z.F. 2012

2.

dobrowolne przyjęcie na siebie funkcji gwaranta – spontaniczne

rozpoczęcie sprawowania opieki nad podmiotem przez sprawcę (

Mały Książę – Róża,

Lis, przechodzień – dziecko

); owo dobrowolne przyjęcie na siebie obowiązków

gwaranta w przykładach miało charakter

bezumowny, może mieć również

charakter

umowny,

np.

umowy

o

pracę

(nie

tylko

ochroniarza

– także niańki, lekarza, pielęgniarki

– sama umowa nie nakłada obowiązku gwaranta

przez 24 h/dobę, lecz status gwaranta, którego źródłem jest umowa o pracę
występuje z chwilą faktycznego rozpoczęcia wykonywania obowiązków
gwaranta –

po rozpoczęciu dyżuru pielęgniarka, która w ramach strajku odejdzie z sali

intensywnej opieki, odpowie za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka
pozbawionego w ten sposób pielęgniarskiej opieki

)

3.

przyjmuje się w części doktryny jako źródło uprzednie działanie

stwarzające zagrożenie dla dobra prawnego – jeżeli sprawca swoim
zachowaniem stwarza niebezpieczeństwo dla dóbr chronionych prawem, ma
obowiązek odwrócić owo niebezpieczeństwo (d

ziałanie gospodnika podającego

gościom wino jest źródłem niebezpieczeństwa, że opuszczający nocą gospodę mogą się
potknąć i doznać uszczerbku na zdrowiu – obowiązek umieszczenia lampy oliwnej przed
wyjściem z gospody; ten, kto w trakcie prowadzenia swego samochodu po drodze
publicznej spowoduje przez uderzenie w przeszkodę wylanie się oleju na chodnik ma
obowiązek zabezpieczenia miejsca w ten sposób, by przechodzień nie wpadł na plamie w
poślizg

)

4.

/prof. Kulesza, niepodzielane w doktrynie/ -

elementarne normy

ogólnoludzkiej solidarności (

np. doświadczony grotołaz jedyny znający wejście do

zalanej

jaskini

jest

proszony

przez

członków

ekipy

ratunkowej

o wzięcie udziału w akcji ratunkowej w sytuacji, gdy do jaskini weszli niedoświadczeni
grotołazi, odmawiający pomocy, argumentując, że ofiara śmiertelna dopiero odstraszy
następnych

grotołazów

od

eksploracji

→ wg Kuleszy może być skonfrontowany z zarzutem co najmniej nieumyślnego
spowodowania śmierci człowieka (materialne z zaniechania); wg doktryny jednak,
grotołaz może ponieść odpowiedzialność jedynie za nieudzielenie pomocy (formalne
z zaniechania)).

Związek przyczynowy

W konstrukcji przestępstw materialnych czyn + skutek; czyn opisany jest
w ustawie za pomocą znamienia czasownikowego; niekiedy skutek jest milcząco
założony (np. 148 :) ); odpowiedzialność karna za przestępstwa skutkowe powstaje
po ustaleniu związku przyczynowego między czynem a skutkiem – gdy czyn
sprawcy był przyczyną zmiany w świecie zewnętrznym traktowanej jako skutek;
Odpowiedzialność karna za przestępstwo materialne, następuje jedynie, gdy
przypisanie skutku sprawcy nastąpi jednocześnie w 2 płaszczyznach:
przyrodniczej (związek przyczynowy) oraz normatywnej (t.j. poprzez stwierdzenie
naruszenia reguł postępowania z danym dobrem prawnym).

Wola zabicia spadkodawcy przejawiona w pamiętniku, środek do celu – zakup biletów na
lotniczą wycieczkę dokoła świata; działanie sprawcy jest oczywiście przyczynowe
w stosunku do skutku w postaci śmierci spadkodawcy w katastrofie lotniczej
(płaszczyzna przyrodnicza), jednak w płaszczyźnie normatywnej czyn nie naruszył żadnej
reguły postępowania z życiem człowieka – nie ma normy ostrożności zakazującej
obdarowywania bliźniego biletem lotniczym :) - sprawcy nie można przypisać
odpowiedzialności karnej za zabójstwo człowieka. To samo przy spowodowaniu śmierci

M.G.+ Z.F. 2012

przez opowiadanie dowcipu, zamówienie uszczerbku na zdrowiu u wróżki (tu już
w płaszczyźnie przyrodniczej skutku przypisać nie można).

Punktem wyjścia dla ustalenia związku przyczynowego jest ustalenie związku
między czynem (przyczyna) a skutkiem należącym do znamion typu rodzajowego
przestępstwa na podstawie teorii związku przyczynowego:

1.

najpowszechniejsza – równoważności, ekwiwalencji warunków – J.S. Mill

– każde zdarzenie współczesne przybierające postać zmiany w świecie
zewnętrznym ma swoją przyczynę; na przyczynę składa się szereg warunków w
stosunku do siebie równoważnych, mających taką samą moc sprawczą; zespół
równoważnych warunków tworzących przyczynę dla zdarzenia będącego
współczesnym skutkiem ustalamy przesuwając się myślą w czasie do zdarzeń
mających miejsce przed skutkiem – jeśli związek zachodzi, mówimy o tym, że jest
to jeden z szeregu warunków, bez którego nie nastąpiłby skutek – warunek
konieczny, sine qua non → test sine qua non – pozwala ustalić szereg warunków,
bez których nie nastąpiłaby zmiana w świecie zewnętrznym rozumiana jako
skutek – nie ma tu żadnego ograniczenia w czasie – można dojść aż do warunku
pierwotnego;
krytyka: teoria ta prowadzi myślenie na manowce

– np. może doprowadzić do pytania,

czy kształt nosa Kleopatry był jednym z warunków współczesnych zdarzeń – bo gdyby miała inny
nos nie wzbudziłaby uczuć rzymskich mężów stanu i nie doszłoby do wielu zdarzeń, dziś
uznawanych za przyczynowe w stosunku do współczesnych zdarzeń uznawanych za skutek :D

24.11'11
Na potrzeby prawa karnego cofamy się, poczynając od zdarzeń najbliższych
czasowo skutkowi. W stosowaniu prawa karnego za pomocą testu sine qua non
można wyeliminować zdarzenia będące poza kręgiem definicji przestępstwa
(cofamy się do

czynów ludzkich, pomijamy zdarzenia niebędące czynami – np.

uderzenie pioruna); teoria ekwiwalencji nie zna jednak ograniczenia w czasie
(urodzenie się ofiary i napastnika też zostałyby rozpatrzone) – cofamy się więc
tylko do tych czynów, których sprawcy potencjalnie powinni byli i mogli

przewidzieć, że ich czyn stanie się warunkiem przyczynowym dla skutku
(

uderzenie przez napastnika pięścią w nos ofiary, ofiara z podniesioną głową, by

powstrzymać krwawienie, przechodzi przez jezdnię i ginie potrącona przez samochód
– napastnik będzie wolny od odpowiedzialności karnej za śmierć człowieka

).

Drogą teorii ekwiwalencji ustalamy relację między przyczyną a skutkiem
w płaszczyźnie przyrodniczej i przesiewamy przez powinność i możliwość
przewidywania następstwa przez sprawcę (egz – sprawstwo, gdy sprawca nie
poniesie odpowiedzialności za czyn – sprzedawca samochodów - nie miał
powinności ani możliwości przewidzenia nastąpienia skutku w postaci wypadku :);
inaczej

jest

gdy

producent

naruszy

reguły,

także

techniczne

i np. wypuści na rynek samochód z blokującym się pedałem gazu – zarzut
sprowadzenia niebezpieczeństwa powszechnego /konstruktor/projektant, nie
pracownik produkcji/ o ile da się go ustalić za pomocą testu sine qua non, o ile
naruszył

reguły

ostrożności

przy

projektowaniu

i

o

ile

będziemy

w stanie ustalić, że powinien był i mógł przewidzieć skutki naruszenia reguł
projektowania w postaci blokowania się pedału gazu; producenci talidomidu –
wprowadzony bez stosownych badań).
Teoria ekwiwalencji jest powszechnie przyjmowana, choć nie dominuje
w dogmatyce prawa karnego. Alternatywą jest

M.G.+ Z.F. 2012

2.

teoria adekwatnego związku przyczynowego

–

sprawca ponosi

odpowiedzialność karną tylko za mogące mu być przypisanymi skutki będące

normalnym, typowym, powszechnym następstwem (skutkiem wg obiektywnej
oceny rozważnego zewnętrznego obserwatora) danego zachowania; stosowana
jest

w

prawie

cywilnym

(sprawca

szkody ↔ poszkodowany); na gruncie prawa karnego wg tej teorii sprawca nie
ponosi odpowiedzialności karnej za to, co jest atypowym skutkiem (

uwolnimy więc

od odpowiedzialności karnej obdarowującego spadkodawcę biletem lotniczym – chyba, że
wiedział, że na pokładzie samolotu znajduje się bomba, która podczas lotu eksploduje

).

3.

teoria relewancji – nakazuje za punkt wyjścia ustalania związku

przyczynowego przyjąć znamię czynu zabronionego opisujące czyn sprawcy –
eliminuje te czyny ludzkie, które nie są prawnie znaczące (relewantne) z punktu
widzenia wyznaczonego przez znamię opisujące czyn człowieka (

np. wkłuwanie

szpilki w laleczkę voodoo a śmierć na zawał serca

).

W praktyce sądowej przyjmowana jest najchętniej teoria ekwiwalencji warunków
(Krk – adekwatnego związku przyczynowego).

np. kazus umieszczenia w ziemi na nieogrodzonej działce beczki do kiszenia ogórków – do
zebranej w beczce wody wpadło małe dziecko i utonęło – sprawca (na gruncie teorii
ekwiwalencji) za ów skutek nie poniósł odpowiedzialności – sąd uznał, że sprawca kopiąc
dół na swojej działce nie naruszył reguły postępowania z życiem dziecka – naruszyli ją
rodzice, pozostawiając dziecko bez opieki mimo świadomości zagrożenia

.

Pojęcie

obiektywnego przypisania skutku pozwala na ograniczenie

odpowiedzialności za skutek sprawców tych zachowań, którzy:

•

nie stworzyli sprzecznego z prawem niebezpieczeństwa dla dóbr prawnych

albo

•

w sposób istotny nie zdynamizowali już istniejącego niebezpieczeństwa dla

dóbr prawem chronionych;
nie przypiszemy więc obiektywnie skutku takiemu sprawcy.
Stosując konsekwentnie teorię ekwiwalencji bez ograniczeń doszlibyśmy do
wniosku, że jedną z przyczyn zdarzeń naruszających dobra chronione prawem
jest to, że zarówno sprawca i ofiara wstają rano z łóżka – ryzyko dnia
powszedniego.
Społecznie tolerowalne i niebezprawne jest ryzyko dnia powszedniego, brane są
tylko pod uwagę zdarzenia zwiększają stopień niebezpieczeństwa lub powodują to
niebezpieczeństwo (

kierowca prowadzący pojazd mechaniczny nie przekraczając reguł

ostrożności i potrąca pieszego, który wtargnął na jezdnię zza słupa ogłoszeń – nie istnieją
podstawy dla obiektywnego przypisania mu skutku

).

W rozważanym stanie faktycznym, gdy kierowca zachował reguły ostrożności, sądy przyjmują, że
kierowca nie zawinił – jest to określenie błędne – kierowca bowiem nie ponosi odpowiedzialności
karnej za uszczerbek na zdrowiu, jakiego doznał przechodzień jeśli nie naruszył żadnej
obowiązującej reguły postępowania, ponieważ wg reguły obiektywnego przypisania mu uszczerbku,
nie można mu tej okoliczności przypisać, nie ma potrzeby badania zawinienia skutku (wina to
personalny zarzut, że sprawca naruszył prawo w sytuacji, w której można było dochować
wierności prawu) Jest to kwestia przypisania skutku, nie zaś winy.

Stan faktyczny: kierowca samochodu osobowego, chcąc uniknąć czołowego

M.G.+ Z.F. 2012

zderzenia z ciężarówką, która nagle zjechała na lewy pas ruchu, wjechał na
chodnik i potrącił przechodnia powodując uszczerbek na jego zdrowiu – nie
można mu przypisać wg reguły obiektywnego przypisania skutku w postaci
uszczerbku na zdrowiu przechodnia – gdyż dokonując manewru dążył do
zmniejszenia niebezpieczeństwa dla dóbr chronionych prawem, stworzonego przez
kierowcę ciężarówki, nie przez niego.

Stosowanie tych ustaleń do zaniechania (niedochowania prawnego obowiązku
działania w nakazanym przez prawo kierunku) budzi wątpliwości w doktrynie
– wg J.S. Milla "nic" nie może wynikać z niczego – zaniechanie jest brakiem
aktywności - "niczym", nie może więc prowadzić do skutku.
Wł.

Wolter negując przyczynowość zaniechania twierdzi, iż ten, kto zaniechał

wypełnienia prawnej powinności aktywności w określonym kierunku, nie
ponosi odpowiedzialności za spowodowanie skutku a niezapobieżenie

skutkowi (

zaniechanie dróżnika nie jest przyczynowe wobec wjechania przez pociąg w

pełny autobus; dróżnik odpowie za niezapobieżenie zdarzeniu

; w przypadku

przestępstw skutkowych popełnionych z zaniechania podstawą odpowiedzialności
nie jest związek przyczynowy a niezapobieżenie skutkowi spowodowanemu przez
innych sprawców).
Modyfikacja –

zaniechanie nie jest przyczynowe, jednakże z wyjątkiem

sytuacji, w której jest spostrzeżone przez pokrzywdzonego, dla którego
zaniechanie ze strony sprawcy ma istotne znaczenie i które to spostrzeżenie

zaniechania staje się przyczyną dla skutku (

np. stojący na brzegu przyjaciel nie

idzie na pomoc tonącemu, który widząc tę bierność, traci motywację i siły do walki i tonie
→ zaniechanie było tu przyczyną utraty woli walki, przypiszemy więc sprawcy
zaniechania skutek – odpowie za formalne nieudzielenie pomocy – 162 oraz za materialne
skutkowe przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci człowieka lub nawet
zabójstwo

).

Praktyka przyjmuje, że zaniechanie jest generalnie przyczynowe – negując pogląd
Woltera, twierdząc, że brak czynu w nakazanym przez prawo kierunku jest tak
samo przyczynowy dla skutku jak czyn polegający na działaniu. Za
przyczynowością zaniechania opowiada się także część doktryny:
L. Kubicki – na przyczynę składają się elementy pozytywne (działania)
i negatywne (zaniechania).
Przyjecie przez sąd przyczynowości zaniechania nie prowadzi do rozbieżności co
do ustalenia odpowiedzialności karnej między zwolennikami poglądów
o przyczynowości i braku przyczynowości zaniechania.
Niedopełnienie normy pozaprawnej (np. normy moralnej) nie jest czynem, jeśli
następuje po nim zdarzenie, nie badamy relacji między owym zaniechaniem
a zdarzeniem (konsekwencja definicji czynu).
O niedopełnieniu prawnego obowiązku działania w określonym kierunku mówimy,
gdy sprawca zachował całkowitą bierność, ale i gdy sprawca podjął wprawdzie
jakąś aktywność, ale nie usunął niebezpieczeństwa grożącego dobru chronionemu
prawem

ani

tego

niebezpieczeństwa

w

istotnie

nie

zmniejszył

– zaniechanie to nie tylko całkowita bezczynność, ale też aktywność
pomimo ciążącego na sprawcy obowiązku nieusuwająca niebezpieczeństwa

lub go w sposób istotny nie zmniejszająca, np. rodzic bierny wobec znęcania

M.G.+ Z.F. 2012

się drugiego z rodziców nad dzieckiem, matka bierna wobec uduszenia dziecko
przez babkę. Kwalifikacja prawnokarna czynu (zaniechania) matki gdy dziecko
zostaje na jej oczach zabite:

•

nieudzielenie pomocy człowiekowi znajdującemu się w bezpośrednim

niebezpieczeństwie utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
(162 § 1) – przestępstwo formalne z zaniechania – nie należy do znamion skutek w
postaci

śmierci

(negacja

istnienia

związku

przyczynowego

i obiektywnego przypisania skutku)

•

narażenie życia dziecka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub

ciężki uszczerbek na zdrowiu (160 § 2) – istnieje podstawa przypisania skutku
negująca tę kwalifikację – nie jest przypisana matce odpowiedzialność za skutek -
spowodowanie śmierci dziecka;
Istnieją więc podstawy dogmatyczne dla twierdzenia, iż matka, na której oczach
dziecko jest zabijane, jeżeli nie czyni niczego, co zmniejszałoby istotnie
niebezpieczeństwo dla życia dziecka, może ponieść odpowiedzialność karną
również za skutek, który zostanie jej przypisany przy przyjęciu reguł
obiektywnego przypisania. Praktyka przypisuje skutek jedynie sprawcy śmierci
dziecka, nie jest skłonna odnieść tego skutku do matki.

(lekarz zostawia chustę w ciele pacjenta, pacjent umiera z powodu pęknięcia tętniaka mózgu –
zmarłby mimo pozostawienia chusty w polu operacyjnym; sprawca rani ofiarę, która będąc
wieziona karetką pogotowia ginie w wypadku; sprawca zniesławienia powoduje brak woli dalszego
życia ofiary, która popełnia samobójstwo – czy sprawcom tym można przypisać skutek?)

Bezprawność czynu sprawcy

Bezprawność (2. człon pięcioelementowej definicji człowieka) to sprzeczność czynu
z obowiązującym porządkiem prawnym – sprzeczne z porządkiem prawnym są zaś
czyny, które w sposób określony w części szczególnej KK naruszają dobro
chronione prawem.
Niekiedy ustawodawca wyraźnie dozwala na naruszenie dóbr chronionych
prawem, np. 25 KK – obrona konieczna.
Obronę konieczną i inne okoliczności dozwalające na naruszenie dóbr
chronionych prawem jako okoliczności uchylające bezprawność uczynienia

uszczerbku w dobru chronionym prawem, określamy terminem kontratypu.
Jest to pojęcia autorstwa Wł. Woltera.
Nie ma potrzeby odwoływania się do kontratypów – czyn nie jest bezprawny,

gdy:

•

zachowaniesprawcy, choćby opisane w treści przepisu KK, nie narusza

dobra chronionego prawem
(czynności lecznicze nie są kontratypami, są pierwotnie legalne
– a kontratypy wtórnie wyłączają bezprawność – jeżeli lekarz, ratując życie
i zdrowie pacjenta powoduje amputację kończyny objętej gangreną, jego
zachowanie w ogóle nie realizuje znamion spowodowania uszkodzenia ciała
człowieka → dobrem chronionym jest bowiem ratowane tutaj zdrowie człowieka;
ustawodawca często zapomina o istnieniu czynności pierwotnie legalnych
i sensie istnienia kontratypów – np. 256 § 2 (propagowanie faszystowskiego
ustroju państwa) ze swym § 3 (kontratyp?!) → zawsze jest pierwotnie legalne

M.G.+ Z.F. 2012

zachowanie nienaruszające dobra chronionego prawem), pierwotnie legalna jest
także krytyka naukowa.
1.12'11
pierwotna legalność zachowania człowieka – nie prowadzi w ogóle do
bezprawności, zbędny jest kontratyp

Bezprawność składa się z 2 elementów:

1)

przedmiotowej zawartości bezprawia

(bezprawność

(Rechtswidrigkeit)

–

niem.

doktryna

-

sprzeczność

czynu

z porządkiem prawnym

bezprawie (Unrecht) -

zawiera ujemną społeczną ocenę zachowania sprawcy

= społeczna szkodliwość czynu)

;

zazwyczaj stosuje się pojęcie bezprawności obejmujące obie postaci;
przedmiotowa zawartość bezprawia to:

1.

atak na dobro prawne – na coś, co ma wartość społeczną, chronioną przez

normę sankcjonowaną;
obiektywne zaatakowanie dobra prawnego stanowi podstawę do uznania
zachowania za sprzeczne z normą sankcjonowaną – czyn zabroniony więc to
czyn atakujący dobro prawne
(chronione dobra prawne = tytuły rozdziałów KK; wynika z niego, iż pierwotnie
legalne są zachowania, na które dysponent dobra wyraża zgodę, co sprawia, że
nie można mówić o naruszeniu dobra chronionego przez sprawcę, co do którego
przyjmujemy, że działa pierwotnie legalnie –

np. 192 § 1 /wykonanie zabiegu

leczniczego

bez

zgody

pacjenta

– przestępstwo powszechne

;

pacjent wyrażając zgodę, dysponuje swą wolnością, nie życiem czy zdrowiem –
zgoda pacjenta czyni pierwotnie legalną czynność leczniczą; nie czyni legalnym
poczynienia uszczerbku przez niezgodne z regułami postępowanie z dobrem
prawnym;

189 § 1 – zgoda człowieka na pozbawienie go wolności – czyni pozbawienie wolności
pierwotnie legalnym;

189a - zgoda na handel ludźmi nie wyłącza bezprawności przestępstwa handlu ludźmi –
pozostaje bez znaczenia prawnego/;

zgoda na naruszenie dobrego imienia osób publicznych - wyłączenie bezprawności zniesławienia –
przez zgodę na działalność publiczną, możliwość wejścia w sferę prywatności; w razie jego
wykreślenia nie będzie czynem karalnym podawanie informacji hańbiących i nieprawdziwych o
zachowaniu konkretnej osoby, na podstawie zaś ustawy o ochronie danych osobowych –
bezprawne będzie podawania informacji prawdziwych i niehańbiących – o danych osobowych
(nazwisko, miejsce zamieszkania)

);

o bezprawności zachowania decyduje naruszenie reguł postępowania
z danym dobrem prawnym, pierwotnie łączone z przestępstwami nieumyślnymi
przez finalistów;
Buchała i Zoll przyjmują, że naruszenie reguł postępowania z danym dobrem
prawnym jest elementem przedmiotowym bezprawia przestępstw zarówno

M.G.+ Z.F. 2012

umyślnych, jak i nieumyślnych;
reguły postępowania z dobrem prawnym to stan, na który składają się 3
elementy:

1.

kwalifikacje podmiotu niezbędne dla wykonania czynności, której się

podjął – np. wiedza podmiotu, ogólna zdolność psychofizyczna do dokonania
danej czynności, posiadanie w danym momencie zdolności psychofizycznej do
wykonania owej czynności (np. bycie w stanie trzeźwym);
ów poziom wiedzy decydujący o kwalifikacjach sprawcy to poziom wiedzy
wymagany od dobrego fachowca w danej dziedzinie

2.

rodzaj i stan techniczny narzędzia używanego przez podmiot dla

wykonania danej czynności – np. stan techniczny pojazdu

3.

odpowiedni, ostrożny sposób przeprowadzenia czynności – zgodny z

doświadczeniem

powszechnym

lub

z

regułami

obowiązującymi

w np. sztuce lekarskiej czy wśród architektów
one decydują, czy sprawca nie działał bezprawnie;
sam brak pierwszego elementu (kwalifikacji do przeprowadzenia czynności) przy
zachowaniu dwóch pozostałych elementów może prowadzić jedynie do
odpowiedzialności za abstrakcyjne zagrożenie naruszenia dobra prawnego, które
może

być

nie

przestępstwem

a wykroczeniem
(

np. sprawca bez prawa jazdy prowadzi sprawny technicznie pojazd mechaniczny w

sposób

zgodny

z

regułami

bezpieczeństwa

obowiązującymi

w ruchu drogowym, dochodzi do wypadku drogowego z przyczyny drugiego kierowcy –
nieposiadający prawa jazdy poniesie odpowiedzialność tylko za wykroczenie prowadzenia
pojazdu bez odpowiednich uprawnień

);

w przypadku lekarza, sam brak kwalifikacji może prowadzić do odpowiedzialności,
jeżeli w czasie wykonywania czynności leczniczych popełni błąd będący
naruszeniem reguł ostrożności postępowania ze zdrowiem czy życiem pacjenta –
brak wiedzy będącej elementem kwalifikacji doprowadzi do odpowiedzialności
karnej za spowodowanie uszczerbku na zdrowiu pacjenta (

kazus "zakochanego

studenta medycyny" – brak wiedzy lekarza spowodowany silnym stanem zakochania
podczas wykładu dotyczącego dyscypliny, do której należały naruszone reguły
ostrożności, tłumaczenie nieuświadomieniem braku wiedzy

);

2)

podmiotowa zawartość bezprawia (bezprawności)

element podmiotowy wynika ze spostrzeżenia, iż w opisie poszczególnych typów
rodzajowych przestępstw ustawodawca wyraźnie albo milcząco zakłada, że
psychiczny

stosunek

sprawcy

do

jego

zachowania

decyduje

o bezprawności przedsiębranego czynu,

jeżeli np. 278 (zabór cudzej rzeczy ruchomej) – o bezprawności zachowania
– zaboru cudzej rzeczy - decyduje cel przywłaszczenia – brak owego celu sprawia, że
zabranie rzeczy nie jest czynem bezprawnym (np. zabranie szczęśliwej bluzki czy krawata
na egzamin w celu jednorazowego użycia i zwrotu w miejsce, z którego rzecz została
zabrana);

karalny jest w świetle 289 zabór pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia –
subiektywny

element

podmiotowy

bezprawności

(cel)

decyduje

o bezprawiu zaboru;

M.G.+ Z.F. 2012

270 § 1 – cel użycia jako autentyczny podrobionego lub przerobionego dokumentu (jeśli
cel ten czynowi nie towarzyszy - na własny użytek, np. przez uczestnika grupy
rekonstrukcyjnej w celu poprawy poczucia autentyczności podczas rekonstrukcji – nie
jest on bezprawny);

element

podmiotowy

to

również

cecha

sprawcy,

która

decyduje

o bezprawności jego zachowania w rozumieniu prawa karnego (przestępstwa
indywidualne właściwe, niewłaściwe oraz powszechne)

np. 231 – nadużycie służbowe funkcjonariusza publicznego – cecha ta decyduje
o bezprawności zachowania polegającego np. na niedopełnieniu obowiązku – jeśli
sprawca jest spóźniony sprzedawca w kiosku z gazetami – czyn nie jest bezprawny;

nie ma potrzeby odwoływania się do okoliczności wyłączających bezprawność
(kontratypów), jeżeli czyn sprawcy nie jest bezprawny → nie narusza reguły
postępowania z danym dobrem prawnym lub nie narusza dobra chronionego
prawem

np. sprawca nie narusza miru domowego gdy przebywa w cudzym mieszkaniu za zgodą
owego miru dysponenta – 193;

również zgoda dysponenta dobra chronionego prawem sprawia, że nie działa bezprawnie
kto niszczy cudzą rzecz ruchomą 288 § 1 (prawo własności dysponenta rzeczy zawiera
używanie, czerpanie pożytków oraz zniszczenie rzeczy);

brak naruszenia reguły postępowania z danym dobrem prawnym – działanie lekarza lege
artis

nie

jest

bezprawne,

jeżeli

otwiera

on

jamę

brzuszną

pacjenta

w zgodzie z regułami postępowania ze zdrowiem pacjenta;

w przypadku ruchu drogowego, zachowanie reguł postępowania z dobrami
prawnymi innych uczestników ruchu drogowego sprawia, że zachowanie sprawcy
nie jest bezprawne, choć stwarza niebezpieczeństwo dnia powszedniego (że zdarzy
się wypadek drogowy) – z puntu widzenia społecznego to niebezpieczeństwo jest
tolerowalne;
formułując reguły ostrożnego postępowania z dobrem prawnym, nie

przyjmuje się generalnie, że zakazane i bezprawne są wszystkie zachowania
stwarzające niebezpieczeństwo dla danych dóbr.

Pojęcie kontratypów

są to okoliczności wyłączające bezprawność; w doktrynie brak zgody co do ich
natury:

1)

teoria negatywnych znamion przestępstwa – typ przestępstwa tworzony

jest przez znamiona pozytywne, wyraźnie wymienione w ustawie oraz milcząco
założone w większości wypadków, znamiona negatywne

→ przestępstwo zabójstwa 148 – przepis: kto zabija człowieka nie w obronie koniecznej,
nie w stanie wyższej konieczności, nie w wykonaniu prawomocnego wyroku śmierci, nie
w

wojnie

sprawiedliwej,

podlega

karze

pozbawienia

wolności

– jeżeli obok znamion pozytywnych wystąpi jedno z negatywnych, w ramach teorii
negatywnej, znamiona typu czynu nie są wypełnione;

modyfikacja (Wł. Wolter): obrona konieczna odbiera cechę bezprawności
uśmiercenia napastnika, dlatego, że zabójstwo napastnika nie jest czynem
społecznie niebezpiecznym – obrona konieczna odbiera cechę społecznej
szkodliwości zachowaniu sprawcy - jako nieuznawane za niebezpieczne społecznie
nie jest też bezprawne;

M.G.+ Z.F. 2012

zakwestionowanie przez innych członków krk szkoły prawa karnego –

2)

ogólna teoria kontratypów - Zoll – odwołując się do K. Roxina – zabójstwo

napastnika nie powinno być uważane za pozbawione społecznej szkodliwości
nawet w ramach obrony koniecznej – unicestwia ono dobro chronione prawem –
życie człowieka → wspólną cechą wszystkich kontratypów jest kolizja dwóch

dóbr prawnych, z których każde ma wartość społeczną – w sytuacji, w której
kolizji tych 2 dóbr nie można inaczej rozwiązać, jak tylko przez poświęcenie,
zniszczenie jednego dobra dla ratowania drugiego, ustawodawca dozwala na
zniszczenie

jednego

z dwu kolidujących dóbr, kierując się społeczną opłacalnością takiego dozwolenia
– z takiego twierdzenia wynika, iż:

1.

ten, kto zabija napastnika w obronie koniecznej, realizuje znamiona

zabójstwa

człowieka

–

unicestwia dobro mające

wartość

społeczną

i prawną

2.

kontratyp to dozwolenie na zniszczenie owego dobra o najwyższej wartości,

sformułowane przez ustawodawcę kierującego się przekonaniem, iż społecznie
opłacalne jest dozwolenie na uśmiercenie człowieka dla odparcia bezprawnego,
bezpośredniego i rzeczywistego zamachu na dobro chronione prawem, w
szczególności życie broniącego się
napastnik, który dokonuje takiego zamachu nie pozbawia swego życia wartości
społecznej, jest ono dobrem chronionym prawem; jednak zabijający go unicestwia
to dobro w ramach dozwolenia ustawodawcy;
zasadnicza różnica między teorią znamion negatywnych i Woltera a teorią
kontratypów w rozumieniu Roxina i Zolla jest, że według pierwszej odpierający
zamach i pozbawiający życia napastnika, nie realizuje znamion zabójstwa
człowieka; wg drugiej – uśmiercający realizuje wszystkie znamiona zabójstwa.
Zoll ze stanu wyższej konieczności czyni "matkę wszystkich kontratypów"
– źródłem zawsze kolizja 2 dóbr o wartości społecznej, ustawowe dozwolenie na
zniszczenie jednego z dóbr, uznane za społecznie opłacalne.

Kontratypy ustawowe

Obrona konieczna

Kontratyp obrony koniecznej – 25 KK –

zarysowany w prawie rzymskim u schyłku

republiki przez Cycerona w mowie w obronie rzymskiego obywatela Milona oskarżonego
o zabójstwo człowieka; Cyceron skonstruował kontratyp ten odwołując się do prawa naturalnego
– przemoc (na siebie skierowaną) można odeprzeć przemocą – niepisane prawo, którego się nie
uczymy, związane z naturą człowieka, w której leży to uprawnienie.

Art. 25 Nie popełnia przestępstwa*, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni,
bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.

•

*do obrony koniecznej odwołujemy się, tylko wtedy, gdy gdy czyn realizuje

wszystkie znamiona typu przestępstwa – nie ma takiej potrzeby, gdy broniący się,
odpierając zamach nie zrealizował znamion żadnego typu rodzajowego
przestępstwa (zamachnięcie się kijem – wyrwanie i wyrzucenie kija przez
broniącego się).

M.G.+ Z.F. 2012

8.12'11
Pojęcie zamachu: zachowanie człowieka polegające na stworzeniu zagrożenia dla
jakiegoś dobra chronionego prawem – mówimy o nim zawsze i tylko wtedy, gdy
źródłem niebezpieczeństwa jest człowiekiem – nie zwierzę lub siła przyrody;
jeżeli broniący się odpiera zamach ze strony zwierzęcia, np. psa, który kąsa
i uśmierca je - zabicie zwierzęcia w obronie własnego zdrowia czy życia będzie
legitymowane przez kontratyp stanu wyższej konieczności, nie obrony koniecznej;
jeśli zaś to właściciel psa poszczuje zwierzę na pokrzywdzonego a pokrzywdzony
uderzy właściciela – naruszone zostaje nietykalność cielesna właściciela
zwierzęcia → obrona konieczna;
zamach może polegać zarówno na działaniu jak i na zaniechaniu – więc zamach
następuje także gdy sprawca zaniecha zastosowania się do wezwania do
opuszczenia pomieszczenia, w którym się znajduje – kto nie opuszcza
pomieszczenia pomimo wezwania osoby uprawnionej, dokonuje zamachu
w postaci zaniechania dania posłuchu wezwaniu – zaniechanie staje się
bezprawne – przestępstwo naruszenia miru domowego. Jeśli broniący użyje siły
– zadziała kontratyp obrony koniecznej; usunięcie za pomocą siły osoby
nieopuszczającej pomieszczenia mimo wezwania;
komentarz: umiejący pływać powinien ratować tonącego → zastosowanie siły do
zmuszenia kogoś na brzegu do ratowania tonącego, w sytuacji, w której ów
"ratownik mimo woli" utonie będzie można zmuszającemu postawić zarzut
nieumyślnego spowodowania śmierci przy niefortunnym obrocie spraw – zamach
by dawał prawo do odparcia, musi być bezpośredni
zamach jest bezpośredni, gdy z danego zachowana wynika niebezpieczeństwo dla
dobra

chronionego

prawem,

które

może

przekształcić

się

w zniszczenie/uszczerbek tego dobra bez wielu dalszych zachowań napastnika
(

gdy sprawca zapaści kieruje broń w kierunku atakowanego

); zamach nie jest

bezpośredni, gdy do spowodowania uszczerbku potrzebny jest szereg zachowań
sprawcy (

np. mąż mówiący po kłótni żonie, że ją zabije, oliwiący i składający broń

myśliwską – samo składanie broni nie jest zamachem bezpośrednim, do zamachu
potrzebne jest jeszcze wiele innych czynności

);

jeżeli sprawca broniący się działa przed zamachem bezpośrednim ze strony
napastnika i powoduje uszczerbek na jego zdrowiu – mówimy o przekroczeniu

granic obrony koniecznej – tu: eksces ekstensywny;
zamach na rzecz, którą sprawca ukradł, może być odparty także w czasie po
samym zabraniu rzeczy, z którą sprawca kradzieży ucieka – dogonienie
napastnika i naruszenie jego nietykalności/poczynienie uszczerbku na zdrowiu
jest działaniem w obronie koniecznej – umowna granica zasięgu wzroku – tak
długo, jak napastnik znajduje się w zasięgu wzroku broniącego się – może on
naruszyć dobra osobiste napastnika; nie jest zaś działaniem w obronie koniecznej
pobicie sprawcy następnego dnia;
bezpośredniość zamachu nie oznacza bliskości w czasie między zachowaniem
sprawcy zamachu a zniszczeniem/zagrożeniem dobra chronionego prawem
– decyduje zachowanie sprawcy, który ze swej strony dokonał wszystkiego, co
konieczne by to zagrożenie/zniszczenie stworzyć –

np. nadanie na poczcie przesyłki,

która ma eksplodować w samolocie jest bezpośrednim zamachem i można przeciwko
sprawcy zastosować obronę konieczną; tak samo z terrorystą, który montuje w samolocie

M.G.+ Z.F. 2012

ładunek wybuchowy

– nie może się żaden z nich powoływać się na

niebezpośredniość zamachu;
zamachbezprawny – takie zachowanie człowieka (działanie/zaniechanie), które
jest sprzeczne z porządkiem prawnym – zamach, by był uznany za bezprawny, nie
może być podjęty w sytuacji kontratypowej –

uczestnik akcji ratunkowej w czasie

powodzi niszczy rzecz należące do osoby, np. ogrodzenie działki

– działa w okoliczności

kontratypowej stanu wyższej konieczności – poświęcając dobro mniejszej wartości
by ratować dobro większej wartości – przeciw takiemu zachowaniu nie można
stosować obrony koniecznej – zamach nie jest bezprawny;
działanie obronne wobec funkcjonariuszy publicznych – jeśli powodują uszczerbki
w dobrach chronionych prawem obywateli działając w ramach swych służbowych
uprawnień i obowiązków,

np. zatrzymanie i pozbawienie wolności osoby podobnej do

widniejącej na fotografii na podstawie listu gończego

– nie przysługuje działanie

w obronie koniecznej – we wszystkich wypadkach, w których jego zachowanie
mieści się w granicach ich uprawnień i obowiązków, niezależnie od błędu co do
osoby, na którą działanie jest skierowane (owo dobro – tu wolność zatrzymanego
przez pomyłkę – może na drodze prawem przewidzianej być restytuowane);
inaczej, gdy funkcjonariusz w wyniku błędu co do tożsamości osoby sprawia, że
nie jest możliwa restytucja dobra –

np. użycie broni palnej w stosunku do broniącego

się przed zatrzymaniem ucieczką – jeżeli funkcjonariusz omyłkowo kieruje broń
w kierunku błędnie rozpoznanej osoby – jego zachowanie nakierowane jest na dobro,
którego nie da się restytuować, np. skierowuje broń palną do osoby źle rozpoznanej
– naruszenie zdrowia czy życia, które nie może być przywrócone – wówczas można
stosować obronę konieczną; np. tortury osoby zatrzymanej

;

zamach musi być rzeczywisty – niebezpieczeństwo musi istnieć obiektywnie;
jeżeli poszkodowany znalazł się w szczególnej sytuacji można uchylić wobec
sprawcy jeśli znalazł się w szczególnej sytuacji;
niebezpieczeństwo wynikające z zamachu musi istnieć obiektywnie, nie tylko
w umyśle broniącego się – jeśli błędnie rozpoznał on zachowanie ze strony innej
osoby jako grożące mu niebezpieczeństwem, nie może się powoływać na obronę
konieczną, lecz jego zachowanie może być rozpatrywane w okoliczności
uchylającej winę sprawcy – ze względu na znalezienie się w szczególnej sytuacji
motywacyjnej,

np. nocny przechodzień atakuje innego przechodnia proszącego

o papierosa, traktując owo pytanie jako początek rozboju

– zamach nie jest rzeczywisty,

a urojony przez sprawcę – art. 29:
błąd co do kontratypu – przechodzień odpierając urojony zamach zostanie
uwolniony od odpowiedzialności z braku winy pod warunkiem, że jego błąd był
błędem usprawiedliwionym → odwołanie do pojęcia rozważnego obywatela – jeżeli
na miejscu przechodnia również zareagowałby uderzeniem pytającego – błąd
uznamy za usprawiedliwiony; jeśli błąd będzie nieusprawiedliwiony, uderzający
zostanie skazany, lecz sąd będzie mógł nadzwyczajnie złagodzić karę;

pracownik stacji benzynowej wiedząc o dokonywanych w okolicy napadach na stacje,
użył specjalnie chowanej metalowej rurki by uderzyć rzekomego napastnika wchodzącego
na stację w kominiarce – który okazał się być motocyklistą;

sąd uznał, że roztropny

człowiek poczekałby na taki fragment zachowania wchodzącego w kominiarce,
z którego wynikałby zamiar dokonania bezprawnego, bezpośredniego
i rzeczywistego zamachu;

M.G.+ Z.F. 2012

reasumując, jeśli zamach nie jest rzeczywisty – brak odpowiedzialności jeżeli błąd
był błędem usprawiedliwionym wg art. 29;
pojęcie

obrony koniecznej – odparcie zamachu przez naruszenie dóbr

napastnika nie stanowi przestępstwa i nie jest bezprawne jeśli jest koniecznym
sposobem skutecznego odparcia zamachu – uratowania dobra, na które
nakierowany jest zamach; obrona konieczna oznacza uczynienie tego, co jest
konieczne dla skutecznego odparcia zamachu poprzez naruszenie dóbr
napastnika; wyrwanie i odrzucenie kija z rąk napastnika nie realizuje znamion
czynu zabronionego – nie narusza żadnego dobra napastnika – brak odwołania do
kontratypu obrony koniecznej – tylko jeśli nastąpi uszczerbek w nietykalności
cielesnej, wolności, zdrowiu, mieniu lub życiu napastnika.
Czy między dobrem bronionym a dobrem naruszanym dla skutecznego odparcia
ataku musi zachodzić jakaś proporcja? Generalnie, przyjmuje się, że
wykorzystanie istnienia bezprawnego, rzeczywistego i bezpośredniego zamachu na
mienie dla uśmiercenia napastnika jest przekroczeniem granic obrony koniecznej,
co prowadzi do odpowiedzialności za zabójstwo, nawet jeśli był to konieczny
sposób dla obrony dobra,

np. chromy ogrodnik strzegący sadu z jabłkami, który oddaje śmiertelny strzał
z dubeltówki w kierunku dziecka kradnącego jabłka

;

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
1953, ratyfikowana przez Polskę:
art. 2 (fragment):

1. prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę; nikt nie może
być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy wypadki (...)

2. pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli
nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego

użycia siły w obronie

jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą
stosując ten fragment jako komentarz do art. 25 – zabójstwo napastnika, którego
zachowanie stwarza niebezpieczeństwo tylko dla mienia broniącego się, pozostaje
w sprzeczności z postanowieniami Konwencji;

np. właściciel samochodu, na który oszczędzał całe życie , zaparkował go przed domem
i podziwiał, nie jeżdżąc nim :) ; złodziej wsunął się do auta, by zewrzeć przewody,
pozostawiając

nogi

poza

samochodem;

właściciel

zadał

intruzowi

cios

w głowę mosiężną łyżką do butów

– zachowanie właściciela zostało zakwalifikowane

jako usiłowanie zabójstwa (ponowne uderzenie, słowa "zabiję cię");
ten sam problem opisuje H.H Jescheck –

młoda kobieta uzbierawszy sporą kwotę

postanowiła zacząć nowe życie, majątek umieściła na siedzeniu pasażera, jadąc w upalny
dzień przez miasto, otworzyła szyby – napastnik wyciągnął torebkę przez okno podczas
postoju na światłach, kobieta potrąciła śmiertelnie napastnika jadąc po chodniku

– czy

kobieta może powołać się na obronę konieczną?
Jescheck proponuje rozwiązanie oparte na Konwencji – "umyślnie pozbawiony
życia" – w oryginalnym tekście "intentionallykilled" – co zdaniem Jeschecka
oznacza nie umyślność w obu jej postaciach a tylko zamiar bezpośredni – więc
sprzeczne z konwencją jest zabójstwo napastnika atakującego mienie tylko wtedy

M.G.+ Z.F. 2012

gdy odpierający działa z zamiarem bezpośrednim pozbawienia napastnika życia;
zamiar ewentualny zaś nie jest działaniem intencjonalnym;
prof. Kulesza podziela zdanie Jeschecka – jeżeli odpieraniu zamachu na rzecz
towarzyszy zamiar bezpośredni zabicia sprawcy – sprzeczność z Konwencją
i art. 25; nie jest sprzeczne z art. 25 ani Konwencją pozbawienie życia
napastnika w akcji obrony rzeczy jeżeli odpierający zamach powoduje

śmierć napastnika z zamiarem ewentualnym albo zgoła nieumyślnie;
kwestionując ten dogmat można odwołać się do ogólnej teorii kontratypów Roxina
i Zolla – jeżeli istotą wszech kontratypów jest rozwiązanie kolizji 2 dóbr przez
ustawowe dozwolenie na zniszczenie dobra o mniejszej wartości społecznej – co
jest społecznie opłacalne – nie można w żadnej sytuacji dozwolić na zniszczenie
życia napastnika w sytuacji, gdy jego atak skierowany jest na rzecz → taki sposób
odparcia zamachu nawet jeśli jest konieczny, jest przekroczeniem granic obrony
koniecznej w sytuacji objęcia którąkolwiek z postaci zamiaru lub spowodowane
nieumyślnie;
/samemu sobie wyrobić tu stanowisko/

np. oskarżony został o przekroczenie granic obrony koniecznej sprawca w sytuacji,
w której bronił hodowanego w swym ogródku drzewka, które sprawcy próbowali wyciąć
nożem – właściciel dopędził jednego z napastników i ugodził go przejętym nożem,
przecinając tętnicę udową; oskarżenie o zabójstwo w wyniku przekroczenia granic obrony
koniecznej nie udało się znaleźć rozwiązania w płaszczyźnie art. 25 § 1, więc
poszukiwano go w kolejnych §:

prof. nie podziela poglądu Jeschecka, podającego w wątpliwość możliwość zastosowania
Konwencji gdy broniącym się jest indywidualny obywatel → sygnatariuszami są państwa i to
one zobowiązują się nie wyposażać swych funkcjonariuszy (np. policji) w prawo
intencjonalnego zabijania napastników jeśli nie jest to bezwzględnie konieczne dla odparcia
zamachu na osobę, nie mienie mienie – prof.: Konwencja jest elementem polskiego systemu
prawnego i może być stosowana do wykładni art. 25;

25 § 2 – przekroczenie granic obrony koniecznej następuje, gdy ma miejsce
eksces ekstensywny oraz eksces intensywny – sprawca stosuje obronę
nadmiernie intensywną, która w takiej intensywności nie jest konieczna do
skutecznego uratowania dobra – kto posługuje się niebezpiecznym narzędziem
wobec napastnika używającego gołych rąk, powinien zachować umiar w jego
wykorzystaniu – np. dając strzał z posiadanej broni palnej – mieści się
w granicach obrony koniecznej, jeśli oddaje strzał w kończynę, nie zaś głowę
napastnika; jeśli zaś napastnik również posługuje się bronią palną – danie strzału
w tułów lub serce, czy głowę takiego napastnika będzie mieściło się w ramach
obrony koniecznej;
ograniczenie prawa do obrony koniecznej wywodzi się z ogólnej teorii kontratypów,
wymagającej pewnej proporcjonalności dóbr – dobro napastnika unicestwiane
przez broniącego się nie może być na pierwszy rzut oka dobrem nieporównywalnie
większej

wartości

aniżeli

dobro,

które

napastnik

zaatakował

– nie można powodować śmierci ani ciężkiego uszczerbku na zdrowiu napastnika
w sytuacji zaatakowania dobra o minimalnej wartości materialnej;

jednak np. sprawcy na motocyklu wyrywają papierową torebkę babince na ulicy, sprawca
w ciężarówce uderza w motocykl, wywracając go i powodując, że napastnik uderza głową
w jezdnię (ciężkie uszkodzenie ciała) – kierowca ciężarówki uratował jednak w ten sposób
wydzielinę przewodu pokarmowego psa owej staruszki...

M.G.+ Z.F. 2012

sprawca zostanie uznany za dokonującego ekscesu intensywnego tylko, jeżeli
będzie

świadom, że broni przedmiotu bezwartościowego;

w polskiej doktrynie teza zakwestionowana przez prof. Radeckiego (to, co wolno uczynić
napastnikowi, który wyrwał torebkę zależy od wartości jej zawartości...) - teza prowadząca do
absurdalnych konsekwencji;

art. 25 § 3 KK – nieprzewidziany w projekcie – pierwotnie nakazywał sądowi
odstąpienie od wymierzenia kary sprawcy, który przekroczył granice obrony
koniecznej w wyniku strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami
zamachu → jego właśnie zastosowano w stosunku do właściciela broniącego
choinkę;
ostatnia zmiana 25 § 3 – "nie podlega karze" zamiast "sąd odstępuje od
wymierzenia kary" – prokurator na etapie postępowania przygotowawczego może
więc odmówić wszczęcia postępowania karnego jeżeli sprawca przekroczenia
obrony koniecznej według prokuratora dokonał go pod wpływem wzburzenia lub
strachu:
→ art. 17 § 1 KPK: nie wszczyna się postępowania a wszczęte umarza gdy (…)

4. ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze.
15.12'11
zagadnienie sporne: obrona konieczna polegająca na "założeniu pułapki na
złodzieja" – czy powołując się na obronę konieczną można przygotować zasadzkę
na np. włamywacza – 2 stanowiska w polskim piśmiennictwie:

•

A. Marek – instalowanie pułapek na sprawcę przyszłego zamachu nie mieści

się w kontratypie obrony koniecznej – jeśli pułapka zadziała i złodziej dozna
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu/poniesie śmierć nie można się na nią powołać
(zamach

na

dobro

chronione

prawem

ma

być

bezpośredni)

– chroniący swój dobytek sprawca nie odpiera zamachu bezpośredniego

•

A. Zoll - instalowanie pułapki jest odpieraniem zamachu – pułapka zadziała

dopiero gdy zamach będzie bezpośredni – można powołać się na obronę konieczną
w chwili, gdy zamach będzie bezpośredni i uruchomi pułapkę czyniącą
uszczerbek w dobrach napastnika – jednak ten, kto pułapkę instaluje, powinien
umieścić ostrzeżenie – co niweczy cel umieszczania pułapki
większość doktryny przyjmuje, że np. podłączenie ogrodzenia sadu do prądu nie
mieści się w granicach obrony koniecznej, powodując zagrożenie dla osób
przypadkowych, np. dzieci (nieumiejętność odczytania ostrzeżenia);
do tezy Marka zastrzeżenie: można instalować urządzenia chroniące przed
kradzieżą, lecz ich działanie nie powinno grozić nieodwracalnym uszczerbkiem
w dobru intruza, np.

zakochany sprawca co dzień składał przed progiem mieszkania ukochanej bukiet
czerwonych róż; właściciel ogrodu, z którego kradziono owe róże, wykopał na ścieżce
uczęszczanej przez złodzieja dół i umieścił na jego dnie ostrokół - w zamaskowany dół
wpadł złodziej, doznając ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – sąd przyjął, że takie
zachowanie nie mieści się w granicach obrony koniecznej;

komentatorzy zgodzili się, że samo wykopanie dołu mieści się w granicach obrony przed
spodziewaną kradzieżą, zgodzili się też, że nie mieści się w granicach kontratypu
umieszczenie na dnie dołu ostrokołu (ogrodnik mógł zaś umieścić tam cuchnącą ciecz);

M.G.+ Z.F. 2012

właściciel samochodu w miejscu kierowcy umieścił kotwiczkę wędkarską na dużą rybę
w oparciu siedzenia; złodziej nadziawszy się w miejscu, gdzie plecy tracą swą szlachetną
nazwę – próbując się wyrwać, doprowadził do powstania obrażeń ciała – które sąd uznał
za nieobjęte kontratypem – właściciel popełnił przestępstwo;

czy obrona konieczna może mieć charakter zaniechania?
Zamach może. Odpieranie zamachu - dysputa akademicka –

np. na nabrzeżu portu

sprawca zamierzający zabić swą ofiarę zmierza z odbezpieczonym pistoletem w kierunku
ofiary mówiąc "zabiję cię"; nie dostrzega skórki od banana, na której poślizgnąwszy się,
wpada do wody – woła więc do ofiary, by go ratowała, by ukończył swe zadanie, co jeśli
ofiara nie rzuci sprawcy koła ratunkowego?

Art. 25 § 4 i 5
wykraczają poza tradycyjne rozumienie obrony koniecznej, dodano je w ramach
zachęty do spieszenia bliźniemu z

pomocą konieczną – postacią obrony

koniecznej, w której broniący dobra prawnego nie jest przedmiotem zamachu
– broniący ratuje więc dobro chronione prawem bliźniego (np. rzecz należącą do
zaatakowanej kobiety); przyjęto, że nadanie takiemu obywatelowi spieszącemu
z pomocą konieczną ochrony jak funkcjonariuszowi publicznego – jeżeli spieszący
z pomocą dozna ze strony napastnika uszczerbku na nietykalności cielesnej,
napastnik będzie ścigany na podst. 222 § 1, w braku 25 § 4 – kto zaatakowałby
broniącego poniósłby odpowiedzialność karną z art. 217 § 1 – zwiększenie
intensywności ochrony prawnokarnej interwenienta;
dodano także art. 217a, który budzi w tym kontekście wątpliwości – jeżeli ten, kto
interweniuje ma być chroniony jak funkcjonariusz publiczny dodanie tego art
budzi wątpliwości.
25 § 4 warunkiem objęcia ochroną jest pospieszenie z pomocą konieczną w celu

ochronybezpieczeństwa lub porządku publicznego – j

eżeli np. pospieszy

z pomocą konieczną maltretowanej w mieszkaniu przez sąsiada żonie mieszkaniu,
prokurator

odmówi

objęcia

takiego

sprawcy

ochroną

jak

funkcjonariusza

– chronił jedynie życie sąsiadki w prywatnym mieszkaniu, nie było niebezpieczeństwa dla
bezpieczeństwa lub porządku publicznego

– tu może znaleźć zastosowanie 217a ("na

rzecz ochrony bezpieczeństwa ludzi", nie zaś pojedynczego człowieka – więc sąd
może odmówić zastosowania – orzeczenie sądu uniewinniające oskarżoną
o handel ludźmi ze względu na sprzedanie jednej nieletniej osoby w celu
uprawiania nierządu);
Generalnie rzecz biorąc, art. 25 § 4 może zdaniem Profesora powodować
konsekwencje nieprzewidziane przez ustawodawcę –

jeżeli przyglądający się

zachowaniu kibiców piłkarskich zobaczy zamachy ze strony kibiców jednej
z drużyn, wyrywających lusterka z samochodów

– jeżeli włączy się do akcji, może

uznać, że chroni dobro prawne i porządek publiczny – natomiast istnieje
niebezpieczeństwo postawienia mu zarzutu brania udziału w bójce;
branie udziału w bójce jest osobnym typem rodzajowym przestępstwa i ten, kto
w bójce bierze udział, nie może powoływać się na obronę konieczną, chyba że
wycofał się z bójki, zamanifestował w sposób widoczny dla każdego wolę
zaprzestania udziału w bójce, zadawania innym ciosów, np. przez ucieczkę – jeżeli
potem zostanie dogoniony przez uczestników bójki, może naruszać dobra
napastników nie popełniając przestępstwa;
natomiast podmiot z przykładu może po oskarżeniu z drugiej strony, że

M.G.+ Z.F. 2012

zaatakował jako kibic przeciwnej drużyny, zostać uznany za uczestnika bójki.
22.12'11

Stan wyższej konieczności

Dwoista natura – wyłączająca bezprawność albo winę:

1.

26 § 1 – stan wyższej konieczności będący kontratypem – poświęcenie

w opisanych warunkach dobra niższej wartości gwoli ratowania dobra
o wartości większej;
do kontratypu sensownie jest odnosić się jedynie jeśli sprawca wypełnia wszystkie
znamiona typu rodzajowego jakiegoś przestępstwa;
Z swk najczęściej mamy do czynienia w sytuacji klęsk żywiołowych lub gdy ma
miejsce katastrofa w ruchu lądowym, ,wodnym lu powietrznym;

przy powodzi np. może swk polegać na wejściu na teren cudzej działki gruntu
i zniszczenie ogrodzenia by ułożyć zaporę z worków z piaskiem;

decyzja

o wysadzeniu wałów przeciwpowodziowych podjęta przez władze miasta
mieściłaby się w 26 § 1 – przed takim działaniem nie przysługuje obrona
konieczna; działanie w swk 26 § 1 nie jest bowiem zamachem bezprawnym;

dowódca niszczyciela nakazał zamknąć grodzie przeciwpożarowej w przedziale turbiny, w
którym

wybuchł

pożar,

by

zgasić

ogień

i

nie

dopuścić

do

wybuchu

w przedziale amunicyjnym, w wyniku czego kilku marynarzy zostało tam uwięzionych i
spłonęło – przyjęto działanie w warunkach swk;

2.

26 § 2 – nie jest kontratypem, nie wyłącza bezprawności, wyłącza winę

sprawcy – sprawca działa w anormalnej sytuacji motywacyjnej – dla ratowania
jakiegoś dobra poświęca dobro takiej samej lub nawet wyższej wartości – byleby
wartość dobra poświęconego nie była oczywiście wyższa od wartości dobra
ratowanego.
Zoll - ocena poświęcenia życia jednego człowieka w celu obrony życia innych osób
– 26 § 2 – nie można takiej osoby pozbawić prawa do obrony własnej – czyn
bezprawny lecz nie zawiniony;
"deska Karneadesa" – Karneades przedstawia następujący stan faktyczny: duża
łódź żaglowa rozbiła się o skały, dwaj rozbitkowie dopłynęli do pływającej luzem
deski; miała ona jednak wyporność pozwalającą jedynie na unoszenie jednego
rozbitka – czy rozbitek, który dopłynął do deski pierwszy może spychać w odmęty
drugiego, powołując się na swk, twierdząc, że jego działanie nie będzie bezprawne
i nie będzie przeciw niemu przysługiwać obrona konieczna – gdyby swk miał tylko
jedną naturę, rozumowanie rozbitka próbującego zepchnąć w odmęty towarzysza
niedoli byłoby uzasadnione; Karneades jednak otworzył drogę do zbudowania swk
niewyłączającego

bezprawności,

a

jedynie

winę

– spychany rozbitek mógłby powołać się nań, twierdząc, że jeśli dobro poświęcone
ma wartość taką samą albo nie oczywiście wyższą niż ratowane, nie mamy do
czynienia z kontratypem swk a z swk pozwalającym po udanym zepchnięciu w
odmęty wykluczyć przypisanie winy – nie bezprawność – więc przeciw temu
działaniu przysługuje obrona konieczna;
uwagi szczegółowe:
konstrukcja swk oparta jest na założeniu, wedle którego można poświęcić jedno

M.G.+ Z.F. 2012

z dwóch kolidujących dóbr pod warunkiem, że istnieje bezpośrednie
niebezpieczeństwo grożące jakiemukolwiek dobru prawnemu – niebezpieczeństwo
interpretujemy jak przy art. 25 – niebezpieczeństwo przy swk jednak nie ma
przymiotu bezprawności – jego źródłem mogą być siły przyrody, atak zwierzęcia
itd.;
2 zasady wiążące działającego w swk:

•

subsydiarności swk

do swk odwołać się można tylko jeżeli niebezpieczeństwa dla jednego dobra
chronionego prawem nie można uniknąć inaczej jak tylko przez poświęcenie
dobra kolidującego; jeżeli istnieje inny sposób uratowania dobra prawnego,
zachowanie niszczące kolidujące dobro nie mieści się w granicach swk

(w nagrzanym samochodzie przed sklepem samoobsługowym znajduje się pies
– niebezpieczeństwo grożące zwierzęciu jest bezpośrednie; jednak do swk wyłączającego
bezprawność dojdzie tylko jeśli spełniony zostanie warunek subsydiarności – nie da się
inaczej

niż

przez

zniszczenie

szyby

uratować

życia

psa

– należy więc najpierw nadać komunikat w sklepie, wzywający właściciela do otworzenia
samochodu,

dopiero

w

razie

braku

posłuchu

można

wybić

szybę

w aucie – ale i tak nie wolno wybić szyby przedniej, lecz jak najmniejszą szybkę boczną –
wtedy zachowanie zmieści się w kontratypie swk a przechodnie nie będą mogli ruszyć z
pomocą konieczną);

także wybicie szyby w pomieszczeniu, w którym znajdował się jedyny w okolicy telefon
stacjonarny pozwalający wezwać straż pożarną do ugaszenia ognia;

Ogólna teoria kontratypów Roxina i Zolla – istotą jest kolizja 2 dóbr mających
wartość społeczną, którą można usunąć jedynie przez dozwolenie na zniszczenie
jednego z dóbr albo poczynienie w nim uszczerbku gdy jest to społecznie
opłacalne

–

ma

ona

tłumaczyć

istotę

wszelkich

kontratypów

– odnosząc się też do swk i obrony koniecznej (tutaj można odpierać bezprawny,
bezpośredni zamach powodując uszczerbek nawet jeśli istnieje inny sposób
uratowania dobra, np. poprzez ucieczkę – nie odnosi się do obrony koniecznej
zasada subsydiarności);
Zoll twierdzi, że nie można niszczyć dobra napastnika jeśli istnieje inny sposób
obrony zaatakowanego dobra (np. jeżeli przechodzą funkcjonariusze publiczni
należy się do nich odwołać)
kontrargument – prawo do obrony koniecznej nie może ustępować przez
bezprawiem bezpośredniego zamachu – w obronie koniecznej nie obowiązuje
subsydiarność → Prof. popiera to stanowisko;

•

proporcjonalności dóbr

w sytuacji ratowania życia ludzkiego można przyjąć, że wszystkie inne dobra jako
konieczne dla poświęcenia mają wartość niższą (

kobieta spacerując boso po łące

nadepnęła na kosę, przechodzień włamał się do samochodu, odpalił go "na krótko" i
zawiózł poszkodowaną do szpitala; właściciel powołując się na argument, ze samochód
stanowi dorobek jego życia, więc jego wartość była równa wartości ludzkiego życia,
wezwał do ukarania sprawcy – sąd uznał, że mienie w każdym przypadku ma niższą
wartość od ludzkiego życia;

wybicie szyby by wydobyć telefon komórkowy dla wezwania pomocy

);

zasada ta w § 1 ujęta jest jako dozwolenie na zniszczenie lub uczynienie

M.G.+ Z.F. 2012

uszczerbku w dobru niższej wartości dla ratowania dobra wyższej wartości
§ 2 oparty jest na ujęciu, w którym: 1. dobro poświęcone ma wartość taką samą
jak dobro ratowane, 2. dobro poświęcone ma wartość wyższą, lecz nie oczywiście
wyższą niż wartość ratowanego dobra – mimo bezprawności, ze względu na
sytuację motywacyjną sprawcy, nie można od niego wymagać dochowania
wierności prawu;
istotą działania w swk w obu postaciach jest, by sprawca działał w celuuchylenia
bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego dobru chronionemu prawem; jeżeli
sprawca nie uświadamia sobie tego, nawet jeśli obiektywnie uratuje dobro
większej wartości poświęcając dobro mniejszej wartości, nie może powołać się na
słowa "nie popełnia przestępstwa"
(

sprawca włamuje się do mieszkania wybijając szybę, wewnątrz zaś spali mieszkańcy a

piecyk wydzielał duże czad – wybicie szyby pozwoliło na dostęp powietrza do płonącego
ognia → włamywacz nie może być zwolniony od odpowiedzialności karnej za czyn
zabroniony;

sprawca ze złośliwości podpalił stodołę sąsiada, słup ognia pozwolił na lądowanie
helikoptera, w którym nastąpiła awaria silnika

);

przekroczenie granic swk
26 § 3 - mówimy o nim gdy sprawca poświęca dobro w sytuacji, kiedy:

1.

niebezpieczeństwo dla dobra nie jest jeszcze bezpośrednie

2.

naruszona została zasada subsydiarności

3.

sprawca poświęca dobro oczywiście większej wartości niż dobro ratowane

W sytuacji przekroczenia granic swk, sąd

może zastosować nadzwyczajne

złagodzenie kary albo odstąpić od jej wymierzenia;
swk z jego granicami jest stanem obiektywnie istniejącym – nie może się
powoływać nań ten, kto sobie ów stan uroił
urojenie

swk

najczęściej

oznacza

urojenie

sobie

bezpośredniego

niebezpieczeństwa dla dobra gdy obiektywnie ono nie istnieje – odwołujemy się do
treści przepisu traktującego o błędzie co do okoliczności wyłączającej
bezprawność 26 § 1 albo winę§ 2;

np. sprawca widząc dym z wytwornicy dymu podczas spektaklu w teatrze, sądząc że to
pożar, włamał się do pomieszczenia administracyjnego by wezwać pomoc niszcząc drzwi;

sąd rozważy, czy błąd sprawcy był usprawiedliwiony → interpretacja z punktu
widzenia wzorca rozważnego obywatela; sąd może odstąpić od wymierzenia kary;

autorzy stanu wojennego – czy działali w swk ratując kraj przed obcą interwencją? - jego
wprowadzenie łączyło się z internowaniem – uwięzieniem bez sądu ludzi oraz
zniszczeniem systemu komunikacji, co spowodowało dla wielu osób stan zagrożenia
zdrowia lub życia; oskarżeni powołują się na swk wyłączający bezprawność – nie da się
zaś współcześnie dowodowo ustalić bezpośredniości niebezpieczeństwa ingerencji wojsk
Układu Warszawskiego – nie można ustalić dowodowo, że czołgi Paktu Warszawskiego
toczyły się ku PRL a wojska ZSRR, czechosłowackie i niemieckie były postawione w stan
gotowości –

sensowne zaś jest zadanie pytania, czy autorzy SW działali

w usprawiedliwionym czy nieusprawiedliwionym błędzie co do kontratypu swk
- art. 29 (uwolnienie od odpowiedzialności nie ze względu na brak bezprawności, a na
wyłączający winę błąd sprawcy);

M.G.+ Z.F. 2012

klauzula wyłączenia
26 § 4 – wyłącza możliwość powołania się na swk wyłączający winę (26 § 2) przez
tzw gwaranta kwalifikowanego – tego, na kim ciąży szczególny prawny obowiązek
ochrony jakiegoś dobra nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste
–

np. lekarz nie może odmówić uratowania pacjenta obawiając się o zagrożenie dla

własnego zdrowia przez podejrzewaną u badanego chorobę zakaźną

(2 dobra tej samej

wartości, lecz 26 § 2 nie znajduje zastosowania – lekarz jest gwarantem
kwalifikowanym);

podobnie strażak biorący udział w akcji gaszenia pożaru nie może się

wycofać obawiając się niebezpieczeństwa dla zdrowia ani ratownik odmówić pomocy
niefrasobliwemu

plażowiczowi

tonącemu

w

zimnej

wodzie

–

poniosą

odpowiedzialność karną za popełnienie czynu z art. 162 KK - nieudzielenie
pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim

niebezpieczeństwem ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub utratą życia;
rozumowanie a contrario odniesione do pierwszych słów § 4 – stosuje się § 1,
także do sprawcy poświęcającego dobro, pomimo że ciąży na nim prawny
szczególny obowiązek ochrony nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo
osobiste (

p. kasjerka wydająca pieniądze z kasy banku widząc wymierzony w siebie

pistolet i słysząc słowa "pieniądze albo życie", podobnie strażnik nie może opuścić banku
w razie napadu, jednak w razie zagrożenia życia, może powołać się na § 1

);

klauzula wyłączenia wymaga narażenia się gwaranta kwalifikowanego na
niebezpieczeństwo osobiste;
Kolizja obowiązków (powinności)
26 § 5 – szczególna sytuacja, w której sprawca jest zobowiązany do
równoczesnego ratowania 2 lub więcej dóbr, albowiem każdemu z nich grozi
bezpośrednie niebezpieczeństwo a może uratować tylko jedno

z nich;

ustawodawca przesądza, że w takiej sytuacji stosuje się odpowiednio §:
1 (kontratyp), 2 (wyłączający winę) i 3 (przekroczenie granic swk) art. 26;
przy wyborze dobra należy kierować się § 1 i ratować dobro wyższej wartości
– udzielenie pomocy osobie, której życie jest zagrożone i osobie, której zdrowie jest
zagrożone – sprawca powinien ratować życie;
medycyna katastrof i prawo karne – różne podejście:
medycyna: lekarz w realiach katastrofy, gdy część ofiar jest nieprzytomna a część
głośno wzywa pomocy – powinien zająć się bardziej zagrożonymi nieprzytomnymi
ofiarami (ich życie jest w większym stopniu narażone);
prawo karne: w sytuacji kolizji obowiązków lekarz w pierwszej kolejności powinien
ratować dobro, które ma realną szansę na skuteczne jego uratowanie – czyli
pozostawić poza akcją ratunkową osób niemających szans na przeżycie (np. ze
względu na rozległość obrażeń);
lekarz dokonując wyboru spomiędzy dwóch osób, które doznały takich samych
uszczerbków na zdrowiu, powołując się na 26 § 5, działa w ramach 26 § 2, który
jednak nie wyłącza bezprawności działania a jedynie winę – może zostać więc
zastosowana obrona konieczna (np. przez krewnego nieratowanej osoby
znajdującego się na miejscu);
5.01'12

M.G.+ Z.F. 2012

Eksperyment – ryzyko nowatorskie

art. 27 § 1
Do kontratypu eksperymentu można odwołać się tylko jeśli ryzykowna czynność
spowodowała realizujący znamiona typu rodzajowego przestępstwa uszczerbek
w dobru prawnym lub zniszczyła je

Np. załoga promu Columbia poniosła śmierć w wyniku katastrofy – loty kosmiczne były
traktowane jako eksperyment, jeżeli spowodowanie śmierci załogi nastąpiło pomimo
zachowania reguł eksperymentu, sprawcy wysyłający prom w kosmos nie ponoszą
odpowiedzialności karnej za nieumyślne spowodowanie śmierci

–

zbędność

odwoływania się do kontratypu eksperymentu w sytuacjach, w których czyn
eksperymentatora nie realizuje znamion żadnego typu rodzajowego przestępstwa.
Fragment komentarza Buchały i Zolla do art. 27: reforma Balcerowicza była
typowym eksperymentem ekonomicznym, (...) łączyła się z koniecznością
doprowadzenia do upadku nierentownych przedsiębiorstw – Kulesza: wdaje się, że
nie ma potrzeby odwoływania się do kontratypu eksperymentu by uznać, że
reforma Balcerowicza nie realizowała żadnych znamion typu rodzajowego
przestępstwa, nie była działaniem bezprawnym.
Kulesza za Zollem i Buchałą uważa, że nie ma potrzeby odwoływania się do
art. 27 w toku przygotowań do wejścia Polski do strefy euro. Nie ma bowiem
przestępstwa, którego znamiona można by zrealizować w toku przemian
ekonomicznych.
Do art. 27 odwołujemy się wtedy tylko gdy czynność ryzykowna sprowadza
zagrożenie dla dobra chronionego prawem ponad stopień społecznej

tolerancji dla owego zagrożenia albo w razie nieudania się czynności
ryzykownej, powoduje uszczerbek dla dobra chronionego prawem w sposób

realizujący znamiona jakiegoś typu rodzajowego przestępstwa (

jeśli ktoś włącza

się samochodem do ruchu zawsze ponosi ryzyko, że prowadząc samochód po drodze
publicznej zgodnie z regułami bezpieczeństwa spowoduje wypadek lub śmierć pieszego,
który wtargnie nagle na jezdnię – jeżeli dojdzie do takiego zdarzenia, powiemy, że
prowadzący pojazd mechaniczny nie przekroczył granicy tolerowanego społecznie ryzyka
związanego z prowadzeniem pojazdu po drodze publicznej – jeżeli nie przekroczył granic
tolerowanego ryzyka, nie przypiszemy mu skutku w postaci uszczerbku na zdrowiu
przechodnia ani jego śmierci bez potrzeby odwoływania się do kontratypu eksperymentu

).

Ryzyko podejmowane jest więc w obszarach, w których nie ma pewności, jakie
reguły zapewnią, że dobro chronione prawem nie ulegnie zniszczeniu czy
zagrożeniu ponad stopień społecznie tolerowany. Do kontratypu eksperymentu
odwołujemy się gdy dobro chronione prawem ulegnie nadmiernemu,
nietolerowanemu społecznie zagrożeniu albo ulegnie zniszczeniu.
Sprawca musi działać w celu przeprowadzenia eksperymentu:

•

poznawczego

•

medycznego

•

technicznego

•

ekonomicznego.

Brak tutaj celu eksperymentu zaspokajającego własną ciekawość sprawcy
(

np. kierowca rozwijający nadmierną prędkość i powoduje wypadek drogowy, w którym

M.G.+ Z.F. 2012

inna osoba doznała co najmniej ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie może powołać się
na działanie w ramach eksperymentu

).

Spodziewana korzyść, którą ma przynieść eksperyment musi mieć istotne
znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze – z punktu widzenia wiedzy
eksperymentatora, eksperyment ma przynieść korzyść w postaci istotnego
zwiększenia stanu wiedzy, zasobu technik medycznych i wiedzy o działaniu leków
albo przynieść pozytywny efekt gospodarczy.
Oczekiwane korzyści a także celowość i sposób przeprowadzenia eksperymentu
muszą być zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy.
Co do sposobu przeprowadzenia również musi być dopuszczalny oraz celowy
(powiększający obiektywnie dostępny zasób wiedzy) z punktu widzenia aktualnego
stanu wiedzy.
§ 2 zawiera zastrzeżenie, iż eksperyment jest niedopuszczalny bez zgody
uczestnika, na którym jest przeprowadzany, należycie najpierw poinformowanego
o

spodziewanych

korzyściach,

grożących

mu

ujemnych

skutkach,

prawdopodobieństwie ich powstania oraz o możliwości odstąpienia od udziału
w eksperymencie na każdym jego etapie – w sytuacji zagrożenia dóbr osoby
uczestniczącej w eksperymencie. Zgoda uczestnika eksperymentu ma prawne
znaczenie tylko wtedy gdy uczestnik został należycie poinformowany o wszystkim,
czego wymaga 27 § 2. Nie ma potrzeby informowania osoby uczestniczącej
w eksperymencie jeżeli eksperyment nie grozi on osobie żadnymi ujemnymi
skutkami, np. polega na podawaniu placebo jako leku, np. w stosunku do grupy
kontrolnej (grupę otrzymującą lek należy poinformować).

Kazusy do rozwiązania:

student wydziału socjologii chce przeprowadzić eksperyment na potrzeby pracy mgr
– ułożyć przy krawędzi jezdni przed swoim wydziałem manekin poplamiony keczupem, by
zasymulować, że to ofiara potrącenia, którego sprawca zbiegł i zanotować, ile osób
pochyli się nad nim, a ile obojętnie przejdzie mimo; czy możliwe jest dopuszczenie takiego
eksperymentu, czy trzeba powoływać się na art. 27 i pod jakimi warunkami?

Czy dopuszczalny jest eksperyment w wielorodzinnym domu mieszkalnym – gdzie jeden
ze współautorów w środku nocy zacznie wzywać pomocy, by zbadać rozmiary znieczulicy?

Czy przy egzaminie ustnym student może zbadać, kiedy egzaminator straci cierpliwość
słysząc udzielane odpowiedzi? :D

27 § 3 stanowi, iż zasady i warunki eksperymentu medycznego ustala odrębna
ustawa.
Prof. Kulesza uważa przepis art 27 za częściowo zbędny – ponieważ w art. 38
Konstytucji czytam, iż nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym,
w tym medycznym bez wcześniejszej zgody. Powtarzanie więc tego warunku w KK
jest zbędne – gdyż i tak warunek ten wynikałby jednoznacznie z treści art. 39 K.

Kontratypy obrony koniecznej, swk i eksperymentu są umieszczone w części
ogólnej KK – dotyczą zatem tych przestępstw, których znamiona mogą być
wypełnione przez osobę wykraczającą poza granice kontratypu. W przypadku
obrony koniecznej i swk ustawodawca przewidział konsekwencje wykroczenia
poza granice kontratypu, w przypadku eksperymentu nie ma takiej regulacji.

M.G.+ Z.F. 2012

Kontratypem ustawowym umieszczonym w części wojskowej KK jest

stan ostatecznej potrzeby

Art. 319 § 1, § 2 (przekroczenie granic)
O stanie ostatecznej potrzeby mówimy, gdy wydający rozkaz przełożony naruszy,
stosując środki niezbędne dla wymuszenia posłuchu rozkazowi, dobra żołnierza
jak nietykalność cielesna, wolność, zdrowie.
W KK 1969 ujęcie sop wskazywało, że w skrajnej sytuacji wydający rozkaz może
użyć broni palnej – dopuszczalność więc zabicia żołnierza w ramach kontratypu.
Odnosiło się to do nieposłuszeństwa rozkazowi polegającego na niewykonaniu
rozkazu lub opuszczeniu stanowiska bojowego - w sytuacji bojowej, w czasie
wojny lub pokoju. Więc w skrajnym przypadku mogło dojść do zastrzelenia
żołnierza uciekającego z pola walki.
Art. 319 obecnego KK nie dopuszcza użycia przez rozkazodawcę przemocy,
prowadzącej do śmierci żołnierza podwładnego okazującego nieposłuszeństwo
rozkazowi lub stawiającemu opór. Nie jest dopuszczalne pozbawienie żołnierza
życia (celem kontratypu wymuszenie posłuchu, niemożliwe na martwym
żołnierzu).

np. żołnierz po zakończeniu służby wartowniczej odmówił zdania broni palnej,

argumentując, że w jednostce ma miejsce "fala" i broń jest mu niezbędna do obrony;
dowódca warty nakazał żołnierzom obezwładnienie kolegi, które jednak przyczyniło się do
średniego uszczerbku na zdrowiu – przez wykręcenie nadgarstka.

Zastosowanie art.

319

wymaga

również

zachowania

warunku

subsydiarności

– jeśli tylko istnieje inny sposób wymuszenia posłuchu, należy z niego skorzystać.
Niezachowanie warunku subsydiarności może być traktowane jako przekroczenie
granic ostatecznej potrzeby (§ 2).

Kontratypy opisane w części szczególnej KK:

W części szczególnej KK znajduje się kontratyp związany tylko z przestępstwem
zniesławienia – art. 212 § 1- zniesławienie polega na zakomunikowaniu innej niż
pokrzywdzony osobie informacji narażającej go na poniżenie w opinii publicznej
lub utratę zaufania potrzebnego dla zajmowanego przezeń stanowiska, zawodu
lub prowadzonej przez niego działalności (zakomunikowanie pokrzywdzonemu w
cztery oczy takich cech lub postępowania nie realizuje znamion zniesławienia).
W art. 213 znajduje się kontratyp

nie ma przestępstwa zniesławienia jeżeli zarzut uczyniony

niepublicznie jest prawdziwy (213 § 1)

– jeżeli sprawca komunikuje niepublicznie hańbiącą informację o pokrzywdzonym;
warunkiem jest prawdziwość zarzutu.

Warunki kontratypowe uchylające bezprawność publicznego
podniesienia lub rozgłoszenia hańbiącego zarzutu - 213 § 2:

•

zarzut dotyczy postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną

– wówczas znamieniem kontratypu jest jedynie prawdziwośćzarzutu

•

zarzut dotyczy osoby, która nie pełni funkcji publicznej – ustawodawca

wskazuje tu dwa warunki kontratypowe: zarzut musi

polegać na prawdzie i

M.G.+ Z.F. 2012

musi służyć obronie społecznie uzasadnionego interesu;
ograniczenie dowodowe: niezależnie od tego, czy zarzut dotyczy osoby pełniącej
funkcję publiczną, nie można przeprowadzać dowodu prawdziwości, jeżeli zarzut
ów dotyczy życia prywatnego czy rodzinnego; od tego zakazu wprowadzony jest
wyjątek – wolno dowodzić prawdziwości zarzutu gdy ma on:

(1)

zapobiec: niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo

(2)

demoralizacji małoletniego.

Opiniotwórczy autorzy zastanawiają się, czy sfera życia prywatnego i rodzinnego
chroniona jest także w przypadku osób pełniących funkcje publiczne. Z treści
przepisu wynika, że zakaz dochodzenia prawdziwości takich informacji dotyczy
zarzutu stawianego publicznie zarówno w stosunku do osoby pełniącej funkcję
publiczną jak i "szarego obywatela". W komentarzach do przepisu stwierdza się,
że nie może ten zakaz dotyczyć osób pełniących funkcje publiczne w przypadku
osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie obywatele mogą oczekiwać,
że będą im podawane także hańbiące prywatne informacje, a autor takich
enuncjacji musi mieć możliwość dowodzenia prawdziwości takich zarzutów.
Przepis jednak brzmi w sposób nie pozostawiający dowolności interpretacyjnej.
By więc pozostać w zgodzie z zasadami odpowiedzialności karnej – należy przyjąć
jako okoliczność uchylającą bezprawność stawiania zarzutów prawdziwych ze
sfery życia rodzinnego lub prywatnego osób pełniących funkcje publiczne ich
zgodę.
Ten, kto aspiruje do pełnienia funkcji publicznej, z chwilą zgłoszenia swej
kandydatury wyraża zgodę na ogląd sfery swej prywatności i sfery rodzinnej
– godzi się on także na publikacje narażające go na poniżenie w opinii publicznej
lub utratę jej zaufania, jeżeli informacje te oparte są na faktach prawdziwych.

Zgoda dysponenta dobra prawnego jako okoliczność wyłączająca
bezprawność naruszenia owego dobra

Punktem wyjścia jest stwierdzenie volenti non fitiniuria. Ktoś dysponujący swym
dobrem prawnym może chcieć jego naruszenia, powodując ty, brak bezprawności
zachowania naruszyciela. Przykładem takiej sytuacji jest aspirowanie do pełnienia
lub pełnienie funkcji publicznej.
Zgoda pokrzywdzonego ma znaczenie prawne gdy:

•

dotyczy dobra, którym wyrażający zgodę może swobodnie dysponować

•

zgoda jest dobrowolna

•

zgoda istnieje w chwili czynu.

Jednostka ma prawo swobodnie dysponować swą nietykalnością cielesną
i w pewnym zakresie swym zdrowiem – jeżeli wyraża zgodę na naruszenie tych
dóbr chronionych prawem – naruszyciel nie działa bezprawnie.

Np. zgoda na

umieszczenie na skórze tatuażu, zgoda taka wyłącza bezprawność działania polegającego
na jego naniesieniu, choćby oceniany z zewnątrz został on uznany za trwałe zeszpecenie
człowieka, będące realizacją znamienia ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.

Odmawiamy znaczenia zgody dysponenta dobra chronionego prawem we
wszystkich przypadkach gdy chodzi o dzieci – tatuaż wykonany po wyrażeniu

M.G.+ Z.F. 2012

zgody przez dziecko pozostaje bezprawny.
Zgoda pokrzywdzonego nie dotyczy również sytuacji, w której osoba wyraża zgodę
na podrobienie jej podpisu. Podrobienie podpisu innej osoby jest realizacją
znamion fałszerstwa dokumentu – kto podrabia cudzy podpis, nie może
powoływać się na zgodę osoby, której podpis podrobił (przestępstwo fałszerstwa
dokumentu znajduje się w rozdziale przestępstw przeciwko wiarygodności
dokumentów – w pierwszym jego artykule art. 270 § 1; wyrażający zgodę na
podrobienie podpisu nie ma prawa dysponowania wiarygodnością dokumentów).
Nie ma znaczenia prawnego zgoda człowieka na pozbawienie go życia – kto zabija
człowieka za jego zgodą, ponosi odpowiedzialność karną za zabójstwo i nie może
powoływać się na zgodę ofiary uchylającą bezprawność zabicia bliźniego
– 150 § 1 (nawet żądanie, nie tylko zgoda nie wyłącza bezprawności).
Zgoda pokrzywdzonego na spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
człowieka polegającego na pozbawieniu go zdolności płodzenia – art. 156 § 1
- zabieg sterylizacji w rozumieniu prawa karnego jest spowodowaniem ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu – nie realizuje znamion spowodowania ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu człowieka gdy żądanie jest podyktowane stanem zdrowia
psychicznego – jeżeli zdolność płodzenia ujemnie wpływa na stan psychiczny
człowieka, jego żądanie uznać należy za legitymujące dokonanie takiego zabiegu
– zgoda może więc zostać potraktowana jako wyłączająca bezprawność zabiegu
sterylizacji.
Nie realizuje również znamion spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
dokonanie zabiegu polegającego na usunięciu jednej nerki w zgodzie z ustawą
o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów z 1995 r.
Zgoda wyrażona przez osobę transseksualną na zabieg chirurgiczny
dostosowujący cechy fizyczne do płci psychicznej wyłącza bezprawność
zachowania lekarza wykonującego zabieg.

Drugim warunkiem zgody wyłączającej bezprawność jest

dobrowolność zgody

– może ją dobrowolnie wyrazić jedynie osoba dorosła. Jeżeli udzielający zgody
nie ma pełnej świadomości, na co wyraża zgodę, nie jest ona prawnie skuteczna.
Uzyskanie zgody podstępem nie może więc być uznane za wyrażenie ważnej zgody
na spowodowanie uszczerbku w dobru prawnym dysponenta.
Zgoda musi istnieć najpóźniej w chwili czynu, nie może być wyrażona ex post.
Późniejsza zgoda po naruszeniu dobra chronionego prawem może mieć znaczenie
jedynie w procesach prywatnoskargowych – może bowiem uzasadniać rezygnację
z wniesienia prywatnoskargowego aktu oskarżenia, np. przeciwko sprawcy
znieważenia człowieka.

Nieracjonalny kontratyp (i penalizacja): art. 256 § 2 – karze podlega ten, kto
w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala, sprowadza, nabywa, przechowuje,
posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot
zawierające treść (…) propagującą faszystowski lub inny totalitarny ustrój;

M.G.+ Z.F. 2012

kontratyp 256 § 3 – działanie w ramach działalności artystycznej,

edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej.

Nieracjonalna penalizacja niesie za sobą równie nieracjonalną kontrtypizację
–

np. czynem zabronionym w § 2 jest posiadanie i prezentowanie druku propagującego

faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa, np. "Mein Kampf". Profesora po
prezentacji owego dzieła ratuje kontratyp z art. § 3 wspomnianego artykułu. Jeśli zaś
któryś ze studentów wypożyczyłby od Profesora egzemplarz i udał się do punktu ksero,
pracownicy

punktu

prowadzący

działalność

usługową

byliby

narażeni

na

odpowiedzialność karną.

Pomijając już zrównanie tym przepisem dzieł jak "Mein

Kampf" i "Manifest komunistyczny". Dziennikarz prezentujący któreś z tych dzieł
również (działalność publicystyczna) również nie może powołać się na kontratyp.
256 § 4 – w razie skazania za przestępstwo sąd orzeka przepadek przedmiotu,
nawet jeśli nie należy on do sprawcy. Nie ma też słowa o przekroczeniu granic
kontratypowych – jeśli ktoś prowadzi działalność np. naukową niestarannie.

Kontratyp pozaustawowy

nieposłuszeństwo obywatelskie

jest

okolicznością

określoną

przez

część

doktryny

jako

uchylająca

odpowiedzialność karną, przy czym spornym pozostaje, czy powodem jej
wyłączenia jest wyłączenie bezprawności zachowania czy też winy sprawcy
powołującego się na obywatelskie nieposłuszeństwo.
Samo pojęcie związane jest z prawem do poszanowania czarnoskórych obywateli
USA - w ll. 50. XX w. w Stanach południowych miały miejsce publiczne
zachowania polegające na naruszaniu przez czarnoskórych obywateli USA
zakazów dotyczących tylko czarnych mieszkańców. Np. zakazu zajmowania miejsc
z przodu autobusu. W stanie faktycznym, czarna kobieta ostentacyjnie zajęła
miejsce z przodu autobusu, wezwany szeryf zarzucił jej naruszenie przepisów
porządkowych stanu Alabama – jednoznaczne z grzywną a w razie stawiania
oporu z możliwością użycia przymusu.
Konstrukcja obywatelskiego nieposłuszeństwa jest oparta na stwierdzeniu, że

nie

popełnia przestępstwa ten, kto

•

narusza przepis prawa, którego treść pozostaje w sprzeczności

z postanowieniami Konstytucji kraju,

•

czyni to publicznie,

•

przy naruszeniu owego przepisu nie posługuje się przemocą,

•

gotów jest ponieść odpowiedzialność karną za swe zachowanie, jeżeli

sąd orzekający uzna, że zachowanie nie stanowiło obrony gwarantowanego

mu konstytucyjnie prawa.
Na grunt europejski przeniósł ją filozof J. Habermas. Jego zdaniem nie wyłącza
ona bezprawności zachowania a winę sprawcy rozumianą jako personalny zarzut
sędziego.
W realiach polskich błędnie posługują się tym pojęciem organizacje polityczne,
partie np. wzywając do niepłacenia podatków z powodu nieudolnego
wykorzystywania

pieniędzy

przez

rząd.

Tymczasem

o

obywatelskim

M.G.+ Z.F. 2012

nieposłuszeństwie można mówić jedynie w sytuacji obrony swoich praw
konstytucyjnych przez obywatela (Konstytucja nie gwarantuje prawa do
niepłacenia podatków).

Art. 256 § 2 zakazujący m.in. posiadania druków propagujących faszystowski lub inny
totalitarny ustrój państwa pozostaje w sprzeczności z konstytucyjnie zagwarantowaną
wolnością przekonań i poglądów człowieka (niemożność lektury uniemożliwia wyrobienie
sobie opinii). Naruszenie więc tego artykułu może jawić się jako mieszczące się w akcie
obywatelskiego nieposłuszeństwa.

12.01'12

Umyślność i nieumyślność – art. 9

Większość przestępstw (zbrodni i występków) nie zawiera klauzuli nieumyślności.
Jedynie występki mające na celu dobra najwyższej wartości - zdrowie, życie,
bezpieczeństwo powszechne – ustawodawca wprowadza klauzulę nieumyślności

§ 1 – umyślność

Umyślność występuje w 2 postaciach – zamiaru:

•

bezpośredniego (dolus directus)

•

ewentualnego (dolus eventualis)

Skonstruowane są wg schematu: świadomość + wola sprawcy

Dolus directus:

•

świadomość sprawcy oznacza wiedzę, że to, co czyni jest czynem

zabronionym (nie musi rozumować posługując się treścią przepisu) – chodzi
jedynie o to, by sprawca był świadom, że jego zachowanie oznacza np. kradzież
przedmiotu;

•

wola:w postaci chcenia ("chce go popełnić")

•

3 warianty zamiaru bezpośredniego:

◦

sprawca jest świadom, że to, co czyni jest czynem zabronionym i działa

z wolą w postaci chcenia popełnienia czynu zabronionego

- np. kradzież (wiedza o

tym, że kradnie + wola w postaci chcenia popełnienia tego czynu)

◦

sprawca nie ma pewności, czy to co czyni jest popełnieniem przestępstwa

ale obejmuje wolą w postaci chcenia

– np. zabójca strzelający z odległości, z której

nie ma pewności, czy trafi swój cel

◦

sprawca ma pewność, że to, co czyni doprowadzi do popełnienia

przestępstwa i, choć

nie chce, by przestępstwo było przez niego dokonane, godzi

się

na

nieuchronność

jego

popełnienia

(godzenie się przez sprawcę na nieuchronność popełnienia przestępstwa jest
równoznaczne z chceniem jego popełnienia)

– np. sprawca umieszcza w samochodzie

ładunek wybuchowy w zamiarze zabójstwa konkretnej osoby, lecz w chwili jego wybuchu
w samochodzie znajdowała się oprócz ofiary przypadkowa osoba – sprawca chciał jedynie
śmierci kierowcy lecz był świadom nieuchronności śmierci tej osoby, której zabić nie
chciał

Niektóre przestępstwa mogą być popełnione tylko umyślnie, i to w zamiarze

M.G.+ Z.F. 2012

szczególnie zabarwionym (dolus coloratus), np. znęcanie się nad członkiem
rodziny lub osobą uzależnioną fizycznie lub psychicznie – jest ono karane jedynie
jeśli ma charakter działania umyślnego;
zamiar może być zarówno przemyślany (dolus praemeditatus) jak i mieć
charakter nagły (dolus repentinus) – podział przeprowadzany w doktrynie, nie
w ustawie

– np. zabójstwo człowieka może być popełnione w realizacji zarówno zamiaru

nagłego i przemyślanego

;

§ 2 - nieumyślność
ustalenie, że sprawca nieumyślnie popełnił czyn zabroniony rozpoczyna się od
stwierdzenia, iż sprawca nie miał zamiaru bezpośredniego jego popełnienia

(ani ewentualnego – ani nie chciał ani nie godził się na możliwość popełnienia);
trudno w konkretnych stanach faktycznych rozróżnić umyślność w postaci
zamiaru ewentualnego od nieumyślnego popełnienia czynu zabronionego:
§ 1: jeżeli sprawca przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi
(przewidywanie popełnienia może także pojawić się w konstrukcji nieumyślności),

zamiar ewentualny (umyślność – c.d.)

składa się ze świadomości i woli: świadomości możliwości popełnienia czynu
zabronionego i woli w postaci godzenia się na popełnienie czynu zabronionego.
Ustawodawca nie określa w art. 9 § 1 stopnia prawdopodobieństwa popełnienia
czynu zabronionego - nawet niewielkie prawdopodobieństwo popełnienia czynu
zabronionego, którego sprawca jest świadom może być podstawą przypisania mu
umyślności w postaci zamiaru ewentualnego, jeżeli na tę nikłą możliwość się
godzi – stąd twierdzenie, że umyślność w postaci zamiaru ewentualnego zbliża się
do nieumyślności.
Koncepcje tłumaczące istotę zamiaru ewentualnego:

•

koncepcja woli warunkowej

–

J. Makarewicz – istotą zamiaru

ewentualnego jest chcenie popełnienia czynu zabronionego, ale warunkowe –
sprawca, przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, chce jego
popełnienia jeżeli przestępstwo zostanie rzeczywiście przez niego popełnione – wg
tej koncepcji

godzenie to chcenie pod warunkiem, że przewidywana możliwość

popełnienia czynu zabronionego w konkretnym stanie faktycznym zrealizuje się
(krytyka: oznacza to także niechcenie tego czynu w razie niezrealizowania się
przewidywanej możliwości popełnienia czynu – tu krytycy dostrzegają wewnętrzną
sprzeczność)

•

koncepcja stanu woli obojętnej – Wł. Wolter – wyjście: w psychologii wola

występuje tylko w postaci chcenia, natomiast pojęcie godzenia się występuje tylko
w

KK

i

nie

jest

znane

psychologii

jako

postać

woli

– godzenie się wg Woltera to stan woli obojętnej – sprawca godząc się, ani chce
by tak (czyn został popełniony), ani chce, by nie; godzenie się jako stan woli
jest przez Woltera określane za pomocą kategorii nagannej obojętności wobec
tego, czy przewidywana możliwość popełnienia czynu zabronionego

urzeczywistni się w konkretnych okolicznościach;
koncepcja często stosowana przez wymiar sprawiedliwości,

np. sprawcy pobili swą

ofiarę i zostawili w ustronnym miejscu w zimową noc, zabierając jej odzież – gdy oddalali
się z miejsca zdarzenia ofiara była nieprzytomna ale jeszcze jęczała – sąd uznał, że

M.G.+ Z.F. 2012

sprawcy pozostawiając ofiarę wykazującą funkcje życiowe nie działali z zamiarem
bezpośrednim zabójstwa, bo wówczas cel zbrodniczy mogliby osiągnąć przez uśmiercenie
ofiary – przewidywali jednak możliwość zejścia śmiertelnego ofiary i wobec tej
przewidywanej

możliwości

zachowali

obojętność

– godzili się na to, że ich zachowanie zrealizuje znamiona zabójstwa człowieka
– sąd przyjął, iż sprawcy wykazali "rażącą obojętność woli"

;

krytykę koncepcji Woltera przeprowadził Jan Waszczyński – zauważył, że
z zamiarem ewentualnym wg ustawowego opisu może działać np. pomocnik –
bowiem w art. 18 § 2 ("odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze") ujęte są obie
postaci zamiaru; jeżeli zamiar ewentualny tłumaczyć jako stan woli obojętnej, to
zdaniem Waszczyńskiego tłumaczenie to nie odpowiada na pytanie, po co sprawca
udziela pomocy innej osobie w zamiarze ewentualnym, jeżeli tłumaczymy zamiar
ewentualny jako przewidywanie możliwości popełnienia czynu zabronionego i
obojętność na to, czy czyn zabroniony zostanie popełniony, czy nie – nie tłumaczy
to racji karania pomocnika wobec przyjęcia, że jego zamiar ewentualny to jest
obojętność na to, czy przewidując, iż to co czyni jest ułatwieniem popełnienia
czynu zabronionego, osoba, której udziela pomocy popełni, czy nie popełni ów
czyn;
tak samo odpowiedzialność za usiłowanie 13 § 1 ("w zamiarze") – dlaczego ma
ponosić odpowiedzialność karną za usiłowanie zachowujący stan woli obojętnej
wobec przewidywanej przez siebie możliwości popełnienia czynu zabronionego? -
własna propozycja:

•

Waszczyński:

zamiar

ewentualny

to

przewidywana

możliwość

popełnienia czynu zabronionego i godzenie się na to, które to godzenie się

złożone jest z 2 elementów: 1) chcenie narażenia dobra chronionego prawem

na niebezpieczeństwo i 2) obojętność na to, co wyniknie z owego chcianego
przez sprawcę niebezpieczeństwa – czy dobro, któremu zagroził dozna

uszczerbku czy też ulegnie zniszczeniu
koncepcja zakwestionowana przez K. Buchałę, zarzucającego, że Waszczyński
pojęcie godzenia się, ujęte przez ustawodawcę jednym słowem, rozdwaja;
Prof. przyjmuje za Waszczyńskim, że zamiar ewentualny z godzeniem się na
przewidywaną możliwość popełnienia czynu zabronionego to chcenie sprawcy
narażenia dobra na niebezpieczeństwo i obojętność na doznanie uszczerbku czy
zniszczenie dobra w wyniku chcianego przez sprawcę sprowadzenia na to dobro
niebezpieczeństwa – koncepcja ta pozwala na rozróżnienie umyślności od
nieumyślności (czyn zabroniony popełniony nieumyślnie karany jest jedynie
wyjątkowo)

•

Buchała proponuje oparcie tłumaczenia zamiaru ewentualnego na tzw.

teorii prawdopodobieństwa – według niej istotą zamiaru ewentualnego jest
wysokie

prawdopodobieństwo

popełnienia

czynu

zabronionego

i godzenie się na to wysokie prawdopodobieństwo, którego sprawca jest

świadom – Buchała proponował wprowadzenie do KK owego wysokiego
prawdopodobieństwa do treści art. 9 § 2 ("realna, wysoce prawdopodobna
możliwość popełnienia")

•

A. Zoll proponuje połączenie na potrzeby wykładni pojęcia zamiaru

ewentualnego teorii prawdopodobieństwa z teorią manifestacji (jej istotą jest
przyjęcie założenia, że z zamiarem ewentualnym działa ten, kto dąży do

M.G.+ Z.F. 2012

osiągnięcia jakiegoś celu –

zarówno

karalnego jak i nieprzestępnego

– sprawca dążąc do realizacji owego celu, jest świadom, że nie może go osiągnąć
bez

narażenia

dobra

chronionego

prawem

na

niebezpieczeństwo

i nie podejmuje środków mających na celu zapobieżenie popełnieniu czynu
zabronionego; jeżeli zaś sprawca swym zachowaniem zamanifestuje wolę
zmniejszenia stopnia prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego, nie
można mu przypisać zamiaru ewentualnego – taka manifestacja oznacza bowiem
brak

woli

popełnienia

czynu

zabronionego

- łącząc teorię prawdopodobieństwa i manifestacji, Zoll przyjmuje, że należy
pojęcie

zamiaru

ewentualnego

interpretować

jako

złożone

z uświadomionego przez sprawcę wysokiego stopnia prawdopodobieństwa i

jednocześnie braku podjęcia przez sprawcę działań zmniejszających stopień

prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego;
Spór pozostaje nierozstrzygnięty, praktyka chętnie i często odwołuje się do pojęcia
obojętności woli jako tłumaczącego istotę godzenia się, powtarzając za Wolterem,
że zamiar ewentualny to stan, w którym sprawca przewidujący możliwość
popełnienia czynu zabronionego zachowuje w stosunku do tej możliwości
popełnienia stan rażąco nagannej obojętności woli;
Zamiar bezpośredni w opisach poszczególnych przestępstw w części szczególnej
KK – sformułowanie "w celu",

np. przestępstwo kradzieży 278 KK może być popełnione

tylko z zamiarem bezpośrednim, ale ów cel przywłaszczenia nie obejmuje wartości
skradzionej rzeczy → 294 podlega karze znacznie surowszej aniżeli za zwykłą kradzież
dopuszczający się kradzieży w stosunku do mienia o znacznej wartości i dobra
o szczególnym znaczeniu dla kultury (1-10 lat zamiast 3 mies – 5 lat)

→ egz! czy ponosi odpowiedzialność karną surowszą na podst 294 § 1 sprawca, który
zabrał cudzą rzecz ruchomą w celu przywłaszczenia, ale znaczną wartość rzeczy albo
szczególne znaczenie dla kultury obejmował zamiarem ewentualnym – przewidywał taką
możliwość i na nią się godził? Tak, poniesie on surowszą odpowiedzialność karną za
przestępstwo kradzieży.

Zamiar bezpośredni w konstrukcji przestępstwa kradzieży

dotyczy działania w celu przywłaszczenia – wartość mienia cy znaczenie dla
kultury zaś mogą być objęte zamiarem ewentualnym;

m.in. 286 § 1 oszustwo – jeżeli powstaje pytanie czy sprawca może ponieść
odpowiedzialność karną za oszustwo jeśli nie działał z zamiarem bezpośrednim
osiągnięcia korzyści majątkowej – wiadomo, że brak zamiaru bezpośredniego wyłącza
możliwość odpowiedzialności za oszustwo,

podobnie 289 § 1

;

w rozdziale przestępstw przeciwko mieniu tylko 1 przestępstwo może być

popełnione umyślnie i nieumyślnie – paserstwo 291 i 292

§ 2 - nieumyślność

9 § 2 – podstawą ustalania nieumyślności sprawcy jest wykluczenie zamiaru
bezpośredniego i ewentualnego;
wg ustawodawcy, sprawca pomimo braku zamiaru, na skutek niezachowania
ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, popełnił czyn zabroniony;
"dane okoliczności" – reguły ostrożności muszą być co do swego zakresu
ustalone w świetle stanu faktycznego, wyznaczane są przez występujące łącznie:

•

kwalifikacje podmiotu działającego w określonym stanie faktycznym

M.G.+ Z.F. 2012

•

rodzaj i stan techniczny używanego przy dokonywaniu czynności narzędzia

•

sposób przeprowadzenia czynności;

elementy te pozwalają na odpowiedź, kto, za pomocą jakiego narzędzia i w jaki
sposób może czynności dokonać – w konkretnym stanie faktycznym badamy więc
te 3 kwestie.
Można dojść do wniosku, że nie przypiszemy sprawcy nieumyślności, jeżeli miał
wymagane kwalifikacje, stan narzędzia był zgodny z regułami ostrożności i sposób
posłużenia się nim także im odpowiadał, np. prowadzenie pojazdu sprawnego
technicznie przez posiadającego odpowiednie kwalifikacje po drodze publicznej,
zgodnie z obowiązującymi przepisami – wówczas mimo iż dojdzie do uszczerbku
na zdrowiu, np. przechodnia, nie przypiszemy sprawcy nieumyślnego popełnienia
czynu zabronionego.
Powstaje pytanie o wzorzec, którym będziemy badać, czy sprawca spełnił
wymagania tych 3 elementów – standardem jest wzorzec rozważnego obywatela,
dysponującego właściwymi kwalifikacjami i charakteryzującego się postawą
należytego wykonywania swych obowiązków –

sprawca, który nie ma

odpowiednich kwalifikacji, np. prawa jazdy, nie może w razie spowodowania
wypadku drogowego tłumaczyć się, że nie mógł uniknąć spowodowania wypadku
nie mając umiejętności prowadzenia pojazdu; jeżeli jednak zachowanie sprawcy
odpowiada hipotetycznemu zachowaniu rozważnego obywatela, nie realizuje
znamion typu czynu zabronionego popełnionego nieumyślnie.
Jeżeli ustawa mówi, iż czyn zabroniony ma być skutkiem niezachowania
ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, konieczne jest ustalenie
związku pomiędzy naruszeniem konkretnej reguły ostrożności a popełnieniem
czynu zabronionego; jeżeli sprawca np. prowadził samochód w stanie nietrzeźwym
po drodze publicznej i w rozumieniu 177 § 1 lub 2 doszło do spowodowania
wypadku drogowego, przypisanie sprawcy odpowiedzialności karnej za
przestępstwo spowodowania wypadku drogowego z art. 178 wymaga ustalenia
związku przyczynowego pomiędzy naruszeniem reguły ostrożności a popełnieniem
czynu zabronionego – jeżeli sprawca znajdował się w stanie nietrzeźwości a nie
zachodzi związek między stanem nietrzeźwości a wypadkiem drogowym, w którym
uczestniczył, bo wtargnął przed jego samochód przechodzień, przebiegając
w miejscu niedozwolonym i zza słupa ogłoszeniowego, nie zostanie sprawcy
przypisana nieumyślność spowodowania wypadku drogowego, a umyślne
przestępstwo z art. 178 – umyślne oprowadzenie pojazdu po drodze publicznej;
w braku związku, skoro przestępstwo popełnione nieumyślnie ma być wynikiem
naruszenia reguł ostrożności, wyłącza to odpowiedzialność karną za
spowodowanie wypadku drogowego;

nieumyślność:

•

świadoma – "mimo, że możliwość popełnienia czynu przewidywał"

–

np. zachowanie kierowcy ciężarówki włączającego się do ruchu na drodze publicznej w

świadomości dotknięcia pojazdu niesprawnością układu hamulcowego, który odwołując
się do swojego doświadczenia uważa, że nie musi dojść do zdarzenia ze 177 § 1 (do tej
pory wypadek mu się nie zdarzył, piesi zdążyli zawsze uskoczyć) i liczy na nienastąpienie
skutku; jednak do spowodowania wypadku drogowego z doznaniem uszkodzenia ciała
przez

inną

osobę

doszło

M.G.+ Z.F. 2012

– kierowca przewidywał możliwość popełnienia czynu zabronionego i naruszył reguły
ostrożności dotyczące rodzaju narzędzia, którym się posługiwał –

poniesie

odpowiedzialność karną za nieumyślne spowodowanie wypadku – brak zamiaru,
możliwość popełnienia przewidywana

•

nieświadoma - "albo mógł przewidzieć" – sprawca nie przewidywał

popełnienia czynu zabronionego, ale mógł przewidywać – odwołujemy się do
hipotetycznego wzorca dobrego obywatela, rozważnego w swoim zachowaniu
(reasonableman) – który znajdując się w sytuacji konkretnego sprawcy mógł
przewidzieć, że z jego zachowania naruszającego regułę ostrożności wyniknie czyn
zabroniony – jeżeli sprawca tego nie przewidywał, a mógł, bo rozważny obywatel
na jego miejscu by przewidział, jest to podstawą przypisania nieumyślnego
popełnienia czynu zabronionego (nie chodzi tu o wybitnego specjalistę danej
dziedziny, mogącego w sytuacji sprawcy przewidzieć również zdarzenia
występujące

niezwykle

rzadko)

– np. lekarz poniesie odpowiedzialność karną za nieumyślne spowodowanie uszczerbku
na zdrowiu pacjenta, jeżeli naruszył jakąś regułę ostrożności, czego skutkiem było
popełnienie czynu zabronionego przeciwko zdrowiu pacjenta i choć nie przewidywał
popełnienia czynu zabronionego, mógł przewidzieć, bo na jego miejscu dobry lekarz
przewidziałby taką możliwość; a contrario nie poniesie odpowiedzialności karnej lekarz
który nie mógł przewidzieć popełnienia czynu zabronionego, ponieważ na jego miejscu
również dobry specjalista możliwości takiej by nie przewidział, a jedynie specjalista
wybitny, dysponujący wiedzą dostępną tylko wąskiemu kręgowi badaczy, rozpoznałby
możliwość popełnienia czynu zabronionego w danych okolicznościach

Przestępstwa nieumyślne to te, w których ustawowym opisie ustawodawca

wyraźnie wskazuje, że mogą być popełnione nieumyślnie; może to być
uczynione na 2 sposoby: albo przez użycie formuły "jeżeli sprawca popełnia czyn
zabroniony nieumyślnie" albo "jeżeli powinien był i mógł przewidzieć popełnienie
czynu zabronionego".
W opisie nieumyślności musimy uwzględnić i to, że nieumyślność należy do
znamion określających typ czynu zabronionego, czym innym natomiast jest
przypisanie sprawcy winy – postawienie personalnego zarzutu, że w konkretnych
okolicznościach można było od niego wymagać dochowania wierności prawu; nie
można przypisać winy sprawcy działającemu w atypowej sytuacji motywacyjnej
–

np. stażystka pielęgniarska odbywająca staż w szpitalu otrzymała polecenie od siostry

przełożonej, by wykonać kroplówkę u trzech kobiet i pomyliła identyczne butelki
– zamiast płynu infuzyjnego używszy płynu służącego do dezynfekcji narzędzi
chirurgicznych, powodując śmierć dwóch położnic i ciężki rozstrój zdrowia trzeciej
→ czym innym jest badanie możliwości przewidywania popełnienia czynu zabronionego
przez stażystkę a czym innym badanie możliwości dochowania wierności prawu
w okolicznościach, w których miało miejsce zdarzenie (ustalanie nieumyślności a winy):
ustalając nieumyślność posłużymy się art. 9 § 2 – stwierdzając, że nie miała zamiaru
popełnienia czynu zabronionego, zastanowimy się, czy nie zachowała wymaganej reguły
ostrożności i czy przez niezachowanie reguły ostrożności popełniła czyn zabroniony. Dalej
zbadamy, czy mogła przewidzieć wynikające z braku upewnienia się popełnienie czynu
zabronionego – odwołując się do wzorca rozważnej pielęgniarki – owszem, rozważna
pielęgniarka mogła przewidzieć możliwość popełnienia czynu zabronionego, co nie
przesądza o odpowiedzialności karnej – ustalona nieumyślność to znamię nieumyślnego
spowodowania śmierci i nieumyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
– po ustaleniu realizacji znamion należy ustalić winę, co będzie robione przez badanie
elementów indywidualnych charakteryzujących sprawczynię – czy wiek i doświadczenie
pozwolą sędziemu na postawienie jej zarzutu, że biorąc je pod uwagę można było

M.G.+ Z.F. 2012

wymagać od niej dochowania wierności prawu; uwzględniając zaufanie do pielęgniarki
przełożonej, która nie poinformowała, że w tej samej szafce, w podobnych buteleczkach,
znajduje się też płyn do dezynfekcji – jeżeli mimo nieumyślności popełnienia (znamię)
powiemy, że nie można było wymagać od stażystki w jej sytuacji dochowania wierności
prawu (jest nieumyślność – znamię typu czynu zabronionego, brak winy - 5. elementu

definicji przestępstwa). Pielęgniarka odbywająca studia pielęgniarskie miała wiedzę
potrzebną dla uniknięcia popełnienia czynu zabronionego, czy jednak miała też
doświadczenie pozwalające na dochowanie wierności prawu?

Wiedzy można wymagać od każdego podejmującego się zachowania stwarzającego
niebezpieczeństwo dla dóbr chronionych prawem, ale nie od każdego można wymagać
doświadczenia – jeżeli wiek wyklucza możliwość posiadania doświadczenia – pielęgniarce
zabrakło doświadczenia - w sytuacji, w której się znalazła nie można było wymagać od
niej dochowania wierności prawu (brak doświadczenia w jej wieku nie jest elementem
nagannym, nie miała gdzie go zdobyć, odpowiedzialność powinna zostać przeniesiona na
przełożoną); sąd skazał stażystkę – pominął rozróżnienie między nieumyślnością a winą

.

W piśmiennictwie przedmiotu "zamiar wynikowy" to zamiar ewentualny.

Przestępstwa kwalifikowane przez następstwo

9 § 3 – polskie prawo karne nie zna obiektywnych warunków wyższej

karalności – określonych przez ustawę sytuacji, w których sprawca ponosi
surowszą odpowiedzialność karną niezależnie, czy wystąpienie tych okoliczności
przewidywał albo mógł przewidzieć

– np. obiektywnym warunkiem wyższej karalności

byłoby następstwo śmiertelne bójki w sytuacji istnienia przepisu o ponoszeniu przez
wszystkich uczestników bójki surowszej odpowiedzialności karnej niezależnie od
przewidywania lub możliwości przewidzenia następstwa śmiertelnego, jeżeli tylko
obiektywnie ono nastąpiło –

9 § 3 wyłącza możliwość traktowania śmierci

uczestnika bójki jako obiektywnego następstwa powodującego ponoszenie
surowszej odpowiedzialności karnej przez wszystkich uczestników bójki jeżeli
jeden z uczestników poniósł śmierć, niezależnie od tego, czy śmierć taką
przewidywali lub mogli przewidzieć.
19.01'12
Przestępstwa kwalifikowane przez następstwo
9 § 3 – przepis wyłącza tzw. obiektywne warunki wyższej karalności – nawet jeżeli
obiektywnie następstwo, z którym ustawa łączy surowszą odpowiedzialność karną
wystąpi, sprawca nie poniesie owej surowszej odpowiedzialności jeżeli następstwa
tego ani nie przewidywał ani nie mógł przewidzieć.
Przestępstwa kwalifikowane przez następstwo skonstruowane są wg schematu
występującego w 3 wariantach:

1.

przestępstwa umyślno-umyślne (czyn umyślny, następstwo objęte

umyślnością)
sprawca obejmuje zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym popełnienie czynu
zabronionego i wystąpienie następstwa tego czynu (

np. sprawca umyślnie powoduje

zanieczyszczenie środowiska oraz umyślnie powoduje następstwo – skażenie środowiska,
np. art. 182 § 2 – substancja lub promieniowanie jonizujące, 185 § 2 – surowsza kara w
razie wystąpienia następstwa;

np. ścieki z farbiarni + martwe ryby → czyn kwalifikowany jako popełniony umyślnie,
odpowiedzialny pracownik, który zrealizował znamiona zanieczyszczenia wody,
spowodował

również

następstwo

-

zniszczenie

w

świecie

zwierzęcym

M.G.+ Z.F. 2012

w znacznych rozmiarach;

zanieczyszczenie środowiska zgodnie z art. 182 § 2 może być popełnione również
nieumyślnie;

185 § 3 – nieumyślne działanie sprawcy musi realizować przestępstwo z któregoś
z wymienionych artykułów – badamy czy zachowanie sprawcy będące następstwem,
powodujące uszczerbek w dobrach chronionych prawem było objęte co najmniej
powinnością i możliwością przewidywania wystąpienia następstwa

)

2.

przestępstwa umyślno-nieumyślne (czyn umyślny, następstwo objęte

nieumyślnością)

np. udział w bójce – branie udziału w bójce jest czynem umyślnym, następstwo objęte
jest nieumyślnością – ten, kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się
inną osobę na ciężki uszczerbek na zdrowiu realizuje art. 258 § 1 KK; § 3 – surowsza
kara dla tego, kto bierze udział w bójce, której następstwem jest śmierć człowieka, objęta
nieumyślnością – odpowiedzialność jeżeli sprawca śmierć człowieka przewidywał albo
mógł przewidzieć; a contrario, nie ponosi surowszej odpowiedzialności karnej sprawca,
który dopuścił się brania udziału w bójce ale ani nie mógł przewidzieć ani nie
przewidywał, że następstwo w postaci śmierci człowieka wystąpi – choćby obiektywnie
bójka pociągnęła za sobą takie następstwo, sprawca będzie wolny od odpowiedzialności
karnej za to następstwo, poniesie odpowiedzialność tylko za branie udziału w bójce.

Kazus: sprawca brał udział w bójce, nie wiedząc, że jeden z uczestników bójki jest
dotknięty hemofilią (powiązana z brakiem krzepliwości krwi) – lekkie zranienie tego
uczestnika spowodowało niedające się zatamować krwawienie, które doprowadziło do
śmierci w wyniku wykrwawienia. Jakkolwiek obiektywnie następstwo bójki – śmierć
człowieka – z którym ustawodawca łączy surowszą odpowiedzialność karną (158 § 3)
wystąpiło, uczestnik bójki, który następstwa tego ani nie przewidywał ani nie mógł
przewidzieć, albowiem nie wiedział o istnieniu hemofilii ani o dotknięciu tą przypadłością
zmarłego uczestnika, nie poniesie odpowiedzialności karnej za owo następstwo. Nie
poniesie odpowiedzialności karnej na podst. art. 158 § 3 a § 1.

Przestępstwo brania udziału w bójce, z którym ustawodawca łączy surowszą
odpowiedzialność karną, wynikającą z następstwa, jakim jest śmierć człowieka
skonstruowane jest wg wzoru: umyślny czyn biorących udział w bójce +
nieumyślne następstwo. Jeżeli uczestnicy bójki obejmują następstwo umyślnością,
zmienia

się

kwalifikacja

prawnokarna

czynu

– z 158 § 3 a 148 § 1.

(w praktyce wymiaru sprawiedliwości można spotkać się z błędnym rozumowaniem
sądów – 158 § 3 także wtedy gdy sprawca następstwo obejmował) przewidywaniem jako
możliwe i zachował wobec tej możliwości obojętność swej woli;

jeszcze wyraźniej – kwalifikacja prawnokarna czynu sprawców, którzy na zlecenie
wierzyciela wywieźli dłużnika do lasu, pobili go tam, bijąc tak intensywnie, że
w następstwie pobicia ofiara zmarła – sprawcy twierdzą, że zabić nie chcieli, bo celem
była spłata długu – sąd powinien w takiej sytuacji rozumować, że sprawcy brali udział w
pobiciu ofiary i przewidywali możliwość zejścia śmiertelnego bitego człowieka i w
stosunku do tej możliwości zachowali rażącą obojętność woli, przyjąć można więc, iż
godzili się na taką ewentualność, ponoszą zatem odpowiedzialność karną nie za branie
udziału w bójce, której następstwem jest śmierć człowieka, lecz za zabójstwo człowieka
popełnione przez pobicie go powodujące zejście śmiertelne – przestępstwo zabójstwa 148
§

1

→

jeżeli

sprawcy

biorą

udział

w pobiciu człowieka, którego następstwem jest śmierć człowieka a następstwo to
obejmują choćby zamiarem ewentualnym, godząc się na przewidywaną możliwość śmierci
pokrzywdzonego, ponoszą odpowiedzialność karną za zabójstwo człowieka, nie zaś

M.G.+ Z.F. 2012

umyślne branie udziału w bójce z nieumyślnym następstwem w postaci śmierci ofiary –
158 § 3)

nowo wprowadzona konstrukcja: art. 190a § 1 i § 3 – wzór, wg którego skonstruowane jest przestępstwo
kwalifikowane przez następstwo - targnięcie się na własne życie: § 1 – czyn, uporczywe nękanie, naruszanie
prywatności jest czynem umyślnym, następstwo (targnięcie się na własne życie) jest czynem nieumyślnym.
Obrona stalkera: doprowadzenie innej osoby do samobójstwa – 151 KK zagrożone jest karą pozbawienia do
lat 5, zaś za stalking górna granica wynosi 10 lat pozbawienia wolności.

3.

przestępstwa nieumyślno-nieumyślne (zarówno czyn jak i następstwo

nieumyślne)

np. 163 § 2 i 4 – sprowadzenie pożaru - § 2 nieumyślne, § 4 – śmierć człowieka; kazus:
bezdomny lokator opuszczonego domu ogrzewał pomieszczenie butlą gazową, w nocy od
płonącego palnika zajął się dom, w zgliszczach znaleziono zwłoki innego mężczyzny, który
znalazł

się

owej

nocy

w

domu

po

raz

pierwszy

– sprawca ani nie przewidywał ani nie mógł przewidzieć, że w budynku nocuje inny
człowiek

!egz: wg jakiego wariantu skonstruowane jest przestępstwo art. 163 § 1 i § 3?

§ 1 – umyślne sprowadzenie zdarzenia; § 3 – surowsza odpowiedzialność za sprawstwo
czynu umyślnego jeżeli następstwem jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na
zdrowiu wielu osób – wzór: umyślny czyn, nieumyślne następstwo; umyślne
sprowadzenie pożaru i spowodowanie następstwo – odpowiedzialność za zabójstwo
człowieka, brak zaś odpowiedzialności za następstwo w braku przewidywania go oraz
możliwości przewidzenia.

Okoliczności wyłączające i umniejszające winę

Błąd

Błąd to

•

nieświadomość – fałszywe odbicie się otaczającej sprawcę rzeczywistości

w jego świadomości, w którym to odbiciu jest "mniej niż w obiektywnie
otaczającym sprawcę świecie zewnętrznym" – nieświadomość to niewiedza
o tym, że na zewnątrz sprawcy, w obiektywnie istniejącej rzeczywistości występuje
jakiś element, którego sprawca nie jest świadom

•

lub urojenie – fałszywe wyobrażenie o istnieniu jakiegoś elementu, który

w obiektywnej rzeczywistości nie istnieje – sprawca pozostający w urojeniu
stwarza fałszywy obraz rzeczywistości – w jego wyobrażeniu jest "coś więcej niż w
obiektywnej rzeczywistości";
w prawie karnym nieświadomość i urojenie typowo występują łącznie – sprawca
jednocześnie nieświadom jest istnienia jakiegoś elementu otaczającej go
rzeczywistości i jednocześnie roi sobie istnienie jakiegoś fragmentu, który nie
istnieje – np.

myśliwy biorący udział w polowaniu pozostaje w nieświadomości, że na

linii strzału znajduje się człowiek, jednocześnie zaś roi sobie, że daje strzał do zwierzęcia
poruszającego się w krzakach.

Błąd co do osoby (error in personam) – pozostaje poza refleksją prawa karnego
– jest błędem nieistotnym – jeżeli sprawca działający z zamiarem zabójstwa
konkretnej osoby, realizując swój zamiar w ciemności uśmierca osobę
w przekonaniu, że atakuje swój założony cel, wciąż podlega karze za zabójstwo
człowieka.
Błąd w sposobie działania (error in faciendo) – również nieistotny jeżeli

M.G.+ Z.F. 2012

sprawca wyobraża sobie błędnie, że jakiś fragment jego własnego zachowania
spowodował skutek opisany jako znamię w treści przepisu prawnokarnego, gdy
obiektywnie skutek ów spowodował inny fragment zachowania sprawcy –

np.

w nieistotnym błędzie pozostaje sprawca, który w zamiarze zabicia człowieka bił swoją
ofiarę tak intensywnie, ze spowodował utratę jej przytomności; będąc przekonany, że
ofiara nie żyje, wrzucił ciało ofiary do rzeki – sekcja zwłok wykazała obecność wody
w płucach, co oznaczało, iż przyczyną śmierci ofiary było utonięcie – w chwili zatem
wrzucenia nieprzytomnego do wody, pokrzywdzony jeszcze oddychał – sprawca
pozostawał w nieistotnym błędzie co do sposobu działania

Zboczenie działania (aberratioictus vel iactus) – sprawca pozostaje w błędzie
co do założonego przez siebie biegu zdarzeń, który uruchamia; zdarzenia
przebiegają inaczej niż sprawca zaplanował – powstaje pytanie o odpowiedzialność
karną sprawcy za skutki zachowania, powstałe wskutek błędnego wyobrażenia
sobie przebiegu zdarzeń – np.

sprawca umieścił ładunek wybuchowy pod płytą

podłogową samochodu, chcąc spowodować śmierć prowadzącego go kierowcy, w chwili
detonacji jednak eksplozja spowodowała śmierć przypadkowego przechodnia, kierowca
natomiast wyszedł ze zdarzenia bez szwanku – jak zakwalifikować prawnokarnie czyn
sprawcy? Istnieje podstawa do postawienia mu zarzutu usiłowania zabójstwa kierowcy,
spowodował jednakże śmierć przechodnia – spowodowanie śmierci przechodnia nie było
zachowaniem umyślnym, jednakże sprawca przynajmniej powinien był przewidzieć
możliwość uśmiercenia w wyniku eksplozji innej osoby lub osób – nieumyślne
spowodowanie śmierci przechodnia.

W sytuacji zboczenia działania należy

uwzględnić zasadę wg której ten sam czyn może stanowić tylko jedno
przestępstwo – 11 § 1. Nie można założyć więc, że sprawca popełnił
2 przestępstwa – usiłowanie zabójstwa człowieka i nieumyślne spowodowanie
śmierci.

Błąd co do ustawowego znamienia (faktu) – art. 28 KK

– wyłączający umyślność – błąd istotny – art. 28 § 1
Ustawodawca nie używa pojęcia usprawiedliwionego błędu!
Przepis wskazuje ("nie popełnia umyślnie czynu zabronionego"), że wyłączony jest
zamiar bezpośredni i ewentualny w sytuacji, w której sprawca popełnia czyn
zabroniony w błędzie co do okoliczności stanowiącej jego znamię –

np. uczestnik

polowania daje strzał do czegoś, co rusza się w krzakach, przekonany, że jest to zwierz
– pozostaje w błędzie co do znamienia "człowiek" – okoliczności stanowiącej znamię
zabójstwa (myśliwy wie, że to co czyni jest zabijaniem) – nie popełnia on tego czynu
umyślnie, nie poniesie odpowiedzialności za zbrodnię zabójstwa, może zaś ponieść
odpowiedzialność karną za nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka – 155 KK.

Sprawca, który działa w błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego
nie popełnia umyślnie czynu zabronionego (nie przypisujemy mu zamiaru bezpośredniego ani
ewentualnego), jednakże może ponieść odpowiedzialność karną za nieumyślnie popełniony
czyn zabroniony jeżeli łącznie spełnione są 3 warunki:

1.

przestępstwo umyślne, co do którego znamienia sprawca pozostaje

w błędzie, ma swój wariant nieumyślny

2.

sprawca naruszył reguły ostrożności wymagane przy postępowaniu

z danym dobrem prawnym

3.

można przypisać sprawcy winę w chwili czynu (jeżeli można było od niego

wymagać dochowania wierności prawu).

W omawianym stanie faktycznym wszystkie te warunki są spełnione. Nie można sprawcy

M.G.+ Z.F. 2012

przypisać zamiaru zabójstwa człowieka, mimo iż zabił innego uczestnika polowania, może
jednak ponieść odpowiedzialność karną za nieumyślne zabójstwo człowieka: istnieje
wariant nieumyślny przestępstwa, sprawca naruszył reguły ostrożności (nie jest
dopuszczalne danie strzału do zwierzęcia jeżeli nie jest ono widziane przez dającego strzał
w całej swojej sylwetce), nie zachodzi też anormalna sytuacja motywacyjna, w której od
sprawcy nie można by wymagać dochowania wierności prawu.

Sprawca daje strzał do lisa wracającego rankiem z pobliskiej wsi do lasu, widząc
charakterystyczną kitę lisa – dał strzał śmiertelny, powodując śmierć innego uczestnika
polowania, który naruszył obowiązujące myśliwych reguły – opuścił linię wyznaczona na
stanowiska i wszedł w rów melioracyjny prowadzący w kierunku wsi, by pierwszy
zauważyć i odstrzelić lisa; miał na głowie pożyczoną od żony czapkę z lisa
z przymocowanym do niej ogonem. Co kilka metrów wychylał głowę z rowu, by zobaczyć,
czy lis nadchodzi. Sprawca zaś widząc wychylający się co jakiś czas tułów zwierzęcia
z charakterystycznym ogonem, dał celny strzał.

Spory dotyczące pojęcia naruszenia reguł bezpieczeństwa podczas polowania:

np. czy oddanie strzału do człowieka w nieświadomości, że na linii strzału był człowiek,
w przekonaniu, że oddaje się strzał do dzika – widząc sam "kark zwierzęcia
w charakterystycznym kolorze" – wg obrony sprawca nie mógł przewidzieć, że na polu
kartoflanym znajdzie się w takich warunkach złodziej kradnący ziemniaki (część
doktryny również utrzymywała, że nie można sprawcy przypisać nieumyślności
świadomej ani nieświadomej);

wolna jest od odpowiedzialności karnej za nieumyślne spowodowanie śmierci sprawczyni,
która oddała z broni męża strzał do złodziei próbujących okraść jej dom – dając strzał
była przekonana, że w broni znajdują się naboje hukowe, działała więc w błędzie co do
znamienia "zabija" – nie popełniła przestępstwa umyślnie, co do nieumyślności – spełniła
warunki 1 i 2 (nie sprawdziła, czy w broni znajduje się pocisk), jednak nie można było
wymagać od sprawczyni dochowania wierności prawu – ze względu na anormalną
sytuację motywacyjną niespełniony trzeci warunek odpowiedzialności za nieumyślnie
popełniony czyn zabroniony.

! Nie ma potrzeby badania, czy 2. i 3. warunek zostały spełnione wtedy, gdy
pierwszy warunek nie jest spełniony, np.

288 § 1 – jeżeli sprawca niszczy cudzą rzecz

będąc w błędnym przekonaniu, że jest ona jego własnością – w rozumieniu 28 § 1 nie
popełnia czynu umyślnie pozostaje w błędzie co do znamienia "cudza rzecz ruchoma"; nie
ma mowa o karalności nieumyślnego zniszczenia cudzej rzeczy.

Sprawca oddał w celu dokonania przeglądu technicznego do warsztatu auto zakupione
na giełdzie samochodowej, po uzyskaniu od sprzedawcy zapewnienia o dobrym stanie
technicznym pojazdu. Po ocenie dokonanej przez mechaników okazało się, że pojazd jest
rzęchem odwołał naprawę pojazdu i udał się na parking z metalowym prętem, by
wyładować swe złe emocje na karoserii nabytku. Zniszczył jednak będący w tym samym
kolorze pojazd tej samej marki, należący do innego właściciela a oddany do tego samego
warsztatu. Sprawca pozostawał w świadomości, że to, czego dokonuje jest niszczeniem
rzeczy ruchomej, był jednak w błędzie co do znamienia "cudza rzecz ruchoma". Nie
zrealizował on więc znamion przestępstwa – nie ma nieumyślnego wariantu zniszczenia
cudzej rzeczy ruchomej, art. 28 stanowi natomiast, że pozostając w błędzie co do
znamienia "cudza rzecz ruchoma", nie popełnił przestępstwa umyślnie (wyłączenie obu
postaci zamiaru).

Błąd co do kontratypu (art. 29 KK)

Nie popełnia przestępstwa ten, kto znajduje się w błędnym przekonaniu iż
narusza dobro chronione prawem w sytuacji kontratypowej, ale pod warunkiem,
że ów błąd sprawcy był błędem usprawiedliwionym, np.

jeżeli sprawca – pracownik

M.G.+ Z.F. 2012

stacji benzynowej - w trakcie nocnego dyżuru w swoim przekonaniu odparł zamach
(którego w rzeczywistości nie było) w ten sposób, ze uderzył w głowę metalową rurką
klienta ubranego w kominiarkę – badać należy, czy urojenie w sytuacji uprawniającej do
obrony koniecznej było usprawiedliwione, tj. czy rozważny, roztropny obywatel na
miejscu rzeczonego pracownika stacji również byłby przekonany, że ze strony tak
ubranego klienta w tych konkretnych okolicznościach grozi bezprawny zamach.
Pokrzywdzony twierdził, że chronił się przed zimnem, ponieważ była zima. Sąd ustalał
więc, czy dobry sprzedawca na miejscu sprawcy również rozpoznałby grożący zamach.

Dobry obywatel – np. mieszkaniec wsi uderzył łomem w głowę domniemanego napastnika,
ponieważ słyszał, że w okolicy grasuje banda. W nocy usłyszał walenie
w drzwi. Okazało się, że był to listonosz trzymający w rękach paczkę i pukający kopiąc
nogami w drzwi.

W przypadku pracownika stacji sąd uznał, że błąd był nieusprawiedliwiony. W przypadku
mieszkańca wsi, błąd uznano w I instancji za usprawiedliwiony.

Sąd uznając błąd za nieusprawiedliwiony, może zastosować nadzwyczajne
złagodzenie kary.
! Błąd co do znamienia ISTNIEJĄCEGO W POLSKIM PRAWIE kontratypu. Jeżeli
sprawca uroi sobie cały kontratyp – będziemy to badać w ramach błędu co do
prawa (30 KK) – np. polski parlamentarzysta uroił sobie kontratyp wyobrażając
sobie błędnie, że istnieje kontratyp wyższej konieczności poselskiej (senatorskiej)
- gdy zwoływane jest nadzwyczajne posiedzenie sejmu i senatu, o czym dowiaduje
się parlamentarzysta nagle, nie popełnia on przestępstwa jeśli jedzie na owo
posiedzenie swoim własnym samochodem, prowadząc go w stanie nietrzeźwości
(art. 170a § 1)... Sprawca uroił sobie cały kontratyp – błąd co do prawa.
16.02'12
Okoliczności wyłączające winę: błąd
/

Błąd co do prawa – art. 30 KK

1.

Jeśli sobie ktoś uroi, że wychodzenie z domu po 20 jest przestępstwem to nie możemy go

pociągnąć do odpowiedzialności karnej, bo jego zachowanie i działanie w subiektywnym odczuciu
nie powoduje, żadnych skutków karnych.
Tego rodzaju błąd nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji karnych – jest to tzw. przestępstwo
urojone - to błąd co do prawa polegający na tym, że sprawca uroił sobie, że jego zachowanie
jest karalne.

2.

Jakieś zachowanie faktycznie jest zabronione, a człowiek który jest sprawcą tego

czynu jest nieświadomy jest to tzw. błąd co do prawa polegający na nieświadomości prowadzi
do faktycznego popełnienia czyny karalnego w sytuacji, w której sprawca nie zdaje sobie z tego
sprawy.
Człowiek wypełnia znamiona czynu zabronionego, ale robi coś, bo o tym nie wiem.
Czy traktować tę nieświadomość jako element, który policzymy na jego niekorzyść? (Ignorantia
iuris nocet). Albo czy postąpić odwrotnie (Ignorantia iuris non nocet)?
Te dwa krańcowe rozwiązania są na dwóch biegunach, które prowadzą do rozwiązania
wyśrodkowanego, które jest przyjęte w prawie karnym. Możliwe są dwa różne podejścia, co do
konsekwencji prawnych:/

•

Teoria zamiaru (Vorsatztheorie) - jeśli sprawca popełnia jakiś czyn nie

zdając sobie sprawy z tego, że on jest zabroniony, to zgodnie z teorią zamiaru
musimy odrzucić odpowiedzialność za przestępstwo umyślne – świadomość
bezprawności jest koniecznym elementem zamiaru → brak świadomości
bezprawności = brak zamiaru = brak popełnienia przestępstwa umyślnego →

M.G.+ Z.F. 2012

konsekwencje prawne jak w przypadku błędu co do znamion (jeżeli istnieje typ
nieumyślny, sprawca ponosi odpowiedzialność)
umyślność –

wola: chcenie albo godzenie się, świadomość –

zamiar

– uświadomienie okoliczności faktycznych; teoria zamiaru dorzuca świadomość
bezprawności czynu - żeby mówić o zamiarze, okoliczności faktyczne muszą być
uświadomione; (ktoś zabiera portfel leżący w parku nie zdając sobie sprawy, że
nie może sobie go przywłaszczyć – popełnia przestępstwo przywłaszczenia nie
zdając sobie z tego sprawy – nie ma zamiaru popełnienia przestępstwa – nie może
więc odpowiadać karnie – nie ma typu czynu zabronionego nieumyślnego
przywłaszczenia)
Teoria nigdy nie

zaakceptowana w prawie polskim –

rozdzielenie

umyślności(strony podmiotowej) od winy nie ma przeszkód, żeby przyjąć
umyślność zachowania już gdy sprawca zdaje sobie sprawę, co robi; sprawca
umyślnie zabiera pełny, nienależący do siebie portfel, czyli popełnił czyn umyślnie,
nie uświadamiał sobie jedynie bezprawności →

•

Teoria winy (Schuldtheorie) – świadomość bezprawności czynu nie jest

warunkiem zamiaru – można nie wiedzieć, że to, co się robi jest zabronione, co nie
wyklucza umyślności zachowania sprawcy (świadomość sprawcy: wiem co robię i
chcę tego → mam zamiar – świadomość stanu faktycznego);
brak świadomości bezprawności może wg tej teorii być elementem decydującym o
możliwości postawienia sprawcy zarzutu, że jest winny ("wziąłeś cudze pieniądze
umyślnie, wypełniłeś znamiona czynu zabronionego, skoro jednak nie wiedziałeś
jednak, że to zabronione – czy jesteś winny, czy też nie?). Według teorii winy,
nieświadomość bezprawności może być podstawą wyłączenia winy sprawcy.
Konsekwencje przyjęcia tej teorii: jeśli sąd uzna, że sprawca mógł nie wiedzieć, że
jego zachowanie jest zabronione, nie poniesie on odpowiedzialności, nawet jeśli
istnieje

nieumyślny

typ

przestępstwa;

w przeciwnym przypadku – poniesie odpowiedzialność za przestępstwo umyślne
(wg teorii zamiaru, nieświadomość bezprawności zawsze wyłącza umyślność, nie
wyłącza odpowiedzialności za czyn nieumyślny, wg teorii winy, nieświadomość
bezprawności albo wyłącza bezprawność całkowicie albo nie wyłącza jej w ogóle);
Polski ustawodawca określając konsekwencje błędu co do prawa, oparł
konstrukcję na teorii winy; art. 30 stanowi, że nieświadomość bezprawności

czynu wyłącza odpowiedzialność karną (zarówno za czyn umyślny jak
i nieumyślny),

ale tylko wtedy gdy była usprawiedliwiona;

usprawiedliwiony błąd co do prawa wyklucza możliwość postawienia sprawcy

zarzutu winy (jeżeli ktoś nie wiedział, że to co robi jest zabronione, sąd
zastanawia się, czy tę niewiedzę da się usprawiedliwić).
2 sytuacje pozwalające na ewentualne usprawiedliwienie błędu co do prawa:

•

kwestia błędnej interpretacji prawa – brak zgody między prawnikami co

do zrozumienia przepisu; sąd wówczas powinien usprawiedliwić taki błąd

•

podr.: cudzoziemcy

nie zdający sobie sprawy z bezprawności

(np. prowadzenia pojazdu po spożyciu jednego piwa)
Kulesza: są czyny będące "złem same w sobie" i nikogo nie da się usprawiedliwić,
bo wiedzą o tym wszyscy (np. zabójstwo); jest też grupa zachowań, których ocena

M.G.+ Z.F. 2012

moralna jest niejednoznaczna
Sąd oceniając, czy błąd był usprawiedliwiony, powinien wziąć pod uwagę z jednej
strony pewien obiektywny wzorzec "rozsądnego obywatela", z drugiej strony zaś
– jako przy okoliczności wyłączającej winę, powinien wziąć także pod uwagę
pewne indywidualne cechy konkretnego sprawcy.
Jeżeli

błąd

sprawcy

jest

nieusprawiedliwiony,

sąd

ma

możliwość

nadzwyczajnego złagodzenia kary. Możliwość taka wynika z tego, że jeżeli
usprawiedliwiony błąd co do prawa jest okolicznością wyłączającą winę, to

sam błąd, którego nie daje się usprawiedliwić, traktowany jest jako

okoliczność, która winę umniejsza (mniejszy zarzut).
Pierwotny i wtórny błąd co do prawa:

•

pierwotny błąd co do prawa ma miejsce w sytuacji, w której sprawca

uświadamia sobie wszystkie okoliczności faktyczne, nie uświadamia sobie jedynie
oceny prawnej tego stanu faktycznego (wie dokładnie, co robi, ale nie wie, że jest
to zabronione); błąd ten występuje niezależnie od stanu świadomości sprawcy
wobec

okoliczności

faktycznych

("wiem,

że

mam

w domu broń, nie wiem, że mi nie wolno bez pozwolenia")

•

wtórny błąd co do prawa - ma miejsce w sytuacji, w której sprawca nie

zdaje sobie sprawy z okoliczności faktycznych i tym samym nie może dokonać ich
prawidłowej oceny prawnej ("nie wiem, że mam broń na strychu") – wynik błędu
faktycznego
Pytanie, czy art. 30 dotyczy każdej sytuacji, czy jedynie pierwotnego błędu co do
prawa; wydaje się, że jedynie pierwotnego błędu co do prawa - jeżeli sprawca jest
nieświadomy że ma broń na strychu i nie jest świadom, że posiadanie broni bez
zezwolenia jest zabronione, to albo w ogóle nie wie, że popełnia czyn zabroniony
(nieświadomość prawa), albo nie wie o tym, że posiada tę broń i stąd nie wie, że
popełnia czyn zabroniony (2 diametralnie różne kwestie – która z nich jest błędem
co do prawa?); aspekt praktyczny – przyjęcie, że art. 30 dotyczy również wtórnego
błędu co do prawa, oznacza również przyjęcie możliwości skazania za
przestępstwo nieumyślne albo usprawiedliwienia brakiem winy popełnienia czynu
nieumyślnego.
orzecznictwo odnosi art. 30 do błędu pierwotnego; teoretycy zaś rozważają
wyłączenie winy popełniającego czyn nieumyślny bez świadomości jego
bezprawności.

Niepoczytalność (art. 31 KK)

Ustawowe przesłanki uznania sprawcy czynu za niepoczytalnego – "nie popełnia
przestępstwa" – podstawą wyłączenia odpowiedzialności jest brak możliwości
postawienia zarzutu winy;
Czy więc poczytalność sprawcy podlega udowodnieniu w postępowaniu

karnym?
Poczytalność jest wprawdzie warunkiem odpowiedzialności karnej, ale nie podlega
ona dowodzeniu w procesie karnym, ponieważ domniemywa się, że z reguły
sprawca czynu jest poczytalny. Jeżeli zatem istnieją jakieś wątpliwości co do jego
poczytalności, dowodzimy, że nie był poczytalny i nie może wobec tego ponosić
odpowiedzialności karnej.

M.G.+ Z.F. 2012

Polski ustawodawca w konstrukcji definicji wykorzystał 2 metody:

•

metodę psychiatryczną – osobą niepoczytalną jest osoba, u której zostały

stwierdzone jakieś zaburzenia psychiczne w postaci:

◦

choroby psychicznej

◦

upośledzenia umysłowego

◦

innego zakłócenia czynności psychicznych

to, że ktoś jest chory i ma tę chorobę stwierdzoną wcale nie musi oznaczać, że w
chwili dokonywania zabójstwa miał ograniczona poczytalność

•

metodę psychologiczną – niepoczytalność oznacza, że sprawca w chwili

czynu nie mógł rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem –
nacisk nie na przyczynę, a na skutek – stan świadomości i woli w chwili
popełnienia

czynu

(nie

interesuje

nas,

dlaczego

to

zrobił

- słaby punkt - jeżeli dróżnik zaśnie i nie opuści szlabanu, nie ponosi
odpowiedzialności, bo był niepoczytalny w chwili czynu – uwolnienie sprawców
nieuświadomionych nieumyślnych czynów – niedbalstwa)
Jest to więc metoda mieszana, psychiatryczno-psychologiczna; przy czym
wyraźnie w art. 31 § 1 zaznaczono, że przyczyną niepoczytalności musi być
choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenia czynności
psychicznych a skutkiem nierozpoznawanie znaczenia czynu lub brak możliwości
pokierowania swoim postępowaniem (!"kto z powodu").
Człon psychologiczny:
sfera świadomości - rozpoznawanie znaczenia czynu – w kontekście warunków
z art. 31 § 1 oceniane w 2 płaszczyznach:

•

faktycznej – oznacza, że sprawca nie zdaje sobie w ogóle sprawy

z okoliczności faktycznych, nie rozpoznaje w ogóle tego, co robi

•

aksjologicznej – nierozpoznawanie na płaszczyźnie oceny w kategoriach

dobra lub zła (np. u psychopatów)
Obie płaszczyzny mają identyczną wartość:

M.G.+ Z.F. 2012

Rozpoznawanie znaczenia czynu LUB

Kierowanie swoim postępowaniem

-

-

(wymagana świadomość stanu faktycznego)

+

+

+

-

(nie może się powstrzymać – np. choroby dotykającej

sfery wolicjonalnej, np. narkomania)

-

+

(sytuacja niemożliwa wg psychiatrów)

*niepoczytalność
31 § 1 – rozumienie "innych zakłóceń czynności psychicznych" – czy mają one
mieć podłoże patologiczne, chorobowe, czy mogą wynikać z przyczyn
fizjologicznych (np. menopauza) – chodziło głównie o stan nietrzeźwości
i odurzenia (niemające podłoża psychologicznego) – czy mieszczą się w definicji
niepoczytalności

→

konkluzja:

pojęcie "inne zakłócenia czynności

psychicznych" dotyczy także zakłóceń o podłożu fizjologicznym

niepatologicznym, naturalnym (znaczenie prawne w kontekście regulacji § 3)
zawsze powołuje się 2 biegłych psychiatrów, wydających 1 opinię. Jeśli
poczytalność była całkowicie wyłączona, wyłącza to winę.
31 § 2 dotyczy poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym ("w czasie
popełnienia przestępstwa") – nie wyłącza ona winy, jeżeli sprawca w chwili czynu
miał poczytalność ograniczoną w stopniu znacznym, popełnia przestępstwo ale
sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary – uzasadnienie jak przy
błędzie co do prawa – jeżeli wyłączenie poczytalności powoduje wyłączenie winy,
ograniczenie poczytalności powoduje umniejszenie winy; mniejsza wina uzasadnia
mniejszą karę;
czy ustawowa definicja ograniczonej poczytalności oparta jest tu także na

metodzie mieszanej (człon psychiatryczny jest pominięty w treści)?
Większość uważa, że pomimo braku w § 2 powtórzenia elementów członu

psychiatrycznego, poczytalność ograniczona w stopniu znacznym też

wymaga uwzględnienia tych elementów (oparcie również na metodzie mieszanej)
/prof. Liszewska – skoro ograniczona poczytalność nie wyłącza odpowiedzialności
(np. sprawca działa pod wpływem silnych emocji), człon psychiatryczny nie jest
niezbędny/
art. 31 § 1 i 2 – "w czasie czynu/popełnienia przestępstwa" – problem, gdy czyn
jest rozciągnięty w czasie (np. natura typu czynu zabronionego – np. znęcanie lub
popełnienie tzw. czynu ciągłego – spiętych klamrą kilku(nastu) zachowań
rozciągniętych w czasie → uważa się, że czyn rozciągnięty w czasie popełniony jest
w czasie ostatniego zachowania; problem w literaturze jest nierozwiązany).

31 §3 Odpowiedzialność karna osób, które dopuściły się czynu
zabronionego w stanie nietrzeźwości lub odurzenia

Próbuje się znaleźć formułę pozwalającą na wprowadzenie do ustawy karnej
uzasadnienia odpowiedzialności takich sprawców (czy jest to kwestia

M.G.+ Z.F. 2012

niepoczytalności – tak, mieści się w pojęciu innych zakłóceń czynności
psychicznych). Starcie 2 zasad: zasady "nie ma kary bez winy" i zasady ochrony
społeczeństwa przed jednostkami upijającymi się lub odurzającymi. Historycznie
– 3 próby rozwiązania:

1.

KK 1932 – actio libera in causa – zakłada, że sprawca, który po to

wprawił się w stan nietrzeźwości (lub odurzenia), żeby w tym stanie popełnić
przestępstwo, nie unika odpowiedzialności karnej (np. nie można by skazać
sprawcy

wypadku

po

spożyciu

alkoholu,

bo

nie

można

sobie

z góry założyć popełnienia czynu nieumyślnego)

2.

konstrukcja niemiecka – Rauschdelikt – zakłada, że ustawodawca

wprowadza w części szczególnej KK odpowiedni typ przestępstwa polegający na
popełnieniu czynu zabronionego w stanie nietrzeźwości lub odurzenia,
w który sprawca dobrowolnie się wprawił

3.

KK 1969 i 1997 – 31 § 3 - przepisów o niepoczytalności i poczytalności

ograniczonej nie stosuje się, jeżeli są spełnione następujące warunki:

1.

sprawca wprawił się dobrowolnie w stan nietrzeźwości lub odurzenia (bez

przymusu, podstępu itd.)

2.

stan ten spowodował wyłączenie lub ograniczenie poczytalności

3.

sprawca mógł przewidzieć, że wprawiając się w stan nietrzeźwości lub

odurzenia, będzie niepoczytalny albo jego poczytalność będzie znacznie
ograniczona (!nie chodzi o możliwość przewidywania popełnienia czynu!)
spełnione są warunki, nie stosuje się § 1 lub 2, sprawcy przypisuje się
odpowiedzialność karną;

np. upojenie patologiczne – stan po wypiciu niewielkiej dawki alkoholu, człowiek zaczyna
wariować, potem zapada w długotrwały sen i po przebudzeniu nic nie pamięta – sprawca,
jeśli zdarza się to po raz pierwszy w życiu, nie mógł przewidzieć;

przykładem jest także sytuacja podstępnego wprawienia kogoś w stan odurzenia;

nie wolno łączyć przewidywalności z czynem; ze względu na ten brak połączenia,
pojawiają się w doktrynie głosy, że jest to odpowiedzialność obiektywna, bez winy,
za wszystko, co się zrobi → uzasadnienia zasady winy, np.
dominująca w uzasadnianiu jest konstrukcja winy na przedpolu czynu

zabronionego – upatrujemy jej we wprawieniu się w stan nietrzeźwości lub
odurzenia (wina wcześniej, nie w czasie popełnienia czynu a w momencie
wprawiania się w stan nietrzeźwości).
/błąd co do prawa – nieświadomość bezprawności czynu, niepoczytalność
i poczytalność ograniczona, odpowiedzialność karna sprawcy w stanie odurzenia/
23.02'12

Środkizabezpieczające

Reakcja sądu, który stwierdza, że sprawca nie popełnił przestępstwa z powodu
swej niepoczytalności. Generalnie rzecz biorąc, sąd może do takiego sprawcy
zastosować zamiast kary (nie może jej zastosować) środek zabezpieczający,
polegający na umieszczeniu w zamkniętym zakładzie leczniczym – kodeks
szczegółowo określa warunki, które muszą być spełnione, by sąd był do tego

M.G.+ Z.F. 2012

legitymowany.
Art. 93 KK – tylko wtedy, gdy jest to niezbędne aby zapobiec ponownemu

popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego
zastosowanie przez sąd

umieszczenia niepoczytalnego sprawcy w zamkniętym zakładzie
psychiatrycznym

warunki, które muszą być spełnione łącznie (94 § 1 – stan niepoczytalności

określony w art. 31 § 1):

•

popełnienie czynu o znacznej społecznej szkodliwości przez sprawcę

nie jest on spełniony wtedy, gdy sprawca niepoczytalny,

np. z powodu zmian

w mózgu wywołanych wiekiem, dopuszcza się przestępstwa zniesławienia swego sąsiada
w liście skierowanym do władz, nawet gdy w jego treści zarzuca pomówionemu zamiar
popełnienia przestępstwa –

zniesławienie w takiej postaci nie jest czynem

o wysokiej społecznej szkodliwości;

najczęściej chodzi o przestępstwo przeciwko zdrowiu lub życiu człowieka,
w przypadku przestępstwa przeciw mieniu, decydująca może być wartość mienia
zniszczonego przez niepoczytalnego sprawcę – mienie wielkiej wartości;

•

stwierdzenie przez sąd wysokiego prawdopodobieństwa, że tenże sprawca

popełni w przyszłości ponownie taki czyn o wysokiej społecznej szkodliwości
przy spełnieniu tych 2 warunków, sąd orzeka

umieszczenie sprawcy

w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym (prof. Kulesza – sąd jest zobligowany
dozastosowania tego środka; sędziowie mają tendencję do interpretowania tego
stwierdzenia raczej jako dającego możliwość jego zastosowania);
94 § 2 – czasu pobytu w zakładzie nie orzeka się z góry – sąd orzeka zwolnienie
sprawcy jeżeli jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie jest konieczne; obowiązek
okresowego badania, czy sprawca, co do którego zastosowano ten środek
zabezpieczający wymaga dalszego jego stosowania – czy nadal istnieje wysokie
prawdopodobieństwo, że sprawca ponownie popełni czyn zabroniony o wysokiej
społecznej szkodliwości;
jeżeli niepoczytalny został zwolniony z zakładu psychiatrycznego w wyniku takiej
decyzji sądu, sąd może zasądzić ponowne umieszczenie go w odpowiednim
zakładzie psychiatrycznym jeżeli przemawiają za tym okoliczności wymienione
w § 1 lub art. 93, przy czym to uprawnienie sądu wygasa po upływie 5 lat od
zwolnienia niepoczytalnego sprawcy z zakładu leczniczego.
!egz

INNE ŚRODKI DOCZYTAĆ – ROZDZIAŁ X ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE

Rozkaz wojskowy jako okoliczność wyłączająca winę wykonawcy
rozkazu popełniającego czyn zabroniony (okoliczności wyłączające i
umniejszające winę – c.d.)

Rozkaz wojskowy nie uchyla bezprawności czynu wykonawcy rozkazu, może
uchylić jedynie jego winę.

M.G.+ Z.F. 2012

Teorie wyjaśniające wyłączenie odpowiedzialności karnej

wykonawcy rozkazu wojskowego:

1.

Teoria ślepych bagnetów –najstarsza- za czyn zabroniony popełniony

przez

wykonawcę

rozkazu

działającego

zgodnie

z

treścią

rozkazu,

odpowiedzialność karną ponosi tylko ten, kto rozkaz wydał (rozkazodawca);
wykonawca rozkazu jest tylko ślepym bagnetem, narzędziem, zobowiązanym do
bezwzględnego posłuszeństwa rozkazowi, nie ponosi więc odpowiedzialności
karnej;
przyjęta przez KKWP 1944 – żołnierz jest zobowiązany do bezwzględnego
posłuszeństwa rozkazowi (…) jeżeli odmówi wykonania rozkazu, poniesie
odpowiedzialność

karną

za

przestępstwo

wojskowej

niesubordynacji,

tj. niewykonanie rozkazu;

ostatni przypadek powołania: SN 2002 – we Wrocławiu w r. 1947 prokurator wojskowy na
polecenie zwierzchnika zażądał kary śmierci dla 2 sprawców kradzieży fragmentu poniemieckiej
rdzewiejącej lokomotywy, którą usiłowali sprzedać w skupie złomu, przy czym zostali zatrzymani –
czyn zakwalifikować można było jako zwykłą kradzież (niemożliwe żądanie kary śmierci), ale został
uznany za akt sabotażu (KK 1946 - cel unieruchomienia komunikacji państwowej) – wobec
jednego

ze

sprawców

orzeczono

i wykonano karę śmierci → prokurator stanął przed sądem pod zarzutem podżegania sądu do
dokonania aktu zabójstwa; SN uznał, ze choć prokurator spowodował skazanie na śmierć jednego
z sabotażystów, nie może ponieść odpowiedzialności karnej, ponieważ działał na rozkaz (polecenie
zwierzchnika w prokuraturze wojskowej miało moc rozkazu wojskowego); szef prokuratury już nie
żył, więc śledztwo umorzono;

2.

Teoria myślących bagnetów – zakłada, że żołnierz nie jest pozbawiony ani

prawa, ani też uwolniony od obowiązku oceny treści otrzymanego rozkazu
z punktu widzenia obowiązującego prawa; o ile teoria ślepych bagnetów pozbawia
żołnierza prawa oceniania treści rozkazu pod względem obowiązującego prawa, o
tyle teoria myślących bagnetów wręcz nakazuje mu dokonanie oceny zgodności z
prawem jego zachowania będącego realizacją treści rozkazu – nie wyłącza ona
odpowiedzialności karnej adresata, wykonawcy rozkazu

przyjęta z pewnym ograniczeniem w wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w
Norymberdze z 1.10'46 orzekającego ws. oskarżonych najwyższych funkcjonariuszy
Rzeszy Niemieckiej (statut trybunału: rozkaz wojskowy ani polecenie władzy państwowej
nie zwalniają z odpowiedzialności swych wykonawców; Trybunał może złagodzić karę
temu oskarżonemu, który popełnił zbrodnię na rozkaz lub polecenie państwowe, jeżeli
uzna, że wymaga tego sprawiedliwość); takie samo rozwiązanie: dekret PKWN z 31.08'44
o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy... - działanie na rozkaz nie
wyłącza odpowiedzialności karnej wykonawcy rozkazu;

3.

w obowiązującym kodeksie, ustawodawca stosuję teorię ograniczonego

posłuszeństwa – odrzuca teorię ślepych bagnetów jako prowadzącą do
zbrodniczych konsekwencji i uwolnienia od odpowiedzialności wykonawców
zbrodni, zaś teorię myślących bagnetów jako niedającą się pogodzić
z wymogami wojskowej dyscypliny (adresat rozkazu może podważać zgodność
rozkazu z prawem) – teoria ograniczonego posłuszeństwa wyraża się w art. 318
KK;
regułą jest, iż rozkaz ma być wykonany przez żołnierza, nie przeprowadza on
analizy jego treści na gruncie obowiązującego prawa, chyba że znajdzie się w
sytuacji, w której treść rozkazu jawić mu się będzie jako nakazująca zachowanie
oznaczające z jego strony umyślne popełnienie przestępstwa,

np. dowódca w Iraku

M.G.+ Z.F. 2012

polecił, by każdy żołnierz ułamał na pamiątkę piaskowcową figurkę z fasady starej
budowli – zniszczenie zabytku z IV w. p.n.e. - wykonanie rozkazu było de facto umyślnym
popełnieniem przestępstwa, adresat powinien był odmówić wykonania tego rozkazu pod
groźbą poniesienia odpowiedzialności karnej;

zachowanie nie jest umyślnym popełnieniem przestępstwa - żołnierz w czasie ćwiczeń
uzyskał rozkaz wrzucenia świecy dymnej na strych wiejskiego domu, by wypłoszyć
dywersantów, znajdowało się tam siano, które zapaliło się i budynek spłonął – żołnierz,
nieumyślnie

spowodowawszy

pożar,

nie

popełnił

przestępstwa

– jego zachowanie nie stanowiło umyślnego popełnienia przestępstwa w wyniku
umyślnego wykonania rozkazu wojskowego

dowódca kutra patrolowego spodziewając się inspekcji nakazał umycie silnik kutra
benzyną (korpus silnika był rozgrzany, opary benzyny zapaliły się) – wykonawcy rozkazu
nie popełnili umyślnie przestępstwa, nie ponoszą więc odpowiedzialności karnej;

popełnili przestępstwo żołnierze odbywający służbę wartowniczą w jednostce wojskowej,
którym

dowódca

jednostki

wydał

rozkaz

zatrzymania

osoby

cywilnej

– pokrzywdzony był adoratorem córki dowódcy jednostki wojskowej (adresaci umyślnie
popełnili przestępstwo – warcie nie wolno zatrzymywać osób cywilnych nienaruszających
terenu jednostki wojskowej);

żołnierze spod NangarKhel – wykonawcy rozkazu ponieśliby odpowiedzialność karną
gdyby ich zachowanie stanowiło umyślne popełnienie przestępstwa poleconego w treści
rozkazu

→ chyba że wykonując rozkaz umyślnie popełnia przestępstwo;

odpowiedzialność nie tylko, gdy żołnierz wie i chce popełnić przestępstwo
nakazane w treści rozkazu, ale także gdy przewiduje, że danie posłuchu rozkazowi
może oznaczać popełnienie czynu zabronionego i na to się godzi

(stan woli obojętnej

- wyjątek "chyba że wykonując rozkaz umyślnie popełnia przestępstwo" /w zamiarze
ewentualnym/); sąd uniewinnił sprawców uznając, że 318 § 2 nie odnosi się do
konkretnego stanu faktycznego.

Stan ostatecznej potrzeby - 319

Konstrukcja stanu ostatecznej potrzeby nawiązuje do ogólnej teorii kontratypów
opartej na matrycy stanu wyższej konieczności – ten, kto wydał rozkaz zauważa,
że jego adresat odmawia dania posłuchu poleceniu, stwierdzają

równocześnie, że okoliczności w konkretnym stanie faktycznym wymagają

natychmiastowego zmuszenia żołnierza do wykonania rozkazu (okoliczności
wymagają natychmiastowego przeciwdziałania);
jeżeli rozkazodawca w takiej sytuacji sam użyje przemocy wobec żołnierza
nieposłusznego poleceniu albo rozkaże innym żołnierzom zastosowanie

środków przymusu fizycznego, nie popełni przestępstwa, przy czym musi

być spełniony warunek subsydiarności – użycie przemocy wobec odmawiającego
posłuszeństwa adresata rozkazu musi być koniecznym i jedynym sposobem
zmuszenia go do zachowania zgodnego z treścią rozkazu (a posłuchu dla rozkazu
nie można osiągnąć w inny sposób);
współcześnie stan ten nie dotyczy sytuacji, w której rozkazodawca dla
wymuszenia posłuchu użyłby broni palnej i zastrzelił nieposłusznego żołnierza
(w KK z 1969 r. w części wojskowej takie uprawnienie zostało wyraźnie
sformułowane, z zastrzeżeniem, że dotyczy sytuacji bojowej, w której żołnierz
wbrew rozkazowi opuszcza stanowisko bojowe); na gruncie art. 319 taka
interpretacja jest wykluczona – ostateczna potrzeba to użycie środków
niezbędnych dla wymuszenia posłuchu dla rozkazu – martwy żołnierz posłuchu

M.G.+ Z.F. 2012

dać nie może.
319 § 2 – stanowi, iż w razie przekroczenia granic ostatecznej potrzeby, sąd
może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (możliwe także w sytuacji
spowodowania przez rozkazodawcę śmierci odmawiającego posłuszeństwa
żołnierza przy użyciu broni palnej; brak możliwości odstąpienia od

wymierzenia kary).
Odpowiedzialność karna żołnierza za wykonanie przestępnego rozkazu
wymaga dla określenia jej granic wskazania, że żołnierz

ponosi

odpowiedzialność karną za niewykonanie rozkazu nieprzestępnego – 343 § 1
KK;
§ 2 – typ kwalifikowany – żołnierz, który nie wykonuje lub odmawia

wykonania rozkazu wspólnie z innymi żołnierzami, w obecności zebranych
żołnierzy albo gdy następstwem niewykonania rozkazu jest znaczna szkoda

majątkowa lub inna poważna szkoda;
§ 3 – wejście w porozumienie z innymi żołnierzami w celu wspólnego

niewykonania rozkazu lub wspólnej odmowy wykonania;
"żołnierz, który nie wykonuje lub odmawia wykonania rozkazu" – znamiona
przestępstwa są zrealizowane nie tylko w przypadku werbalnego

sformułowania swego nieposłuszeństwa rozkazowi ale także wtedy gdy

milcząco zachowa się w sposób oznaczający niewykonanie rozkazu, np.
bierne zachowanie wobec treści otrzymanego polecenia.
344 § 1 KK: nie popełnia przestępstwa niewykonania rozkazu ani odmowy
wykonania rozkazu żołnierz, który odmawia posłuszeństwa wobec rozkazu

nakazującego popełnienie przestępstwa (ostrzelanie NangarKhel – musiałoby
być w treści rozkazu polecenie ostrzelania budynków, w których znajdowała się
ludność cywilna – wyraźna odmowa lub milczące niewykonanie nie mogłoby
doprowadzić do odpowiedzialności za niesubordynację).
Odpowiedzialność karna wydającego rozkaz za przestępstwo popełnione przez
adresata rozkazu zachowującego się zgodnie z treścią wydanego rozkazu odnosi
się jedynie do sytuacji, w której rozkaz

spełnia warunki określone

w art. 115 § 18 (rozkazem jest polecenie określonego działania lub
zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub

uprawnionego żołnierza starszego stopniem; nie jest rozkazem polecenie
wydane niesłużbowo żołnierzowi a także polecenie choćby wydane służbowo, lecz
nie przez przełożonego ani przez uprawnionego żołnierza starszego stopniem, np.

starszy stopniem żołnierz wydaje polecenie przeskoczenia przez płot i zdobycia
biało-czerwonych róż z gospodarstwa ogrodniczego, stwierdzając, że jest to rozkaz; jest to
podżeganie do przestępstwa kradzieży a niższy stopniem żołnierz dokonujący tego czynu
to sprawca sensu stricto, nakłoniony treścią enuncjacji, która rozkazem nie była

).

8.03'12

Droga przestępstwa – iterdelicti

podjęcie zamiaru popełnienia przestępstwa

cogitationispoenamnemopatitur – zamiar to myśl sprawcy, na której opiera się jego
wola popełnienia czynu zabronionego jednak nie może ona uzasadniać karania;

W

Związku Sowieckim i III Rzeszy miało miejsce złamanie tej zasady przez karanie za zamiar kontrrewolucyjny i

M.G.+ Z.F. 2012

m.in. za zamiar zhańbienia niemieckiej krwi i czci; III Rzesza 1935 – typ przestępstwa określony jako
zhańbienie rasy, którego istotą było obcowanie płciowe sprawcy, Żyda, z nosiciel(em/ką) niemieckiej krwi –
niemiecka doktryna uznała, że należy wypracować karalność samego zamiaru → wyrok skazujący sprawcę,
mężczyznę za spojrzenie we Frankfurcie nad Menem na piętnastoletnie niemieckie dziecko płci przeciwnej z
zamiarem zhańbienia niemieckiej rasy (uzasadnienie, że jest to rękoczyn realizujący znamiona zniszczenia
czci człowieka)...

przygotowanie

regułą jest niekaralność, karalność pojawia się tylko wyjątkowo, jedynie gdy
ustawa wyraźnie tak stanowi – 16 § 2 KK:

1.

127 § 2

2.

128 § 2

3.

140 § 3

4.

175

5.

252 § 3

ustawa statuuje karalność za przygotowanie do więcej aniżeli jednego
przestępstwa:

1.

168

2.

310 § 4

3.

339

4.

343 – przygotowanie w postaci wejścia w porozumienie z innymi żołnierzami

w celu nieposłuszeństwa
przygotowanie – 16 § 1 – "zachodzi tylko wtedy" – jedynie wymienione expressis
verbis zachowania stanowią przygotowanie; jest ono karalne tylko wtedy, gdy w
przypadkach wymienionych w ustawie, sprawca podejmuje działania
przygotowawcze w celu popełnienia czynu zabronionego; jeśli ma być karalne,
przygotowanie może być popełnione tylko z zamiarem bezpośrednim ("w celu") –
nie ma przygotowania przy działaniu tylko z zamiarem ewentualnym, np.

310 § 4 -

karalność przygotowań do podrabiania albo przerabiania polskiego albo obcego pieniądza
– karalność tylko w razie działania w celu popełnienia tego przestępstwa; art. 16 -
przygotowanie polega także na zbieraniu informacji – jeżeli sprawca zbiera informacje na
temat sposobu wytwarzania pieniędzy, ale nie czyni tego w celu produkowania
fałszywych banknotów a prowadzi studia nad technikami fałszowania pieniędzy

;

2 postaci przygotowania:

1.

wieloosobowa – wejście w porozumienie z inną osobą

2.

jednoosobowa (rzeczowa)

1.

uzyskanie środków

2.

przysposabianie środków

3.

zbieranie informacji

4.

sporządzanie planu

działania te mają stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego

bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego – przygotowanie nie zmierza
bezpośrednio ku dokonaniu, ma jedynie stworzyć warunki, w których możliwe

M.G.+ Z.F. 2012

będzie przedsięwzięcie czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania – ma
stworzyć warunki do usiłowania popełnienia czynu zabronionego; w opisie
przygotowania pozostawiono dużą swobodę wykładni – należy ją ograniczyć:
podstawą interpretacji prowadzącej do wyznaczenia zakresu karalnego
przygotowania popełnienia przestępstwa, do którego przygotowanie jest karalne
powinno być stwierdzenie

obiektywnego zagrożenia dla dobra chronionego

prawem już na etapie czynności przygotowawczych – np.

przygotowanie jest karalne

na mocy art. 127 § 2 – do popełnienia przestępstwa m.in. wejścia w porozumienie z inną
osobą w celu wejścia w porozumienie z innymi osobami w celu m.in. doprowadzenia do
zmiany przemocą konstytucyjnego ustroju państwa polskiego – niekaralne pozostanie
porozumienie się

; czynności przygotowawcze muszą być podejmowane w celu

popełnienia przestępstwa, którego przygotowanie jest karalne;
przepis nie zawiera pojęcia przygotowania nieudolnego – pozostaje bezkarne
nieudolne przygotowanie do popełnienia przestępstwa, choćby sprawca uroił sobie
iż podejmuje czynności umożliwiające usiłowanie popełnienia przestępstwa – jeżeli
nabywa środki nienadające się do stworzenia warunków, w których możliwe
byłoby usiłowanie popełnienia przestępstwa – np.

sprawca nabył dziecięcą drukarkę

stemplową, kierując się zamiarem fałszowania pieniędzy – nawet jeżeli działał z zamiarem
bezpośrednim, pozostanie bezkarny;

od konstrukcji odpowiedzialności za przygotowanie do usiłowania czynu, które
jest karalne należy odróżnić udział w zorganizowanej grupie albo związku
mającym na celu popełnienie przestępstwa – za to przestępstwo sprawca może
ponieść odpowiedzialność karną także wtedy, gdy przygotowanie do przestępstwa,
które grupa ma na celu, jest niekaralne, np. przestępstwa rozboju – czynności
przygotowawcze są niekaralne, karalne jest branie udziału w grupie przestępczej
mającej na celu realizowanie czynów mających znamiona rozboju
czynny żal sprawcy przygotowania
nie podlega karze za przygotowanie (17 § 1), kto dobrowolnie od niego odstąpił (…)
w razie wejścia w porozumienie (…) nie podlega ten kto ponadto podjął działania
zmierzające do zapobieżenia dokonaniu – polega on na aktywności czyniącego
przygotowania do przestępstwa, przygotowanie do którego podlega karze; nie
wystarcza zatem bierność sprawcy, który nie podejmuje np. produkcji fałszywych
banknotów do czasu aż wzrośnie kurs waluty, którą ma zamiar fałszować – taka
bierność nie gwarantuje mu bezkarności (wymagane w szczególności zniszczenie
zgromadzonych środków zaś przy wejściu w porozumienie ma on przynajmniej
próbować zatamować działanie tej innej osoby – w praktyce – zawiadomić organy
ścigania o podjętych działaniach przygotowawczych)

usiłowanie

karalność jest regułą; polski KK stanowi w art. 14 § 1, iż sąd wymierza karę za
usiłowanie w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa (w
praktyce sądy wymierzają karę nieco niższą niż za dokonanie przestępstwa);
uzasadnienie karalności usiłowania
w XIV w. sformułowane przez włoskich glosatorów – potrzeba karania takiego
zachowania, które blisko przylega do dokonania – p. Carolina; bliskość usiłowania
w stosunku do dokonania przestępstwa stanowi jeden z elementów

teorii

obiektywnej usiłowania (założenia: Anzelm Feuerbach) – z usiłowania wynika
obiektywne niebezpieczeństwo zagrażające dobru prawnemu – usiłujący musi

M.G.+ Z.F. 2012

więc spowodować rzeczywiste zagrożenie dla dobra – teoria ta operuje pojęciem
bezpośredniego zmierzania ku dokonani dla wskazania istoty usiłowania;
bezpośredniość oznacza stworzenie sytuacji, w której sprawca ze swojej strony
uczynił wszystko, co może przekształcić się w uszczerbek w dobru prawnym bez
potrzeby uruchamiania dalszych zdarzeń łańcucha przyczynowo-skutkowego
przez jego własne działanie – nie jest karalne zachowanie sprawcy, któremu nie
można postawić zarzutu usiłowania gdy z jego zachowania nie wynika
bezpośrednie zagrożenie dla dobra chronionego prawem;
Ćwiąkalski i Zoll opierając się na tej teorii stworzyli pogląd, że nie jest
usiłowaniem a jedynie bezkarnym przygotowaniem do przestępstwa rozboju
przygotowanie przez sprawców narzędzi, z którymi przybyli pod dom upatrzonej
ofiary, lecz do domu nie weszli; SN sformułował odnośnie takiego stanu
faktycznego tezę, zgodnie z którą jest to już coś więcej niż niekaralna czynność
przygotowawcza do rozboju – usiłowanie dokonania przestępstwa rozboju;
Ćwiąkalski i Zoll – jeżeli ofiara znajduje się jeszcze za zamkniętymi drzwiami nie
jest to usiłowanie; wg SN, zatrzymani pod drzwiami poniosą odpowiedzialność za
usiłowanie; odwołując się do obrony koniecznej – czy wolno stosować obronę
konieczną wobec sprawców usiłujących dokonać rozboju wobec ofiary znajdującej
się za drzwiami – jeżeli więc człowiek zauważy zamaskowanych osobników przed
swymi drzwiami i pomyśli o poglądzie SN, wyciągnie swą strzelbę z nabojami na
dziki i postanowi oddać strzał przez drzwi, odwołując się do przysługującej mu
wobec bezpośredniości zamachu obronie koniecznej; oddawszy strzał, trafi
śmiertelnie jednego z "napastników" – czy poniesie on odpowiedzialność?
Druga koncepcja teoretyczna tłumacząca istotę usiłowania, zwana jest

teorią

subiektywną (Klaus Roxin) – mówi ona, iż usiłowanie ma miejsce wtedy, gdy
sprawca poprzez swe uzewnętrznione zachowanie ujawnił w sposób jednoznaczny
zamiar zaatakowania dobra prawnego, uczynienia w nim uszczerbku lub
zniszczenia go – kładzie ona zatem nacisk na zachowanie, które w sposób
jednoznaczny ujawnia zamiar sprawcy popełnienia czynu zabronionego; rozszerza
ona pojęcie usiłowania, gdyż nie wymaga ona dla uznania, że miejsce miało
usiłowanie zaistnienia obiektywnego zagorzenia dla dobra prawnego, istotne zaś
jest zewnętrzne zachowanie sprawcy ujawniające jego zamiar dokonania czynu
zabronionego
np. sprawca z zamiarem dokonania rozboju chowa się za przydrożne drzewo
rosnące przy ścieżce, którą będzie przechodziła ofiara; jeżeli sprawca chowa się za
drzewo, jest to bezkarna czynność przygotowawcza; jeżeli zaś wygląda i jego ofiara
znajduje się na drodze, można uznać, że wyjście z kryjówki jest już usiłowaniem
popełnienia przestępstwa rozboju
oba ujęcia miały zbiec się w założeniu ustawodawcy w treści art. 13:
§ 1: teoria obiektywna (zmierza do dokonania, które jednak nie następuje); 3
elementy: zamiar popełnienia czynu zabronionego, zachowanie zmierzające ku
dokonaniu czynu zabronionego → warunki pozytywne, brak dokonania czynu
zabronionego → warunek negatywny; "odpowiada za usiłowanie kto w zamiarze
popełnienia czynu zabronionego" – nie powstaje odpowiedzialność karna za
usiłowanie popełnienia przestępstw nieumyślnych (istotą – brak zamiaru) – np.
policjant zatrzymuje kierującego pojazdem, który przejechał na czerwonym świetle
argumentując, że poniesie on odpowiedzialność za zmierzanie do spowodowanie
wypadku drogowego, do którego nie doszło, gdyż inni kierowcy zdążyli

M.G.+ Z.F. 2012

wyhamować a piesi zdążyli spierzchnąć z jezdni → takiego rozumowania nie
uzasadnia definicja usiłowania; jest ono karalne gdy sprawca działa mając na
celu spowodowanie przestępstwa a spowodowanie wypadku drogowego jest
przestępstwem nieumyślnym → usiłowanie może uzasadniać odpowiedzialność
karną tylko wtedy, gdy sprawca działa w zamiarze dokonania przestępstwa
umyślnego;
pierwszy element – zamiar dokonania czynu zabronionego pozwala odnaleźć
różnice pomiędzy opisem przygotowania a usiłowania (przygotowanie – działanie
w celu, usiłowanie – w zamiarze dokonania czynu zabronionego; przygotowanie
karalne jest dokonane cum dolo directo, usiłowanie także z zamiarem
ewentualnym)
15.03'12
usiłowanie – c.d.

/art. 13 § 1 Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim
zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje.)

teoria subiektywna + obiektywna + nienastąpienie → teoria mieszana;

karalność usiłowania art.:

1.

118 § 3 (przygotowanie do ludobójstwa),

2.

127 (zdrada główna, podjęcie w porozumieniu z innymi osobami działalności zmierzającej

bezpośrednio w celu pozbawienia niepodległości, oderwania części obszaru lub zmiany przemocą
konstytucyjnego ustroju RP) (§ 2 – przygotowanie),

3.

128 § 2 (zamach stanu, usunięcie przemocą konstytucyjnego organu RP – przygotowanie),

4.

140 § 3 (przygotowanie do gwałtownego zamachu na jednostkę Sił Zbrojnych RP,

zniszczenia lub uszkodzenia obiektu albo urządzenia o charakterze obronnym),

5.

175 (przygotowanie do sprowadzenia katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub

powietrznym, zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach),

6.

252 § 3 (przygotowanie do wzięcia lub przetrzymania zakładnika w celu zmuszenia organu

państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub osoby prawnej albo
grupy osób do określonego zachowania się),

7.

270 (podrabianie, fałszowanie dokumentu, podrabianie lub przerabianie dokumentu w celu

użycia za autentyczny,lub takiego dokumentu jako autentycznego użycie, także wypełnianie
blankietu, opatrzonego cudzym podpisem, niezgodnie z wolą podpisanego i na jego szkodę albo
takiego dokumentu używanie.- § 3 przygotowanie)

podstawa odp karnej za przygotowanie do jednego z wymienionych w nich przestępstw,

168 zbiorczo zaś wskazuje, że karalne jest czynienie przygotowań do przestępstwa z art. 163 § 1,
165 §1 , 166 §1 lub 167 § 1 (niebezpieczeństwo powszechne, sprowadzenie innego
niebezpieczeństwa powszechnego, zawładnięcie statkiem morskim lub powietrznym, umieszczenie
na statku urządzeń/substancji zagrażających bezpieczeństwu statku);

310 §4 – czynności przygotowawcze do fałszowanie pieniądza polskiego lub obcego,

339 § 4 – karalność przygotowań do dezercji;

karalność usiłowania nie dotyczy przestępstw nieumyślnych,

polski KK nie wyłącza z karalności za usiłowanie żadnego z przestępstw umyślnych

(doktryna nieusatysfakcjonowana – projekt KK z 1994 – karalne usiłowanie karą do 3 lat
pozbawienia wolności, jeśli ustawa tak stanowi, poza tym, przestępstwa z zagrożeniem
przekraczającym 2 lata pozbawienia wolności , np. usiłowanie znieważenia człowieka bez
zastrzeżenia; w doktrynie – znieważenie karalne jest na etapie usiłowania, gdy sprawca rozpoczyna

M.G.+ Z.F. 2012

wypowiadanie obraźliwego słowa – co jest trudne do określenia, więc odstąpiono od penalizacji);

obecny KK – odp karna za usiłowanie każdego przestępstwa umyślnego, ale art. 14 § 1 (Sąd
wymierza karę za usiłowanie w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa.) –
sąd wymierza karę za usiłowanie w widełkach, jak za dokonanie– można więc ukarać w górnej
granicy, np. za usiłowanie zbrodni zabójstwa (a proponowano np. wymiar max. 2/3);

13 § 1 Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim
zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje.

§ 2. Usiłowanie zachodzi także wtedy, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie jest
niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu
zabronionego lub ze względu na użycie środka nie nadającego się do popełnienia czynu
zabronionego.

13 § 1 – 3 elementy warunkujące odpowiedzialność za usiłowanie:

1.

. zamiar – z jakim sprawca podejmuje usiłowanie – bezpośredni/ewentualny ("kto w

zamiarze"; przygotowanie – jedynie zamiar bezpośredni)

2.

bezpośrednie zmierzanie do dokonania (przygotowanie nie zmierza, stwarza jedynie

warunki) – stworzenie zagrożenia dla dobra chronionego prawem, które może przekształcić się w
zniszczenie/spowodowanie

uszczerbku

bez

dodatkowych

elementów

przyczynowości

uruchamianych samym zachowaniem sprawcy

3.

brak dokonania

usiłowaniem jest np. nadanie wybuchowej paczki, która nie dotarła w miejsce przeznaczenia

ustawowy podział usiłowania:

1.

§ 1 art. 13 opisuje usiłowanie, które określamy w doktrynie jako usiłowanie udolne

/Migas: sprawca dokonał wszystkich czynności niezbędnych do wystąpienia skutku, ale mimo
tego skutek nie nastąpił – np. sprawca strzelił do ofiary, lecz chybił/

/

Usiłowanie przez zaniechanie
usiłowanie przez niedochowanie obowiązku – usiłowanie dokonania przestępstw z
zaniechania jest możliwe gdy sprawca:

◦

pozbawia się możliwości wykonania obowiązku

◦

nie podejmuje czynności pozwalających na spełnienie obowiązku

np. zaniechanie włączenia telefonu komórkowego przez świadka wypadku –
usiłowanie dokonanie przestępstwa nieudzielenia pomocy;

2.

13 § 2 – usiłowanie nieudolne – zachowanie, które jest jako usiłowanie

zachowaniem karalnym; w art. 14 czytamy o zasadach, na których są wymierza
karę za usiłowanie – za usiłowanie udolne w granicach przewidzianych dla danego
przestępstwa, za usiłowanie nieudolne – sąd może zastosować nadzwyczajne
złagodzenie kary a nawet odstąpić od wymierzenia kary;
usiłowanie nieudolne zachodzi w 2 przypadkach, w których sprawca swoim
zachowaniem, któremu towarzyszy zamiar popełnienia przestępstwa w swoim
mniemaniu zmierza ku dokonaniu przestępstwa, które to dokonanie jest
niemożliwe:

1.

brak przedmiotu nadającego się do dokonania na nim czynu zabronionego

2.

brak narzędzia nadającego się do użycia

nie jest usiłowaniem nieudolnym usiłowanie przy braku umiejętności posłużenia
się narzędziem przez sprawcę, np. sprawczyni naciskała spust broni, która była

M.G.+ Z.F. 2012

zabezpieczona; strzał do trupa jest usiłowaniem nieudolnym; użycie środka
nadającego się do dokonania czynu zabronionego;

usiłowanie bezwzględnie

nieudolne – sprawca błędnie łączy jakiś fragment swego czynu ze skutkiem na
podstawie magii lub zabobonów – niekaralne będzie zachowanie tego, kto
nakłuwa szpilką lalkę symbolizującą ofiarę; środek: np. sprawca z zamiarem
zabójstwa człowieka podał mu biały proszek, sól gorzką, sądząc, że jest to cyjanek
potasu
--- Konstrukcja usiłowania nieudolnego jako zachowania karalnego oparta jest na
urojeniu przez działający podmiot istnienia przedmiotu nadającego się do
dokonania przestępstwa, na urojeniu środka, który obiektywnie nie nadaje się do
dokonania czynu zabronionego; od usiłowania nieudolnego należy odróżnić
zachowanie sprawcy, który uroił sobie cechy podmiotu, na który
nakierowane jest jego zachowanie, od których to cech ustawodawca

uzależnia byt przestępstwa, np. sprawca działając z zamiarem udzielenia
korzyści majątkowej funkcjonariuszowi publicznemu – 229 – udziela tej korzyści
jego kierowcy biorąc go za nowego ministra – sprawca nie realizuje znamion, co
powoduje jego bezkarność;

/niby wszystko jest, ale rok temu był zamieszczony podział na usiłowanie:

1.

ukończone (podjęte wszystkie kroki, nie doszło do wykonania, np. danie strzału z broni

palnej w kierunku ofiary i nietrafienie jej) [sprawca uczynił wszystko by spowodować uszczerbek w
dobru chronionym prawem, a skutek ten jednak nie nastąpił; WYSTĘPUJE TYLKO PRZY
PRZESTĘPSTWACH MATERIALNYCH; przy formalnych – skutek nie wchodzi w skład znamion –
więc na tym etapie dochodzi do dokonania – NIE JEST MOŻLIWE USIŁOWANIE UKOŃCZONE]

2.

nieukończone (sprawca działając z zamiarem zmierza bezpośrednio ku dokonaniu, ale nie

dokonał wszystkich jeszcze czynności by zachowanie osiągnęło etap dokonania) [sprawca na
jakimś etapie nie dokonał pewnej czynności lub nie zaistniał pewien element konieczny do
dokonania, np. sprawca wysłał bombę pocztą, ale była niezbrojona] → to zaś podzielone jest na:
nieukończone zatamowane i zaniechane/

usiłowanie zatamowane – sprawca w zamiarze dokonania czynu zabronionego
zmierza bezpośrednio ku jego dokonaniu ale do dokonania nie dochodzi ze
względu na obiektywnie istniejącą przeszkodę – sprawca piłuje kłódkę, co budzi
sąsiadów, którzy wzywają policję, która ujmuje sprawcę; karalne jest ono na
zasadzie 13 § 1 a sąd wymierza za nie karę w granicach ustawowego zagrożenia;
usiłowanie zaniechane – jeżeli spełnia warunki dobrowolnego odstąpienia od
dokonania, gwarantuje sprawcy niepodleganie karze – "dobrowolne odstąpienie" –
istnieje obiektywna możliwość dokonania, pomimo jej wystąpienia sprawca
rezygnuje z akcji przestępczej; jeśli sprawca odstąpi od akcji przestępczej, jest to
usiłowanie zaniechane i dobrowolne; jeżeli wezwana policja dokona zatrzymania
sprawcy gdy będzie się oddalał z miejsca zdarzenia, gdy kłódka będzie
przepiłowana tylko do połowy; pojęcie dobrowolności oznacza odstąpienie od
realizacji, gdy możliwość obiektywnie istnieje; motywacja sprawcy jest nieistotna,
nawet jeśli moralnie nie zasługuje na pozytywną ocenę – założenie ustawodawcy,
wg którego należy stworzyć gwarancję niepodlegania karze sprawcy, albowiem
celem konstrukcji jest takie rozwiązanie, które daje gwarancję bezkarności
sprawcy,m który jeszcze dobra prawnego nie naruszył;
nie podlega karze sprawca usiłowania przestępstwa zgwałcenia, którego

ofiara przekonała do odstąpienia od dokonania ofiarując pewną sumę

pieniędzy; sprawca dobrowolnie odstąpił od dokonania, nie podlega karze w
rozumieniu 15 § 1 – umorzenie postępowania karnego;

M.G.+ Z.F. 2012

prof. Mieczysław Szerer – w pojęciu "dobrej woli" mieści się wartościowanie
moralne – nie odstępuje dobrowolnie od dokonania czynu ten, którego motyw
odstąpienia jest negatywnie wartościowany moralnie; praktycznie jednak nie jest
ot rozsądne, by zmuszać jeszcze sprawcę do zastanawiania się nad oceną swego
odstąpienia;
pojęcie dobrowolności dotyczy także zapobieżenia skutkowi stanowiącemu znamię
przestępstwa -

dobrowolnie zapobiega skutkowi stanowiącemu znamię

przestępstwa ten, kto działa choćby pod wpływem motywacji niezasługującej na
pozytywną ocenę moralną; wiąże się z tym
usiłowanie kwalifikowane (sprawczyni zadaje z zamiarem zabójstwa cios nożem
w klatkę piersiową ofiary a następnie wzywa pogotowie, co sprawia, że udaje się
uratować życie ofiary –

sprawczyni dobrowolnie zapobiegał skutkowi

stanowiącemu znamię, nie poniesie odpowiedzialności karnej za usiłowanie
zabójstwa; powstanie odpowiedzialność karna za dokonanie ciężkiego uszczerbku
na zdrowiu) – sprawca nie podlega karze za usiłowanie przestępstwa, do którego
należy skutek, któremu zapobiegł a poniesie odpowiedzialność karną za dokonane
"po drodze" przestępstwa, zanim skutkowi zapobiegł;
15 § 2 – sformułowanie "nie podlega karze za usiłowanie" z § 1 oznacza sytuację,
w której mówimy o odstąpieniu sprawcy od dokonania, natomiast sytuacja po
"lub" to czynny żal (często obejmuje się nim obie sytuacje, jednakże
semantycznie jest to tylko zapobieżenie skutkowi przestępnemu, samo
odstąpienie od dokonania jest tylko rezygnacją z realizacji zamiaru; w
międzywojniu używano terminu "czynny żal udały"; 15 § 2 to "czynny żal
nieudały" – sprawca nie zapobiegł skutecznie skutkowi czynu zabronionego, choć
dobrowolnie starał się mu zapobiec); w przypadku czynnego żalu nieudałego sąd
może wymierzając karę za usiłowanie zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary;

dokonanie

Postaci zjawiskowe przestępstwa - sprawstwo, podżeganie i
pomocnictwo

E.S. Rapaport – koncepcja odpowiedzialności za zbrodnie niemieckie z II WŚ – ponoszą za nie
odpowiedzialność karną nie tylko ich wykonawcy jako sprawcy, ale również każdy dorosły
Niemiec za pomocnictwo przez zaniechanie (jeżeli mimo wiedzy o tych zbrodniach zaniechał choć
symbolicznego sprzeciwu albo wykaże, że nie miał możliwości zamanifestowania innej postawy
aniżeli akceptująca popełniane zbrodnie; zbrodnie były dokonywane "w imieniu narodu
niemieckiego").

22.03'12
160 § 4 – rodzic poniesie odpowiedzialność jeżeli ex post odwrócił spowodowane
przez siebie niebezpieczeństwo dla zdrowia lub życia dzieci

Odpowiedzialność karna za współdziałanie przestępne

Współdziałanie przestępne legło jako domniemanie u podstaw najstarszej
koncepcji – odpowiedzialności zbiorowej – domniemywano, że między sprawcą
przestępstwa a innymi osobami z nim powiązanymi miało miejsce współdziałanie,
które doprowadziło do tego, że przestępstwo popełnił; powiązanie to mogło mieć
postać więzów krwi lub więzów terytorialnych. Przykładem odpowiedzialności
zbiorowej opartej na więzach krwi jest kwestia wróżdy – zemsty krwawej. Zemsta

M.G.+ Z.F. 2012

krwawa za zabójstwo dokonane przez sprawcę dotykała zarówno jego jak i
członków jego rodu; domniemywano, że sprawca zabójstwa nie działał na własną
rękę, a współdziałał z innymi osobami, typowanymi na podstawie więzów krwi.
Drugą sytuacją odpowiedzialności zbiorowej była odpowiedzialność terytorialna
dotykająca mieszkańców opola, na terenie którego znaleziono ciało ofiary – mogli
oni uwolnić się od odpowiedzialności jeżeli wskazali sprawcę-wykonawcę zbrodni
albo podjęli się gonienia sprawcy z krzykiem.

Stosowana przez nazistów odpowiedzialność zbiorowa jest traktowana jako zbrodnia wojenna i
zarazem zbrodnia przeciwko wolności, ponieważ sprawcy wybierali ofiary na podstawie
przynależności narodowościowej.

Współcześnie reliktowo spotykamy się z odpowiedzialnością zbiorową gdy
ustawodawca opisuje czyn zabroniony polegający na przebywaniu przez

sprawców w określonym miejscu, zakładając więc istnienie swoistej więzi

terytorialnej między nimi, np. 254 § 1 – branie udziału w zbiegowisku z wiedzą,
że inni uczestnicy dokonują gwałtownych zamachów na osoby lub mienie (nie
czynne popełnianie zamachów na osoby lub mienie – wystarcza solidaryzowanie
się ze sprawcami przemocy; 255 publiczne nawoływanie do popełnienia
występku/zbrodni).
Odpowiedzialność zbiorową zastąpiła konstrukcja spisku. Stosowana jest szeroko
w prawie anglosaskim – conspiracy. Odpowiedzialność karną ponoszą uczestnicy
porozumienia mającego za przedmiot:

•

dążenie do osiągnięcia celu – choćby godziwego, ale niegodziwymi

sposobami postępowania sprawców albo

•

dążenie do celu niegodziwego, niezależnie od tego, czy uczestnik spisku

dążący do osiągnięcia owego wspólnie ustalonego niegodziwego celu swoim
konkretnym zachowaniem popełnia przestępstwo.
Np. przestępstwo zamachu stanu 128 § 1; przygotowanie polega m.in. na wejściu
w porozumienie z inną osobą – spisek mający na celu usunięcie przemocą
konstytucyjnego organu RP
258 – branie udziału w zorganizowanej grupie albo związku przestępczym
mającym na celu popełnienie przestępstwa – oparte jest ono konstrukcyjnie na
spisku.
Dla powstania odpowiedzialności za udział w spisku konieczna jest aktywność
sprawcy – jego czyn, określony jako branie udziału. W XIX w. wyodrębniono
kategorie pojęciowe: sprawcy, współsprawcy, podżegacza (który sam nie popełnia
przestępstwa), jak również pomocnika (który nie popełnia przestępstwa, ale
dostarcza sprawcy narzędzia). Dogmatyczne pytanie: odpowiedzialność
współautorów, którzy sami przestępstwa nie popełnili, lecz współdziałali w

jego dokonaniu; wyróżniono:

•

sprawcę głównego (który własnym zachowaniem realizuje znamiona czynu

zabronionego)

•

podżegacza

•

pomocnika

Rozróżnienie to zaowocowało

M.G.+ Z.F. 2012

teorią udziału w cudzym przestępstwie:

•

przestępstwo jest jedno – popełnia je sprawca główny

•

podżegacz i pomocnik biorą udział w jednym przestępstwie, popełnionym

przez sprawcę głównego; ich odpowiedzialność karna nie jest odpowiedzialnością
samodzielną, lecz akcesoryjną, uzależnioną od tego, co uczynił sprawca główny
Nie ponoszą oni odpowiedzialności gdy sprawca główny nie ponosi winy – ze
względu np. na niepoczytalność lub nieletniość.
Wypracowano pojęcie

sprawstwa pośredniego – jest nim podżegacz, który

nakłonił osobę niepoczytalną lub dziecko do popełnienia przestępstwa – ponosi on
odpowiedzialność karną jako sprawca pośredni, za popełnienie własnego
przestępstwa w sytuacji, w której sprawca bezpośredni przestępstwa nie popełnia
z braku winy.

•

Juliusz Makarewicz kwestionował to rozumowanie, twierdząc, że

konstrukcja ta zakłada, że sprawcą pośrednim własnego przestępstwa jest ten,
kto posługuje się dzieckiem lub zwierzęciem (szczując psa). Np. sprawca, który nie
może zmieścić się w okienku piwnicznym nakłania dziecko do wyniesienia łupu z
piwnicy. Makarewicz: są to takie same narzędzia, którymi posłużenie się czyni
sprawcę pośredniego sprawcą własnego przestępstwa
konsekwencje posługiwania się teorią udziału w cudzym przestępstwie:

•

jeżeli przestępstwo popełnia sprawca główny, to jeśli uczyni coś więcej albo

coś mniej aniżeli był nakłoniony lub udzielono mu pomocy- podżegacz i pomocnik
odpowiedzą za przestępstwo faktycznie popełnione przez sprawcę głównego
(podżegał do kradzieży, doszło do rozboju → odpowiedzialność za rozbój)
Współcześnie koncepcja udziału w cudzym przestępstwie przyjmowana w prawie
niemieckim. Znajduje ona zastosowanie z modyfikacją –

udział osoby

współdziałającej w przestępstwie sprawcy głównego może być udziałem umyślnym
albo nieumyślnym, jeżeli sprawca główny udzieli coś więcej niż do czego był
nakłaniany lub do czego udzielono mu pomocy a czego sprawca pomocniczy nie
przewidywał, że zostanie popełnione przez sprawcę głównego.

Np. adwokatka

pomogła gangsterowi do użycia groźby bezprawnej wobec funkcjonariusza policji
udostępniając mu w trakcie przesłuchania przez policję posiadany przez siebie legalnie
posiadany pistolet. Gangster jednak dał śmiertelny strzał do funkcjonariusza policji,
zbiegł z miejsca zdarzenia, zostawiając na miejscu zbrodni osłupiałą pomocniczkę, której
był wcześniej obiecał po zastraszeniu funkcjonariusza wspólną ucieczkę na odległą wyspę.
Adwokatka odpowiada za branie udziału w dokonaniu zabójstwa funkcjonariusza, ale
nieumyślne. To, że jej zamiarem było udzielenie pomocy tylko do groźby bezprawnej i
ucieczki pozostaje bez znaczenia dla jej odpowiedzialności karnej.

Zakwestionowali to rozumowanie Nicoladoni i Wojnicki. Teoria ta prowadzi w
istocie do odpowiedzialności za cudzy czyn. Nie jest to odpowiedzialność
samodzielna. Ich wina nie jest winą niezależną od tego, co uczyni sprawca główny,
lecz częścią jego winy. Ważna zasada: quotdeliquentes, totdelicta – jeżeli w
dokonaniu przestępstwa współdziałał ze sprawcą głównym podżegacz i pomocnik
– 3 osoby współdziałające – 3 czyny i 3 przestępstwa. Pojęcie winy sprawcy jest
odnoszone z osobna do każdego ze sprawców czynów zabronionych.
Norweski prokurator Getz, autor norweskiego KK rozumował wg formuły: jeżeli
chcemy, by było oczywiste, iż ten, kto popełnia własnoręcznie kradzież, kto do niej

M.G.+ Z.F. 2012

nakłania i udziale pomocy, popełnia każdy własne przestępstwo, musimy zmienić
część szczególną KK, by kradzież była opisana tak, by to uwzględnić.
Makarewicz zaś wskazał na możliwość i potrzebę wyciągnięcia przed nawias
części szczególnej KK i wskazania w części ogólnej podżegania i pomocnictwa
jako szczególnych form popełnienia.

Makarewicz:teoria postaci zjawiskowych przestępstwa

wątpliwość: teoria ta zakłada, że każdy ze współdziałających popełnia własne
przestępstwo – każdy odpowiada wg własnego zamiaru
Makarewicz wprowadza odblask akcesoryjności – art. 22 § 2 KK.
"ulepszenie"
29.03'12

/tegoroczne notatki:
Stanowiła całkowite zerwanie z niemiecką teoria udziału w cudzym przestępstwie. Jest to
oryginalne działo polskiej myśli prawniczej. Zakłada, że każdy ze współdziałających, sprawca,
podżegacz, pomocnik popełniają własne przestępstwo.Każdy odpowiada według własnego

zamiaru. Np. podżeganie popełnione jest, gdy sprawca podjął zamiar popełnienia przestępstwa.

Makarewicz przewidział niebezpieczeństwo jednakowego traktowania za podżeganie i
pomocnictwo wprowadzając rozwiązanie które jest obecne w obowiązującym kodeksie,

nazywane odblaskiem odpowiedzialności akcesoryjnej w art. 22 § 2:
jeżeli czynu zabronionego nie usiłowano dokonać, to sąd może zastosować nadzwyczajne
złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia:

•

sformułowanie „jeżeli” dotyczy sprawcy-wykonawcy. Wobec tego, sprawca nie jest winny i

nie poniesie odpowiedzialności karnej.

•

Podżegacz, który go nakłonił poniesie odpowiedzialność karną, z tym tylko że sąd może

zastosować do niego nadzwyczajne złagodzenie kary a nawet może odstąpić od jej wymierzenia.
Jest to jednak ujęcie fakultatywne, wobec tego można wnioskować, że sąd może nie skorzystać z
tych możliwości.
(W skrajnym przypadku można wyobrazić sobie zgodny z obowiązującym stanem prawnym
przypadek, gdy sąd skazuje na karę dożywotniego pozbawienia wolności sprawcę, który 19 lat
wcześniej nakłonił swojego znajomego do zabicia człowieka. Sprawca jednak nigdy nie usiłował
tego zrobić, ale według polskiej teorii podżegacz odpowiada za własny czyn dokonany 19 lat
wcześniej).
Makarewicz poszedł nieco za daleko, dlatego powstała koncepcja, aby jego pomysł „ulepszyć”, aby
napisać iż odpowiedzialność podżegacza i pomocnika powstaje dopiero wtedy, gdy sprawca
przynajmniej usiłował dokonać czynu zabronionego. Jeśli nawet nie usiłował, to ten kto mu
pomógł i ten kto podżegał nie podlegają karze.

W świetle badań praktyki wymiaru sprawiedliwości, odpowiedzialność podżegacza i pomocnika
niezależna od tego, co uczyni sprawca sensu stricto ma swe racjonalne uzasadnienie z tego
względu, że jeżeli uwolnimy od odpowiedzialności podżegacza i pomocnika tylko dlatego, że
sprawca nie usiłował dokonać czynu zabronionego to dojdziemy do wniosku, że stwarzamy w
konkretnych stanach faktycznych zachętę bezkarności, by ten szukał kolejnego wykonawcę do
skutecznego popełnienia przestępstwa.
Teoria Juliusza Makarewicza wskazująca, że podżeganie i pomocnictwo są równorzędne w
stosunku do sprawstwa, ma swoje głębokie, aksjologiczne uzasadnienie.
Prof. Jan Waszczyński mówił, że jakkolwiek rodzina to żona, mąż i dziecko, to jednakże przy
założeniu dogmatycznym dotyczącym rodziny, znany jest w nauce kazus, w którym „sprawca
dziecko miał a kawalerem był”, Chciał wskazać, że kazuistyka nie może być przesądzającym
argumentem w studiach nad dogmatyką prawa karnego.
Art. 18 ma 3 paragrafy.

M.G.+ Z.F. 2012

Sprawstwo

Ryszard Dębski proponuje następującą klasyfikację:

1.

Sprawcze postaci realizacji przestępstwa - sprawstwo i współsprawstwo, które

są jednocześnie postaciami wykonawczymi.
2.

Niewykonawcze postaci współdziałania przestępnego - sprawstwo kierownicze i

sprawstwo polecające (opisane w drugiej części art.18 § 1)
3.

Podżeganie opisane w § 2 i pomocnictwo opisane w § 3 są niesprawczymi

postaciami przestępczego współdziałania.

Na pytanie, kto jest sprawcą czynu zabronionego odpowiada

•

teoria formalno-obiektywna - jest nim ten, kto swoim własnym zachowaniem wypełnia

formę przestępstwa opisaną w części szczególnej KK. Sprawcą zabójstwa człowieka jest ten kto
własnoręcznie realizuje znamię zabijania ofiary przestępstwa. Według tej teorii zatem

znamię

czasownikowe leżące u podłoża opisu czynu zabronionego „zabija” implikuje określenie

sprawcy. Ten jest sprawcą, kto zabija człowieka. Ważne jest by wypełnienie znamion było
dokonane przez działający podmiot.

•

Alternatywną koncepcja jest teoria subiektywna, która głosi, że sprawcą jest ten, kto w

czynie innej osoby realizuje własną wolę sprawczą.
Teoria formalno-obiektywna ma tę zaletę że zawęża pojęcia sprawstwa do zachowania tego
podmiotu, który zespół znamion danego typu rodzajowego przestępstwa realizuje.
Teoria subiektywna głosi, że istotna jest odpowiedź na pytanie, kto zrealizował swoją wolę
sprawczą. Sprawcą jest ten kto jest "panem czynu", ten kto sprawuje władztwo, realizując w
wykonaniu sprawcy własną wolę sprawczą. Używa się określenia "panowanie nad czynem" jako
decydującego o sprawstwie choćby formę przestępstwa wypełniała osoba poddana w swym
zachowaniu owemu władztwu pana czynu.

Ekstensywne rozumienie sprawstwa – jednolite ujęcie sprawstwa przyjmowane przez część
polskich teoretyków m.in. przez Andrzeja Zolla.
Rozumienie sprawstwa szerokie, jednolite które każe nam uznać za sprawcę każdego, kto
przyczynia się do popełnienia czynu zabronionego, nakazywałoby tak traktować również
niewinnego doręczyciela. Koncepcja ta

wymaga zatem ograniczenia na potrzeby prawa

karnego kategorii sprawstwa poprzez wskazanie, kto jest przedmiotem zainteresowania

prawa karnego. Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten kto wykonuje czyn zabroniony. Np.
ogrodnik posadził drzewo, owocowało pysznymi owocami, dziecko wspięło się na gruszę, ale
owocu nie zerwało bo spadło i zmarło - według ekstensywnej teorii sprawstwa powiemy, że
sprawcą śmierci dziecka jest ogrodnik, który posadził drzewo.
Kazus pokazuje nam potrzebę ograniczenia odpowiedzialności karnej za sprawstwo tylko do
osób, które wykonują czyn zabroniony będąc wspólnie albo w porozumieniu.
Jednolita koncepcja sprawstwa będzie pomocna np. w stanie faktycznym w którym właściciel
samochodu udostępnił kluczyki swojego pojazdu odurzonemu alkoholem kierowcy, który
prowadząc pojazd spowodował wypadek drogowy. Jak odpowiada człowiek, który udostępnił
kluczyki? A co gdy ten, który udostępnił kluczyki był nietrzeźwy?
A co, gdy pijany człowiek daje kluczki i nakłania żonę, aby jechała bez żadnych uprawnień.
Czy takie skrajnie nieetyczne zachowanie męża pozostawać będzie przedmiotem tylko refleksji
moralnej, czy też przypiszemy mu sprawstwo odnosząc się do jednolitej koncepcji sprawstwa?/

jednolita koncepcja sprawstwa – ograniczona w art. 18 – pełni funkcję
gwarancyjną:

•

jednosprawstwo – wykonanie czzabr przez sprawcę, który wykonuje go

sam (sprawstwo pojedyncze), jednosprawstwo oparte jest na formalno-
obiektywnej teorii sprawstwa (np. sprawca kradzieży jest jednosprawcą); dla bytu
jednosprawstwa nie jest istotne, czy sprawca własnoręcznie realizując znamiona
typu czynu zabronionego, realizuje własną, czy cudzą wolę sprawczą (np. sprawca
kradzieży samochodu na zamówienie);

•

współsprawstwo – działając

◦

wspólniei

M.G.+ Z.F. 2012

◦

w porozumieniu

z inną osobą wykonuje czyn zabroniony – brak jednego z tych 2 elementów – nie
miało miejsca współsprawstwo (np. w jednym autobusie, w jednym czasie 2
złodziei zabiera portfele pasażerom); konsekwencja współsprawstwa – każdy ze
współsprawców kradzieży poniesie odpowiedzialność karną nie tylko za
kradzież mienia o wartości, które sam ukradł, ale i za mienie wartości,

której ukradł współsprawca – np. każdy odpowie za portfel i zegarek;
294 – sprawca kradzieży podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10,
nie zaś 5, jak w 278, gdy kradzież zostaje popełniona w stosunku do mienia
znacznej wartości (115 § - wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego
przekracza 200 000 PLN) – nawet jeśli ta wartość uzbiera się dopiero po
podliczeniu wartości przedmiotów kradzieży obu współsprawców;

◦

współsprawstwo właściwe – jeden ze współsprawców realizuje tylko część

znamion przestępstwa danego typu rodzajowego, pozostałe zaś realizuje jego
współsprawca, np. wspólnie dokonują rozboju – jeden zabiera mienie, drugi
używa przemocy;
współsprawców może być więcej niż 2 – podział ról pozostaje bez znaczenia (prof.
uważa, że stojący na czatach nie jest współsprawcą, lecz udziela sprawcom
informacji ułatwiających popełnienie przestępstwa – jest pomocnikiem; Zoll
jednak i orzecznictwo traktują go jako współsprawcę; Makarewicz – rola
pomocnika i sprawcy jest tak samo istotna w popełnieniu);
zarówno jednosprawstwo i współsprawstwo oparte są na teorii formalno-

obiektywnej sprawstwa (jednosprawca realizuje wszystkie znamiona czynu
zabronionego a współsprawca realizuje przynajmniej jedno ze znamion czynu
zabronionego; ten, kto choć pozostaje w porozumieniu z innymi osobami, ale
nie realizuje żadnego ze znamion może ponieść odpowiedzialność karną za

pomocnictwo, ale nie za współsprawstwo, bo sprzeciwia się temu w swych
założeniach teoria formalno-obiektywna sprawstwa);

•

porozumienie – uzgodnienie woli wspólnej realizacji znamion przez

współdziałające osoby; może nastąpić w sposób wyraźny, najczęściej ustny, może
być zawarte również gestem albo na piśmie;
możliwość współsprawstwa przy popełnieniu przestępstwa nieumyślnego jest
przedmiotem niezgody w doktrynie – uzgodnienie woli dotyczące naruszenia reguł
ostrożności obowiązujących w danych warunkach (np. porozumienie co do
zrzucenia z dachu belki, mimo niezabezpieczenia chodnika na dole, w wyniku
którego zranieniu uległ przechodzień) – popełnienie wspólnie i w porozumieniu
przestępstwa spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka;
sprawcy w porozumieniu zamierzają okraść mieszkanie staruszki, jeden z nich
wziął ze sobą metalową rurkę, którą uderzył staruszkę w głowę, gdy zaczęła
krzyczeć, co doprowadziło do zejścia jej śmiertelnego, po czym dokonano
kradzieży – odpowiedzialność każdego ze współsprawców za zabójstwo i rozbój:

◦

Waszczyński: sprawca, na którego oczach drugi współdziałający

zachowuje się w sposób wyraźnie wcześniej nieuzgodniony, staje się
współsprawcą przestępstwa popełnionego przez osobę współdziałającą jeśli

nie wyłączy się z dalszej akcji przestępczej;

M.G.+ Z.F. 2012

◦

część doktryny – granice współsprawstwa wyznacza porozumienie i jego

treść - większość orzecznictwa przyjmuje właśnie to podejście – współsprawca

nie odpowiada zaeksces współdziałającego;

◦

Tyszkiewicz – współsprawca odpowiada za eksces współdziałającego do

granic, które przewidywał lub mógł przewidzieć
Dwaj współsprawcy uzgadniają dokonanie przestępstwa rozboju, ofiara stawia
opór, jeden z napastników wyjął i otworzył nóż sprężynowy, współsprawca
zamanifestował swe zaskoczenie krzykiem, przerażona ofiara pozwoliła się okraść:
czy ten, kto nożem się nie posługiwał, poniesie odpowiedzialność za rozbój typu
podstawowego (280 § 1), czy za zbrodnię rozboju; Waszczyński: warunkiem
nieodpowiedzialności za eksces jest wyraźne wyłączenie takiego zachowania ze
strony współsprawcy, zmieniającego kwalifikację prawnokarną czynu, w trakcie
zawierania porozumienia, niewykluczenie takiego zachowania i niewycofanie się z
akcji przestępczej w razie zrealizowania ekscesu, prowadzi do ponoszenia
odpowiedzialności karnej także za ten eksces;

•

sprawstwo kierownicze i sprawstwo polecające – w obu przypadkach w

czynie wykonawcy przejawia się wola sprawcza sprawcy kierowniczego i
polecającego;
sprawcą kierowniczym jest ten, kto sprawuje władztwo nad czynem innej osoby,
kieruje jej zachowaniem, tj. urzeczywistnia własną wolę sprawczą w zachowaniu
kierowanej przez siebie osoby/osób – istotą kierowania w przypadku wielości
wykonawców bezpośrednich jest koordynowanie ich zachowań; najczęściej – w
przypadku zorganizowanych grup przestępczych; od kierownika-koordynatora
zależy rozpoczęcie akcji przestępczej, sprawowanie kontroli nad jej przebiegiem, a
także zatrzymanie biegu zdarzeń przez wydawanie stosownych poleceń
wykonawcom; sprawca kierowniczy często nie przebywa w miejscu dokonywania
przestępstwa; przypisanie mu sprawstwa kierowniczego wymaga ustalenia, że

w

trakcie realizacji czynu przestępczego przez wykonawców miał możliwość

dostosowywania zachowań wykonawców do siebie i do zmieniającej się

sytuacji; nie jest sprawcą kierowniczym ten, kto zorganizował napad a następnie
odciął się od łączności i opuścił kraj – organizator byłby tu pomocnikiem
ułatwiającym popełnienie przestępstwa. Sprawca kierowniczy odpowiada za
sprawstwo jeżeli kierował wykonawcą lub wykonawcami i wykonaniem przez nich
czynu przestępczego – gdy faktycznie czynu tego dokonali

•

sprawstwo polecające – sprawca polecający to ten, którego rola ogranicza

się do wydania polecenia przy wykorzystaniu uzależnienia od siebie wykonawcy,
nie jest jednak wymagane by kierował wykonaniem czynu, który polecił; w
przypadku zorganizowanych grup przestępczych sprawca polecający może być
także sprawcą kierowniczym (uzależnienie wykonawcy od sprawcy polecającego
może mieć różny charakter – nie musi być oparte na strachu członka grupy przed
konsekwencjami nieposłuszeństwa, może wynikać z uzależnienia informacyjnego,
ze stosunków rodzinnych; za sprawstwo polecające odpowiada wydający rozkaz
popełnienia czynu zabronionego, gdyż wykorzystuje uzależnienie służbowe
adresata rozkazu);
Prof.: wprowadzanie konstrukcji sprawstwa do części ogólnej jest bezsensowne,
polecające zaś jest wynaturzeniem myśli prawniczej :)

•

postulat: sprawstwo zlecające: zleceniodawcy nie można uznać za

M.G.+ Z.F. 2012

jednosprawcę, współsprawcę, sprawcę kierowniczego, polecającego; prof.
postuluje wprowadzenie sprawstwa proszalnego...; sprawca zlecający jest
pomocnikiem – ułatwia popełnienie zabójstwa dostarczając danych ofiary
jednosprawczemu zabójcy;

12.04'12

podżeganie

/

postać zjawiskowa przestępstwa, której istotą jest działanie sprawcy sensu largo, polegające

na nakłanianiu innej osoby do popełnienia czynu zabronionego z zamiarem bezpośrednim,
chcąc by nakłaniana osoba czyn ten popełniła

18 § 2 Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego,
nakłania ją do tego.– pojęcie podżegania jako postaci zjawiskowej jest oparte na teorii
Makarewicza.

Warunkiem odpowiedzialności podżegacza jest działanie z zamiarem bezpośrednim. Wolnym
od odpowiedzialności karnej za podżeganie jest autor wypowiedzi, który bez zamiaru
bezpośredniego, by jego słuchacze popełnili czyn zabroniony wypowiada pochwałę przestępstwa –
działanie niepodjęte cum dolo directo. Karze podlega kto publicznie nakłania do
przestępstwa/zbrodni.

Nakłanianie konkretnych osób do konkretnego czynu.

Kodeks definiując podżeganie, mówi, że jest nim nakłanianie

(nie nawoływanie) –

niezdefiniowane w KK – przyjmuje się, że jest to forma oddziaływania na psychikę osoby

podżeganej w celu wywołania u tej osoby zamiaru dokonania czynu zabronionego.
Nakłanianie zwykle przyjmuje postać zwerbalizowaną, lecz incydentalnie może przybrać
postać gestu.

Nakłanianie jest ukończone z chwilą, gdy osoba nakłaniana poweźmie zamiar dokonania

czynu zabronionego – refleks teorii Makarewicza – uniezależnienie odpowiedzialności podżegacza
od odpowiedzialności sprawcy sensu stricto.

Brak usiłowania popełnienia– sąd może do podżegacza zastosować nadzwyczajne złagodzenie
kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia

22 § 2 Jeżeli czynu zabronionego tylko usiłowano dokonać, podmiot określony w art. 18 § 2 i 3
odpowiada jak za usiłowanie.

Jest to ujęcie fakultatywne, więc można sobie wyobrazić stan faktyczny, w którym sprawca
nakłonił, nakłoniony nawet nie usiłował popełnić czynu, a podżegacz odpowiada za zabójstwo
człowieka w postaci zjawiskowej podżegania, podczas gdy ofiara zeznaje jako świadek.

Koncepcja dająca się dogmatycznie udowodnić – np. sprawca nakłonił inną osobę do pobicia
przyjaciółki by spowodować poronienie płodu. Nakłoniony odstąpił od czynu gdy zobaczył
niedoszłą ofiarę, nawet nie usiłując dokonać czynu. Gwarancja nieodpowiedzialności
nakłaniającego powodowałaby zapewne poszukiwanie innego sprawcy.

/

podżeganie – w formie ustnej – np. prośba o zabójstwo; istotą jest nakłanianie
sprawcy sensu stricto do popełnienia czynu zabronionego;
utwierdzanie sprawcy w złej zbrodniczej woli klasyfikujemy jako pomocnictwo
psychiczne do popełnienia czynu zabronionego;
podżeganie jest zawsze kwalifikowane na podst. 2 elementów:

•

18 § 2

•

artykułu z części szczególnej opisującego czyn zabroniony, do którego

podżegacz nakłonił sprawcęss

M.G.+ Z.F. 2012

np. sprawca sensu largo nakłania sprawcę sensu stricto do zabójstwa – art. 18 § 2
w zw. z art. 148 § 1 KK; kradzież z włamaniem 18 § 2 w zw. z art. 279;
podanie samego art. 18 § 2 - nie pozwala wnioskować o typie czynu zabronionego;
podżeganie ma miejsce tylko wtedy gdy sprawca-podżegacz nakłaniakonkretną
inną osobę, chcąc by dokonała czynu zabronionego; jeśli nakłanianie jest
kierowane do indywidualnie nieokreślonych osób, np. w rozmowie towarzyskiej
pada stwierdzenie, że wszyscy biorą łapówki, więc warto, by zebrani wyciągnęli z
tego dla siebie wnioski;
jeżeli zaś wypowiedź ma charakter publiczny – jej autor podlega karze na mocy
art. 255 § 1 – publiczne nawoływanie do popełnienia występku lub przestępstwa
skarbowego, zbrodnia – kara do lat 3; publiczne pochwalanie czynu zaś - § 3 –
jedyna kwalifikacja, jaką podaje się w stosunku do sprawcy;
z istoty nakłaniania innej konkretnej osoby wynika więź między sprawcą sl a
osobą nakłanianą; więź ta musi istnieć w chwili nakłaniania, ale nie musi być
oparta na wcześniejszej znajomości;
podżeganie w wielu wypadkach jest elementem współdziałania przestępnego –
jeżeli współsprawca zamierzając wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami
dokonać kradzieży z włamaniem, musi ich najpierw podżegać – pomijamy jednak
ten element w kwalifikacji prawnokarnej czynu tego współsprawcy – kwalifikacja
18 § 1 – ten, kto popełnia czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną
osobą

Pomocnictwo – 18 § 3

pomocnictwo może być dokonane nie tylko z zamiarem bezpośrednim, karalne
jest także gdy sprawca działa z zamiarem ewentualnym – "kto w zamiarze"
oznacza obie postaci zamiaru; pomocnictwo dla odpowiedzialności pomocnika nie
wymaga istnienia więzi między pomocnikiem a sprawcą ss, jaka jest konieczna w
przypadku podżegania – pomocnik odpowiada także wtedy, gdy sprawca ss nie
wie o tym, że pomocnik ułatwił mu popełnienie czynu zabronionego (np.
pomocnik wie, że sprawca zamierza dokonać napadu rabunkowego na bank przez
sforsowanie zamkniętych zwykle tylnych drzwi do budynku i jako pracownik
banku otwiera owe drzwi – poniesie on odpowiedzialność za pomocnictwo pomimo
że sprawca ss o tym nie wiedział); dla opisu czynu pomocnika również stosuje się
dwa art. KK:

•

18 § 3

•

art. KK, który opisuje czyn zabroniony popełniony przez sprawcę ss,

którego dokonanie zostało przez pomocnika ułatwione
18 § 3 czyn pomocnika opisuje jako ułatwienie sprawcy ss popełnienia czynu
zabronionego i wskazuje, na czym w szczególności to ułatwienie może polegać:
na dostarczeniu narzędzi, środka przewozu, udzieleniu rady, udzieleniu

informacji. Poza tym może np. być to pomocnictwo psychiczne do czynu w
sytuacji, w której sprawca wcześniej podjął zamiar popełnienia czynu
zabronionego (katalog otwarty) – np. sprawca sl mówi do swego psa, by nie
przeszkadzał sprawcy ss w kradzieży samochodu, bo takowa się właścicielowi
samochodu należy (sąd - pomocnictwo psychiczne; Prof. - ułatwienie przez
dostarczenie informacji)

M.G.+ Z.F. 2012

/Nie budzi wątpliwości pomocnictwo polegające na dostarczeniu narzędzi – wszelkich przedmiotów
ułatwiających dokonanie czynu przestępczego, np. piłki do metalu, latarki itd.

Środek przewozu – obejmuje środki mechaniczne, rower i dorożkę:).

Udzielanie rady lub informacji – pojęcie "rady" obejmuje wskazanie sposobu wykorzystania
środków oraz informacji posiadanych przez sprawcę sensu stricto, informacją jest np.
powiadomienie sprawcy ss planującego dokonanie napadu rabunkowego na bank,kiedy do banku
przewożony jest utarg./

udzielenie rady – zachowania mające charakter ułatwiający realizację zamiaru
przestępnego i zachowania po przestępstwie
dostarczenie informacji – każda wypowiedź niemająca charakteru rady, ale
ułatwiająca dokonanie czynu zabronionego sprawcy ss
istotą współsprawstwa wg prof. Wąska jest takie zachowanie ze strony
współdziałających, które stanowi istotny wkład w realizację przestępstwa;
pomocnik nie realizuje żadnego znamienia kradzieży przy kradzieży "na wyrwę" –
kierowca motocykla jest pomocnikiem do przestępstwa rozboju, nie zaś
współsprawstwo;
np. współdziałający: jeden oświetla w nocy ofiarę latarką, drugi oddaje strzał –
obaj popełniają przestępstwo zabójstwa i to w postaci ciężkiej, z użyciem broni
palnej; zastosowanie czystej teorii formalno-obiektywnej sprawstwa (sprawca
własnoręcznie realizuje znamiona przestępstwa) – sprawcą jest strzelający lecz nie
oświetlający, który ułatwił popełnienie czynu zabronionego (pomocnik); wg Wąska
byłby to istotny wkład w popełnienie przestępstwa, którego dokonanie sprawcy
objęli zawartym wcześniej porozumieniem (współsprawcy nie ssi pomocnik do
przestępstwa); Prof.: współsprawstwo – i odnośnie motocyklisty przy kradzieży na
wyrwę i przy oświetlającemu – kwalifikacja jako pomocnictwo uniemożliwia
zaznaczenie wspólności i porozumienia w działaniu – Prof. sprzeciwia się tym
samym polityki niemieckiego wymiaru sprawiedliwości po II WŚ w sprawach
morderstw popełnianych przez funkcjonariuszy III Rzeszy, np. przez sędziów
wydających zbrodnicze wyroki śmierci – pomocnicy, nierealizujący własnej woli
sprawczej a jedynie udzielający pomocy do popełnienia przestępstwa
wynikającego z woli ustawodawcy; podobnie członkowie załóg obozów zagłady
pilnujący ofiary pędzone do komór gazowych – pomocnicy;
pomocnictwo przez zaniechanie wbrew prawnemu szczególnemu obowiązkowi –
gwarant, na którym ciąży szczególny obowiązek niedopuszczenia do popełnienia
czynu zabronionego – odpowiedzialność karna za zaniechanie, które ułatwia innej
osobie jego popełnienie – polegające na niepodjęciu przeciwdziałania akcji
przestępczej prowadzonej przez sprawcę ss – np. pracownik ochrony udaje, że nie
dostrzega kradzieży;
podżeganie i pomocnictwo dla bytu odpowiedzialności karnej za te postaci
zjawiskowe przestępstwa nie wymagają, by sprawca

ss faktycznie dokonał

czynu zabronionego; odpowiedzialność podżegacza powstaje już wtedy gdy
nakłonił inną osobę do popełnienia czynu zabronionego a pomocnika – gdy
ułatwiał popełnienie, chociażby do dokonania nie doszło → sens koncepcji postaci
zjawiskowych Makarewicza
podłoża teorii Makarewicza:

•

sprawca ss jest sprawcą czynu zabronionego, nie zaś przestępstwa –

może być osobą niepoczytalną, dzieckiem – itd. - osobą, której winy przypisać nie

M.G.+ Z.F. 2012

można, jego zachowanie może być tylko czynem zabronionym, nie zaś
przestępstwem

•

sprawca sl popełnia przestępstwo

konstrukcja ta miała wyplenić konstrukcję sprawstwa pośredniego
(popełniającego przestępstwo za pomocą dziecka albo zwierzęcia); konstrukcja
sprawstwa pośredniego

powraca jednak na gruncie obowiązującego KK – np.

sprawca nie działa z wolą w postaci chcenia, by inna osoba popełniła czyn
zabroniony a jedynie nakłania ową osobę do naruszenia reguł ostrożności, w
wyniku którego to naruszenia, nakłoniona osoba popełnia czyn zabroniony – np.
zamroczony alkoholem właściciel samochodu nakłania żonę nieposiadającą prawa
jazdy do poprowadzenia samochodu – jeżeli żona ulegnie nakłanianiu a następnie
spowoduje wypadek drogowy 177 § 1 – mężowi, który ją nakłonił nie można
postawić zarzutu popełnienia przestępstwa z art. 177 § 1 w postaci – podżegania –
karze za podżeganie podlega osoba, która chce popełnienia czynu zabronionego –
Gardocki (szkoła warszawska): mąż popełnił to przestępstwo jako sprawca
pośredni, posługujący się swą żoną i jest sprawcą pośrednim przestępstwa
nieumyślnego z art. 177 § 1 – oczywista sprzeczność z założeniami koncepcji
Makarewicza; Zoll (szkoła krakowska): ma miejsce sprawstwo, tyle że w
rozszerzonym rozumieniu tego pojęcia – mąż jest sprawcą, bowiem w oparciu o
reguły przypisania mu zdarzenia realizującego znamiona wypadku drogowego,
uznajemy go za tego, kto popełnił czyn zabroniony jako sprawca;

kara za podżeganie albo pomocnictwo

Art. 19 – § 1 - w granicach, w jakich grozi za sprawstwo ss,
§ 2 wymierzając karę za pomocnictwo, sąd może zastosować nadzwyczajne

złagodzenie kary (!więc pomocnictwo nie jest traktowane jako równorzędna
postać zjawiskowa przestępstwa; jeżeli pomocnik dokonałby np. aktu czynnego
żalu – art. 23 § 2 – starając się zapobiec dokonaniu czynu zabronionego przez
sprawcę ss, któremu udzielił pomocy, sąd nie może podwójnie nadzwyczajnie
złagodzić kary – wybór jednej podstawy złagodzenia)

założenia teorii postaci zjawiskowych przestępstwa w pełni realizuje przepis art.
20 – który dotyczy wszystkich współdziałających, nie tylko podżegacza i
pomocnika; w przypadku tych ostatnich oznacza, że

•

podżegacz odpowiada za popełnienie czynu zabronionego w postaci

podżegania, którego czynu dokonania przez sprawcę ss chciał;

•

pomocnik – umyślność wyznaczona treścią zamiaru bezpośredniego lub

ewentualnego;

•

sprawca ss może ponieść odpowiedzialność karną za nieumyślnie

popełniony czyn zabroniony, co pozostaje bez wpływu na odpowiedzialność

karną podżegacza i pomocnika, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych
współdziałających

indywidualizacja odpowiedzialności karnej osób współdziałających wyrażona

M.G.+ Z.F. 2012

jest także w art. 21:
§ 1 – okoliczności osobiste, które nie stanowią znamienia czynu

zabronionego, wyłączające lub łagodzące albo zaostrzające odpowiedzialność

karną uwzględnia się tylko w stosunku do osoby, której dotyczą; są to np.
nieletniość, niepoczytalność – jeżeli np. współdziałający dokonuje przestępstwa
z dzieckiem, przestępstwo ma miejsce tylko po jego stronie, po stronie dziecka
zachodzi okoliczność osobista wyłączająca odpowiedzialność karną – wiek; tak
samo np. zaostrzająca odpowiedzialność karną recydywa – współdziałanie z
recydywistą podstawowym przy dokonaniu kolejnego przestępstwa kradzieży z
włamaniem (279) – wcześniej niekarany sprawca nie podlega karze w górnej
granicy zagrożenia ustawowego podniesionej o połowę (tu: do 15 lat pozbawienia
wolności dla recydywisty) – zasada indywidualizacji winy – zarzutu stawianego
każdemu ze współdziałających; zasada ta dotyczy również okoliczności
łagodzących, np. aktu czynnego żalu
§ 2 – jeżeli okoliczność osobista, decydująca chociażby o wyższej karalności,
stanowi

znamię

czynu

zabronionego,

współdziałający

ponosi

odpowiedzialność za ten czyn zabroniony jeżeli o tej właściwości wiedział,

chociażby go nie dotyczyła, np. asystent sprawcy będącego funkcjonariuszem
publicznym ułatwia swemu zwierzchnikowi popełnienie przestępstwa łapownictwa
biernego (228 § 1) – czyn osoby niepełniącej funkcji publicznej pomagającej osobie
pełniącej funkcję publiczną (intraneus pomagający extraneusowi) → extraneus
podlega odpowiedzialności karnej takiej jak intraneus, jeżeli udzielił pomocy
osobie pełniącej funkcję publiczną do popełnienia przestępstwa indywidualnego
właściwego, wiedząc o okoliczności cechującej osobę, której ułatwiał popełnienie
przestępstwa, a która należy do znamion przestępstwa.
/

Okoliczności wyłączające odp. karną to:

1. wiek sprawcy (wyłącza możliwość przypisania granicy poniżej ustawowej

granicy wieku),

2. niepoczytalność,

odpowiedzialność łagodzi:

1. stan afektu (silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami),

2. silne współczucie przy zabójstwie eutanatycznym;

okoliczności zaostrzające odpowiedzialność karną:

1. recydywa (popełnienie kolejnego czynu po odbyciu kary pozbawienia kary

wolności w ustalonym w ustawie wymiarze)

/

19.04'12
§ 2 – stanowi znamię czynu zabronionego wpływające chociażby tylko na

wyższą karalność – zastosowanie tylko do tych okoliczności osobistych
dotyczących sprawcy, które stanowią znamię czynu zabronionego
współtworzące typ podstawowy lub o charakterze typu kwalifikowanego
czynu zabronionego – okoliczność osobista jest warunkiem karalności albo też
jest racją surowszego zagrożenia karą za zachowanie sprawcy; a contrario nie
stosuje się 21 § 2, gdy okoliczność osobista dotycząca sprawcy stanowi znamię
czynu zabronionego typu uprzywilejowanego, np.

matka zabija dziecko w trakcie porodu pod wpływem jego przebiegu (pozbwoln 3 mies – 5

M.G.+ Z.F. 2012

lat) – jeżeli z matką współdziała ojciec dziecka, okolicznością osobistą stanowiącą znamię,
wpływającą na niższą karalność, jest bycie kobietą, matką dziecka stanowiącego ofiarę
dzieciobójstwa – ojciec odpowiada za współdziałanie w zabójstwie;

art. 150 – ten, kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 mies do lat 5; współczucie, którym kieruje się
sprawca, jest okolicznością osobistą wpływającą na niższą karalność – pomocnik,
dostarczający toksynę sprawcy, który ją aplikuje - nie kieruje się on współczuciem,
choćby wiedział, że osoba, której pomaga, zabija na żądanie i pod wpływem współczucia,
poniesie odpowiedzialność karną za zabójstwo człowieka typu podstawowego z art. 148 §
1, popełnione w postaci zjawiskowej pomocnictwa (18 § 3)

sprawca zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego
okolicznościami (zabójstwo w afekcie) – ten, kto dostarczy sprawcy narzędzia do
zabójstwa, choćby wiedział o silnym jego wzburzeniu i uznał, że jest ono w pełni
usprawiedliwione, poniesie odpowiedzialność za pomocnictwo do zabójstwa 148 § 1 w zw.
z 18 § 3

współdziałający, który nie kierował się cechą należącą do znamion przestępstwa,
warunkującą niższą odpowiedzialność nie zostanie potraktowany zgodnie z
przepisem statuującym łagodniejszą odpowiedzialność karną.

Zastosowanie ma 21 § 2 w sytuacji, gdy okoliczność osobista dotycząca
sprawcy stanowić będzie konieczny warunek typu czynu zabronionego
(przestępstwo indywidualne właściwe) i sytuacji, gdy szczególna cecha

dotycząca sprawcy wpływać będzie tylko na wyższą karalność (indywidualne
niewłaściwe, typ kwalifikowany)

•

przestępstwo indywidualne właściwe:

sprawca przestępstwa łapownictwa

biernego (228) musi posiadać szczególną cechę – pełnić funkcję publiczną – jej brak
wyłącza odpowiedzialność karną – przyjęcie korzyści majątkowej, osobistej lub jej
obietnicy przez osobę funkcji publicznej niepełniącą nie realizuje znamion przestępstwa;
odpowiedzialność tego, kto nie posiadając tej cechy, udziela pomocy do łapownictwa
biernego, przekazując łapówkę osobie, która funkcję tę pełni ze świadomością, że ułatwia
intraneusowi popełnienie przestępstwa indywidualnego właściwego oparta będzie właśnie
na podst. art. 21 – extraneuspodlega odpowiedzialności, gdy o tej okoliczności

wiedział, chociażby go nie dotyczyła;

extraneus pomaga intraneusowi nie wiedząc, o jego szczególnej cesze:

asystent, który udzielał pomocy nie wiedział, że pomaga osobie, która właśnie otrzymała
informację o powołaniu na stanowisko publiczne – przekazał korzyść majątkową; art. 21
§ 2 nakazuje dojść do wniosku, że asystent,

który nie wiedział o cesze intraneusaw

ogóle nie poniesie odpowiedzialności karnej – jest ona uzależniona od tego, czy
wiedział o cesze intraneusa.

•

Sprawca nie wiedział o cesze intraneusa, która nie jest koniecznym

warunkiem bytu czynu zabronionego a jedynie wpływa na surowszą
odpowiedzialność karną – przestępstwo indywidualne niewłaściwe –

160 § 1

narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub cięż kiego
uszczerbku zna zdrowiu , wariant kwalifikowany - § 2 – kwalifikującym znamieniem jest
szczególna cecha sprawcy – ciążył na nim obowiązek opieki nad pokrzywdzonym –
sprawca nakłaniał intraneusa – sprawcę nieudzielenia pomocy w typie kwalifikowanym,
nie wiedząc o owej cesze – np. sprawca nakłania współwycieczkowicza do wysforowania
się naprzód wobec zbliżającej się burzy, pozostawiając resztę wycieczki w tyle; nakłaniany
jest przewodnikiem górskim i ciąży na nim obowiązek wobec reszty wycieczki, o czym

M.G.+ Z.F. 2012

extraneus nie wie – przestępstwo powszechne w typie podstawowym, indywidualne
niewłaściwe w typie kwalifikowanym –

podżegacz nakłaniający intraneusa, nie

wiedząc, że podżegany jest intraneusem, poniesie odpowiedzialność za typ
podstawowy przestępstwa, nie kwalifikowany
jeżeli extraneus nakłania/udziela pomocy intraneusowi, sprawcy przestępstwa
indywidualnego właściwego, nie wiedząc w ogóle o cesze stanowiącej znamię tego
przestindywwłaść, nie poniesie odpowiedzialności karnej;
jeżeli udzieli pomocy/nakłoni do przestępstwa indywidualnego niewłaściwego ?nie
wiedząc o cesze decydującej o chociażby tylko wyższej karalności?, poniesie
odpowiedzialność za typ podstawowy

21 §2 nie znajdzie zastosowania w sytuacji, w której w określonym miejscu i
czasie znajdują się 2 osoby, które ze sobą nie współdziałają w rozumieniu art.

18.

np. sprawca będący żołnierzem opuszczał swoją jednostkę w celu trwałego uchylenia się
od służby wojskowej, przez wartownię jednostki przechodził razem z inną osobą, która
odwiedzała znajomego żołnierza – żołnierz mówi cywilowi, że jednostka ma lecieć do
Afganistanu, nie chce lecieć, a wychodzi z tym cywilem, by już nie wrócić – zatrzymani na
zewnątrz jednostki; cywil słysząc zwierzenie żołnierza miał świadomość opuszczania
jednostki razem z intraneusem – sprawcą przestępstwa indywidualnego właściwego
dezercji; nie poniesie on odpowiedzialności karnej, ponieważ nie współdziałał z
żołnierzem (art. 21 – "współdziałający" – sprawstwo, spr kierownicze, polecające,
podżeganie, pomocnictwo);

cywil poniesie odpowiedzialność karną w razie współdziałania – nakłaniania lub
udzielania pomocy (bierz pan te cywilne ciuchy i wiej ze mną, bo możecie w Afganistanie
pozostać na zawsze)

narzeczona dezertera, która wyszła z nim usłyszawszy, że bez niej na misji umrze –
powinna być wolna od odpowiedzialności

21 § 3 – dotyczy sytuacji, w których extraneus współdziałał z intraneusem z
wiedzą, że współdziała z osobą, której szczególna cecha osobista wpływa
chociażby tylko na wyższą karalność i stanowi znamię czynu zabronionego –
należy stworzyć sądowi możliwość potraktowania tego extraneusa lżej niż
intraneusa – zastosowania co do extraneusa świadomie współdziałającego z
intraneusem nadzwyczajnego złagodzenia kary;

22 § 1 - podżegacz i pomocnik odpowiada jak za usiłowanie – gdy podżegacz
nakłonił do czynu zabronionego, pomocnik udzielił pomocy, ale sprawca ss tylko
usiłował czynu dokonać – podżegacz i pomocnik odpowiadają za usiłowanie
popełnienia przestępstwa w postaci zjawiskowej podżegania i pomocnictwa –
znaczenie bardziej dogmatyczne niż praktyczne (projekt KK: 22 § 1 miał
rozstrzygnąć wątpliwość, jak odpowiada podżegacz i pomocnik w sytuacji, w
której generalną zasadą jest wymierzanie kary podżegaczowi i pomocnikowi w
granicach przewidzianych dla przestępstwa a sprawcy usiłowania w niższej niż
dla przestępstwa wysokości → usiłowanie popełnienia czzabr – podżegacz i
pomocnik odpowiadają jak za usiłowanie); dogmatycznie przepis wartościowy,
praktycznie przydatny byłby, gdyby zachowano założenia projektu – a które
odrzucono (14 § 1 – sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach przewidzianych
za dokonanie przestępstwa).

M.G.+ Z.F. 2012

Odpowiedzialność

sprawcy kierowniczego/polecającego w przypadku, gdy

wykonawca tylko usiłował dokonać tego czynu – art. 22 odnosi się tylko do
podżegacza i pomocnika → w sytuacji, w której wykonawca wykonał polecenie
oddając strzał do wskazanej ofiary chybiąc –

wykonawca poniesie

odpowiedzialność za usiłowanie, zaś wydający polecenie- ?

‒

gdy chodzi o odpowiedzialność za sprawstwo z art 18 § 1, gdy wykonawca

polecenia tylko usiłował dokonać czynu zabronionego, odwołujemy się
bezpośrednio do przepisu o usiłowaniu – 13 § 1; sprawca polecający poniesie
odpowiedzialność karną za usiłowanie dokonania przestępstwa zabójstwa w
postaci sprawstwa polecającego, a nie "jak za usiłowanie"
22 § 2
stanowi odblask akcesoryjności – przejaw uzależnienia odpowiedzialności karnej
osoby współdziałającej w popełnieniu czynu zabronionego od tego, co uczyni
sprawca ss:
jeżeli podżegacz nakłonił inną osobę do popełnienia zabójstwa a pomocnik

udzielił jej pomocy a sprawca ss nawet nie próbował dokonać czzabr,

podżegacz i pomocnik, mimo zrealizowania wszystkiego, co było konieczne –

sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę albo odstąpić od wymierzenia kary –
owa możliwość powstaje dopiero na ostatnim etapie postępowania sądowego –
podżegacz i pomocnik muszą stanąć więc przed sądem i dopiero po stwierdzeniu
przez sąd, że zbrodnia tak zakwalifikowana miała miejsce, sąd może
nadzwyczajne złagodzić karę lub odstąpić od jej wymierzenia z uzasadnieniem, że
sprawca ss nawet nie usiłował popełnić czynu zabronionego. Uzasadnieniem
takiego rozwiązania jest, że sprawca ss nawet nie usiłował dokonać czynu –
odpowiedzialność sprawców sensu largo uzależniono zaś od jego działania.

Czynny żal współdziałającego

23 § 1 – każdy współdziałający, nie tylko podżegacz i pomocnik – istotą czynnego

żalu udałego jest skuteczne zapobieżenie dokonaniu czynu zabronionego przez
współdziałającego – podżegacz, pomocnik, sprawca: kierowniczy, polecający;
zapobieżenie ma być dobrowolne (dobrowolność rozumiana jak przy dobrowolnym
odstąpieniu od dokonania czynu przez sprawcę usiłującego dokonać czynu –
każde zachowanie wynikające z aktu woli sprawcy, choćby kierował się on
motywacją niezasługującą na pozytywną ocenę moralną – polecenie przestępstwa
i zapobieżenie mu, nawet z powodu uznania sprawcy ss za nieudacznika – racją
takiego rozwiązania jest wola stworzenia zachęty dla współdziałającego, by uczynił
wszystko, co możliwe, by nie doszło do czynu zabronionego);
Ilekroć KK stanowi, że sprawca nie podlega karze, tylekroć na podst,. Art. 17 § 1
pkt 4 KPK nie wszczyna się postępowania karnego a ilekroć zostało wszczęte,
umarza się je.
nieskuteczne zapobieżenie – czynny żal nieudały
/

nieudały– dobrowolne staranie zapobieżenia dokonaniu czynu zabronionego – można liczyć na

zastosowanie złagodzonego wymiaru kary (nie – odstąpienie od karania) → art. ten odnosi się
także do sprawcy polecającego, współsprawcy, pomocnika, podżegacza – wszystkie postaci
karalnego współudziału

/

Dobrowolne staranie się o zapobieżenie dokonaniu czynu zabronionego –
aktywność ze strony współdziałającego – nie pozostawał bierny wobec biegu

M.G.+ Z.F. 2012

zdarzeń, lecz swym aktywnym zachowaniem stwarzał przeszkodę dla popełnienia
czynu zabronionego przez sprawcę ss. Owa przeszkoda może być tworzona przez
przekonywanie sprawcy ss, by nie popełniał czynu zabronionego, do którego
został wcześniej nakłoniony.
Przepis ten jest także zachętą dla współdziałającego, ale słabszą – postępowanie
musi być przeprowadzone, sąd skazuje współdziałającego i dopiero uznanemu za
winnego będzie mógł ewentualnie złagodzić karę.

Odpowiedzialność prowokatora

prowokacja to czyn zabroniony suigeneris – kwalifikacja prawnokarna składa się z
przepisu o czynie zabronionym, do popełnienia którego prowokator nakłonił
sprawcę ss; drugim elementem jest przepis art. 24 – "odpowiada jak za
podżeganie". Nie stosuje się art. 22 i 23 KK. Prowokator więc nakłania inną osobę
do popełnienia czynu zabronionego, nie chcąc, by go faktycznie dokonała – po
podjęciu przez nią zamiaru popełnienia czynu zabronionego, zapobiega on
dokonaniu owego czynu, zawiadamiając organy ścigania o miejscu i czasie
popełnienia przestępstwa, by mogły ująć sprawcę ss na gorącym uczynku.
Prowokator nie może więc liczyć na uznanie za sprawcę czynnego żalu udałego.
26.04'12
art. 19 ust. z 9.06 o CBA -

legalny podstęp:

ust. 1 - czynności operacyjno-rozpoznawcze - zmierzające do sprawdzenia
uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie - czynności
operacyjno-rozpoznawcze, zastosowane w stosunku do konkretnej osoby muszą
być oparte na analizie wcześniej uzyskanych wiarygodnych informacji o
przestępstwie - mogą być stosowane tylko do osoby, która wcześniej popełniła
przestępstwo, o którym CBA uzyskało wiarygodne informacje
Gdy owe wiarygodne informacje nie dają się przełożyć na dowody nadające się do
przedstawienia przed sądem (np. jedynym dowodem są zeznania małżonka
niepoinformowanego o możliwości odmowy złożenia zeznań w sprawie osoby
najbliższej);
legalny podstęp – funkcjonariusz nie przedstawiając się dokonuje wręczenia
korzyści majątkowej osobie lub też, jeżeli działanie jest skierowane przeciwko
osobom korumpującym, przyjęcia od przedstawiciela tego podmiotu korzyści
majątkowej – wniosek prof. Kuleszy – czyn zabroniony będący przedmiotem
podstępu nie może być pierwszym czynem, co do którego CBA zebrało informacje
– musi być co najmniej drugi, przy czym pierwszy został uprzednio popełniony i
istnieją informacje o tym a podstęp ma na celu ich sprawdzenie – nie można
stosować podstępu co do osoby, co do której nie istnieją informacje o popełnieniu
przez nią przestępstwa;
ust. 3 art. 19 ustawy stanowi, że czynności operacyjno-rozpoznawcze mogą
polegać na złożeniu propozycji nabycia, zbycia przedmiotów pochodzących z
przestępstwa albo na złożeniu propozycji przyjęcia lub wręczenia korzyści
majątkowej
art. 24 – "nakłania do popełnienia przestępstwa" ↔ art. 19 "złożenie propozycji"
(nie może ono przyjąć postaci nakłaniania)
w polskiej procedurze karnej nie jest znana akceptowana jak w anglosaskiej

M.G.+ Z.F. 2012

teoria "owocu zatrutego drzewa" – jest nim dowód zebrany przez funkcjonariusza
publicznego, który przy zbieraniu dowodów popełnił czyn zabroniony, np. nie
mając zezwolenia sędziego na dokonanie przeszukania, przeszukał i tak zdobył
dowód (dowód uzyskany de facto w wyniku włamania) – w Polsce fakt, że
odpowiada jak za podżeganie funkcjonariusz CBA nie wyklucza możliwości użycia
zebranego przezeń dowodu jako jednego z dowodów na dokonanie przestępstwa
Przekroczenie granic legalnego podstępu:

•

zastosowanie co do osoby, co do której nie istnieją wcześniejsze wiarygodne

informacje o popełnionym przez nią przestępstwie – złożenie takiej osobie
propozycji przyjęcia korzyści – przekroczenie uprawnień i działanie na szkodę
interesu publicznego i prywatnego – popełnienie nadużycia służbowego (231 § 1
KK)

•

jeżeli funkcjonariusz CBA, realizując czynności operacyjno-rozpoznawcze

nakłaniał będzie osobę do popełnienia czynu zabronionego – przekroczy swe
uprawnienie do złożenia propozycji przyjęcia – czyn kwalifikowany jest jako
realizujący znamiona 228 § 1 w zw. z art. 24 – odpowiedzialność funkcjonariusza
publicznego (CBA) nie wyklucza odpowiedzialności osoby nakłanianej
funkcjonariusz CBA, który składa propozycję osobie podejrzanej o popełnienie
przestępstwa łapownictwa wielokrotnie – aż osoba prowokowana ulegnie – czy
mieści się w ustawowych granicach legalnego podstępu, czy jest to już prowokacja?
Wąskie rozumienie legalnego podstępu – przepis mówi o pojedynczym zachowaniu
(nie o "składaniu" ani "wręczaniu").
Prowokacja zawsze nielegalna (odpowiada jak za podżeganie); 19.1 i 3 ust. O CBA
nie legalizuje aktu prowokacji; byłoby tak, gdyby napisano, że art. 24 nie stosuje
się do funkcjonariusza CBA wykonującego czynności operacyjno-rozpoznawcze;
państwo zezwalając na legalny podstęp łamie podstawową zasadę zaufania – godzi
w istotę demokratycznego państwa prawnego
jedynie państwowy stan wyższej konieczności – kontratyp - uzasadniałby
zastosowanie podstępu – jedynie w sytuacji, jeżeli w inny sposób nie można
uzyskać dowodu popełnienia przestępstwa

Zbieg przepisów ustawy

Gdy do jednego czynu tego samego sprawcy konkurują dwa lub więcej przepisy
karne. Konkurencja ta wynika z realizacji przez jeden czyn tego samego sprawcy
znamion zawartych w 2 lub więcej przepisach ustawy karnej – jeżeli sprawca
rozboju stosuje tak intensywnie przemoc wobec ofiary, że powoduje jej ciężkie
uszkodzenie ciała, realizuje znamiona nie tylko przestępstwa rozboju, ale również
spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – jeżeli zastosować jako
kwalifikację tylko rozbój, nie uchwyci się utraty zdrowia. Powołanie jedynie
przepisu o spowodowaniu ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – nie ujmie rozboju.
Ustalenie reguł kwalifikacji prawnokarnej takiego sprawcy: 2 sytuacje:

•

pozorny zbieg przepisów ustawy – gdy za pomocą reguł określonych w

doktrynie z konkurujących przepisów da się wybrać jeden i powołać go jako
kwalifikację prawnokarną czynu:

◦

zasada specjalności

M.G.+ Z.F. 2012

◦

zasada subsydiarności – lex specialis derogat legi generali – przepis

dokładniej opisujący czyn zabroniony to przepis szczególny – dodaje on
dodatkowe znamiona czynu zabronionego – staje się on podstawą kwalifikacji (np.
278 – kradzież, 279 - kradzież z włamaniem – wg reguły w sytuacji kradzieży z
włamaniem – stosuje się 279 → zbieg obu przepisów o kradzieży zwykłej oraz z
włamaniem ma charakter zbiegu pozornego); kwestionuje tę regułę Zoll (zasada ta
jest jednak stosowana w prawie karnym krajowym i międzynarodowym;
zakwestionowana została co do mechanizmu, wg którego przepis szczególny
uchyla ogólny – wszystkie normy sankcjonujące opisujące typy podstawowe i
kwalifikowane związane są z jedną normą sankcjonowaną – i tę jedną normę
naruszają; przepis ogólny jest tylko dopełnieniem do pełnego zakresu
wyznaczonego przez typy kwalifikowane; 148 i 149 tak samo)
art. 212 – zniesławienie dokonane w prasie – przepis mówiący o zniesławieniu
(kto pomawia inną osobę o takie postępowanie lub właściwości) jest ogólnym,
szczególnym jest § 2 – o zniesławieniu prasowym

lex primaria derogat legi subsidiariae - --- przepis posiłkowy tylko gdy nie jest
uchylony przez przepis pierwotny:

▪

subsydiarność wyraźna (ustawowa) – np. art. 231 § 2 – podlega karze

sprawca, który będąc funkcjonariuszem publicznym, przekracza swą władzę w
celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej; 228 § 1 – łapownictwo bierne
(kto w związku z pełnieniem funkcji publicznej przyjmuje) → skorumpowany
funkcjonariusz publiczny przyjmując łapówkę swym zachowaniem realizuje
znamiona 2 przepisów – przekracza swą władzę i to w celu osiągnięcia korzyści
majątkowej, jednocześnie realizuje 228 § 1; decyzję ułatwia 231 § 4 – przepisu § 2
nie stosuje się jeżeli czyn wyczerpuje znamiona czynu zabronionego w art. 228 § 1
→ przepis o łapownictwie biernym ma charakter pierwotny, uchyla przepis
posiłkowy art. 231 § 2, który nie znajduje zastosowania w sytuacji, w której czyn
funkcjonariusza publicznego jednocześnie realizuje znamiona łapownictwa
biernego;

▪

subsydiarność milcząca (doktrynalna) – przyjmuje się, że w przypadku

subsydiarności milczącej posiłkowy charakter posiłkowy ma przepis określający
formę stadialną wcześniejszą w stosunku do przepisu opisującego formę bardziej
zaawansowaną – fałszerstwo pieniędzy i usiłowanie fałszerstwa pieniędzy –
pierwotnym jest przepis mówiący o dalszym zaawansowaniu czynu sprawcy na
iterdelicti – przepis o usiłowaniu będzie podstawą kwalifikacji prawnokarnej;
generalnie, da się dogmatycznie wytłumaczyć, że przepis o przygotowaniu jest
podstawą kwalifikacji prawnokarnej, gdy czyn nie osiągnął stadium usiłowania;
usiłowanie zaś wchodzi w grę tylko wtedy, gdy czyn nie osiągnął etapu dokonania;
art. 15 § 1 – nie podlega karze za usiłowanie kto dobrowolnie odstąpił od
dokonania lub zapobiegł skutkowi czynu zabronionego – jeżeli sprawca odstąpił
od dokonania, nie podlega karze za usiłowaniem, nie odżywa też
odpowiedzialność za przygotowanie;
reguła subsydiarności doktrynalnej ma zastosowanie również w przypadku zbiegu
przepisów określających z jednej strony narażenie dobra na niebezpieczeństwo i
naruszenie tego samego dobra;
np. karalność narażenia dobra na niebezpieczeństwo i karalność jego naruszenia
– kwalifikacja na podstawie przepisu mówiącego o karalności naruszenia dobra

M.G.+ Z.F. 2012

chronionego prawem, np. podlega karze (174 § 1) kto sprowadza bezpośrednie
niebezp katastrofy w ruchu lądowym; 173 § 1 mówi o karalności zachowania
sprowadzającego katastrofę w ruchu lądowym sprawcy –

sprowadzenie

niebezpieczeństwa, które się zrealizowało - przepis o spowodowaniu, nie zaś 174
§ 1
bywa, że przepis mówiący o narażeniu na abstrakcyjne niebezpieczeństwo dobra
chronionego prawem jest przepisem posiłkowym w stosunku do przepisu, który
mówi o narażeniu na konkretne niebezpieczeństwo dobra chronionego prawem –
art. 164 (czyn sprowadzającego bezpośrednie niebezpieczeństwo zdarzenia
zagrażającego życiu wielu osób albo mieniu wielkiej wartości) jest w stosunku do
art. 160 (odpowiedzialność karna za narażenie człowieka na bezpośrednie
niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu) nie jest
posiłkowym ani pierwotnym – nie zachodzi zasada lex primaria ani zasada
specjalności – zasada konsumpcji

◦

zasada konsumpcji - lex consumens derogat legi consumptae – przepis art.

164 o niebezpieczeństwie powszechnym konsumuje przepis art. 160 § 1, mówiący
o narażeniu indywidualnego człowieka – założenie , że przepis konsumujący
oddaje całą zawartość kryminalnego bezprawia;
10.04'12
279 § 1 – w pojęciu włamania mieści się zniszczenie zabezpieczenia kradzionej
rzeczy – zbieg 279 § 1 i 288 § 1 ma charakter pozorny;
wyjątek – treść art. 279 nie oddaje całości kryminalnego bezprawia, gdy wartość
rzeczy zniszczonej przy włamaniu jest znacznie większa aniżeli uwzględniona
przez ustawodawcę – włamanie do kościoła przez zabytkowy witraż – 294 § 2 –
zniszczenie cudzej rzeczy będącej dobrem o szczególnym znaczeniu dla kultury
(279, 288, 294 – zbieg rzeczywisty!!)

•

zbieg rzeczywisty przepisów ustawy – zachodzi, gdy jeden czyn realizuje

znamiona 2 lub więcej przepisów ustawy karnej, przy czym zastosowanie kolejno
zasady specjalności, subsydiarności i konsumpcji nie pozwala doprowadzić do
odpowiedzialności za przestępstwo z jednego artykułu –

np. sprawca rozboju

posłużył się strzykawką po wstrzyknięciu narkotyku przy świadomości, że jest zarażony
wirusem HIV – skaleczył pokrzywdzonego → zrealizował znamiona przestępstwa rozboju
(280 § 1) a z drugiej strony – narażenia innej osoby na zakażenie wirusem (161 § 1) –
powołać należy oba te przepisy

kwalifikacja takiego czynu sprawcy – art. 11 § 1 – ten sam czyn stanowić może
tylko jedno przestępstwo – sąd skazuje za jedno przestępstwo na podstawie
wszystkich zbiegających się przepisów (§ 2) – ustawodawca przyjął koncepcję

kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy*;
w KK 1932 przyjęto eliminacyjny zbieg przepisów ustawy – w sytuacji, w której
kilka przepisów KK pozostaje w zbiegu rzeczywistym – za kwalifikację przyjmuje
się przepis grożący najwyższą karą
*za podstawę kwalifikacji przyjąć należy wszystkie zbiegające się przepisy – "sąd
skazuje" – tworzy "nowe przestępstwo" ze zbiegających się przepisów – skazując za
jedno przestępstwo powołuje wszystkie te przepisy –

w kazusie rozbój z

bezpośrednim narażeniem na zakażenie wirusem HIV

– utworzone przez sąd

M.G.+ Z.F. 2012

przestępstwo realizuje się w akcie skazania – uznania oskarżonego winnym;
wymierzenie kary: skazując za owo przestępstwo, sąd wymierza karę na
podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą – 11 § 3 –

w kazusie – przepis

o rozboju

– środki karne mogą być zastosowane w oparciu o inne przepisy

pozostające w rzeczywistym zbiegu.

Zbieg przestępstw

Zastąpienie dwoma kategoriami pojęcia przestępstwa ciągłego.

Przestępstwo ciągłe

(KK 1932-1969) – zachowania tego samego sprawcy, który w określonych ramach
czasowych popełniał wielokrotnie ten sam czyn zabroniony – przyjmowano, że
jeżeli ten sam sprawca dopuszcza się wielu czynów zabronionych z tym samym
lub stale odnawiającym się zamiarem, w krótkich odstępach czasu – popełnia
jedno przestępstwo ciągle w wielości czynów – możliwość wymierzenia przez sąd
kary zaostrzonej do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę
(

kamerdyner podwędzający pracodawcy przez pół roku codziennie jedno cygaro

)

obecnie
zastąpienie przestępstwa ciągłego:

czyn ciągły

art. 12 – do średnika – jeden czyn zabroniony (czyn ciągły) złożony jest z 2 lub
więcej zachowań, jeżeli

◦

podjęte są w krótkich odstępach czasu

◦

stanowią realizację z góry powziętego zamiaru realizacji czynu ciągłego

skazując za czyn ciągły, przy wymierzeniu kary, sąd nie może wymierzyć

kary nadzwyczajnie zaostrzonej jeżeli sprawca, pracując w fabryce samochodów,
postanowił ukraść wszystkie części potrzebne do zbudowania auta; sąd skaże
sprawcę za czyn ciągły polegający na podjęciu wielu zachowań w krótkich
odstępach czasu, ale w realizacji z góry powziętego zamiaru (278 – max. 5 lat
pozbawienia wolności) – czyn ciągły jest korzystniejszy dla sprawcy niż
przestępstwo ciągłe;
krótkie odstępy czasu – przyjmuje się, że kilka-kilkanaście dni między
zachowaniami; dłuższy odstęp czasu powoduje przerwanie czynu ciągłego –

wynoszący części samochodu czyni to co tydzień a w międzyczasie bierze miesięczny
urlop

– orzecznictwo akurat miesiąc jeszcze zalicza jako krótki czas; doktryna i

orzecznictwo doradzają stosowanie testu usiłowania

–

umożliwiającego

odpowiedź na pytanie, czy pierwsze zachowanie sprawcy w podjętym z góry
zamiarem może być potraktowane jako usiłowanie popełnienia czynu
przestępstwa przeciwko dobru osobistego – np. 212 § 1 zniesławienie – popełnione
za pomocą środków masowego komunikowania - § 2;
12 § 2 - konstrukcja czynu ciągłego nie znajdzie zastosowania do dziennikarza,
który w kilku kolejnych numerach czasopisma opublikuje informacje
zniesławiające po kolei różne osoby – w interesie dziennikarza byłoby uznanie jego
czynu za czyn ciągły; jeżeli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste

M.G.+ Z.F. 2012

warunkiem uznania za czyn ciągły jest tożsamość poszkodowanego;
! sąd wymierza karę w wysokości X skazując go za czyn Y (nie zaś skazuje na X
lat za Y) – za skazaniem (ustalenie elementów definicji przestępstwa) nie musi
postępować wymierzenie kary!
sąd za czyn ciągły – skazuje za jeden czyn zabroniony, wymierzając karę nie może
wymierzyć jej ponad granicę górnego zagrożenia
czyn ciągły traktujemy jako sytuację pozornego zbiegu przestępstw – jedno
przestępstwo, wielość zachowań

ciąg przestępstw

91 § 1 – sąd orzeka jedną karę, w wysokości do górnego ustawowego zagrożenia
zwiększonego o połowę –

np. sprawca co noc wychodzi by kraść rzeczy pozostawione w

parkujących w okolicy samochodach, czyni to przez kilkadziesiąt nocy – jego zachowanie
może być uznane za kilkadziesiąt przestępstw kradzieży z włamaniem, pozostających w
ciągu przestępstw a sąd wymierzy za nie jedną karę na podst. 279 – kradzież z
włamaniem – w wysokości do lat 15

;

sąd w wyroku skazującym, stwierdzając, że czyny zabronione pozostają w ciągu
przestępstw wymierza jedną karę do górnej granicy zwiększonej o połowę jeżeli:

◦

sprawca popełnia przestępstwa w podobny sposób (

kazus – kradzież z

włamaniem; jeżeli sprawca dokona rozboju na kierującym, nie będzie on pozostawał w
ciągu – kara za kradzieże w ciągu + kara za rozbój → kara łączna

)

◦

w krótkich odstępach czasu

◦

zanim zapadł chociażby nieprawomocny wyrok skazujący za jedno z tych

przestępstw – zbieg przestępstw jest pozorny;
w odróżnieniu od czynu ciągłego, sprawca ciągu przestępstw nie działa ze z

góry powziętym zamiarem – jego zamiar jest stale odnawiający się;
w doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że nie tworzą ciągu przestępstw
kradzieży z włamaniem – raz do samochodu, inny – do mieszkania

Krytyka rozdzielenia przestępstwa ciągłego:

adwokaci np. argumentują, że kradzieże z włamaniem były podejmowane ze z
góry podjętym zamiarem – by fanty spieniężyć i kupić samochód;
Wąsek: przestępstwo naruszenia tajemnicy cudzej korespondencji przez otwarcie
zamkniętego pisma przez listonosza czytającego listy przed doręczeniem
adresatom; jeżeli działa on ze z góry podjętym zamiarem – otwierania wszystkich
listów, by wiedzieć, co dzieje się u adresatów; jeżeli zaś przysięga sobie nie
otworzyć już żadnego, a potem otwiera jednak – jest to ciąg przestępstw;
Zbieg przestępstw nie zachodzi –

Pozorny zbieg przestępstw

Gdy ten sam sprawca dokonuje 2 lub więcej zachowań, które traktujemy jako
jedno przestępstwo:

M.G.+ Z.F. 2012

przestępstwo wieloczynowe

3 postaci:

◦

realizacja

znamion

zawartych

w

treści

przepisu

wymaga

powtarzalności naruszenia normy sankcjonowanej –

np. przestępstwo uchylania

się od wykonania obowiązku alimentacyjnego – 209 § 1 – uporczywie uchyla się –
wieloczynowośćzachowań sprawcy; uporczywość realizuje się dopiero po 3. uchyleniu się
od obowiązku alimentacyjnego

◦

konstrukcja przestępstwa dopuszcza zrealizowanie znamion jednym

czynem, ale realizacja następuje przez powtarzające się zachowania –

znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad osobą najbliższą lub inną pozostającą w
stosunku zależności od sprawcy itd. - art. 207 – może być popełnione wyjątkowo jednym
czynem, dopiero powtarzalność realizuje znamię powtarzania się (jednokrotne przypalenie
policzka dziecka papierosem; Waszczyński – jednokrotne znęcanie się nad najbliższą
sprawcy kobietą przez uderzenie jej w twarz – znęcanie się fizyczne i psychiczne)

◦

przepis wymaga dla bytu opisanego w nim typu rodzajowego

przestępstwa 2 różnych zachowań tego samego sprawcy –

rozbój 280 – kto

kradnie używając przemocy wobec osoby... - wymaga ustalenia, że ten sam sprawca
dopuścił się kradzieży i jednocześnie używał przemocy, groźby itd.;

odmianą

przestępstwa wieloczynowego jest również konstrukcja czynu ciągłego

pomijalny, pozorny zbieg przestępstw
gdy ten sam sprawca popełnia 2 lub więcej czyny (zbieg przepisów ustawy – do
jednego czynu kilka przepisów KK; zbieg przestępstw – 2 lub więcej zachowań,
każde – odrębny czyn, czy miało miejsce jedno przestępstwo, czy wielość czynów
decyduje o wielości przestępstw) – pomimo wielości czynów, sprawcy przypiszemy
jedno przestępstwo, za które poniesie odpowiedzialność karną;
np. gdy zachodzi współukaranie czynów uprzednich – gdy ten sam sprawca
popełnia jeden czyn a po chwili drugi czyn, który stanowi bardziej zaawansowaną
formę stadialną w popełnieniu tego samego przestępstwa – np. sprawca działający
z zamiarem zabójstwa człowieka daje strzał z broni palnej a pocisk nie trafia
ofiary – usiłowanie dokonania zabójstwa człowieka, po chwili zaś daje celny strzał,
pozbawiający ofiarę życia (czy jest zbieg przestępstwa usiłowanego i dokonanego?
Nie – drugi czyn realizował bardziej zaawansowaną formę stadialną); rzeczywisty
zbieg przestępstw usiłowanego i dokonanego miałby miejsce gdyby

działający w kazusie sprawca zabójstwa, który najpierw usiłował zabić

człowieka w zmienionych okolicznościach i po upływie pewnego czasu

dokonał zabójstwa człowieka (np. następnego dnia)
zbieg pozorny, w którym zachodzi współukaranie czynów uprzednich mamy do
czynienia także, gdy to samo zachowanie sprawcy naraża dobro na

niebezpieczeństwo a następnie realizuje znamię spowodowania uszczerbku w

tym dobru albo to dobro niszczy – zbieg przestępstw ma charakter pozorny,
karząc sprawcę za spowodowanie uszczerbku w dobru chronionym prawem,

współukarzemy czyn uprzedni – narażenie dobra chronionego prawem na

niebezpieczeństwo –

np. sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym – 2 przestępstwa

-

narażenie bezpieczeństwa powszechnego na niebezpieczeństwo i faktyczne

sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym – dwaj sprawcy stojąc na wiadukcie nad
autostradą najpierw rzucili kamieniem w samochód, by spowodować katastrofę ale
chybili a następnym wybili przednią szybę pojazdu,kierowca stracił panowanie i doszło

M.G.+ Z.F. 2012

do katastrofy – sprawcy, skazywani za sprowadzenie katastrofy współukarze się czyn
uprzedni

•

ten sam sprawca realizuje znamiona 2 form zjawiskowych

przestępstwa –

np. nakłania inną osobę do dokonania przestępstwa kradzieży z

włamaniem – i bierze udział w dokonaniu – czy odpowiedzialność za podżeganie i
współsprawstwo ss? Zbieg przestępstw będzie pozorny – ukaranie za kradzież we
współsprawstwie będzie oznaczało współukaranie czynu uprzedniego – podżegania, to
samo pomocnictwa

•

Pomijalny zbieg przestępstw także, gdy ma miejsce współukaranie czynów

następczych – gdy skazując i wymierzając karę za popełnione przestępstwo
współukarzemy wykorzystanie przez sprawcę owoców popełnionego przez siebie
przestępstwa –

np. sprawca dopuścił się kradzieży samochodu, który następnie

zniszczył, demontując i sprzedając na części a karoserię oddając na złom – dopuścił się
przestępstwa kradzieży cudzej rzeczy ruchomej (278 § 1) oraz zniszczenia cudzej rzeczy
(288) → zbieg pozorny, w ukaraniu za kradzież nastąpi współukaranie zniszczenia rzeczy
(w celu przywłaszczenia – w celu postąpienia z rzeczą jak ze swoją własnością)

Część szczególna

Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu

Zabójstwo

Najstarszy znany typ przestępstwa. Opisane zostało w statuach Kazimierza
Wielkiego jako mężobójstwo. Przestępstwo zabójstwa opisane jest w art. 148 i
jego kolejnych paragrafach.

Art. 148. § 1. Kto zabija człowieka,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat
pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

W par. 1 opisany jest typ podstawowy zabójstwa. Realizacja znamienia
czasownikowego „zabija” może nastąpić nie tylko przez oddziaływanie fizyczne na
ciało innego człowieka w sposób, który powoduje ustanie funkcji życiowych
organizmu ofiary (chodzi o ustanie funkcji pnia mózgu jako decydujące o
nastąpieniu skutku w postaci śmierci człowieka), ale również może być
zrealizowane poprzez oddziaływanie psychiczne, które pozostaje w relacji
przyczynowej ze skutkiem w postaci śmierci człowieka.

W prawie europejskim najbardziej znany, ilustrujący psychiczne oddziaływanie
na ofiarę, to przypadek, kiedy sprawca spowodował psychiczne przekonanie
pokrzywdzonego, że samounicestwienie na Ziemi spowoduje odrodzenie się na
planecie Syriusz.

Ofiarą jest istota zrodzona przez kobietę, niezależnie od defektów cielesnych
urodzonego dziecka. Jeszcze na początku XX w. spotkać można było pogląd,
który sformułował Marcin Luter, głoszący, że urodzony przez kobietę potworek
jest tylko „zewłokiem ludzkim bez duszy”. Uśmiercanie „potworków” traktowano
jako czyn, który nie stanowił zabójstwa człowieka. Współcześnie nie podlega

M.G.+ Z.F. 2012

dyskusji pogląd, wg którego każda istota urodzona przez kobietę jest
człowiekiem, a co za tym idzie, może być ofiarą zabójstwa, także wtedy, gdy
posiada daleko idące zniekształcenia.

Uprzywilejowaną postacią zabójstwa jest dzieciobójstwo.

Art. 149. Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego
przebiegu,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Jest przestępstwem indywidualnym niewłaściwym, może być popełnione przez
matkę. Racją łagodniejszego zagrożenia karą za dzieciobójstwo jest mniejszy
stopień winy sprawczyni aniżeli stopień winy założony w art. 148. Matka zabija
dziecku ze względu na szczególny stan psychiczny, w którym się znajduje – pod
wpływem porodu. Przyjmuje się, że czas porodu to nie tylko czas odłączenia się
dziecka od ciała matki, ale czas, w którym utrzymują się zmiany psychiczne
związane z porodem, zatem okres nawet kilku dni od chwili rozpoczęcia porodu,
w którym to czasie matka jeśli zrealizuje znamiona zabójstwa dziecka, może być
uznane za sprawczynię zabójstwa uprzywilejowanego zwanego dzieciobójstwem.

Ów stan psychiczny ma być wywołany przez poród, ale nie jest wywołany
kształtem urodzonego dziecka. Przepis mówi pod wpływem porodu, co otwiera
drogę do konstatacji, wg której przyjmujemy, iż decydującym o łagodniejszej
kwalifikacji czynnikiem jest to, czy poród spowodował zmiany psychiczne w
osobowości rodzącej kobiety. Można prowadzić wykładnię, w której będzie to też
szok wywołany zniekształceniem urodzonego dziecka, na widok którego matka
doznaje szoku i w tym stanie zabija niemowlę ze względu nie na przebieg porodu,
ale szok. W takiej sytuacji wykładnia rozszerzająca będzie wykładnią na korzyść
oskarżonej i nie jest wykluczona. Wykładnia językowa przepisu sprzeciwia się
takiemu rozumowaniu.

Warianty kwalifikowane:

1.

ze szczególnym okrucieństwem

2.

w związku z wzięciem zakładnika

3.

w związku ze zgwałceniem

4.

w związku z rozbojem

5.

w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie

6.

z użyciem materiałów wybuchowych

Dolna granica kary wynosi 12 lat, górna pozostaje taka sama (25 lat oraz
dożywotnie pozbawienie wolności).

ad 1 pojęcie to interpretujemy jako oznaczające przysporzenie ofierze cierpień
większych aniżeli tych związanych z aktem zabijania. Zatem torturowanie jej
przed zabójstwem wypełnia znamiona zabójstwa ze szczególnym okrucieństwem.
Może mieć też charakter psychiczny – będzie nim zachowanie sprawcy, który na
oczach skrępowanej ofiary czyni przygotowania do jej uśmiercenia.

ad 2, ad 3, ad 4 to postaci, w których racją kwalifikacji surowszej jest
funkcjonalny związek między zabójstwem człowieka a innym przestępstwem

M.G.+ Z.F. 2012

(wzięciem zakładnika/zgwałceniem/rozbojem). Ów funkcjonalny związek
decyduje o tym, że sprawca, który zabija zakładnika/ofiarę zgwałcenia/rozboju
jest sprawcą zabójstwa typu kwalifikowanego. Pojęcie to jednak wydaje się być
szersze aniżeli tylko odniesione do zabójstwa ofiary tych przestępstw. Jeżeli
sprawca napadu rabunkowego na bank (rozboju) zabija przypadkowego światka
rozboju, to przyjmiemy, że realizuje znamiona typu kwalifikowanego.

[egzamin testowy 30.06 aula czerwona

poprawkowy w połowie września]

ad 5 w przekonaniu prof. jest to jedyna postać zabójstwa, która dla swojego bytu
wymaga zamiaru bezpośredniego. Wszystkie pozostałe warianty zabójstwa (typ
podstawowy, kwalifikowane) mogą być popełnione zarówno z zamiarem
bezpośrednim, jak i ewentualnym. Jeżeli sprawca działa z motywem uznanym za
mające szczególnie naganne zabarwienie, to ów motyw implikuje jego realizację z
zamiarem bezpośrednim zabójstwa człowieka.

Motywacja zasługująca na szczególne potępienie w świetle orzecznictwa jest chęć
osiągnięcia korzyści majątkowej z zabójstwa drugiego człowieka. Zabójstwo
zatem osoby najbliższej przez zabójcę ubezpieczonej, aby uzyskać premię
asekuracyjną po śmierci ofiary uznamy za zabójstwo dokonane z motywacji
zasługującej na szczególne potępienie. Przyjmuje się również, że takim motywem
jest nienawiść do ofiary na tle jej pochodzenia narodowościowego, rasowego,
etnicznego.

Czy zabójstwo świadka przestępstwa jest zabójstwem dokonanym z motywacji
zasługującej na szczególne potępienie, gdy sprawca zabójstwa chce zgładzić tą
osobę, która może przeciwko niemu złożyć zeznania? Wymaga to powrotu do
instytucji gwaranta – gwarantem jest także sprawca wypadku drogowego, który
ma obowiązek prawny udzielenia pomocy ofierze wypadku, który spowodował.
Jeśli sprawca oddali się z miejsca zdarzenia, przewidując, że brak
natychmiastowej pomocy spowoduje śmierć ofiary, to ów sprawca ponosi
odpowiedzialność karną za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie,
o czym traktuje art. 2 KK. Ma rację A. Zoll, pisząc w komentarzu, że taka osoba
realizuje znamiona zabójstwa typu podstawowego opisanego w art. 148. Powstaje
jednak pytanie, czy czyn taki, kiedy sprawca pozostawia nieprzytomną,
krwawiącą ofiarę, którą przed chwilą potrącił swoim samochodem bez pomocy,
rozumując, że jest to jedyny świadek, w moim interesie jest, by nie przeżył, nie
realizuje znamion typu kwalifikowanego. Prof. jednak przyjmuje, że zabójstwo
świadka zdarzenia w celu zapewnienia sobie bezkarności jest wypełnieniem
znamion przestępstwa zabójstwa kwalifikowanego, popełnionego z motywacji
zasługującej na szczególne potępienie.

ad 6 zabójstwo człowieka z użyciem materiałów wybuchowych.

Powstaje pytanie, czy zabójstwo przy użyciu trucizny jest zabójstwem typu
kwalifikowanego czy podstawowego. Odpowiedź będzie wskazywała na par. 1 art.
148, choć sięgając do historii penalizacji zabójstwa znajdziemy w prawie
rzymskim już okresu republiki penalizację jako szczególnie ciężkiej postaci
zabójstwa zabójstwa dokonanego za pomocą trucizny. Ten sposób działania

M.G.+ Z.F. 2012

zabójców był w Rzymie rozpowszechniony. Traktowano jako jako drugą postać
zabójstwa kwalifikowanego zabójstwo dokonane przez nożownika. Nie
znajdujemy odbicia tych konstrukcji w typie kwalifikowanym zabójstwa, o
którym mowa w par. 2 art. 148.

Przed ostatnią zmianą w KK ustawodawca wskazywał jako postać kwalifikowaną
zabójstwo z użyciem broni palnej. Odstąpiono od tej postaci, pozostawiając
zabójstwo z użyciem materiałów wybuchowych.

W par. 3 znajdujemy stwierdzenie, że tej samej karze (nie krótszy od lat 12, 25,
dożywotnie) podlega ten sprawca, który jednym czynem zabija więcej niż jedną
osobę. W tego typu sytuacjach, jak można sobie wyobrazić, sprawca zatruwa
napój, który podaje wielu ofiarom. Taki czyn zakwalifikujemy do znamion
zabójstwa z par. 3.

Ten sam paragraf mówi, że karze surowszej podlega ten, kto był wcześniej
karany za zabójstwo, a także ten, kto dopuszcza się zabójstwa funkcjonariusza
publicznego popełnionego w czasie pełnienia przez niego obowiązków
służbowych. W praktyce chodzi o szczególną ochronę funkcjonariuszy policji.

§ 4. Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego
okolicznościami,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Par. 4 zawiera postać uprzywilejowanego zabójstwa, jakim jest zabójstwo w
stanie silnego wzburzenia – zwane w tradycyjnym języku prawniczym

zabójstwem w afekcie.

Mamy zatem dwa znamiona: a) sprawca działa pod wpływem silnego wzburzenia,
b) wzburzenie owo musi być usprawiedliwione.

Silne wzburzenie to dominacja emocji nad kontrolną funkcją świadomości, ma
zatem miejsce, kiedy sprawca pod wpływem stanu emocjonalnego traci zdolność
panowania nad swoimi zachowaniami, które w rozważanym stanie faktycznym
prowadzą do zabójstwa człowieka. Sprawca realizuje znamiona zabójstwa
człowieka, którego by nigdy nie dokonał, gdyby nie ten stan emocjonalny.

Musi być ono usprawiedliwione okolicznościami, przy czym przyjmuje się
kategorię oceny wg powszechnie przyjętych norm moralnych obowiązujących w
społeczeństwie. Przyczyny silnego wzburzenia oceniamy wg kryteriów
zobiektywizowanych, jakimi są oceny społeczne. Wg nich wartościujemy, czy
przyczyna usprawiedliwiała stan wzburzenia, w którym sprawca stracił kontrolę
nad swym zachowaniem.

W praktyce sądowej z zabójstwem w stanie silnego wzburzenia
usprawiedliwionego okolicznościami wg ocen społecznych sądy mają do
czynienia wtedy, gdy dręczona przez wiele lat kobieta sięga w pewnym momencie
po nóż, zabijając swego dręczyciela. Owo długoletnie znęcanie się nad osobą
pokrzywdzoną jest podłożem narastania afektu, który nazywamy afektem
zalegającym. Ów afekt zalegający eksploduje w pewnym momencie. Afekt

M.G.+ Z.F. 2012

zalegający charakteryzuje się działaniem o tyle, zdawałoby się, nieracjonalnym,
że osoba działający pod wpływem eksplozji zalegającego afektu zadaje znacznie
więcej ciosów aniżeli jest to konieczne dla spowodowania zejścia śmiertelnego.

Podkreślić trzeba, że sądy niechętnie przyjmują konstrukcję, o której mowa,
wtedy, gdy maltretowana kobieta zadaje cały szereg ran swemu dręczycielowi.
Sądy są skłonne rozumować w takich wypadkach: wielość wskazanych ran zdaje
się wskazywać na akt zemsty, a nie na wzburzenie usprawiedliwione
okolicznościami. Wydaje się, że jest to rozumowanie nietrafne. Wg ustaleń
psychologii i psychiatrii ów zalegający stan afektu eksploduje właśnie w sposób,
który prowadzi do powtarzania zadawania ran przez sprawcę swej ofierze, co
sprawia, że mimo wielości zadanych ran przyjąć można, że miało miejsce
zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia i ocenić przyczyny owego wzburzenia
jako usprawiedliwione w kategoriach społecznych.

Zabójstwo eutanatyczne jest kolejną odmianą uprzywilejowaną zabójstwa.

Art. 150. § 1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem
współczucia dla niego,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Znamiona to a) działanie na żądanie ofiary oraz b) kierowaniem się współczuciem
dla ofiary. W konstrukcji zabójstwa eunanatycznego oba te znamiona muszą być
zrealizowane łącznie.

Żądanie to coś więcej niż prośba ofiary. Oznacza kategoryczne sformułowanie
adresowane do sprawcy, by ten uśmiercił osobę, która w sposób jednoznaczny i
kategorycznie wyraża swą wolę, by została przez konkretnego sprawcę
uśmiercona. Żądanie tak rozumiane musi być skierowane do konkretnej osoby,
która kryje się pod zaimkiem osobowym „kto”. Wypowiedź pokrzywdzonego
ogólna, w rodzaju „chcę się rozstać z tym światem” nie jest żądaniem w
przyjętym rozumieniu pojęcia żądania jako znamienia współtworzącego
zabójstwo typu eunanatycznego. Musi być sformułowane w sposób przemyślany,
nie pod wpływem chwilowych emocji.

Sprawca, by ponieść łagodniejszą odpowiedzialność karną, musi kierować się
współczuciem dla konkretnej osoby pokrzywdzonej. Musi zatem być zdolnym do
empatii. Zazwyczaj owo współczucie związane jest z pewną więzią emocjonalną
między sprawcą zabójstwa eutanatycznego a cierpiącą ofiarą.

§ 2. W wyjątkowych wypadkach sąd może zastosować nadzwyczajne
złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Owe wyjątkowe wypadki, jak się przyjmuje w komentarzach, to m.in. silna więź
między sprawcą zabójstwa a ofiarą. Owa silna więź może być uznana za
szczególny wypadek uzasadniający możliwość nie tylko nadzwyczajnego
złagodzenia kary, ale także odstąpienia od jej wymierzenia.

Sformułowanie, że sąd może odstąpić od wymierzenia kary, daje asumpt do
wykładni w dwóch kierunkach.

M.G.+ Z.F. 2012



pierwszy kierunek mówi, że par. 2 oznacza fakultatywną decyzję sądu i

może być traktowane jako swego rodzaju droga do legalizacji czy bezkarności
eutanazji na gruncie polskiego prawa karnego, a więc do uśmiercania pacjentów
dotkniętych nieuleczalną chorobą, żądających od lekarza skrócenia ich cierpień
poprzez podanie letalnej dawki środków uśmierzających ból



drugi kierunek wykładni zmierza do stwierdzenia, że par. 2 nie tylko nie

jest furtką do bezkarności zabójstw eunatacznych, ale też tego, że w polskim
systemie nie można sobie wyobrazić legalizacji eutanazji. Przepis mówi, że sąd
może, a nie musi, i to w wyjątkowych wypadkach. Oznacza to, że nawet owe
wyjątkowe wypadki nie mogą być traktowane jako czyny nierealizujące znamion
zabójstwa. Są zatem czynami odpowiadającymi wszystkim pięciu elementom
definicji przestępstwa. Możliwość złagodzenia kary bądź odstąpienia od jej
wykonania nie oznacza braku bezprawności zabójstwa eunatycznego.

Namowa lub pomoc do samobójstwa.

Art. 151. Kto namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza człowieka do
targnięcia się na własne życie,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Przepis określa dwie postaci karalnego zachowania sprawcy



namowę,



pomoc,

jako działania skierowane na targnięcie się na własne życie ofiary.

Namowa to coś mniej niż władztwo psychiczne nad ofiarą. Jeżeli sprawca
wykorzystuje panowanie nad psychiką pokrzywdzonego, traktuje się to jak
zabójstwo człowieka z art. 148, a nie jako namowę do targnięcia się na własne
życie. Podobnie traktujemy jako zabójstwo zachowanie kierującego sektą, który
wykorzystując swe władztwo psychiczne nad członkami sekty powoduje, że
członkowie sami się uśmiercają, sięgając po truciznę z tym uzasadnieniem, że
kierujący ową sektą swoim zachowaniem uruchamia bieg zdarzeń prowadzący do
zejścia śmiertelnego ofiar, także poprzez ich samounicestwienie.

Pierwsza postać to zatem namawianie, druga to udzielenie pomocy. Owa pomoc
może mieć charakter także informacyjny, dotyczący sposobu skutecznego
targnięcia się na własne życie, a może mieć charakter techniczny – dostarczenie
środków, za pomocą których pokrzywdzony podejmuje akt samounicestwienia.

Znamieniem omawianego przestępstwa jest doprowadzenie się człowieka do
targnięcia się na własne życie, co oznacza, że przestępstwo jest dokonane już z
chwilą, gdy osoba pokrzywdzona podejmie próbę samobójczą, choćby nie
nastąpiło jej zejście śmiertelne.

W polskim piśmiennictwie zgłoszono postulat, by wykreślić z treści art. 151
słowa „lub przez udzielenie pomocy”. Gdyby tak uczynić, niekaralnym
zachowaniem stałoby się samobójstwo wspomagane. W istocie chodzi o
uśmiercanie ofiar pragnących swej śmierci poprzez dostarczenie im środków
aplikowanych przez nich samych w sposób, który prowadzi do ich śmierci.
Gdyby zatem usunąć to sformułowanie, dostarczenie osobie pragnącej swej

M.G.+ Z.F. 2012

śmierci środka technicznego (czyli akt wspomaganego samobójstwa), do którego
sprawca nie namówił pokrzywdzonego, lecz pokrzywdzony sam zadeklarował
wolę spowodowania swej śmierci, nie byłoby czynem karalnym. Ten postulat jest
jednak odosobniony i nic nie wskazuje na to, by samobójstwo wspomagane nie
było czynem karalnym na gruncie polskiego prawa karnego.

Uszczerbek na zdrowiu

Polski KK zna trzy postaci:

1.

ciężki uszczerbek na zdrowiu

2.

średni uszczerbek na zdrowiu

3.

lekkie uszkodzenie ciała

ad 1

Art. 156. § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:
1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej,
choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo
znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego
zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Pkt. 1 następuje wtedy, gdy ma miejsce jako skutek całkowita utrata wzroku,
słuchu... osoby pokrzywdzonej. Ponieważ ustawa mówi o utracie wzroku lub
słuchu przyjmuje się w komentarzach, że utrata wzroku w jednym oku/słuchu w
jednym uchu (jedyna poezja, na jaką stać dogmatykę prawa karnego) nie
realizuje znamion ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Także utrata mowy,
zdolności płodzenia.

Pkt. 2 utrata kończyny, także jednej, jest ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu.
Ciężka choroba, nieuleczalna lub długotrwała, albo realnie zagrażająca życia.
Wywołanie choroby psychicznej oraz całkowitej, znacznej, trwałej niezdolności do
pracy w zawodzie. Nie musi łączyć się z utratą kończyny. Może w przypadku
zawodu pianisty polegać na utracie jednego palca albo spowodowania
niesprawności jednego palca dłoni. Jeśli sprawca zdaje sobie z tego sprawę,
realizuje znamiona ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, choćby uszkodzenie ciała
jawiło się jako niewielkie. Wreszcie spowodowanie istotnego zeszpecenia lub
zniekształcenia ciała. W tym ostatnim przypadku w grę wchodzi okoliczność
wyłączająca odpowiedzialność karną sprawcy, jaką jest zgoda pokrzywdzonego.
Naniesienie trwałego tatuażu, jakkolwiek może być ocenione z zewnątrz patrząc
jako trwałe zeszpecenie ciała, i to zeszpecenie istotne, to jednakże jeśli
dokonywane jest za zgodą dysponenta swego ciała, nie realizuje znamion owego
przestępstwa. Oczywiście dysponent musi być osobą dorosłą i wyrażającą w
sposób świadomy wolę takiego zeszpecenia własnego ciała. Nie ma znaczenia
wola osoby małoletniej.

Zarówno przestępstwo zabójstwa (155) jak i ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
(156 par. 3) mają swe warianty nieumyślne.

M.G.+ Z.F. 2012

Art. 155. Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

W par. 3 art. 156 znajdujemy konstrukcję przestępstwa kwalifikowanego przez
następstwo w wariancie umyślny czyn – nieumyślne następstwo.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

ad 2 średnie uszkodzenie ciała jest opisane jako inne aniżeli ciężkie uszkodzenie
ciała.

Art. 157. § 1. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój
zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Par. 3 zawiera wariant nieumyślny.

ad 3 W par. 2 art. 157 znajdujemy spowodowanie jako czyn karalny naruszenia
czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, nie trwające dłużej niż 7 dni. W
takim wypadku mówimy o lekkim uszkodzeniu ciała/rozstroju zdrowia.

W par. 3 znajdujemy wariant nieumyślny.

§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli naruszenie czynności
narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z
oskarżenia prywatnego, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa
zamieszkująca wspólnie ze sprawcą.
§ 5. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa
określonego w § 3 następuje na jej wniosek.

Karalne jest narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo na
utratę życia lub ciężki uszczerbek na zdrowiu.

Art. 160. § 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty
życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Jest to przestępstwo z narażenia konkretnego. Przepis ten nie obejmuje
uszkodzenia ciała czy uszczerbku na zdrowiu innego niż ciężki. Najczęściej w
praktyce dotyczy zachowań niefrasobliwych rodziców, którzy zostawiają dziecko
bez właściwej opieki. Przy czym jeżeli sprawcy mają status gwaranta, karę sąd
wymierza na podstawie par. 2.

§ 2. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na
niebezpieczeństwo,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

W praktyce sądowej par. 1 dotyczy także osób odpowiedzialnych za
bezpieczeństwo prac budowlanych, którzy dopuszczają się zaniechania, które

M.G.+ Z.F. 2012

naraża na bezpośrednie niebezpieczeństwo pracowników zatrudnionych na
budowie. Ponadto przyjmuje się, że przepis znajduje zastosowanie również do
rodzica, który pozostawia swe dziecko w zamkniętym pomieszczeniu i znika na
dłuższy czas, sąsiedzi powiadamiają policję, drzwi do mieszkania zostają
wyważone. Nawet jeśli dziecko nie doznało uszczerbku na zdrowiu, pozostawienie
go na dłuższy czas bez opieki kwalifikuje się jako narażenie człowieka na
bezpośrednie niebezpieczeństwo; dla bytu tego przestępstwa nie jest potrzebny
skutek.

§ 4. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1-3 sprawca, który
dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

Czynny żal gwarantuje zatem niepodleganie karze.

§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do
roku.

Par. 3 określa wariant nieumyślny.

Gdy chodzi o karalność nieumyślnego narażenia, to ową karalność statuuje par.
3, przy czym ściganie odbywa się na wniosek pokrzywdzonego (par. 5).

Narażenie na zarażenie wirusem HIV

Art. 161. § 1. Kto, wiedząc, że jest zarażony wirusem HIV, naraża bezpośrednio
inną osobę na takie zarażenie,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Kto, wiedząc, że jest dotknięty chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką
chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu, naraża bezpośrednio inną
osobę na zarażenie taką chorobą,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do
roku.
§ 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek
pokrzywdzonego.

Par. 1 odnosi się do sprawcy, który wie, że jest zarażony, i mając ową wiedzę
naraża inną osobę na takie narażenie. Przepis został wprowadzony z myślą o
pożądanej reakcji ustawodawcy na zjawisko zarażania wirusem HIV najczęściej
na drodze kontaktów płciowych lub na drodze korzystania czy udostępniania
przez sprawcę uzależnionego od narkotyków strzykawki innej osobie. Przepis
mówi zatem o karalności każdego narażenia na zarażenie przez sprawcę, który
jest świadom tego, że jest zarażony.

Piśmiennictwo kryminologiczne podaje przypadek, gdy lekarz wstrzyknął
pielęgniarce krew zakażoną wirusem HIV, kiedy odmówiła kontynuowania
związku. W tym wypadku, ponieważ lekarz nie był sam zakażony wirusem HIV,
art. 161 KK nie znalazłby zastosowania. Czyn takiego lekarza
zakwalifikowalibyśmy jako co najmniej usiłowanie spowodowania ciężkiego

M.G.+ Z.F. 2012

uszczerbku na zdrowiu w postaci spowodowania trwałej lub nieuleczalnej
choroby, zazwyczaj zagrażającej życiu.

Nieudzielenie pomocy

Art. 162. § 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym
bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na
zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej
osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Proweniencja owego przestępstwa jest dość ponura. Nie wspomina się o niej we
współczesnych komentarzach. Przepis mówi o odpowiedzialności tego, który
mogąc udzielić zagrożonemu człowiekowi pomocy, ratując go przed utratą życia
lub ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu nie czyni tego. Mówi się współcześnie, że
jest wyrazem akceptacji elementarnych zasad więzi społecznych i obowiązków
moralnych wobec bliźniego. Jeśli jednak mówi się o ponurej proweniencji, to
dlatego, że owa konstrukcja została wypracowana przez prawników
narodowosocjalistycznych III Rzeszy z uzasadnieniem, że Niemcy stanowią
wspólnotę narodową, a naród niemiecki został powołany do panowania nad
narodami o mniejszej wartości czy pozbawionymi żadnej wartości prawnej gdy
chodzi o życie jednostek przynależnych do takich narodów „podludzi”. To Niemcy
„nadludzie” powinni spieszyć sobie z pomocą, jeśli któryś z nich znajdzie się w
zagrożeniu. Poczucie zatem przynależności do Volku, leżało u podłoża owej
koncepcji. Współcześnie przepis ten funkcjonuje oczywiście w całkowitym
oderwaniu od tego uzasadnienia.

Jest to przestępstwo powszechne, może je popełnić każdy, kto świadom jest, że
inna osoba znajduje się w położeniu grożącym bezpośrednim
niebezpieczeństwem i nie udziela owej pomocy, a może tej pomocy udzielić bez
narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo. Nie realizuje znamion
przestępstwa sprawca, który odmawia pomocy osobie znajdującej się w
położeniu, które nie grozi niebezpieczeństwem bezpośrednim.

Przestępstwo nieudzielenia pomocy może być popełnione tylko przez zaniechanie.
Warunkiem karalności jest to, by sprawca mógł tej pomocy udzielić, nie
narażając sobie ani innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia bądź ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu.

Czyn zagrożony jest karą pozbawienia wolności do lat 3. Nie ma wariantu
nieumyślnego.

§ 2. Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne
poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest
niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej.

Transfuzja krwi do ciała osoby zagrożonej zejściem śmiertelnym lub ciężkim
rozstrojem zdrowia wymaga poddania się zabiegowi lekarskiego, dlatego też ten,
kto odmawia udzielenia własnej krwi na potrzeby transfuzji, nie realizuje
znamion przestępstwa z art. 162 par. 1. Podobnie nie popełnia przestępstwa ten,

M.G.+ Z.F. 2012

kto zaniechał udzielenia pomocy w sytuacji, gdy możliwa była pomoc instytucji
lub osoby do tego powołanej, a więc wezwanie pogotowia sprawia, że osoba,
która sama nie podejmuje akcji reanimacyjnej, jeżeli możliwa jest niezwłoczna
fachowa pomoc, albowiem pogotowie znajduje się w drodze, nie realizuje
znamion przestępstwa. Podobnie jeśli na plaży strzeżonej znajduje się ratownik,
a plażowicz w wodzie wzywa pomocy, ten, kto znajduje się na plaży świadom
rozwoju sytuacji, nie popełnia przestępstwa jeśli możliwa jest pomoc ratownika.

Branie udziału w bójce lub pobiciu

Art. 158. § 1. Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się
człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie
skutku określonego w art. 156 § 1 lub w art. 157 § 1,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki uszczerbek na zdrowiu
człowieka, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 3. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Pojęcie bójki oznacza zachowanie przynajmniej trzech osób, które równocześnie
występują w odmiennych, przeciwstawnych sobie rolach, tzn. zadają ciosy oraz
odpierają je.

Pojęcie pobicia to zachowanie dwóch osób, które atakują trzecią osobę, która
ciosów nie zadaje, lecz jest ofiarą pobicia.

Bójka lub pobicie, o których mowa w art. 158 par. 1, w której branie udziału jest
karalne, to taka bójka lub pobicie, w których naraża się człowieka na
bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na
zdrowiu (art. 156 par. 1) lub też choćby tylko średniego uszczerbku na zdrowiu
(art. 157 par. 1). Tak rozumiany czyn zabroniony zagrożony jest kara
pozbawienia wolności do lat 3. Podkreślić trzeba, że znamię czasownikowe brania
udziału w bójce oznacza nie tylko zadawanie i odpieranie ciosów przez trzy lub
więcej osób, ale także inne zachowania, jak np. słowne zachęcanie przez osoby
stojące na obrzeżu zdarzeń do walki, które to słowne zachęty kierowane są do
bijących się. Reakcja publiczności widowiska sportowego, w którym dwaj
uczestnicy za zgodą zadają sobie i odpierają ciosy nie realizuje znamion ani
brania udziału w bójce przez walczących, ani przez tych, którzy znajdują się na
trybunach.

Organizowanie walk zwierząt jest zawsze zabronione.

Ofierze pobicia zawsze przysługuje prawo do obrony koniecznej. Uczestnikowi
bójki nie przysługuje takie prawo, chyba że wyłączy się z bójki, zamanifestuje
wolę zaniechania uczestnictwa w bójce, np. poprzez ucieczkę, co sprawia, że jeśli
w jej trakcie zostanie dogoniony przez pozostałych uczestników, którzy rozpoczną
bicie uciekającego, to od tego momentu przysługuje mu prawo do obrony
koniecznej.

M.G.+ Z.F. 2012

Narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia – z
narażenia konkretnego, materialne.

Jeśli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć, sprawca (par. 3) podlega karze
pozbawienia wolności od roku do lat 10. Jest to konstrukcja przestępstwa
umyślnego, kwalifikowana przez nieumyślne następstwo. Sprawcy umyślnie
biorą udział w pobiciu człowieka, natomiast nieumyślnie powodują jego śmierć.
Jeżeli sprawcy biorą udział w bójce/pobiciu, obejmując umyślnością nie tylko
branie udziału, ale również skutek w postaci śmierci, zmienia się kwalifikacja
prawnokarna czynu. Czyn nie jest kwalifikowany na podstawie art. 158 par. 3,
lecz na podstawie art. 148 par. 1 lub 2.

Przestępstwo brania udziału w bójce, której następstwem jest ciężki uszczerbek
na zdrowiu albo śmierć człowieka jest przestępstwem skonstruowanym wg wzoru
umyślny czyn, nieumyślne następstwo, taka kwalifikacja prawnokarna jest
oczywiście błędna, sprawców należało skazać z art. 148 (sprawcy pobili dłużnika
za pomocą kijów bejsbolowych, wskutek czego dłużnik zmarł). Umyślność to nie
tylko zamiar bezpośredni, w którym sprawca działający wie, że to co czyni jest
zabójstwem człowieka i chce tego, ale także zamiar ewentualny, a więc
przewidywanie możliwości spowodowania śmierci człowieka i godzenie się na to,
co sprawca obejmuje swoim przewidywaniem jako możliwe zejście śmiertelne
biciem po głowie kijem bejsbolowym ofiary. Sąd jednak błędnie przyjął, że
sprawcy umyślnie wzięli udział w pobiciu, a nieumyślnością obejmowali zejście
śmiertelne pobitego.

Art. 159 przewiduje surowszą odpowiedzialność karną dla uczestnika
bójki/pobicia, który używa broni palnej, noża lub innego podobnie
niebezpiecznego przedmiotu. Zagrożone jest to karą pozbawienia wolności od 6
mies. do lat 8. Przyjmuje się, że jakkolwiek pojęcia broni palnej i noża są jasno
określone, to pojęcie innego, podobnie niebezpiecznego przedmiotu wymaga
wykładni odnośnie każdego konkretnego stanu faktycznego.

W jednym z wyroków sąd uznał, że użycie przez biorących udział w bójce
żołnierza ciężkiego buta wojskowego, którego obcas wzmocniony był metalowym
okuciem, jeżeli sprawca po zdjęciu owego buta bił nim po głowie innego
uczestnika bójki, realizuje znamiona owego przestępstwa (art. 159). Podobnie
używanie pasa wojskowego z ciężką metalową klamrą, jak również użycie wyjętej
z chodnika betonowej płyty chodnikowej (50x50 cm).

Jeżeli w toku postępowania przygotowawczego mającego za przedmiot branie
udziału w bójce lub pobiciu, których następstwem była śmierć człowieka,
zostanie ustalone, kto konkretnie zadał śmiertelny cios ofierze, to ustalenie
sprawcy zabójstwa posługującego się bronią palną/nożem/innym
niebezpiecznym przedmiotem powoduje jego odpowiedzialność karną z art. 148
par. 1 lub 2, natomiast nie wyłącza odpowiedzialności karnej pozostałych
uczestników bójki/pobicia, którzy poniosą ją na podstawie art. 158 par. 1, 2 lub
3 w zależności od tego, czy ciężki uszczerbek na zdrowiu/śmierć obejmowali swą
nieumyślnością.

M.G.+ Z.F. 2012

Najczęściej popełnianym przestępstwem w Polsce jest przestępstwo prowadzenia
pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości. Część sprawców jest ustalana w
toku akcji policyjnych, organizowanych zwłaszcza w czasie tzw. długich
weekendów, kiedy to na drogi wyjeżdżają pojazdy mechaniczne w liczbie większej
aniżeli w normalnym ruchu. Kryminolodzy przewidują, że realnie może ich być
200 razy więcej niż zostaje zatrzymanych.

Art. 178a. § 1. Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem
środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym
lub powietrznym,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat
2.
§ 2. Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka
odurzającego, prowadzi na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub w strefie
ruchu inny pojazd niż określony w § 1,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do
roku.

Pod pojęciem pojazdu mechanicznego rozumie się pojazd uruchamiany
silnikiem, przy czym uznaje się, że nie jest pojazdem mechanicznym rower
wyposażony w pomocniczy silnik o pojemności do 50 cm3, z zastrzeżeniem, że
taki rower nie traci funkcji roweru i może być niezależnie od owego silnika
używany jako rower.

Pod pojęciem pojazdu innego, o którym mowa w par. 2 rozumie się zatem rower,
a także pojazd konny (nie jest pojazdem innym koń dosiadany wierzchowo; jazda
wierzchem nie realizuje znamion tego przestępstwa).

Prowadzenie pojazdu oznacza poruszanie się przez kierowcę w owym pojeździe,
ale jeśli nietrzeźwy kierowca usiadł za kierownicą i włączył silnik, czyn
kwalifikuje się jako usiłowanie, wtedy gdy kierowca jeszcze pojazdu nie wprawił
w ruch.

Gdy chodzi o inny pojazd, prowadzenie roweru na drodze publicznej w strefie
zamieszkania lub ruchu nie jest czynem zabronionym, jeżeli sprawca idzie obok
roweru w stanie nietrzeźwości, prowadząc go w taki sposób, że trzyma go za
kierownicę. Prowadzenie roweru oznacza zatem zajęcie miejsca na siodełku,
choćby sprawca nie napędzał pojazdu naciskając pedały (np. zjeżdżając z górki).

Pojęcie stanu nietrzeźwości ustawodawca definiuje w art. 115 par. 16.

§ 16. Stan nietrzeźwości w rozumieniu tego kodeksu zachodzi, gdy:
1) zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila albo prowadzi do stężenia
przekraczającego tę wartość lub
2) zawartość alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg albo
prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość.

Stan po spożyciu alkoholu i prowadzenie w tym stanie pojazdu mechanicznego
po drodze publicznej jest wykroczeniem.

M.G.+ Z.F. 2012

Innym często popełnianym przestępstwem jest przestępstwo spowodowania
wypadku drogowego (177).

Art. 177. § 1. Kto, naruszając, chociażby nieumyślnie, zasady bezpieczeństwa
w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, powoduje nieumyślnie wypadek, w
którym inna osoba odniosła obrażenia ciała określone w art. 157 § 1,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli następstwem wypadku jest śmierć innej osoby albo ciężki uszczerbek
na jej zdrowiu, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 3. Jeżeli pokrzywdzonym jest wyłącznie osoba najbliższa, ściganie
przestępstwa określonego w § 1 następuje na jej wniosek.

Jest to przestępstwo w całości nieumyślne, choć samo naruszenie reguł
bezpieczeństwa w ruchu lądowym może być zarówno umyślne, jak i nieumyślne.
Naruszenie zasad bezpieczeństwa nie decyduje jednak o wystąpieniu
przestępstwa, stanowi tylko jego pierwsze znamię, natomiast o zaistnieniu
przestępstwa decyduje spowodowanie wypadku, i to spowodowanie wypadku
musi być nieumyślne, byśmy mogli mówić o komentowanym przestępstwie.

Jeśli sprawca umyślnie narusza reguły bezpieczeństwa po to, by umyślnie
spowodować wypadek, zmienia się kwalifikacja prawnokarna czynu.

Z umyślnym naruszeniem reguł bezpieczeństwa mamy do czynienia m.in. wtedy,
gdy sprawca wracając z dyskoteki, wioząc znajomych, chce im zaimponować
mocą silnika swojego samochodu i przy ograniczeniu prędkości do 50 km/h na
terenie zabudowanym prowadzi pojazd mechaniczny z prędkością wielokrotnie
większą. Jeśli w tym stanie rzeczy dojdzie do wypadku, powiemy, że sprawca
umyślnie naruszył reguły bezpieczeństwa, ale nieumyślnie spowodował wypadek.
Jeśli jednak umyślnie spróbuje przejechać próbującego go zatrzymać
funkcjonariuszy, zakwalifikujemy to jako zabójstwo (usiłowanie zabójstwa).

Naruszenie zasad nieumyślnie – sprawca pogrążony w rozmowie z pasażerem nie
obserwuje znaków drogowych, nie dostrzega zatem ograniczenia prędkości na
danym odcinku ani tego, że wjeżdża na skrzyżowanie drogi z torami kolejowymi.
W tego typu sytuacjach jeśli dojdzie do nieumyślnego spowodowania wypadku,
czyn zakwalifikujemy z art. 177 par. 1.

Podana kwalifikacja wymaga zaistnienia skutku wypadku, którym jest średnie
uszkodzenie ciała, o którym mowa w art. 157 par. 1. Jeżeli skutkiem wypadku
jest uszczerbek na zdrowiu trwający nie dłużej niż 7 dni (lekki), wypadek taki nie
realizuje znamion przestępstwa opisanego w art. 177 par. 1, kwalifikowany jest
jako wykroczenie, a nie jako przestępstwo. Ów średni uszczerbek na zdrowiu
musi dotknąć inną osobę aniżeli sprawca. W takim wypadku mówimy o
samoukaraniu się sprawcy wypadku drogowego. Nie ma miejsca spowodowanie
przestępstwa, o którym mowa w art. 177 par. 1 także wtedy, gdy skutkiem
nieumyślnie spowodowanego wypadku jest zniszczenie rzeczy, np. uszkodzenie
innego pojazdu. Kwalifikowane być może jako wykroczenie, jeżeli następuje w
rezultacie naruszenia reguł bezpieczeństwa obowiązujących w ruchu drogowym.

M.G.+ Z.F. 2012

Z ustaleniem, kim jest owa inna osoba, która doznała co najmniej średniego
uszczerbku na zdrowiu, wiąże się istotna konsekwencja dotycząca ścigania. Jeśli
jest to osoba najbliższa, ściganie przestępstwa następuje na jej wniosek. Jeżeli
takiego wniosku nie złoży (art. 17 KPK), nie wszczyna się postępowania karnego,
a jeśli zostało wcześniej wszczęte, należy je umorzyć.

Wariant kwalifikowany przestępstwa opisany jest w par. 2 art. 177. Jeśli ową
inną osobą, która doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci jest
osoba najbliższa, ściganie nadal odbywa się z oskarżenia publicznego.

Podstawowe zasady bezpieczeństwa:



obowiązek ostrożnego (rozważnego) prowadzenia pojazdu mechanicznego



zachowanie bezpiecznej szybkości prowadzonego pojazdu, która wymaga

dostosowania jej do istniejących warunków ruchu i ograniczeń



trzeźwość uczestnika ruchu drogowego



ograniczone zaufanie (każdy uczestnik ruchu drogowego może prowadzić

pojazd mechaniczny po drodze publicznej kierując się domniemaniem, że inni
uczestnicy ruchu drogowego albo inne osoby znajdujące się poza obrębem ruchu
drogowego nie naruszą reguł bezpieczeństwa, ale owo zaufanie oparte na tym
domniemaniu jest ograniczone, owo ograniczenie powstaje wtedy, gdy
zachowanie innych uczestników ruchu lub innych osób stwarza rozważnemu
człowiekowi podstawę do przypuszczenia, że osoby te mogą naruszyć regułę
bezpieczeństwa przez swe zachowanie. Jeśli taka sytuacja ma miejsce, rozważny
kierowca rozpozna zachowanie innej osoby jako stwarzające podstawę do
przypuszczenia, że może ona naruszyć zasadę bezpieczeństwa, powinien on
uczynić wszystko, co konieczne jest w danych warunkach do uniknięcia
wypadku drogowego, a nawet wyłączyć się z ruchu)

Jeśli sprawca zbiegł z miejsca zdarzenia, sąd może zwiększyć dolną oraz górną
granicę ustawowego zagrożenia karą o połowę.

Katastrofa w ruchu lądowym różni się od przestępstwa spowodowania
wypadku drogowego tym, że niebezpieczeństwo dla dóbr chronionych prawem
jest znacznie większe aniżeli niebezpieczeństwo, o którym mowa w art. 177.

Katastrofę można sprowadzić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.

Art. 173. § 1. Kto sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub
powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich
rozmiarach,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub
ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 4. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub
ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

M.G.+ Z.F. 2012

Komentarz do przepisu zakłada, że pod pojęciem wielu osób rozumiemy co
najmniej 6 osób. W samochodzie osobowym zwykle mieści się 5 osób. Żeby miała
miejsce katastrofa w rozumieniu art. 173, musimy sobie wyobrazić jeszcze
innego uczestnika ruchu drogowego. Inni przyjmują, że musi to być przynajmniej
7-8 osób.

W odróżnieniu od wypadku drogowego przepis traktuje jako znamię również
spowodowanie szkody w mieniu, ale chodzi tylko o spowodowanie szkody w
mieniu w wielkich rozmiarach. Tylko jedną ze wskazówek dla interpretacji
pojęcia mienia w wielkich rozmiarach może być wartość owego mienia. Art. 115
par. 5 mówi, że wartość mienia w wielkiej wartości przekracza w chwili
popełnienia czynu zabronionego 1 mln. zł.

Par. 2 art. 173 stanowi o karalności nieumyślnego spowodowania katastrofy.

W par. 3 znajdujemy typ kwalifikowany, który stanowi, że podlega surowszej
odpowiedzialności sprawca katastrofy, który spowodował śmierć człowieka lub
ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób. Zazwyczaj katastrofy autobusowe
kwalifikowane są z par. 3. Dotyczy to przypadków, kiedy została dowiedziona
umyślność sprawcy.

Jeśli działał nieumyślnie, ale spowodował śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek
na zdrowiu wielu osób, powołujemy par. 4 art. 173.

To przestępstwo jest karalne także wtedy, kiedy sprawca katastrofy nie
spowodował, ale sprowadził bezpośrednie jej niebezpieczeństwo. Karane jest to
na podstawie art. 174.

Art. 174. § 1. Kto sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo katastrofy w
ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym,
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

30 czerwca aula czerwona egzamin w dwóch turach z przerwą dwugodzinną
pierwsza tura 10, druga tura 12 (wstępne informacje)
osoby A-M 1 termin
strona katedry
termin poprawkowy 2 połowa września

Przestępstwa przeciwko mieniu

Kradzież

Art. 278. § 1. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 278. Jest to przestępstwo powszechne. Podlega karze, kto zabiera w celu
przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą. Przestępstwo kradzieży jest zatem
przestępstwem kierunkowym. Sprawca działa w celu przywłaszczenia, a więc z

M.G.+ Z.F. 2012

zamiarem bezpośrednim rozporządzenia zabieraną cudzą rzeczą ruchomą tak jak
właściciel. Przestępstwo kradzieży nie zawiera wśród swoich znamion celu
osiągnięcia korzyści majątkowej. Z przestępstwem kradzieży mamy do czynienia,
jeśli wartość przedmiotu kradzieży przekracza 250 zł. Postuluje się współcześnie,
aby ta granica ta została podniesiona do 1000 zł. Sprawiłoby, że drobne
kradzieże byłyby traktowane jako wykroczenia. Problem ten pojawia się ze
szczególną ostrością w przypadku kradzieży tzw. kieszonkowych. Sprawcy
zatrzymani na gorącym uczynku ponoszą odpowiedzialność karną za
przestępstwo kradzieży tylko wtedy, kiedy wartość skradzionej rzeczy przekracza
250 zł. W pozostałych wypadkach sprawcy odpowiadają za wykroczenie
kradzieży, o którym mowa w art. 119 kodeksu wykroczeń. Jeżeli wartość
skradzionego przedmiotu miałaby przekraczać 1000 zł, praktycznie wszyscy
sprawcy przestępstw kieszonkowych, a przynajmniej zdecydowana większość,
mogliby ponosić odpowiedzialność karną tylko za wykroczenie.

Sprawca kradzieży samochodu, który tłumaczy się przed sądem, że ukradł tzw.
rzęcha, na którego naprawę musiał wyłożyć kwotę znacznie przekraczającą
wartość pojazdu, nie uwolni się od odpowiedzialności karnej pomimo że
użytkowanie owej skradzionej rzeczy związane było z nakładami znacznie
przekraczającymi wartość ukradzionej rzeczy. Jeśli sprawca zniszczy albo czerpie
użytki z rzeczy, wykonuje uprawnienia właściciela.

Wg nowej teorii, kradzież dokonuje się z chwilą wyjęcia przedmiotu kradzieży
spod władztwa osoby uprawnionej i przejęcia we własne władanie (teoria
zawładnięcia), nie wyniesienie przedmiotu poza obręb, w którym właściciel może
sprawować swe władztwo nad rzeczą (starsza teoria).

§ 2. Tej samej karze podlega, kto bez zgody osoby uprawnionej uzyskuje cudzy
program komputerowy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

W par. 2 opisane jest przestępstwo „kradzieży” programu komputerowego.
Sprawca nie wyjmuje programu spod władzy osoby uprawnionej, wyłącznie go
kopiuje. Właściciel zachowuje swe władztwo nad programem, który został
bezprawnie uzyskany. W celu korzyści majątkowej, tzn. w celu zaoszczędzenia
sobie wydatku związanego z legalnym nabyciem programu.

§ 5. Przepisy § 1 [zabór w celu przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej], 3
[przypadek mniejszej wagi] i 4 [na szkodę osoby najbliższej] stosuje się
odpowiednio do kradzieży energii lub karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z
automatu bankowego.

Rozszerza zakres odpowiedzialności na sytuacje, w których przedmiotem
kradzieży nie jest cudza rzecz ruchoma.

1.

kradzież energii, która nie przybiera formy rzeczy ruchomej

2.

kradzież karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego.

Sprawca, który kradnie „plastikowy pieniądz” ponosi odpowiedzialność karną
niezależnie od wartości samej karty bankomatowej. Chodzi o jej cechę, nie o
wartość.

M.G.+ Z.F. 2012

Kradzież z włamaniem (279)

Sprawca przełamuje zabezpieczenie rzeczy, chroniącej ją przed zabraniem przez
osobę nieuprawnioną. Pokonanie owego zabezpieczenia nie oznacza jego
zniszczenia. Kradnie z włamaniem nie tylko ten, który włamuje się do cudzego
mieszkania wyłamując zamek łomem, lecz dopuszcza się jej także ten, kto
otwiera drzwi dorobionym kluczem (włamuje się „na pasówkę”).

Nie realizuje znamion kradzieży z włamaniem ten, kto wchodzi przez otwarte
okno do pomieszczenia, z którego wynosi znajdujące się tam przedmioty. Wejście
przez otwarte okno nie oznacza włamania. Z włamaniem mielibyśmy do
czynienia, gdyby sprawca sforsował zamknięte okno, np. wybijając szybę.

Jeżeli haczyk w drzwiach znajduje się na zewnątrz, a sprawca otwiera drzwi po
jego podniesieniu, nie realizuje znamion kradzieży z włamaniem. Jeżeli haczyk
znajduje się wewnątrz pomieszczenia i sprawca ów haczyk niszczy lub unosi,
przyjmujemy, że miało miejsce włamanie.

Kradzież z włamaniem zagrożona jest karą pozbawienia wolności od roku do lat
10.

Jeśli kradzież zwykła lub kradzież z włamaniem popełniona jest na szkodę osoby
najbliższej, ściganie odbywa się na wniosek pokrzywdzonego (art. 278 par, 4, art.
279 par. 2)

Rozbój

Art. 280. § 1. Kto kradnie, używając przemocy wobec osoby lub grożąc
natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu
nieprzytomności lub bezbronności,
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 2. Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną, nożem lub innym
podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo
działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą,
która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

Znamieniem rozboju jest (1) kradzież, (2) użycie przez sprawcę przemocy wobec
osoby lub groźby natychmiastowego użycia przemocy lub doprowadzenie
człowieka do stanu nieprzytomności albo bezbronności. Jeżeli sprawca rozboju
posługuje się bronią palną/nożem/innym, podobnie niebezpiecznym
przedmiotem lub środkiem obezwładniającym lub w inny sposób zagrażający
życiu lub wspólnie z inną osobą posługującą się takim przedmiotem lub
środkiem, jest to zbrodnia zagrożona wyższą karą.

Mówimy o rozboju, kiedy sprawca stosuje przemoc, groźbę jej użycia lub
doprowadza do nieprzytomności/bezbronności przed lub najpóźniej w trakcie
czynu.

M.G.+ Z.F. 2012

Typ kwalifikowany, a więc zbrodnia, odnosi się do posłużenia narzędziem przez
sprawcę. Dodaje środek obezwładniający (gaz, paralizator elektryczny) lub w inny
sposób bezpośrednio zagrażający życiu, np. silna, zagrażająca zejściem dawka
środka usypiającego. Za rozbój typu kwalifikowanego odpowiada nie tylko ten,
który posługuje się takim narzędziem/sposobem/etc, ale także ten, kto działa
wspólnie z taką osobą.

Jeśli sprawca po dokonaniu przemocy lub groźby użycia przemocy lub
doprowadza pokrzywdzonego do nieprzytomności/bezbronności po dokonaniu
kradzieży w celu utrzymania się w posiadaniu zabranej rzeczy, spełnia znamiona
z art. 281.

Wymuszenie rozbójnicze

Art. 282. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, przemocą, groźbą
zamachu na życie lub zdrowie albo gwałtownego zamachu na mienie,
doprowadza inną osobę do rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym albo do
zaprzestania działalności gospodarczej,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Ma miejsce wtedy, gdy sprawca działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,
przemocą, groźbą zamachu na życie lub zdrowie albo gwałtownego zamachu na
mienie doprowadza inną osobę do rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym
albo do zaprzestania działalności gospodarczej.

W tej ostatniej postaci – reketierzy zgłaszają się do prowadzącego pizzerię albo
inny zakład zbiorowego żywienia i żądają opłat miesięcznych/tygodniowych za
tzw. ochronę. Jeżeli restaurator nie zapłaci, sprawcy na taki wypadek grożą
zdemolowaniem lokalu. W tego typu sytuacjach realizowane są znamiona
przestępstwa wymuszenia rozbójniczego.

Wśród znamion z art. 282 mowa jest o zmuszeniu innej osoby do rozporządzenia
mieniem własnym lub cudzym, ale przepis nie mówi, że musi to być
niekorzystne.

Postacią WR może być także groźba zamachu na życie lub zdrowie osoby
pokrzywdzonej albo innej osoby. Groźba może też polegać na zagrożeniu
gwałtownym zamachem na mienie (np. podpalenie samochodu).

Oszustwo

Art. 286. § 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną
osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za
pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do
należytego pojmowania przedsiębranego działania,
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto żąda korzyści majątkowej w zamian za zwrot
bezprawnie zabranej rzeczy.
§ 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca

M.G.+ Z.F. 2012

podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat
2.
§ 4. Jeżeli czyn określony w § 1-3 popełniono na szkodę osoby najbliższej,
ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Także działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Dwa sposoby:

1.

doprowadzenie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia własnej lub

cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd (oszustwo czynne)
[sprzedanie miedzianego pierścionka jako złotego]

2.

wyzyskanie błędu osoby pokrzywdzonej przez sprawcę lub jej niezdolność

do należytego pojmowania przedsiębranego działania (oszustwo bierne)
[właściciel sądzi, że obraz jest kopią, kiedy jest w istocie oryginałem, i sprzedaje
go za cenę kopii komuś, kto wie, że jest to cenny oryginał]

Jeżeli popełnione jest na szkodę osoby najbliższej, ścigane jest na wniosek
pokrzywdzonego.